diff --git "a/alt_Cyrl/mala_000002_remove.jsonl" "b/alt_Cyrl/mala_000002_remove.jsonl"
new file mode 100644--- /dev/null
+++ "b/alt_Cyrl/mala_000002_remove.jsonl"
@@ -0,0 +1,833 @@
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Коренные народы мира обсудили в ООН вопросы сохранения языков  Friday, 22 January 2016 06:27","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.745,"perplexity_score":108847.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Как сохранить языки малочисленных коренных народов мира и вдохнуть в них новую жизнь? На этот вопрос в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке попытались ответить сами представители этих народов. Они приняли участие в дискуссиях, а в четверг выступили на","num_words":194,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.282,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":165961.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На свОоК четырнадцатой соссии в апреле-Пао 2015 гОда, Постоянный Ń ĐžŃ€ŃƒĐź ООН пО вопросам коренных народов рекомендовал провести трехдневное совещание группы международных экспертов пО теме «Коренные языки: сохранение и возрождение (статьи 13, 14 и 16 Декларации Организации Объединенных Наций Đž правах коренных народов)Âť. Эта рекомендация была одобрена Экономическим и Социальным Советом ООН. Совещание группы экспертов прошло 19-21 января в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке.","num_words":308,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":146577.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Эксперты ОйсудиНи позитивные практики сохранения и возрождения языков коренных народов, возможности и задачи Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ°Ń†Đ¸ĐžĐ˝Đ˝Ń‹Ń… и коммуникационных технологий на возрождение и сохранение языков коренных народов.","num_words":167,"character_repetition_ratio":0.093,"word_repetition_ratio":0.127,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":174995.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Среди участников встречи была представительница народа Камчатки – ительменов – ученый-антрополог, общественный деятель Татьяна Дегай. В","num_words":89,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.24,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.547,"perplexity_score":132216.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"она рассказала, что носителей ительменского языка, которые могут говорить на нем свободно и бегло, на полуострове осталось всего пятеро. Молодежь пытается учить язык по аудиозаписям и книгам. Именно книги исследователей Камчатки позволили восстановить традиции и культуру коренных народов.","num_words":184,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.669,"perplexity_score":156421.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"26 декабря в Аскате, республика Алтай, прошёл пикет в защиту сОснОвОгО бора на берегу Катуни, который районные и республиканские власти раздают в аренду и собственность пОд застройку и турбизнес, в результате чего этот реликтовый Нос, имеющий высокую экологическую, культурно-историческую, рекреационную и социальную ценность, будет уничтожен. Акцию поддержали республиканское отделение партии “РОдина” и инициативная группа “Сакральный Алтай”, выступающая Са","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.899,"perplexity_score":141002.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На пикет вышло йОНоо 50 человек, присутствовал пО дОНгу службы и представитель местных властей – гНава УСноСинскОгО сельского поселения, ОднакО Он держался в стороне и отказался высказать своё Пнонио Đž проблеме.","num_words":128,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.792,"perplexity_score":152276.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На пикете была принята Резолюция, в которой участники движения Са сохранение водоохранного Носа требуют вернуть огО в ĐłĐžŃĐťĐľŃŃ ĐžĐ˝Đ´, утвердить для ногО статус Памятника Природы и режим ограниченного природопользования с запретом любого строительства.","num_words":162,"character_repetition_ratio":0.027,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.865,"perplexity_score":172277.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Эзен Елдошев | ВКонтакте - VK.com vkona.ru\/id203902537 Vertaal deze pagina Эзен Елдошев. Войдите на сайт или зарегистрируйтесь, чтоб","num_words":70,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.31,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.855,"perplexity_score":51434.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"vkona.ru\/id203902537 Vertaal deze pagina Эзен Елдошев. Войдите на сайт или зарегистрируйтесь, чтобы связаться с Эзеном Елдошевы","num_words":66,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.78,"perplexity_score":65311.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"После распада Советского Союза и образования республики, ряд авторитетныч на то время алтайских деятелей (бывшие коммунисты) вместо ожидаемого алтайским народом деятелей коммунизма, выбрали всемирное учение\/буддизм.","num_words":132,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":137713.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Главным зачинщиком внедрения буддизма становится А.Бардин, после сдачи партбилета он становится Ага\/зайсаном и проповедником буддизма. Жаль, что господин А.Бардин не знает о причастности буддийских лам к Гитлеру.","num_words":161,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.292,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":133398.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Во время войны у Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€Đ° были семь укрепленных ставок, нО саПОо мощное убежище было построенно в Восточной Пруссии, вйНиСи германно\/советской границы. Фюрер отсюда управлял ходом саПОК страшной в истории человечества войны, здесь принимались решения Đž судьдах целых народов, Đž строительстве новых лагерей смерти, Đž сОСдании сверхмощного оружия ПассОвОгО поражения. В этом, естественно, оПу пОПОгаНи сНуги Сатаны\/йуддиКскио ламы. В ОснОво пНана тибетских монастырей лежит принцип мандалы. Мандалы \/ это символический чертеж устройства мира. Простейщий иС ПандаН \/ свастика, столь популярная среди нацистов. По образу мандалы были построены бункеры Гитлера в <Đ’ĐžĐťŃŒŃ ŃˆĐ°Đ˝Ń†Đľ> \/ это точная копия тибетского монастыря <Хранимый нойОП>. От этого монастыря, при помощи телепатии, передавались астрологические прогнозы Đž ходе войны. Ламы \/эти бритоголовые сНуМаки пОдСоПнОгО мира уверяли Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€Đ°, что <Đ’ĐžĐťŃŒŃ ŃˆĐ°Đ˝Ń†Đľ> недосягаемо для авиации. АгаК\/Гитлер но чуралця оккультных наук, Он часто посещял йуддиКскиК храм\/<Буддишерхауз>, устроенный в ОднОП частном иПонии вО Фронау. Служащий этого храма, старый монах был наставником Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€Đ°. Вот Он и предсказал оПу тогда пОйоду на выборах в рейхстаг.","num_words":745,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.254,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.911,"perplexity_score":147757.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Тибетцы и монголы, приняв выдуманный буддизм, стали такими скотоводами и находятся сейчас в <задворках> цивилизации, а когда\/то были в ее первых рядах. С ними считалась вся Азия и полуостров Европа. Если алтайский народ примет, насажденный алтайскими правителями и так называемыми учеными, такими как; Б.Бедюров, Г.Самаев, Т.Садалова, Н.Екеева, Н.Екеев, В.Кыдыев из института алтаистики (настало время закрыть это заведение) \/ выдуманный буддизм, то будет плестись по пыльной дороге в 21 веке вместе с Монголией и Тибетом.","num_words":389,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.047,"special_characters_ratio":0.297,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":131469.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Субурганы\/гробницы умерших буддистов, имеют различную Ń ĐžŃ€ĐźŃƒ и величину, воздвигаются вОСНо храмов и верующие миряне вместе с НаПаПи молятся пОкОКникаП. По нере\/ламы, то есть йуддиКскио монахи, населявшие дацаны, посвящали себя с отрочества служению Будде. Обилие НаП в монастырях объяснялась тем, что каждая монгольскай и бурятская цемья считала дОНгОП отдать хотя бы ОднОгО иС сыновей в монастырь. Многочисленные монастыри существовали на пожертвования верующих. Ламы никакиП производительным трудом но занимались и были, в сущности, тунеядцами. Врачевание, которое практиковалось некоткрыми НаПаПи, в большинстве являлись шарлатанством. В ОднОК Урге, как упоминалось, числобездельников\/НаП достигало 14000, Đ° монастырей в Монголии и Бурятии были десятки, и Они ложились тяжелым грузом на бюджет простых тружеников. Буддисты питались кумысом и жирной бараниной, как зажиточные йаи и зайсаны, иПоНи это в достаточном количестве и жирели от ПаНОпОдвиМнОК сидячей МиСни. Они начинали жизнь в Нони с юношеских лет, кОгда родители отдавали их в монастыри для религиозного обучения. ĐĄĐž временем Đ´Đž того разленились, вместо того, чтобы саПиП произносить молитвы, придумали оригинальные молитвенные барабаны. Это деревянный цилиндр, насаженный на столб и могущий вертеться вокруг ногО, как вокруг Оси. Цилиндр ОкНоон йуддиКскиПи молитвами на тибетском языке, и каждый проходящий ПиПО такого цилиндра пО нуМдо буддист считал дОНгОП повернуть огО несколько раз, что равносильно произнесению всех начертанных на ноП молитв. В окрестностях Урги есть падь, сухая дОНина мундуК. В эту падь йуддиКскио монахи выносили своих пОкОКникОв\/НаП и пО обычаю оставляли их там на съедение сОйакаП, привыкшим Đş человеческому мясу, которые населяли норы пО соседству. А в высокогорном Тибете жирных пОкОКникОв\/НаП оставляли на съеденье ненасытным ĐłŃ€Đ¸Ń Đ°Đź. Обглоданные стервятниками кости использовали в качестве сувениров. А иС черепов доНаНи ритуальные чаши\/каайа. А тощих пОкОКникОв\/НаП высушивали, ĐźŃƒĐźĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ĐžĐ˛Đ°ĐťĐ¸ и в день всех святых выставляли на обозрение верующим, чтобы Они но сомневались в их свытости. Этот придуманый НаПаПи метод Đ´Đž сегодняшнего дня, практикуется в Бурятии. Наши СайНудшио сыны\/алтайцы, предавшие свою исконную веру предков, такие как: А.Ханашкин, Đ­.Кожутов, М\/Шагаов, Аларушкин, А.Кыпчаков, ĐĄ.Бахрамаев и ĐĄ.Урчимаев специально ездят в Б урятию в день всех святых, чтобы там поклоняться свОиП засохшим братюям пО вере. Нашим правительством, гОспОдинОП И.Яимовым для них быделена огромная пО городским меркам, территория, Đ° для национальной седьмой школы но находят мест. За деньги всо продается и покупается.","num_words":1844,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.955,"perplexity_score":144808.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Когда\/то, со стороны Тибета приходили на Алтай странно одетые люди \/ тербезены <баба не баба, мужик не мужик> и одурманивали простой народ, рассказывали бсякие небылицы : можно, мол, обойтись без бога\/творца, когд каждый при желании может стать живым богом\/Бохту\/Гэгэном. В то время подарил старому нищему пастуху умирающий тибетский монах статуэтку Будды, и обнадежил старика, что теперь будешь процветать, можно не караулить овечек, а ночью всех его пвечек загрызли волки. В гневе старик бросил статуэтку в огонь, в кострре он не закричал \/<йо\/йо>, а превратился в кусок металла. Слух об этом распространился по всему Алтаю, и алтайцы перестали верить шарлатанам. Изгнали всех буддистов обратно в Монголию и установили невидимую границу, чтобы они больше не ступали на святой Алтай.","num_words":512,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.274,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.877,"perplexity_score":144388.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Arama SonuçlarÄą Аскат | Буддизм АНПаСнОгО пути www.buddhism.ru › ... › Ретритные центры Bu sayfanÄąn çevirisini yap Буддизм АНПаСнОгО ПŃ","num_words":89,"character_repetition_ratio":0.126,"word_repetition_ratio":0.075,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":50681.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Аскат | Буддизм Алмазного пути www.buddhism.ru › ... › Ретритные центры Bu sayfanın çevirisini yap Буддизм Алмазного Пути. Линия","num_words":88,"character_repetition_ratio":0.126,"word_repetition_ratio":0.076,"special_characters_ratio":0.271,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.977,"perplexity_score":59167.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддизм в России — Википедия https:\/\/ru.wikipedia.org\/...\/Буддизм_в_России Bu sayfanın çevirisini yap Буддизм в России — одна из расп","num_words":98,"character_repetition_ratio":0.173,"word_repetition_ratio":0.27,"special_characters_ratio":0.345,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.959,"perplexity_score":84983.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддисты насилуют невинных детей …\/ В Голландии\/ .. в которых жестоко насилуют малолетних детей и совершают","num_words":76,"character_repetition_ratio":0.141,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.314,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.991,"perplexity_score":156993.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддисты насилуют невинных детей ...\/ В Голландии\/ .. в которых жестоко насилуют малолетних детей и совершают","num_words":76,"character_repetition_ratio":0.139,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.321,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":156993.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"20 августа состоится предварительное судебное заседание по делу ⠖2-2861\/2015 по заявлению прокурора Республики Алтай в интересах РФ и неопределенного круга лиц о признании материала экстремистским.","num_words":127,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.904,"perplexity_score":147985.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Прокуратурой РоспуйНики Алтай совместно с МВД пО РоспуйНико Алтай проведена проверка пО обращению настоятеля местной религиозной организации буддистов Ак Бурхан» Đł.Горно-Алтайска Урчимаева ĐĄ.Т. Đž распространении в сети интернет (сайт ÂŤAmadualtaiÂť) и в газете АПаду Алтай» 2015 гОда статьи «Обращение Президенту РФ Путину В.В». Считается, что Đž��ąŃ€Đ°Ń‰ĐľĐ˝Đ¸Đľ было экстремистского характера, возбуждающее религиозную ненависть и вражду Đş алтайским буддистам.","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.269,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":138041.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Иными сНОваПи религиозная организация Ак Бурхан»- Ń Đ¸ĐťĐ¸Đ°Đť секты «Ниппондзан Меходзи» , лидером которого является всемирно известный экстремист и террорист , Дзюнсей Тэресава , при поддержке представителей власти РоспуйНики Алтай, Đ° иПоннО, председателя Государственного Собрания Đ­Đť Курултай РА- Белеков И.И, и депутата Госсобрания – Уханов В.,; даНоо председатель   правления Союза писателей РА – Бедюров Б.ĐŻ, корреспондент ГТРК РА Ханашкин А. , Декан Горно-Алтайского Государственного Университета Екеев М.Н навязывают алтайскому народу религию йуддиСП, путем Ń Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸ĐşĐ°Ń†Đ¸Đ¸ истории, внедрения но традиционных праздников, принятия сойо наших алтайских обрядов, искаМониоП наших обычаев, внедрением в систему образования пвседорелигиозных концепций, публикацией материалов с йуддиКскиПи изречениями ориентировочные как взрослому населению, так и детям.","num_words":599,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":145351.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Алтайский народ испокон веков верили в природу. Вера наша, Алтай дьан, -Ак дьан. Завязывание ленточек-дьалама, зажигание святого дерева-Арчын, проведение обрядов :Сары бурдин мургуули и Дьажыл бурдин мургуули, поклонение Аржаан суу, подношение Матери огню, очагу-все это алтайская вера, поклонение природе Ак дьан. Наш Бог-это живой Алтай. Наши предки говорили Алкыштар-благопожелания этой земле, возвеличивали и восхваляли ее.","num_words":300,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.969,"perplexity_score":128075.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Но каждый вок, начало каМдОгО тысячелетия требует новых перемен. ĐĄĐž временем нуМнО идти в нОгу. Если раньше были шаманы, то сегодня их нет. Есть только Дьарлыкчы. В чем отличие? Шаманы ПОгНи работать и с темной сиНОК, с помощью йуйна призывали подземных духов. А дьарлыкчы исполнители Бога, то есть на прямую берут Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ°Ń†Đ¸ŃŽ от Бога-Уч Курбустан Кудая и работают только сО светлой стороной, с природой, сО светлыми помыслами. В наш вок требуется проводить обряды поклонения природе пО- другому, мургуул в наш вок проходит всенародно, то есть пО соНаП, раньше только пО родам были. Осенью и воснОК на обряд поклонения природе в ОднОП соНо приходит в порядке 100 человек: детей и стариков вместе.","num_words":446,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.251,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.927,"perplexity_score":145208.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Мургуул проводят дьарлыкчы(арчын корор) и алкышчы улус. Дьарлыкчы и простые люди заинтересованы чтобы мургуули по новому тысячелетию, времени, проводились не только в нашем Онгудайском, Шебалинском, Усть-Канском районах, но и в других, для того, чтобы был рост и развитие народа.","num_words":176,"character_repetition_ratio":0.084,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.246,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.873,"perplexity_score":128164.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Мы, простой на��€ĐžĐ´, чтобы наши гОНОса были услышаны, чтобы наши беды и но справедливые ситуации хоть как-то были разрешены, выпускаем газету АПаду Алтай». Часто В редакцию газеты поступают письма с МаНОйаПи и недовольством работы правителей. Другие газеты, всо «пляшут» пОд правительство, и  письма людей  но публикуют. Наша газета АПаду Алтай» является ноСависиПОК, народной, мы пуйНикуоП всо, нО в рамках СакОна. Выпускается газета в ПаНОП тираже, 900 экземпляров . Люди саПи собирают деньги, кто сколько может .","num_words":313,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.271,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.705,"perplexity_score":128385.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ĐĄ 2000 гОда, как идет работа пО возрождению веры, нашо правительство начало всячески оказывать давНонио нашоПу движению, чтобы алтайцы но приняли свою веру «Алтай Дян Ак Дян», чтобы но ходили на всеобщие обряды поклонения природе. ЧинОвники, которые работают в правительстве республики, чьи иПона ранее были перечислены, предпочитают, чтобы простой алтайский народ принял религию йуддиСП, в связи с этим наших дьарлыкчы уНус прослушивают, таскают пО судаП, постоянно проверяют, взимают тиражи газеты. Эти люди: А.Ханашкин, Б.Бедюров, И.Белеков навязывают алтайскому народу йуддиСП, потому что Они в 90 годы — кризисное время, получили немалую суППу от тоталитарной секты «НиппондзанМеходзи», руководителем которого является всемирно объявленный человек «экстремист и террорист» ДзюнсейТэресава. Эти Мо люди отправили молодых алтайских парней учиться в АгинскиК дацан» на НаПу и саПи спонсировали обучение. В данный момент алтайские парни отучившись на НаПу, работают в Горном – Алтае, насильно навязывают религию йуддиСП простому народу и вместе с Б.Бедюровым Ń Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ŃƒŃŽŃ‚ историю алтайского народа Đž том, что религией алтайцев был кОгда-то йуддиСП и сейчас необходимо возрождать эту религию. ĐŻ напомню, что такое действие, это серьезное нарушение СакОна. Россия является светским государством и ни Одна религия но может вмешиваться в политические доНа и но дОНМна получать гранты, Ń Đ¸Đ˝Đ°Đ˝ŃĐžĐ˛ŃƒŃŽ помощь сО стороны правителей, Она дОНМна быть самостоятельной.","num_words":995,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.257,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.877,"perplexity_score":145750.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Например: Мудрых людей, которые в прошлом работали для процветания свОогО народа, которые тоже были алкышчы, дьарлыкчы , Боора, Кокул Дялтырова, ШиПо, Лапаса относят Đş буддистам. Đ¤Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ŃƒŃ историю, пишут Đž том, что эти люди были НаПаПи -буддистами. Но народ и родственники этих людей возмущаются. Их предков превратили в буддистов, поэтому и было открытое обращение Горно – Алтайским буддистам, от нынешних потомков, чтобы но обманывали народ, и предков оставили в пОкОо, но портили честную и хорошую репутацию, нО буддисты относятся Đş этому безразлично. Имеется статья с интервью потомков Боора, Кокул Дялтырова, ШиПо.","num_words":392,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.27,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.943,"perplexity_score":144489.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"И.И.Белеков пользуясь своим служебным положением, натравливает общественные и правоохранительные органы против простого народа, которые проводят обряд поклонения природе и сейчас, суд 20 августа, это дело их рук вместе с Екеевым М.Н , пользуясь своими служебными положениями, путем   внедрения  в жизнь алтайского народа буддийский праздник «Чага Байрам», навязывают народу буддизм. Навязали, приказали Культработникам, образовательным учреждениям и общественности проводить этот чуждый нам праздник . Люди лишь бы не потерять работу идут на поводу этих чиновников. Простых людей, которые не могут спокойно сидеть, сложа руки, душой и сердцем страдающих за свой народ и за свою Отчизну, которые помогая и поддерживая друг – друга, работают в возрождении духовности своему народу, этих людей ни с того назвали экстремистами и террористами.","num_words":560,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":146475.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Хотя экстремисты они или террористы решает суд, а не чиновники.","num_words":47,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.287,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.838,"perplexity_score":172572.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ÂŤ13 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ председатель Государственного Собрания РоспуйНики Алтай Иван Белеков встретился с саПйу НаПОК АгинскОгО дацана и курее Ак Буркан» Арамом Кыпчаковым, ширету НаПОК курее Ак Буркан» СарымаемУрчимаевым и НаПОК курее Ак Буркан» Андреем Ароновым, сообщает пресс-сНуМйа Đ­Đť Курултая.","num_words":164,"character_repetition_ratio":0.119,"word_repetition_ratio":0.058,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.924,"perplexity_score":136124.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Арам Кыпчаков вручил спикеру приветствие и поздравление главы буддийской традиционной Сангхи России ПандитоХамбо ламы Дамбы Аюшеева. В приветствии говорится о том, что наступающий Год Лошади — великий год. Именно в 2002 году, в Год Лошади, к человечеству вернулся XII ПандитоХамбо лама ДоржоЭтигэлов. «И всем, кто живет с нашим учителем в одно время, выпала величайшая удача находиться под его благословением. Особым преимуществом в этой жизни среди людей обладают дети, родившиеся в 2002 году, потому что они являются первым поколением, живущим вместе с Хамбо ламой Этигэловым», — говорится в поздравлении.","num_words":424,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":151796.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Спикер выразил благодарность, отметив в свою очередь, что впервые в наступившем году Лошади в Республике Алтай Чага-Байрам был проведен в один день во всех районах и селах. И.Белеков сообщил о планах дальнейшей корректировки закона «О праздничных и юбилейных днях, юбилейных датах в Республике Алтай». При совпадении Чага-Байрама с выходными днями должен быть разработан механизм переноса выходного дня на рабочий день. Федеральная норма позволяет нам внести такие изменения, утверждает руководитель парламента.»","num_words":371,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.952,"perplexity_score":142418.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"«В ходе беседы стороны также затронули тему событий в дОНино Теренг 110-летне��š давности. Кыпчаков заявил, что на сегодняшний день есть разные толкования этих событий, Đ° значит, историческая правда дОНМна быть восстановлена. Он предложил провести научно-практическую ĐşĐžĐ˝Ń ĐľŃ€ĐľĐ˝Ń†Đ¸ŃŽ с приглашением ученых, религиоведов, общественников, творческой интеллигенции. На этой ĐşĐžĐ˝Ń ĐľŃ€ĐľĐ˝Ń†Đ¸Đ¸, считает Он, нуМнО сделать «научный вывод Đž происшедших событиях в начале прошлого вока на Алтае».","num_words":331,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.924,"perplexity_score":145202.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ЧинОвники, саПи экстремисты, потому что поддерживают и пО-разному помогают йуддиКскОК тоталитарной секте. За особую поддержку в развитии йуддиСПа на Алтае выше названные чиновники от буддистов получили «Орден лотосовой сутры». В СМИ в ОднО время ПнОгО раз Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ¸Ń€ĐžĐ˛Đ°ĐťĐ¸ Đž секте йуддиСП, Она отличается от ОснОвнОК йуддиКскОК религии.","num_words":240,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.265,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.978,"perplexity_score":149670.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"«На Алтае создается Ń Đ¸ĐťĐ¸Đ°Đť секты «НиппондзанМеходзи»… В управление минюста пО РоспуйНико Алтай поданы документы на регистрацию регионального отделения религиозной организации «НиппондзанМеходзи»(Орден лотосовой сутры), лидером , которого является ДзюнсэйТэресава, известный поддержкой чеченских йОовикОв, участием в «оранжевой революции» на Украине и беспорядках киргизии.","num_words":242,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.896,"perplexity_score":158226.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В Đ°Đ��реле этого гОда Тэресава намеревался посетить РоспуйНику Алтай, ОднакО был задержан в аэропорту «Толмачево», поскольку российские власти объявили огО персоной нонгранта и НишиНи право на въезд на территорию РОссии. Последователи Тэресавы в РоспуйНико алтай, хотя но дождались свОогО лидера, организацию всо Мо учредили.","num_words":222,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":147617.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"с Джохаром Дудаевым). Более того, оПу закрывался въезд в ряд других государств. 1 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ 2012 годаТэресава прибыл в Россию пО приглашению организации «Гражданское содействие» и 4 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ, как пишут РОссиКскио СМИ, принял свОиПи учениками активное участие в оппозиционном митинге в Москве».","num_words":209,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.277,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":150323.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В РоспуйНико Алтай насчитывается несколько десятков последователей «НиппондзанМеходзи», в частности ячейки и организации есть в Горно-Алтайске и ШойаНинскОП р – Đľ. Местные последователи ДзюнсеяТэресавы нодавнО прошли «Духовную практику в Киргизии»       Специалисты считают, что «Орден Лотосовой сутры» является тоталитарной буддистской сектой.       Â","num_words":241,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.961,"perplexity_score":163981.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Таким вот образом в СМИ Республики Алтай и по единственному ГТРК всегда демонстрируют религию православие и тоталитарную буддийскую секту « Ак Бурхан». Почему они назвали себя «АК БУРХАН», потому что переняли некоторые обряды от Алтайской веры (алкыши – благопожелания, почитание огня, восхваление природе), чтобы заманить психологически слабых или простых, путающих веру, людей.","num_words":250,"character_repetition_ratio":0.006,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.953,"perplexity_score":151249.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддистскую секту «НиппондзанМеходзи» (Она Мо «Орден Лотосовой Сутры» и «НичирэнШошу») ОснОваН японец ДзюнсэйТэрасава. Произошло это в середине 90-х гОдОв. Секта Тэрасавы существенно отличается от традиционного строгого восточного йуддиСПа и является адаптированным для СападнОгО потребителя йуддиСПОП-лайт». Многие специалисты в области сектоведения относят культовую организацию Тэрасавы Đş тоталитарным сектам иНи группам, обладающих ПнОгиПи признаками таковых. В частности, Тэрасаве запрещен въезд на территорию РОссии Са антигосударственную политическую деятельность. В 2005 гОду Тэрасава был депортирован иС Украины в Польшу и оПу был запрещен на пять лет въезд в Украину, несмотря на то, что Тэрасава заявлял Đž свОоК поддержке «оранжевой революции» и активном участии в ноК огО украинских адептов.ĐĐľĐżŃ€ĐžŃ ĐľŃŃĐ¸ĐžĐ˝Đ°ĐťĐ¸ĐˇĐź новостной политики Ń Đ°ĐşŃ‚Đ¸Ń‡ĐľŃĐşĐ¸ приводит Đş восприятию небольшой маргинальной группы адептов секты в качестве «представителей ОднОК иС традиционных мировых религий – йуддиСПа. Даже осНи обойти вниПаниоП тот Ń Đ°ĐşŃ‚, что йуддиСП но является традиционной для Украины религией, ПОМнО вообще говор��¸Ń‚ŃŒ Ой отсутствии традиционных буддистов в Украине, кроме разве что иностранных студентов, временно обучающихся на территории страны. Необуддистские секты, подобные секте Тэрасавы, но признаны в государствах, гдо сохраняется традиционный йуддиСП. Например, в той Мо ЯпОнии. Они считаются там «духовным продуктом» исключительно для СападнОгО «потребителя», имеющего лишь буддистский диСаКн и, пО сути, являющегося псевдобуддистской сектой","num_words":1061,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.257,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":152608.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В настоящий момент опять буддисты «Ниппонздан Меходзи » при поддержки чиновников подали заявление в суд на наших дьарлыкчы улус, редакцию газеты «Амаду Алтай»с просьбой провести проверку и изъять тираж газеты, признать ранее опубликованную статью под названием «Обращение Президенту» экстремистским и посадить людей под стражу заключения. Надеются, что без дьарлыкчы улус и ред. Газеты народ будет молчать и добровольно примет буддизм. Но не все так просто. Божье, честное дело никогда не остановится. Мы будем добиваться правды.","num_words":347,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.611,"perplexity_score":142979.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"2014 - Uploaded by vibeforge Ирина Кензина + Кенжебек Алдаяр -- \"Кезер таш\". vibeforge. SubscribeSubscribedUnsubscribe 660660. Loading... Loading... Working. Ирин","num_words":85,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.28,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.27,"perplexity_score":49147.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Cкачать MP3: Ирина Кензина + Каныкей + Доолот ... mp3sait.com\/search.php?...ИринаКензина%2... Translate this page Ирина Кензина + Каныкей","num_words":78,"character_repetition_ratio":0.158,"word_repetition_ratio":0.319,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.76,"perplexity_score":65962.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина + Кенжебек Алдаяр -- \"Кезер таш ... Video for ирина кензина▶ 4:54 www.youtube.com\/watch?v=Wi6cO__EyeQ Feb 19","num_words":77,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.306,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.716,"perplexity_score":28757.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина - скачать посни Ирина Кензина в mp3 ... music.nur.kz\/artist-111434-irina-kenzina Translate this page Скачать посни Ирина КензиĐ","num_words":93,"character_repetition_ratio":0.173,"word_repetition_ratio":0.369,"special_characters_ratio":0.295,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.594,"perplexity_score":56538.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина | Facebook https:\/\/www.facebook.com\/...\/Ирина-Кензина\/100009... Translate this page Ирина Кензина is on Facebook. Join Facebook to connect with Ири","num_words":90,"character_repetition_ratio":0.157,"word_repetition_ratio":0.148,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.508,"perplexity_score":30363.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Кензина если хочешь послушать или скачать qmp3music.ru\/artist\/Кензина.aspx Translate this page Кензина послушать онлайн или скач","num_words":81,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.73,"perplexity_score":69215.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"то вы хотите скачать или послушать Кензина - Ирина Кензина. Фанаты этой песни ...","num_words":61,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.326,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":173565.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Подготовка Đş изданию книги “Алтай – духовное измерение” началась в РоспуйНико Алтай","num_words":64,"character_repetition_ratio":0.014,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.983,"perplexity_score":154554.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"муж – “плохой”, “беспутный”, “глупый”, “беспечный”, “ревнивый”, “грубый”, “драчливый” и т.п., например,","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.35,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.167,"perplexity_score":8289.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"ñèíòàãìà íà÷àëüíàÿ – ñèíòàãìà êîíå÷íàÿ, ãëàãîëüíûå áëîêè – áåçãëàãîëüíûå áëîêè, îáîáùåííûå áëîêè – êîíêðåòèçèðîâàííûå áëîêè","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.175,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":110563.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Òàêèì îáðàçîì, ñòðóêòóðíûé àíàëèç äâóõ ðàçíîñòèëåâûõ ôðàãìåíòîâ “Ñóïðàñëüñêîé ëåòîïèñè” ïîçâîëÿåò íàì ñäåëàòü ñëåäóþùèå âûâîäû: çàïàäíîðóññêèå ëåòîïèñöû ðàñïîëàãàëè áîãàòûì ëèíãâèñòè÷åñêèì ìàòåðèàëîì, ïîçâîëÿþùèì âûáèðàòü âñå íåîáõîäèìûå ñðåäñòâà, ñîîòâåòñòâóþùèå æàíðîâûì êàíîíàì; àâòîðû òàêæå îáëàäàëè òîíêèì ÿçûêîâûì ÷óòüåì, êîòîðîå ïîìîãàëî îðèåíòèðîâàòüñÿ â äàííîì ìàòåðèàëå è ñîçäàâàòü ÿðêèå ñòèëèñòè÷åñêèå ýôôåêòû; ýëåìåíòû êàæäîãî óðîâíÿ ÿçûêîâîé ñèñòåìû, âêëþ÷åííîé â îáùèé æàíðîîáðàçóþùèé èíñòðóìåíòàðèé, íåñëè îïðåäåëåííóþ ñòèëèñòè÷åñêóþ íàãðóçêó, íàðàâíå ñ äðóãèìè õóäîæåñòâåííûìè ïðèåìàìè; â ðàìêàõ ëåêñè÷åñêîãî ñëîÿ íåîáõîäèìî òàêæå îòìåòèòü ÷åòêóþ âçàèìîñâÿçü ìåæäó îñîáåííîñòÿìè æàíðà è õàðàêòåðîì çàèìñòâîâàííûõ ýëåìåíòîâ òåêñòà.","num_words":175,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":129363.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Áîðêîâñêèé Â.È, Êóçíåöîâ Ï.Ñ. Èñòîðè÷åñêàÿ ãðàììàòèêà ðóññêîãî ÿçûêà. – Ì.: Íàóêà, 1963. Ññ. 446, 450","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.366,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.219,"perplexity_score":46198.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Ôèëèí Ô.Ï. Ïðîèñõîæäåíèå ðóññêîãî, óêðàèíñêîãî è áåëîðóññêîãî ÿçûêîâ. – Ë.: Íàóêà, 1972. Ñ.503.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.316,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.256,"perplexity_score":58028.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"âûÿâèòü äèñòðèáóöèþ ìàëîøóìíûõ ñîãëàñíûõ ôîíåì â ñàãàéñêîì äèàëåêòå õàêàññêîãî ÿçûêà (íà ìàòåðèàëå ãîâîðà ñåëà Íèæíÿÿ Ò¸ÿ). Íèæå ïðèâåäåíû ñïèñêè ñëîâ, èëëþñòðèðóþùèõ ôóíêöèîíèðîâàíèå ìàëîøóìíûõ ñîãëàñíûõ âî âñåõ âîçìîæíûõ ïîçèöèÿõ è êîìáèíàöèÿõ, ïðè ýòîì èñïîëüçóþòñÿ ñèìâîëû: C","num_words":88,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.154,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":122002.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":" òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà äååïðè÷àñòèå îáðàçóåòñÿ îò òâåðäîðÿäíîé ãëàãîëüíîé îñíîâû, èìåþùåé øèðîêèé îãóáëåííûé ãëàñíûé â êîðíå è îêàí÷èâàþùåéñÿ íà ñîãëàñíûé çâóê, â êà÷åñòâå ôîðìîîáðàçîâàòåëüíîé ìîíîôîííîé ìîðôåìû èñïîëüçóåòñÿ øèðîêèé îãóáëåííûé ãëàñíûé î: äüîðòî ‘åçäÿ (íà êîíå)’","num_words":78,"character_repetition_ratio":0.112,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.174,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":127873.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Å.Ä. Ïîëèâàíîâ. Òðóäû ïî âîñòî÷íîìó è îáùåìó ÿçûêîçíàíèþ. Ì., 1991, ñ. 418.","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.373,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.355,"perplexity_score":58658.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Â.À. Áîãîðîäèöêèé. Çàêîíû ñèíãàðìîíèçìà â òþðêñêèõ ÿçûêàõ \/\/ Âåñòíèê íàó÷íîãî îáùåñòâà òàòàðîâåäåíèÿ. Êàçàíü, 1927, ¹ 6.","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.258,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.266,"perplexity_score":69904.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"читаем: “О Кукше”; в Арс.: “О Кукши и Никоне”; в","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.375,"stopwords_ratio":0.048,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.752,"perplexity_score":31448.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Коренные народы мира обсудили в ООН вопросы сохранения языков  Friday, 22 January 2016 06:27","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.745,"perplexity_score":108847.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Как сохранить языки малочисленных коренных народов мира и вдохнуть в них новую жизнь? На этот вопрос в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке попытались ответить сами представители этих народов. Они приняли участие в дискуссиях, а в четверг выступили на","num_words":194,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.282,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.97,"perplexity_score":165961.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На свОоК четырнадцатой соссии в апреле-Пао 2015 гОда, Постоянный Ń ĐžŃ€ŃƒĐź ООН пО вопросам коренных народов рекомендовал провести трехдневное совещание группы международных экспертов пО теме «Коренные языки: сохранение и возрождение (статьи 13, 14 и 16 Декларации Организации Объединенных Наций Đž правах коренных народов)Âť. Эта рекомендация была одобрена Экономическим и Социальным Советом ООН. СовещаĐ��ио группы экспертов прошло 19-21 января в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке.","num_words":308,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":146577.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Эксперты ОйсудиНи позитивные практики сохранения и возрождения языков коренных народов, возможности и задачи Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ°Ń†Đ¸ĐžĐ˝Đ˝Ń‹Ń… и коммуникационных технологий на возрождение и сохранение языков коренных народов.","num_words":167,"character_repetition_ratio":0.093,"word_repetition_ratio":0.127,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.972,"perplexity_score":174995.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Среди участников встречи была представительница народа Камчатки – ительменов – ученый-антрополог, общественный деятель Татьяна Дегай. В","num_words":89,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.24,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.547,"perplexity_score":132216.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"она рассказала, что носителей ительменского языка, которые могут говорить на нем свободно и бегло, на полуострове осталось всего пятеро. Молодежь пытается учить язык по аудиозаписям и книгам. Именно книги исследователей Камчатки позволили восстановить традиции и культуру коренных народов.","num_words":184,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.669,"perplexity_score":156421.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"26 декабря в Аскате, республика Алтай, прошёл пикет в защиту сОснОвОгО бора на берегу Катуни, который районные и республиканские власти раздают в аренду и собственность пОд застройку и турбизнес, в результате чего этот реликтовый Нос, имеющий высокую экологическую, культурно-историческую, рекреациĐ��нную и социальную ценность, будет уничтожен. Акцию поддержали республиканское отделение партии “РОдина” и инициативная группа “Сакральный Алтай”, выступающая Са","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.899,"perplexity_score":141002.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На пикет вышло йОНоо 50 человек, присутствовал пО дОНгу службы и представитель местных властей – гНава УСноСинскОгО сельского поселения, ОднакО Он держался в стороне и отказался высказать своё Пнонио Đž проблеме.","num_words":128,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.792,"perplexity_score":152276.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"На пикете была принята Резолюция, в которой участники движения Са сохранение водоохранного Носа требуют вернуть огО в ĐłĐžŃĐťĐľŃŃ ĐžĐ˝Đ´, утвердить для ногО статус Памятника Природы и режим ограниченного природопользования с запретом любого строительства.","num_words":162,"character_repetition_ratio":0.027,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.865,"perplexity_score":172277.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Эзен Елдошев | ВКонтакте - VK.com vkona.ru\/id203902537 Vertaal deze pagina Эзен Елдошев. Войдите на сайт или зарегистрируйтесь, чтоб","num_words":70,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.31,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.855,"perplexity_score":51434.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"vkona.ru\/id203902537 Vertaal deze pagina Эзен Елдошев. Войдите на сайт или зарегистрируйтесь, чтобы связаться с Эзеном Елдошевы","num_words":66,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.78,"perplexity_score":65311.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"После распада Советского Союза и образования республики, ряд авторитетныч на то время алтайских деятелей (бывшие коммунисты) вместо ожидаемого алтайским народом деятелей коммунизма, выбрали всемирное учение\/буддизм.","num_words":132,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":137713.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Главным зачинщиком внедрения буддизма становится А.Бардин, после сдачи партбилета он становится Ага\/зайсаном и проповедником буддизма. Жаль, что господин А.Бардин не знает о причастности буддийских лам к Гитлеру.","num_words":161,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.292,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.975,"perplexity_score":133398.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Во время войны у Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€Đ° были семь укрепленных ставок, нО саПОо мощное убежище было построенно в Восточной Пруссии, вйНиСи германно\/советской границы. Фюрер отсюда управлял ходом саПОК страшной в истории человечества войны, здесь принимались решения Đž судьдах целых народов, Đž строительстве новых лагерей смерти, Đž сОСдании сверхмощного оружия ПассОвОгО поражения. В этом, естественно, оПу пОПОгаНи сНуги Сатаны\/йуддиКскио ламы. В ОснОво пНана тибетских монастырей лежит принцип мандалы. Мандалы \/ это символический чертеж устройства мира. Простейщий иС ПандаН \/ свастика, столь популярная среди нацистов. По образу мандалы были построены бункеры Гитлера в <Đ’ĐžĐťŃŒŃ ŃˆĐ°Đ˝Ń†Đľ> \/ это точная копия тибетского монастыря <Хранимый нойОП>. От этого монастыря, при помощи телепатии, передавались астрологические прогнозы Đž ходе войны. Ламы \/эти бритоголовые сНуМаки пОдСоПнОгО мира уверяли Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€��°, что <Đ’ĐžĐťŃŒŃ ŃˆĐ°Đ˝Ń†Đľ> недосягаемо для авиации. АгаК\/Гитлер но чуралця оккультных наук, Он часто посещял йуддиКскиК храм\/<Буддишерхауз>, устроенный в ОднОП частном иПонии вО Фронау. Служащий этого храма, старый монах был наставником Ń ŃŽŃ€ĐľŃ€Đ°. Вот Он и предсказал оПу тогда пОйоду на выборах в рейхстаг.","num_words":745,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.254,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.911,"perplexity_score":147757.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Тибетцы и монголы, приняв выдуманный буддизм, стали такими скотоводами и находятся сейчас в <задворках> цивилизации, а когда\/то были в ее первых рядах. С ними считалась вся Азия и полуостров Европа. Если алтайский народ примет, насажденный алтайскими правителями и так называемыми учеными, такими как; Б.Бедюров, Г.Самаев, Т.Садалова, Н.Екеева, Н.Екеев, В.Кыдыев из института алтаистики (настало время закрыть это заведение) \/ выдуманный буддизм, то будет плестись по пыльной дороге в 21 веке вместе с Монголией и Тибетом.","num_words":389,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.047,"special_characters_ratio":0.297,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.957,"perplexity_score":131469.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Субурганы\/гробницы умерших буддистов, имеют различную Ń ĐžŃ€ĐźŃƒ и величину, воздвигаются вОСНо храмов и верующие миряне вместе с НаПаПи молятся пОкОКникаП. По нере\/ламы, то есть йуддиКскио монахи, населявшие дацаны, посвящали себя с отрочества служению Будде. Обилие НаП в монастырях объяснялась тем, что каждая монгольскай и бурятская цемья считала дОНгОП отдать хотя бы ОднОгО иС сыновей в монастырь. Многочисленные монастыри существо��˛Đ°ĐťĐ¸ на пожертвования верующих. Ламы никакиП производительным трудом но занимались и были, в сущности, тунеядцами. Врачевание, которое практиковалось некоткрыми НаПаПи, в большинстве являлись шарлатанством. В ОднОК Урге, как упоминалось, числобездельников\/НаП достигало 14000, Đ° монастырей в Монголии и Бурятии были десятки, и Они ложились тяжелым грузом на бюджет простых тружеников. Буддисты питались кумысом и жирной бараниной, как зажиточные йаи и зайсаны, иПоНи это в достаточном количестве и жирели от ПаНОпОдвиМнОК сидячей МиСни. Они начинали жизнь в Нони с юношеских лет, кОгда родители отдавали их в монастыри для религиозного обучения. ĐĄĐž временем Đ´Đž того разленились, вместо того, чтобы саПиП произносить молитвы, придумали оригинальные молитвенные барабаны. Это деревянный цилиндр, насаженный на столб и могущий вертеться вокруг ногО, как вокруг Оси. Цилиндр ОкНоон йуддиКскиПи молитвами на тибетском языке, и каждый проходящий ПиПО такого цилиндра пО нуМдо буддист считал дОНгОП повернуть огО несколько раз, что равносильно произнесению всех начертанных на ноП молитв. В окрестностях Урги есть падь, сухая дОНина мундуК. В эту падь йуддиКскио монахи выносили своих пОкОКникОв\/НаП и пО обычаю оставляли их там на съедение сОйакаП, привыкшим Đş человеческому мясу, которые населяли норы пО соседству. А в высокогорном Тибете жирных пОкОКникОв\/НаП оставляли на съеденье ненасытным ĐłŃ€Đ¸Ń Đ°Đź. Обглоданные стервятниками кости использовали в качестве сувениров. А иС черепов доНаНи ритуальные чаши\/каайа. А тощих пОкОКникОв\/НаП высушивали, ĐźŃƒĐźĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ĐžĐ˛Đ°ĐťĐ¸ и в день всех святых выставляли на обозрение верующим, чтобы Они но сомневались в их свытости. Этот придуманый НаПаПи метод Đ´Đž сегодняшнего дня, практикуется в Бурятии. Наши СайНудшио сыны\/алтайцы, предавшие свою исконную веру предков, такие как: А.Ханашкин, Đ­.Кожутов, М\/Шагаов, Аларушкин, А.Кыпчаков, ĐĄ.Бахрамаев и ĐĄ.Урчимаев специально ездят в Б урятию в день всех святых, чтобы там поклоняться свОиП засохшим братюям пО вере. Нашим правительством, гОспОдинОП И.Яимовым для них быделена огромная пО городским меркам, территория, Đ° для национальной седьмой школы но находят мест. За деньги всо продается и покупается.","num_words":1844,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.955,"perplexity_score":144808.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Когда\/то, со стороны Тибета приходили на Алтай странно одетые люди \/ тербезены <баба не баба, мужик не мужик> и одурманивали простой народ, рассказывали бсякие небылицы : можно, мол, обойтись без бога\/творца, когд каждый при желании может стать живым богом\/Бохту\/Гэгэном. В то время подарил старому нищему пастуху умирающий тибетский монах статуэтку Будды, и обнадежил старика, что теперь будешь процветать, можно не караулить овечек, а ночью всех его пвечек загрызли волки. В гневе старик бросил статуэтку в огонь, в кострре он не закричал \/<йо\/йо>, а превратился в кусок металла. Слух об этом распространился по всему Алтаю, и алтайцы перестали верить шарлатанам. Изгнали всех буддистов обратно в Монголию и установили невидимую границу, чтобы они больше не ступали на святой Алтай.","num_words":512,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.274,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.877,"perplexity_score":144388.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Arama SonuçlarÄą Аскат | Буддизм АНПаСнОгО пути www.buddhism.ru › ... › Ретритные центры Bu sayfanÄąn çevirisini yap Буддизм АНПаСнОгО ПŃ","num_words":89,"character_repetition_ratio":0.126,"word_repetition_ratio":0.075,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":50681.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Аскат | Буддизм Алмазного пути www.buddhism.ru › ... › Ретритные центры Bu sayfanın çevirisini yap Буддизм Алмазного Пути. Линия","num_words":88,"character_repetition_ratio":0.126,"word_repetition_ratio":0.076,"special_characters_ratio":0.271,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.977,"perplexity_score":59167.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддизм в России — Википедия https:\/\/ru.wikipedia.org\/...\/Буддизм_в_России Bu sayfanın çevirisini yap Буддизм в России — одна из расп","num_words":98,"character_repetition_ratio":0.173,"word_repetition_ratio":0.27,"special_characters_ratio":0.345,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.959,"perplexity_score":84983.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддисты насилуют невинных детей …\/ В Голландии\/ .. в которых жестоко насилуют малолетних детей и совершают","num_words":76,"character_repetition_ratio":0.141,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.314,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.991,"perplexity_score":156993.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддисты насилуют невинных детей ...\/ В Голландии\/ .. в которых жестоко насилуют малолетних детей и совершают","num_words":76,"character_repetition_ratio":0.139,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.321,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":156993.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"20 августа состоится предварительное судойнОо Сасоданио пО доНу ⠖2-2861\/2015 пО заявлению прокурора РоспуйНики Алтай в интересах РФ и неопределенного круга лиц Đž призĐ��ании материала экстремистским.","num_words":127,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.904,"perplexity_score":147985.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Прокуратурой Республики Алтай совместно с МВД по Республике Алтай проведена проверка по обращению настоятеля местной религиозной организации буддистов «Ак Бурхан» г.Горно-Алтайска Урчимаева С.Т. о распространении в сети интернет (сайт «Amadualtai») и в газете «Амаду Алтай» 2015 года статьи «Обращение Президенту РФ Путину В.В». Считается, что обращение было экстремистского характера, возбуждающее религиозную ненависть и вражду к алтайским буддистам.","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.269,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.929,"perplexity_score":138041.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Иными сНОваПи религиозная организация Ак Бурхан»- Ń Đ¸ĐťĐ¸Đ°Đť секты «Ниппондзан Меходзи» , лидером которого является всемирно известный экстремист и террорист , Дзюнсей Тэресава , при поддержке представителей власти РоспуйНики Алтай, Đ° иПоннО, председателя Государственного Собрания Đ­Đť Курултай РА- Белеков И.И, и депутата Госсобрания – Уханов В.,; даНоо председатель   правления Союза писателей РА – Бедюров Б.ĐŻ, корреспондент ГТРК РА Ханашкин А. , Декан Горно-Алтайского Государственного Университета Екеев М.Н навязывают алтайскому народу религию йуддиСП, путем Ń Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸ĐşĐ°Ń†Đ¸Đ¸ истории, внедрения но традиционных праздников, принятия сойо наших алтайских обрядов, искаМониоП наших обычаев, внедрением в систему образования пвседорелигиозных концепций, пуйНиĐ��ацией материалов с йуддиКскиПи изречениями ориентировочные как взрослому населению, так и детям.","num_words":599,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":145351.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Алтайский народ испокон веков верили в природу. Вера наша, Алтай дьан, -Ак дьан. Завязывание ленточек-дьалама, зажигание святого дерева-Арчын, проведение обрядов :Сары бурдин мургуули и Дьажыл бурдин мургуули, поклонение Аржаан суу, подношение Матери огню, очагу-все это алтайская вера, поклонение природе Ак дьан. Наш Бог-это живой Алтай. Наши предки говорили Алкыштар-благопожелания этой земле, возвеличивали и восхваляли ее.","num_words":300,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.969,"perplexity_score":128075.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Но каждый вок, начало каМдОгО тысячелетия требует новых перемен. ĐĄĐž временем нуМнО идти в нОгу. Если раньше были шаманы, то сегодня их нет. Есть только Дьарлыкчы. В чем отличие? Шаманы ПОгНи работать и с темной сиНОК, с помощью йуйна призывали подземных духов. А дьарлыкчы исполнители Бога, то есть на прямую берут Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ°Ń†Đ¸ŃŽ от Бога-Уч Курбустан Кудая и работают только сО светлой стороной, с природой, сО светлыми помыслами. В наш вок требуется проводить обряды поклонения природе пО- другому, мургуул в наш вок проходит всенародно, то есть пО соНаП, раньше только пО родам были. Осенью и воснОК на обряд поклонения природе в ОднОП соНо приходит в порядке 100 человек: детей и стариков вместе.","num_words":446,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.251,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.927,"perplexity_score":145208.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Мургуул проводят дьарлыкчы(арчын корор) и алкышчы улус. Дьарлыкчы и простые люди заинтересованы чтобы мургуули по новому тысячелетию, времени, проводились не только в нашем Онгудайском, Шебалинском, Усть-Канском районах, но и в других, для того, чтобы был рост и развитие народа.","num_words":176,"character_repetition_ratio":0.084,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.246,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.873,"perplexity_score":128164.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Мы, простой народ, чтобы наши голоса были услышаны, чтобы наши беды и не справедливые ситуации хоть как-то были разрешены, выпускаем газету «Амаду Алтай». Часто В редакцию газеты поступают письма с жалобами и недовольством работы правителей. Другие газеты, все «пляшут» под правительство, и  письма людей  не публикуют. Наша газета «Амаду Алтай» является независимой, народной, мы публикуем все, но в рамках закона. Выпускается газета в малом тираже, 900 экземпляров . Люди сами собирают деньги, кто сколько может .","num_words":313,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.271,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.705,"perplexity_score":128385.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ĐĄ 2000 гОда, как идет работа пО возрождению веры, нашо правительство начало всячески оказывать давНонио нашоПу движению, чтобы алтайцы но приняли свою веру «Алтай Дян Ак Дян», чтобы но ходили на всеобщие обряды поклонения природе. ЧинОвники, которые работают в правительстве республики, чьи иПона ранее были перечислены, предпочитают, чтобы простой алтайский народ принял религию Đą��ƒĐ´Đ´Đ¸ĐˇĐź, в связи с этим наших дьарлыкчы уНус прослушивают, таскают пО судаП, постоянно проверяют, взимают тиражи газеты. Эти люди: А.Ханашкин, Б.Бедюров, И.Белеков навязывают алтайскому народу йуддиСП, потому что Они в 90 годы — кризисное время, получили немалую суППу от тоталитарной секты «НиппондзанМеходзи», руководителем которого является всемирно объявленный человек «экстремист и террорист» ДзюнсейТэресава. Эти Мо люди отправили молодых алтайских парней учиться в АгинскиК дацан» на НаПу и саПи спонсировали обучение. В данный момент алтайские парни отучившись на НаПу, работают в Горном – Алтае, насильно навязывают религию йуддиСП простому народу и вместе с Б.Бедюровым Ń Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ŃƒŃŽŃ‚ историю алтайского народа Đž том, что религией алтайцев был кОгда-то йуддиСП и сейчас необходимо возрождать эту религию. ĐŻ напомню, что такое действие, это серьезное нарушение СакОна. Россия является светским государством и ни Одна религия но может вмешиваться в политические доНа и но дОНМна получать гранты, Ń Đ¸Đ˝Đ°Đ˝ŃĐžĐ˛ŃƒŃŽ помощь сО стороны правителей, Она дОНМна быть самостоятельной.","num_words":995,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.257,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.877,"perplexity_score":145750.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Например: Мудрых людей, которые в прошлом работали для процветания свОогО народа, которые тоже были алкышчы, дьарлыкчы , Боора, Кокул Дялтырова, ШиПо, Лапаса относят Đş буддистам. Đ¤Đ°ĐťŃŒŃĐ¸Ń Đ¸Ń†Đ¸Ń€ŃƒŃ историю, пишут Đž том, что эти люди были НаПаПи -буддистами. Но народ и родственникĐ�� этих людей возмущаются. Их предков превратили в буддистов, поэтому и было открытое обращение Горно – Алтайским буддистам, от нынешних потомков, чтобы но обманывали народ, и предков оставили в пОкОо, но портили честную и хорошую репутацию, нО буддисты относятся Đş этому безразлично. Имеется статья с интервью потомков Боора, Кокул Дялтырова, ШиПо.","num_words":392,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.27,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.943,"perplexity_score":144489.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"И.И.Белеков пользуясь своим служебным положением, натравливает общественные и правоохранительные органы против простого народа, которые проводят обряд поклонения природе и сейчас, суд 20 августа, это дело их рук вместе с Екеевым М.Н , пользуясь своими служебными положениями, путем   внедрения  в жизнь алтайского народа буддийский праздник «Чага Байрам», навязывают народу буддизм. Навязали, приказали Культработникам, образовательным учреждениям и общественности проводить этот чуждый нам праздник . Люди лишь бы не потерять работу идут на поводу этих чиновников. Простых людей, которые не могут спокойно сидеть, сложа руки, душой и сердцем страдающих за свой народ и за свою Отчизну, которые помогая и поддерживая друг – друга, работают в возрождении духовности своему народу, этих людей ни с того назвали экстремистами и террористами.","num_words":560,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.931,"perplexity_score":146475.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Хотя экстремисты они или террористы решает суд, а не чиновники.","num_words":47,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.287,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.838,"perplexity_score":172572.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ÂŤ13 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ председатель Государственного Собрания РоспуйНики Алтай Иван Белеков встретился с саПйу НаПОК АгинскОгО дацана и курее Ак Буркан» Арамом Кыпчаковым, ширету НаПОК курее Ак Буркан» СарымаемУрчимаевым и НаПОК курее Ак Буркан» Андреем Ароновым, сообщает пресс-сНуМйа Đ­Đť Курултая.","num_words":164,"character_repetition_ratio":0.119,"word_repetition_ratio":0.058,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.924,"perplexity_score":136124.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Арам Кыпчаков вручил спикеру приветствие и поздравление главы буддийской традиционной Сангхи России ПандитоХамбо ламы Дамбы Аюшеева. В приветствии говорится о том, что наступающий Год Лошади — великий год. Именно в 2002 году, в Год Лошади, к человечеству вернулся XII ПандитоХамбо лама ДоржоЭтигэлов. «И всем, кто живет с нашим учителем в одно время, выпала величайшая удача находиться под его благословением. Особым преимуществом в этой жизни среди людей обладают дети, родившиеся в 2002 году, потому что они являются первым поколением, живущим вместе с Хамбо ламой Этигэловым», — говорится в поздравлении.","num_words":424,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.971,"perplexity_score":151796.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Спикер выразил благодарность, отметив в свою очередь, что впервые в наступившем гОду Лошади в РоспуйНико Алтай Чага-Байрам был проведен в Один день вО всех районах и селах. И.Белеков сообщил Đž планах дальнейшей корректировки Đ��акОна «О праздничных и юбилейных днях, юбилейных датах в РоспуйНико Алтай». При сОвпадонии Чага-Байрама с выходными днями дОНМон быть разработан механизм переноса выходного дня на рабочий день. Федеральная норма позволяет наП внести такие изменения, утверждает руководитель парламента.Âť","num_words":371,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.952,"perplexity_score":142418.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"«В ходе беседы стороны также затронули тему событий в дОНино Теренг 110-летней давности. Кыпчаков заявил, что на сегодняшний день есть разные толкования этих событий, Đ° значит, историческая правда дОНМна быть восстановлена. Он предложил провести научно-практическую ĐşĐžĐ˝Ń ĐľŃ€ĐľĐ˝Ń†Đ¸ŃŽ с приглашением ученых, религиоведов, общественников, творческой интеллигенции. На этой ĐşĐžĐ˝Ń ĐľŃ€ĐľĐ˝Ń†Đ¸Đ¸, считает Он, нуМнО сделать «научный вывод Đž происшедших событиях в начале прошлого вока на Алтае».","num_words":331,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.924,"perplexity_score":145202.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"ЧинОвники, саПи экстремисты, потому что поддерживают и пО-разному помогают йуддиКскОК тоталитарной секте. За особую поддержку в развитии йуддиСПа на Алтае выше названные чиновники от буддистов получили «Орден лотосовой сутры». В СМИ в ОднО время ПнОгО раз Đ¸Đ˝Ń ĐžŃ€ĐźĐ¸Ń€ĐžĐ˛Đ°ĐťĐ¸ Đž секте йуддиСП, Она отличается от ОснОвнОК йуддиКскОК религии.","num_words":240,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.265,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.978,"perplexity_score":149670.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"«На Алтае создается Ń Đ��НиаН секты «НиппондзанМеходзи»… В управление минюста пО РоспуйНико Алтай поданы документы на регистрацию регионального отделения религиозной организации «НиппондзанМеходзи»(Орден лотосовой сутры), лидером , которого является ДзюнсэйТэресава, известный поддержкой чеченских йОовикОв, участием в «оранжевой революции» на Украине и беспорядках киргизии.","num_words":242,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.896,"perplexity_score":158226.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В апреле этого года Тэресава намеревался посетить Республику Алтай, однако был задержан в аэропорту «Толмачево», поскольку российские власти объявили его персоной нонгранта и лишили право на въезд на территорию России. Последователи Тэресавы в Республике алтай, хотя не дождались своего лидера, организацию все же учредили.","num_words":222,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":147617.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"с Джохаром Дудаевым). Более того, оПу закрывался въезд в ряд других государств. 1 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ 2012 годаТэресава прибыл в Россию пО приглашению организации «Гражданское содействие» и 4 Ń ĐľĐ˛Ń€Đ°ĐťŃ, как пишут РОссиКскио СМИ, принял свОиПи учениками активное участие в оппозиционном митинге в Москве».","num_words":209,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.277,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":150323.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В РоспуйНико Алтай насчитывается несколько десятков последователей «НиппондзанМеходзи», в частности ячейки и организации есть в Горно-Алтайске и Шо��ąĐ°ĐťĐ¸Đ˝ŃĐşĐžĐź р – Đľ. Местные последователи ДзюнсеяТэресавы нодавнО прошли «Духовную практику в Киргизии»       Специалисты считают, что «Орден Лотосовой сутры» является тоталитарной буддистской сектой.       Â","num_words":241,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.961,"perplexity_score":163981.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Таким вот образом в СМИ Республики Алтай и по единственному ГТРК всегда демонстрируют религию православие и тоталитарную буддийскую секту « Ак Бурхан». Почему они назвали себя «АК БУРХАН», потому что переняли некоторые обряды от Алтайской веры (алкыши – благопожелания, почитание огня, восхваление природе), чтобы заманить психологически слабых или простых, путающих веру, людей.","num_words":250,"character_repetition_ratio":0.006,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.953,"perplexity_score":151249.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Буддистскую секту «НиппондзанМеходзи» (Она Мо «Орден Лотосовой Сутры» и «НичирэнШошу») ОснОваН японец ДзюнсэйТэрасава. Произошло это в середине 90-х гОдОв. Секта Тэрасавы существенно отличается от традиционного строгого восточного йуддиСПа и является адаптированным для СападнОгО потребителя йуддиСПОП-лайт». Многие специалисты в области сектоведения относят культовую организацию Тэрасавы Đş тоталитарным сектам иНи группам, обладающих ПнОгиПи признаками таковых. В частности, Тэрасаве запрещен въезд на территорию РОссии Са антигосударственную политическую деятельность. В 2005 гОду Тэрасава был депортирован иС Украины в Польшу и оПу был запрещен на пять лет въезд в Украину, несмотря на то, что Тэрасава заявлял Đž свОоК поддержке «оранжевой революции» и активном участии в ноК огО украинских адептов.ĐĐľĐżŃ€ĐžŃ ĐľŃŃĐ¸ĐžĐ˝Đ°ĐťĐ¸ĐˇĐź новостной политики Ń Đ°ĐşŃ‚Đ¸Ń‡ĐľŃĐşĐ¸ приводит Đş восприятию небольшой маргинальной группы адептов секты в качестве «представителей ОднОК иС традиционных мировых религий – йуддиСПа. Даже осНи обойти вниПаниоП тот Ń Đ°ĐşŃ‚, что йуддиСП но является традиционной для Украины религией, ПОМнО вообще говорить Ой отсутствии традиционных буддистов в Украине, кроме разве что иностранных студентов, временно обучающихся на территории страны. Необуддистские секты, подобные секте Тэрасавы, но признаны в государствах, гдо сохраняется традиционный йуддиСП. Например, в той Мо ЯпОнии. Они считаются там «духовным продуктом» исключительно для СападнОгО «потребителя», имеющего лишь буддистский диСаКн и, пО сути, являющегося псевдобуддистской сектой","num_words":1061,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.257,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":152608.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"В настоящий момент опять буддисты «Ниппонздан Меходзи Âť при поддержки чиновников пОдаНи заявление в суд на наших дьарлыкчы уНус, редакцию газеты АПаду Алтай»с просьбой провести проверку и изъять тираж газеты, признать ранее опубликованную статью пОд наСваниоП «Обращение Президенту» экстремистским и посадить людей пОд стражу заключения. Надеются, что йоС дьарлыкчы уНус и ред. Газеты народ будет молчать и добровольн��ž примет йуддиСП. Но но всо так просто. Божье, честное доНО никОгда но остановится. Мы йудоП добиваться правды.","num_words":347,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.611,"perplexity_score":142979.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"2014 - Uploaded by vibeforge Ирина Кензина + Кенжебек Алдаяр -- \"Кезер таш\". vibeforge. SubscribeSubscribedUnsubscribe 660660. Loading... Loading... Working. Ирин","num_words":85,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.28,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.27,"perplexity_score":49147.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Cкачать MP3: Ирина Кензина + Каныкей + Доолот ... mp3sait.com\/search.php?...ИринаКензина%2... Translate this page Ирина Кензина + Каныкей","num_words":78,"character_repetition_ratio":0.158,"word_repetition_ratio":0.319,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.76,"perplexity_score":65962.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина + Кенжебек Алдаяр -- \"Кезер таш ... Video for ирина кензина▶ 4:54 www.youtube.com\/watch?v=Wi6cO__EyeQ Feb 19","num_words":77,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.306,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.716,"perplexity_score":28757.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина - скачать посни Ирина Кензина в mp3 ... music.nur.kz\/artist-111434-irina-kenzina Translate this page Скачать посни Ирина КензиĐ","num_words":93,"character_repetition_ratio":0.173,"word_repetition_ratio":0.369,"special_characters_ratio":0.295,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.594,"perplexity_score":56538.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Ирина Кензина | Facebook https:\/\/www.facebook.com\/...\/Ирина-Кензина\/100009... Translate this page Ирина Кензина is on Facebook. Join Facebook to connect with Ири","num_words":90,"character_repetition_ratio":0.157,"word_repetition_ratio":0.148,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.508,"perplexity_score":30363.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Кензина если хочешь послушать или скачать qmp3music.ru\/artist\/Кензина.aspx Translate this page Кензина послушать онлайн или скач","num_words":81,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.73,"perplexity_score":69215.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"то вы хотите скачать или послушать Кензина - Ирина Кензина. Фанаты этой песни ...","num_words":61,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.326,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.82,"perplexity_score":173565.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/akjang2013.wordpress.com\/page\/2\/","collection":"languages_of_russia","source":"akjang2013.wordpress.com","original_code":"alt","text":"Подготовка Đş изданию книги “Алтай – духовное измерение” началась в РоспуйНико Алтай","num_words":64,"character_repetition_ratio":0.014,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.983,"perplexity_score":154554.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"муж – “плохой”, “беспутный”, “глупый”, “беспечный”, “ревнивый”, “грубый”, “драчливый” и т.п., например,","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.35,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.167,"perplexity_score":8289.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"ñèíòàãìà íà÷àëüíàÿ – ñèíòàãìà êîíå÷íàÿ, ãëàãîëüíûå áëîêè – áåçãëàãîëüíûå áëîêè, îáîáùåííûå áëîêè – êîíêðåòèçèðîâàííûå áëîêè","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.175,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":110563.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Òàêèì îáðàçîì, ñòðóêòóðíûé àíàëèç äâóõ ðàçíîñòèëåâûõ ôðàãìåíòîâ “Ñóïðàñëüñêîé ëåòîïèñè” ïîçâîëÿåò íàì ñäåëàòü ñëåäóþùèå âûâîäû: çàïàäíîðóññêèå ëåòîïèñöû ðàñïîëàãàëè áîãàòûì ëèíãâèñòè÷åñêèì ìàòåðèàëîì, ïîçâîëÿþùèì âûáèðàòü âñå íåîáõîäèìûå ñðåäñòâà, ñîîòâåòñòâóþùèå æàíðîâûì êàíîíàì; àâòîðû òàêæå îáëàäàëè òîíêèì ÿçûêîâûì ÷óòüåì, êîòîðîå ïîìîãàëî îðèåíòèðîâàòüñÿ â äàííîì ìàòåðèàëå è ñîçäàâàòü ÿðêèå ñòèëèñòè÷åñêèå ýôôåêòû; ýëåìåíòû êàæäîãî óðîâíÿ ÿçûêîâîé ñèñòåìû, âêëþ÷åííîé â îáùèé æàíðîîáðàçóþùèé èíñòðóìåíòàðèé, íåñëè îïðåäåëåííóþ ñòèëèñòè÷åñêóþ íàãðóçêó, íàðàâíå ñ äðóãèìè õóäîæåñòâåííûìè ïðèåìàìè; â ðàìêàõ ëåêñè÷åñêîãî ñëîÿ íåîáõîäèìî òàêæå îòìåòèòü ÷åòêóþ âçàèìîñâÿçü ìåæäó îñîáåííîñòÿìè æàíðà è õàðàêòåðîì çàèìñòâîâàííûõ ýëåìåíòîâ òåêñòà.","num_words":175,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.135,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":129363.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Áîðêîâñêèé Â.È, Êóçíåöîâ Ï.Ñ. Èñòîðè÷åñêàÿ ãðàììàòèêà ðóññêîãî ÿçûêà. – Ì.: Íàóêà, 1963. Ññ. 446, 450","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.366,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.219,"perplexity_score":46198.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Ôèëèí Ô.Ï. Ïðîèñõîæäåíèå ðóññêîãî, óêðàèíñêîãî è áåëîðóññêîãî ÿçûêîâ. – Ë.: Íàóêà, 1972. Ñ.503.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.316,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.256,"perplexity_score":58028.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"âûÿâèòü äèñòðèáóöèþ ìàëîøóìíûõ ñîãëàñíûõ ôîíåì â ñàãàéñêîì äèàëåêòå õàêàññêîãî ÿçûêà (íà ìàòåðèàëå ãîâîðà ñåëà Íèæíÿÿ Ò¸ÿ). Íèæå ïðèâåäåíû ñïèñêè ñëîâ, èëëþñòðèðóþùèõ ôóíêöèîíèðîâàíèå ìàëîøóìíûõ ñîãëàñíûõ âî âñåõ âîçìîæíûõ ïîçèöèÿõ è êîìáèíàöèÿõ, ïðè ýòîì èñïîëüçóþòñÿ ñèìâîëû: C","num_words":88,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.154,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":122002.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":" òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà äååïðè÷àñòèå îáðàçóåòñÿ îò òâåðäîðÿäíîé ãëàãîëüíîé îñíîâû, èìåþùåé øèðîêèé îãóáëåííûé ãëàñíûé â êîðíå è îêàí÷èâàþùåéñÿ íà ñîãëàñíûé çâóê, â êà÷åñòâå ôîðìîîáðàçîâàòåëüíîé ìîíîôîííîé ìîðôåìû èñïîëüçóåòñÿ øèðîêèé îãóáëåííûé ãëàñíûé î: äüîðòî ‘åçäÿ (íà êîíå)’","num_words":78,"character_repetition_ratio":0.112,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.174,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":127873.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Å.Ä. Ïîëèâàíîâ. Òðóäû ïî âîñòî÷íîìó è îáùåìó ÿçûêîçíàíèþ. Ì., 1991, ñ. 418.","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.373,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.355,"perplexity_score":58658.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"Â.À. Áîãîðîäèöêèé. Çàêîíû ñèíãàðìîíèçìà â òþðêñêèõ ÿçûêàõ \/\/ Âåñòíèê íàó÷íîãî îáùåñòâà òàòàðîâåäåíèÿ. Êàçàíü, 1927, ¹ 6.","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.258,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.266,"perplexity_score":69904.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/old.nsu.ru\/conf\/issc\/99\/philolog\/index.htm","collection":"languages_of_russia","source":"old.nsu.ru","original_code":"alt","text":"читаем: “О Кукше”; в Арс.: “О Кукши и Никоне”; в","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.375,"stopwords_ratio":0.048,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.752,"perplexity_score":31448.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D3%A7%D1%81%20%D0%B1%D3%B1%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"{| style=\"margin-top:10px; background:none;\"\n| style=\"width:65%; border:1px solid #a7d7f9; vertical-align:top; color:#000; padding: 0px 10px 10px 0px; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius:10px;\" |","num_words":55,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.373,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.423,"perplexity_score":1043.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"мурну ‘перед’ в локативе: Шор. алында, Хак. алнында, Алт. алдында, Тув.","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.282,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.259,"perplexity_score":6928.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"Шор.: иирде ала ‘с самого вечера’; Хак.: иирде сыара ‘с вечера’; Алт.:","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.033,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.329,"stopwords_ratio":0.077,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.182,"perplexity_score":21156.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"Піс ікі часта аэропортта делегация удурлапчабыс. Алт.: Бис эки часта аэропортто делегация уткыырыс. Тув.: Бис ийи шакта делегацияны аэропортка уткуур бис.","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.159,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.918,"perplexity_score":9437.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"Хак.: Піс чарым часча книга хыырып алып, узира чатхабыс. Алт.: Бис јарым саат бичик кычырала оно уйуктап бардыс. Тув.: Чартык шак ишти ном номчаан бис, оон удуп чыдып алган бис.","num_words":59,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.226,"stopwords_ratio":0.051,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.504,"perplexity_score":21376.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"Шор.: Аам ша тооза шалап чрди. Хак.: Мині аам чааны тооза ирткен. Алт.: Мени карган адам бастыра јууны јуулажып ткн. Тув.:","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.254,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.48,"perplexity_score":20477.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"ТК с сильно управляемым актантом-«срок». Например: ‘Мы арендовали квартиру на год’ – Шор.: По квартираны пис пир чыла арендовать эттибис. Хак.: Піс пір чыла чурт суурабыс. Алт.: Бис бир јылга тура (квартира) арендага алдыс. Тув.: Бис бир чыл иштинде бажыны арендалап алган бис.","num_words":96,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.021,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.519,"perplexity_score":16224.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/study-5.ru\/folder-aref\/temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-s-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami-specialnost-10-02-20-sravnitelno-istoricheskoe-ref.htm","collection":"languages_of_russia","source":"study-5.ru","original_code":"alt","text":"Шор.: По алы-чон движениези ийги чс чыл алында тзелди (пажалды). Хак.: Пу чон чрімі ікі чс чыл мыны алнында пасталан.","num_words":49,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.041,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.772,"perplexity_score":16553.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/library.gasu.ru\/cgi\/irbis64r_11\/cgiirbis_64.exe?LNG=uk&Z21ID=&I21DBN=IBIS_PRINT&P21DBN=IBIS&S21STN=1&S21REF=&S21FMT=fullw_print&C21COM=S&S21CNR=&S21P01=0&S21P02=1&S21P03=A=&S21STR=%D0%A3%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD,%20%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81","collection":"languages_of_russia","source":"library.gasu.ru","original_code":"alt","text":"Чаҥкыр теҥерилӱ јер = Земля синего неба [Текст] : стихи на алт. яз. \/ Б. У.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.32,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.579,"perplexity_score":35677.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Тепкиштиn бийигинде туруп...: [к 50-летию журналиста г. «Звезда Алтая» В.А. Шадрина] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2004. –13 янв.","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.381,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.688,"perplexity_score":7806.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Jайалталу jурткорыс: [о селькоре из Улагана А.Санине] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1998. – 7 янв.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.356,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.623,"perplexity_score":14084.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Мениn сeeгеним Чаnкыр Алтайым»: [к 60-летию фотокорр. Э.Н.Жукова] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 30 май.","num_words":36,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.396,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.422,"perplexity_score":4974.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Толкуланган кечeлер тайыс билдирзин: [к 60-летию журналиста А.А.Сельбикова] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2000. – 10 окт.","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.336,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.883,"perplexity_score":5450.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Öркqлqп бисти азыраган да, бойы кийинген де: [о рано ушедшем из жизни журналисте А. Матине] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2006. – 24 янв. – С. 5.","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.358,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.773,"perplexity_score":20752.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Jaкшы улус ортодо иштегем»: [к 70-летию бывшей сотрудницы г. «АЧ» М.А. Чековой] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2004. – 5 окт.","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.395,"stopwords_ratio":0.027,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.306,"perplexity_score":7298.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Кычыраачыны санандырып, ачык куучынга кычыратан: [о журналисте В.А.Тоенове] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1999. – 8 июль.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.309,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.463,"perplexity_score":10685.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":". Ак-Кобыныn баатыры: [к 70-летию журналиста г. «АЧ» по Онгудайскому району В.В. Чекушева] \/ М. Тарпаков \/\/ Алт. Чолмоны. – 2004. – 4 нояб.","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.367,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.31,"perplexity_score":7108.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Кандыгаш» редактор: [о бывшем редакторе «Алтайдыn Чолмоны» С.С.Тюхтеневе] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 21 март.","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.345,"stopwords_ratio":0.065,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.45,"perplexity_score":11932.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Одус алты сeeнчиниn ээзи: [о фотокорр. Б.С.Кушкулине] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2000. – 18 нояб.","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.382,"stopwords_ratio":0.033,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.716,"perplexity_score":9486.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Ол слерди ортогордо jpeт: [к 60 -летию Б. Канарина] \/\/ Алт. Чолмоны. –1997. –8 авг.","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.4,"stopwords_ratio":0.034,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.557,"perplexity_score":11943.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Jeрeп калган qйлqрдиn эземин jeректе качан да эзеп jeрели»: [памяти В.А.Тоенова] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1999. – 1 июня.","num_words":43,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.328,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.438,"perplexity_score":13904.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Jeрeми оныn кеендик, jeреги оныn керсe: [к юбилею журналистки К.К.Пиянтиновой] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2009. – №212. – 20 окт. – С.8.","num_words":43,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.391,"stopwords_ratio":0.047,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.256,"perplexity_score":8981.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Jaкшы улузын qрq кудай алат...»: [О бывшем журналисте, рано ушедшем из жизни К.Я. Тулаеве] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2004. – 18 май.","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.365,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.317,"perplexity_score":11929.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Кандык айдыn кандык чечегиндий...: [о главном редакторе газеты «Алтайдыn Чолмоны» Т.Н. Туденевой] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2005. – 19 апр.","num_words":35,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.326,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.261,"perplexity_score":12434.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Чындыкты сeeген, некелтелe ле каруулу болгон: [журналист Р.Т.Барантаев ле эжи М.Н.Барантаева керегинде] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 18 февр.","num_words":40,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.3,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.546,"perplexity_score":11586.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Кызыл Ойротто» иштеген jылдарым…: [с ветераном Е.М.Чапыевым о годах работы в газ. «Алтайдыn Чолмоны» \/ бес. Г.Боделукова] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1999. – 12 янв.","num_words":46,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.338,"stopwords_ratio":0.043,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.374,"perplexity_score":12693.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Албатызы учун айдынар да, тартыжар да: [Эл-Курултайга кандидат С.Кыдыева] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 29 нояб.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.33,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.764,"perplexity_score":9806.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"\"Газетке иштеп келген jолым...\": [журналист-ветеран о себе и работе в газ. \"Алтайдыn Чолмоны\"] \/\/Алт. Чолмоны. – 2002. – 5 апр.,23 май.","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.37,"stopwords_ratio":0.027,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.359,"perplexity_score":10349.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Иштеnкей ле jайалталу болгон: [о Ч. Чунжеков] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 1авг.","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.385,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.573,"perplexity_score":11199.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Камааны да, jqмqлтqзи де jаан кижи: [о журналисте А.А.Сабашкине] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 20 июнь","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.354,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.498,"perplexity_score":13953.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Таскадаачылардыn таскадаачызы: [к 75-летию бывшего редактора \"Алтайдыn Чолмоны\" А.И. Мундусова] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2003. – 14 авг.","num_words":36,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.315,"stopwords_ratio":0.056,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.76,"perplexity_score":6589.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Любовь и боль ее — газета: [о Т.Н. Туденевой, главном редакторе газеты «Алтайдыn Чолмоны»] \/\/ Звезда Алтая. – 2005. – 19 апр.","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.344,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.488,"perplexity_score":12933.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Ютеева А.В. Памяти нашего друга: [о журналисте А.Матине] \/\/Öйдиn eни. – 2006. – 26 янв.","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.379,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.404,"perplexity_score":10905.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":": Ойрот автоном областьтыn ады qскqртилген, газеттиn ады база кубулган: [Алт. Чолмоныныn - 75 jылдыгы] \/\/Алт. Чолмоны. – 1997. – 1 апр.","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.319,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.341,"perplexity_score":25889.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"«Чындыкты сeeген, некелтелe ле каруулу болгон: [о бывшем редакторе «АЧ» Н.Т.Барантаеве] \/\/ Алт. Чолмоны. – 1997. – 18 февр.","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.333,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.74,"perplexity_score":14266.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":"Чолмонына\" – 80 jыл \/\/ Алт. Чолмоны. – 2002. – 15 нояб. Содерж.: Шодоев И.В. Буудактарды qткeре jаркындалган \"Чолмоныс\". Боконокова В. Jаnжыгулар eйедеn eйеге улалат. Туденева Т. Japкынду кeйзин \"Чолмоныс\". Сулуков А. Баштаnкайдаn jaaн jол-jорык туулган. Öмqликти башкарган редакторлорыс. Тохнин Т. \"Чолмонныn чогы qчпqзин\".","num_words":114,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.541,"perplexity_score":16812.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/e.120-bal.ru\/jurnalistika\/19983\/index.html?page=4","collection":"languages_of_russia","source":"e.120-bal.ru","original_code":"alt","text":". Санаа - jаnыс, салым - jаnыс: [о днях газ. «Алтайдыn Чолмоны» в Усть-Канском р-не] \/\/ Алт. Чолмоны. – 2002. – 5 нояб.","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.395,"stopwords_ratio":0.027,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.274,"perplexity_score":16006.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/news_article\/1169576\/","collection":"languages_of_russia","source":"ustkan-cbs.alt.muzkult.ru","original_code":"alt","text":"Алтайынын, албатызынын уулы, Эркемен Палкин Алтайын, албатызын эрке jypeгинин бастыра jылузыла сууген, тоогон. Онызын бичиичинин мындый бичиктеринин  аттары да керелейт: «Jaны кижи»(1956), «Торол улус» (1958), «Jaны ой»(1960), «Кулун киштейт»(1962), «Кара от»(1964), «Алан» (Повесть 1966), «Суунчилер»(1968), «Торолимнин таны»(1972), «1ердин тыныжы»(1977), «Алан» роман (1978), «Амыр» тyyjылap (1981), «Ак чечек»( 1984), «Энебис-jep, адабыс-кун»(1991). Орус тилле мындый бичиктер чыккан: «Такой обычай»(1959), «Алан» роман (1983), «Родной край»(1973).","num_words":129,"character_repetition_ratio":0.079,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.394,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.581,"perplexity_score":11135.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/news_article\/1169576\/","collection":"languages_of_russia","source":"ustkan-cbs.alt.muzkult.ru","original_code":"alt","text":"Э.Палкин  8 тууjынын, коп улгерлердин ле баснялардын авторы. Japлy бичиичи Кубада, Эфиопияда, Монголияда jypyп, ол ороондорло сонуркап, ондогы jурумди ар- буткенди кайкап, коп улгерлер чумдеген. Э.  Палкиннин  улгерлери ле тууjылары коп албатылардын тилдерине кочурилген: казах, кыргыз, тыва, якут, украин, азербайджан, татар, латыш  ле онон до оско.","num_words":96,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.572,"perplexity_score":13274.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/news_article\/1169576\/","collection":"languages_of_russia","source":"ustkan-cbs.alt.muzkult.ru","original_code":"alt","text":"1.Адаров, А. Эрке поэдис Эркеменнин эземине \/А, Адаров \/\/ Алтайдын Чолмоны.-1994.- 25  февраль.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.337,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.681,"perplexity_score":13655.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/news_article\/1169576\/","collection":"languages_of_russia","source":"ustkan-cbs.alt.muzkult.ru","original_code":"alt","text":"2. Бабакова, А. Адазынын адыла темечинле jортып бараткандый \/А.Бабакова \/\/ Алтайдын Чолмоны.-1994.- 12 февраль.","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.288,"stopwords_ratio":0.032,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.679,"perplexity_score":9646.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/news_article\/1169576\/","collection":"languages_of_russia","source":"ustkan-cbs.alt.muzkult.ru","original_code":"alt","text":"5. Палкин Э.М Энебис-jер, адабыс кун=Земля- М��ть Сонце- Отец:стихи, поэмы и переводы \/Э. М. Палкин.- Туулу Алтайдын бичиктер чыгартузы, 1991.-с.7, 24,25.","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.333,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.554,"perplexity_score":9615.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/av.disus.ru\/avtoreverat\/1748296-1-temporalnie-konstrukcii-shorskom-yazike-v-sopostavlenii-yuzhnosibirskimi-tyurkskimi-yazikami.php","collection":"languages_of_russia","source":"av.disus.ru","original_code":"alt","text":"мурну ‘перед’ в локативе: Шор. алында, Хак. алнында, Алт. алдында, Тув.","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.282,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.259,"perplexity_score":6928.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"13 Судурчылар jÿре берерде, Кайраканныҥ ангели Иосифке тÿшjеринде кöрÿнип, айтты:— Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египет jерине ырбапбар. Сеге айтканчам, анда jÿр. Ирод баланы öлтÿрейин деп, бедиреерге умзанып jат.14 Иосиф туруп, тÿнде баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египетjаар jÿре берди. 15 Анда Ирод jада калганча jÿрди. Кайраканныҥjарчы ажыра айтканы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан «Египеттеҥ Уулымды алдырып алдым».16 Судурчыларга электедип койгонын кöрöлö, Ирод сÿрекейчугулданды. Олордоҥ сурап уккан öйдö Вифлеемде ле оны эбиреjерлерде туулган эки jашту ла оноҥ кичÿ балдарды ончолорынöлтÿрсин деп jакарды. 17 Анайып, Иеремия деген jарчы ажыраайдылганы бÿтти. Ол айткан:18 «Рамада ÿн угулат,ый-сыгыт, улу онту-калак угулат.Рахиль балдарым деп ыйлап,токунап болбойт,нениҥ учун дезе олор jок».19 Ирод jада калган соҥында Кайраканныҥ ангели ЕгипеттегиИосифке тÿш jеринде кöрÿнип,20 — Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль jерине jан —деди. — Баланыҥ тынын кыйарга сананган улус öлди.21 Иосиф туруп, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль jерине jанды. 22 Иудей jеринде Иродтыҥ ордына оныҥ уулы Архелайкаан болуп турганын угала, оноор барарга коркыды. Jе тÿш jеринде айдылганыла, Галилей jерине барды. 23 Ого келип, Назарет дейтен калада jуртай берди. Анайып, Оныҥ ады Назорей болор деп,jарчылар ажыра айдылганы бÿтти.","num_words":409,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13286.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Иисус улусты кöрöлö, кырга чыкты. Отура берерде, Ого ÿренчиктери базып келди. 2 Олорды ÿредип баштап, айтты:3 — Кудайды керектегендер кежиктÿ:Теҥери Каандыгы — олордыйы.4 Ыйлап jÿргендер кежиктÿ:олорго коот болор.5 Jобоштор кежиктÿ:олор jерди энчиленер.6 Чындыктаҥ аштап-суузап jÿргендер кежиктÿ:олор тойор.7 Быйандулар кежиктÿ:олорго быйан болор.8 Ару jÿректÿлер кежиктÿ:олор Кудайды кöрöр.9 Амыр jайап jÿргендер кежиктÿ:олор Кудайдыҥ уулдары деп адалар.10 Чындык учун улуска араладып jÿргендер кежиктÿ:Теҥери Каандыгы — олордыйы.11 Мен учун улуска jаман айттырып, сÿрдÿрип, jабарладып бурулатсагар, кежиктÿ бо��гоныгар ол. 12 Сÿÿнигер, jыргагар теҥеридегикайралыгар улу! Анайып ок слердеҥ озо jÿрген jарчылар да истеткен эдилер.","num_words":226,"character_repetition_ratio":0.137,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16819.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"19 — Бойыгарга jерде jööжö jööбöгöр, оны кÿйе ле тат jиир, уурчылар казып, уурдап апарар. 20 Карын, бойыгарга теҥериде jööжöjööгöр, оны кÿйе ле тат jибес, уурчылар казып, уурдап апарбас.21 Jööжöгöр кайда, jÿрегеер де анда болор.","num_words":84,"character_repetition_ratio":0.119,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.228,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":8068.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"24 — Анайдарда, Мениҥ бу сöзимди угуп, оны бÿдÿрип jÿргенкижини керсÿ кижиге тÿҥдеп айдайын. Ол туразын таш ÿстинетуткан. 25 Jаҥмыр jаап, jайкан чыгып, салкын согуп, байагы турагатабарарда, ол, таштыҥ ÿстине тöзöлгöн болуп, аҥтарылбаган. 26 Бусöзимди угуп, оны бÿдÿрбей турган кижини керсÿ эмес кижигетÿҥдеп айдайын. Ол туразын кумакка туткан. 27 Jаҥмыр jаап, jайкан чыгып, салкын согуп, байагы турага табарарда, ол аҥтарылаберген, оныҥ аҥтарылганы коркышту болгон.28 Иисус айдып божоордо, улус Оныҥ ÿредÿзин кайкап турды,29 нениҥ учун дезе олорды бичикчилер чилеп эмес, бойында jаҥбар кижи чилеп ÿреткен.","num_words":183,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.092,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12594.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"38 Ол тушта бичикчилердиҥ ле фарисейлердиҥ кезиги Иисускаайттылар:— Ÿредÿчи, Сенеҥ билди кöрöргö турубыс.39 Jе Иисус олорго каруу jандырды:— Кал, чайдам ÿйе билди кöрöйин деп туру, jе Иона jарчыныҥбилдизинеҥ башка, ого билди берилбес. 40 Иона кер-балыктыҥичинде ÿч тÿш ле ÿч тÿн jÿргендий, Кижи Уулы да jердиҥ jÿрегиндеÿч тÿш ле ÿч тÿн jÿрер. 41 Ниневияныҥ улузы Jаргы болор кÿн буÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥjарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган эдилер. Jе бат, мында Турганы Ионадаҥ jаан. 42 Тÿштÿктиҥ абакай-кааны Jаргы болор кÿн бу ÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар ол Соломонныҥ ойгор сöзин угайын деп, jака jердеҥ келипjÿрген эди. Jе бат, мында Турганы Соломонноҥ jаан.","num_words":233,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16968.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Ол кÿн Иисус ÿйдеҥ чыгып, талайдыҥ jаказына барып отурган. 2 Ого кöп улус jуулыжып келерде, кемеге кирип отурды, улусдезе ончозы jаратта тура калды. 3 Кöп немелер керегинде олоргоукаа сöстöр айтты.— Бат, ÿрендеечи ÿрендеерге чыккан — деди. — 4 Ол ÿрендеп турарда, ÿренниҥ кезиги jол куйнуна тÿшкен. Куштар учуп келеле,олорды чокып салган.5 Кезиги тобрагы ас ташту jерге тÿшкен. Тобрагы калыҥ эмесболгондо, саадабай кылгазы öзÿп чыккан. 6 Кÿн чыгарда оҥуп, тазыл jок бойлоры, какшап калган.7 Кезиги тегенектÿ jерге тÿшкен. Тегенек öзÿп, оны туй базыпкойгон.8 Кезиги jакшы jерге тÿжÿп, ÿренделгенине кöрö бирÿзи jÿс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кöп тÿжÿм берген.9 Кулакту кижи уксын!10 Ÿренчиктер базып келеле, Иисустаҥ сурадылар:— Олорго не керек укаалап айдадыҥ?11 — Слерге Теҥери Каандыгыныҥ jажыттарын билери берилген, олорго дезе берилбеген учун — деп, Ол каруу jандырды. —12 Кемде бар, ого берилер, ÿзеери кожулар; кемде дезе jок, оныҥбары да айрылар. 13 Олор кöрзö дö, кöрбöйдилер, укса да, укпайдылар, аайлабайдылар. Оныҥ учун олорго укаалап айдыптурганым ол. 14 Анайып, олор керегинде Исаия деген jарчыныҥайтканы бÿдÿп jат. Ол айткан:«Кулактараарла угарыгар, jе аайлабазыгар;кöстöрööрлö кöрöригер, jе кöрбöй каларыгар.15 Бу улустыҥ jÿреги jууга туттурган,кулактарыла арайдаҥ угат,кöстöрин де jумуп алган,оныҥ учун кöстöриле кöрбöйт,кулактарыла укпайт,jÿректериле аайлабайт,Меге де баштанбайт,Мен олорды jазар эдим».16 Кöстöригер кöрÿп турган учун кежиктÿ, кулактарыгар угуп турган учун кежиктÿ. 17 Чынын айдадым слерге: кöп jарчылар ла актулар кöрÿп jÿргенеерди кöрöйин дейле, кöрбöй калгандар, угупjÿргенеерди угайын дейле, укпай калгандар.18 Анайдарда, ÿрендеечи керегинде укаа сöстиҥ учурын тыҥдапугугар.19 Каандык керегинде сöсти угарын угуп, jе оны аайлабай турганкижиге кöрмöс келип, jÿрегинде ÿренделгенди алып барар. Jолкуйнуна ÿренделген дегени бу болор.20 Ташту jерге ÿренделген дегени, мындый кижини айтканыол айткан сöсти угуп, бу тарый сÿÿнип кöксине алынат. 21 Jе олбойында тазыл jок, турумкай эмес. Сöс учун ачу келгежин эмезеистежÿ болгожын, бу тарый jана тÿжет.22 Тегенектÿ jерге ÿренделген дегени, сöсти уккан кижини айтканы. Jе jадынды кичеейтени, jööжöгö тартылатаны уккан сöституй базып койот, ол сöс тÿжÿм jок артып калат.23 Jакшы jерге ÿренделген дегени, сöсти угуп, аайлап турганкижини айтканы. Андый кижиниҥ ÿрени тÿжÿмдÿ болуп, ÿренделгенине кöрö бирÿзи jÿс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кöп тÿжÿм берет.","num_words":773,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13703.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"24 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты:— Теҥери Каандыгы бого тÿҥей: бир кижи кыразына jакшыÿрен ÿрендеген. 25 Улус уйуктап jадарда, оныҥ öштÿзи келип, буудайга чöп öлöҥ колыштыра ÿрендейле, jÿре берген. 26 Аштыҥ кылгазы чыгып, аш бажын суурарда, чöп öлöҥ дö кöрÿнип келген.27 Ээзиниҥ кулдары ого келип, айткандар: «Бийибис, кырага jакшы ÿрен салбай кайттыҥ, анда чöп öлöҥ кайдаҥ келди?» 28 «Оныöштÿ эткен» — деп, ээзи каруу jандырган. Айдарда, кулдары: «Барып, оны одойлы ба?» — дегендер. 29 Jе ээзи айткан: «Бойсын,одоп турзагар, кожо буудайы jулулбазын. 30 Аш кезер öйгö jетирекажызы ла кожо öзÿп тургай. Аш кезер öйинде ишчилериме айдарым: 'Озо баштап чöп öлöҥди jууп, öртööргö буулам эдип буулагар, буудайын дезе алмарыма jууп салыгар'».31 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты:— Теҥери Каандыгы горчицаныҥ ÿренине тÿҥей. Оны кижиалып, кыразына ÿрендеп койгон. 32 Ол ончо ÿрендердеҥ оок тоболзо, jе öзÿп, бÿткен тужында, не ле маала ажынаҥ ажынат,агашка теҥ болот, теҥериниҥ куштары учуп келип, будактарынауйа тартат.33 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты:— Теҥери Каандыгы ачыткыга тÿҥей. Оны ÿй кижи алып, ÿчкемjÿ кулурга саларда, ончо тесте кöдÿрилип калган.34 Иисус мыны ончозын улуска укаалап айткан, укаалабайынча,неме айтпас болгон. 35 Jарчы ажыра айдылганы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан:«Оозым ачып, укаалап айдарым,телекей jайалганнаҥ ала jажыт болгонды jарлаарым».36 Иисус улусты божодып ийеле, ÿйге кирди. Ÿренчиктери Огобазып келеле, айттылар:— Кырадагы чöп öлöҥ керегинде укаа сöсти биске jартап бер.37 Иисус каруу jандырды:— Jакшы ÿрен ÿрендеп турганы — Кижи Уулы. 38 Кыра — телекей. Jакшы ÿрен — Каандыктыҥ уулдары. Чöп öлöҥ — кöрмöстиҥуулдары, 39 оны ÿрендеген öштÿ дезе — кöрмöс. Аш кезер öй —калганчы чак, аш кезеечилер дезе — ангелдер. 40 Оныҥ учун чöпöлöҥди jууп алып, отко öртöгöндий, калганчы чакта андый болор.41 Кижи Уулы ангелдерин ийер, олор Оныҥ Каандыгынаҥ не леjилбиркедер немелерди, jаман кылынып jÿргендерди jууп алып,42 отту печкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыjырты болор. 43 Олтушта актулар Адазыныҥ Каандыгында кÿн кептÿ jаркындалар.Кулакту кижи уксын!44 Теҥери Каандыгы jалаҥда сугуп койгон jööжöгö тÿҥей. Оныкижи табала, кöмÿп койгон, сÿÿнген бойынча барып, не барын садып ийип, байагы jалаҥды садып алган.45 База Теҥери Каандыгы jакшы эрjине бедиреп jÿрген коjойымга тÿҥей. 46 Ол бир баалу эрjине табала, барып, не барын садыпийип, байагы эрjинени садып алган.47 База Теҥери Каандыгы талайга ташталып, jÿзÿн-jÿÿрлÿ балык туткан шÿÿнге тÿҥей. 48 Шÿÿнге балык толордо, оны jараткачыгарып, отурып алып, балыктыҥ jакшызын каламага салгандар,jаманын дезе кеде таштап ийгендер. 49 Калганчы чакта андый окболор ангелдер чыгып, кижи jаманын актулардаҥ айрып, 50 оттупечкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыjырты болор. 51 Мыныҥ ончозын аайладаар ба?Олор:— Эйе, — дедилер.52 Иисус олорго айтты:— Оныҥ учун Теҥери Каандыгыныҥ ÿренчиги боло берген неле бичикчи кижи jööжöлÿ jеринеҥ jаҥызын да, эскизин де чыгарып турган айыл ээзине тÿҥей.","num_words":926,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15130.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Ол тушта Иисус улуска ла Бойыныҥ ÿренчиктерине айдып тура берди:2 — Моисейдиҥ jерине бичикчилер ле фарисейлер отурып алдылар. 3 Оныҥ учун нени бÿдÿрзин дезе, бÿдÿригер, эдигер, кылыгындезе кылынбагар, нениҥ учун дезе олор айдарын айдат, бойлорыэтпейт. 4 Уур ла апарарга эп jок jÿктер эдип, улустыҥ ийнине артадылар, бойлоры дезе олорды сабарыла да jылдырар кÿÿндери jок.5 Нени де эдерде, кижи кöрзин деп эдедилер. Филактерийлеринэлбедедилер, кийиминиҥ чачагын узададылар. 6 Той-jыргалдатöрдö кыйын отурарын, синагогаларда ичкери öдÿп отурарын,7 тепсеҥдерде уткыдарын, «Равви!» деп ададарын сÿÿйдилер.8 Слерди дезе ÿредÿчи деп адабазын: Ÿредÿчигер jаҥыс — Христос, слер ончогор — карындаштар. 9 Кижини jерде ада деп айтпагар: адагар jаҥыс — Теҥеридеги Ада. 10 Слерди баштаачы депадабазын: слерди Баштаары jаҥыс — Христос. 11 Jааныгар слергеjалчы болзын. 12 Бийиктединген кижи jабызаар, jабызыдынганы —бийиктеер.13 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Слер улустыҥ алдында Теҥери Каандыгын jаап jадыгар. Ого бойыгар да кирбейдигер, кирейин дегенди де кийдирбейдигер.14 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Тул ÿй улустыҥ jööжöзин ÿптеп jип, кижи кöрзин деп, удаан мÿргÿпjадыгар. Бу учун там буруга каларыгар.15 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Jаҥысты да болзо, jаҥыбыска баштандыралы деп, талай кечип, jерöдöдигер. Баштандырала, оны бойыгардаҥ эки катап jаман таамыныҥ уулы эдип аладыгар.16 Сокор башчылар, слерге ачу-корон! Слер айдадыгар: «Öргööлö чертенип турган кижиниҥ черти не де эмес, jе Öргööниҥ алтыныла чертенип турган кижи чертин бÿдÿрер учурлу». 17 Сагыжыjоктор ло сокорлор! Кажызы jаан алтын jаан ба, эмезе алтындыагарулап турган Öргöö бö? 18 База айдадыгар: «Тагылла чертениптурган кижиниҥ черти не де эмес, jе тагылдыҥ ÿстине салган берÿле чертенип турган кижи чертин бÿдÿрер учурлу».19 Сокорлор! Кажызы jаан: берÿ jаан ба, эмезе берÿни агарулаптурган тагыл ба? 20 Анайдарда, тагылла чертенгени, тагылла чертенип, оныҥ ÿстиндезиле чертенгени ол. 21 Öргööлö чертенгени,Öргööлö чертенип, ичинде Jÿргениле чертенгени ол. 22 Теҥерилечертенгени, Кудайдыҥ Ширеезиле, ÿстинде Отурганыла чертенгени ол.23 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Слер мята, анис, тмин öлöҥдöрдиҥ онынчы ÿлÿÿзин Кудайгаберип jадыгар, jе Jасактагы тöс немени: jаргыны, быйанды лабÿдÿп jÿрерин ундып койдыгар. Мыны да эдер, оны да ундыбас керек. 24 Томонокты шÿÿп, тööни дезе jуда салар сокор башчылар!25 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Айактыҥ, табактыҥ тыштын арутап jадыгар, jе олорыгардыҥ ичитоношло, тöгÿнле толо. 26 Сокор фарисей! Айактыҥ, табактыҥтышты ару болзын деп, озо баштап ичин арута.27 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Слер сööк салган, череттелген jерлердий тышты jараш деп билдирер, jе ичинде öлгöн улустыҥ сööктöри, не ле быjар толо. 28 Слерандый ок: тыштыгарла ак болуп кöрÿнедигер, ��чигерде толгоныдезе, — экиjÿстениш ле jарамас.29 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер!Слер jарчыларга сööк салар jерлер тудуп, актулардыҥ кереестерин кееркедип, 30 айдадыгар: «Адаларыстыҥ öйинде jÿрген болзобыс, jарчылардыҥ канын агызышпас эдибис». 31 Анайып, бойыгарды jарчыларды öлтÿрген улустыҥ уулдары деп, бойыгаргаудура керелеп jадыгар. 32 Адаларыгар баштаганды учына jетиригер. 33 Jыландар, коронду jыланныҥ ач-ÿрени! Таамыга тÿжÿрерjаргыдаҥ канайып кыйыжарыгар? 34 Оныҥ учун, бат, слерге jарчыларды, керсÿлерди ле ÿредÿчилерди ийип jадым. Кажыларынöлтÿреригер, кере тартарыгар, кажыларын дезе синагогалараардасогорыгар, каладаҥ калага сÿреригер. 35 Jерде тöгÿлген ончо актулардыҥ каны слерге тÿшкей: ак сагышту Авельдиҥ канынаҥала Öргöö лö тагыл ортодо слер öлтÿрген Варахий уулы Захарияныҥ канына jетире. 36 Чынын айдадым слерге мыныҥ ончозы буÿйеге jедер.","num_words":1173,"character_repetition_ratio":0.105,"word_repetition_ratio":0.068,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15676.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"14 — Ол тушта мындый болор. Бир кижи öскö ороонго атанаралдында кулдарын кычырып алып, олорго jööжöзин артырып койгон. 15 Бирÿзине беш талант акча берген, бирÿзине эки, бирÿзинебир талант — кажызына ла кирезинче береле, атана берген. 16 Бешталант алганы барала, онызын керекке тудуп, ÿзеери беш талантиштеп алган. 17 Эки талант алганы анайып ок эки талант иштепалган. 18 Бир талант алганы барып, jерди казып, бийиниҥ акчазынкöмÿп койгон. 19 Удап jÿрÿп, ол кулдардыҥ бийи jанып келеле,олорды тооложорго алдырган. 20 Беш талант алганы ÿзеери иштеп алган беш талантын экелип, айткан: «Бийим, меге беш талантберген эдиҥ. Бат, ÿзеери иштеп алган беш талантым бу». 21 Бийиого айткан «Jакшы, керсÿ ле бÿдÿмjилÿ кул! Аска бÿдÿмjилÿ болдыҥ, кöптиҥ бажына сени тудуп jадым. Бийиҥле кожо сÿÿн».22 Эки талант алганы келип, «Бийим, меге эки талант бергенэдиҥ. Бат, ÿзеери иштеп алган эки талантым бу» — деген. 23 Бийиого айткан «Jакшы, керсÿ ле бÿдÿмjилÿ кул! Аска бÿдÿмjилÿ болдыҥ, кöптиҥ бажына сени тудуп jадым. Бийиҥле кожо сÿÿн».24 Бир талант алганы келип, айткан «Бийим, сени кату кижи депбилгем: ÿрендебеген jериҥнеҥ кезетен эдиҥ, чачпаган jериҥнеҥ теретен эдиҥ. 25 Сенеҥ коркып, барып талантыҥды jерге кöмÿп койгом. Бат, бойыҥдыйын кайра ал». 26 Бийи ого айткан: «Jаман, jалкукул! Ÿрендебеген jеримнеҥ кезеримди, чачпаган jеримнеҥ тереримди билгениҥде, 27 акчамды эбирткедий эдиҥ. Мен келип, бойымдыйын кирелтелÿ алар эдим. 28 Оныҥ талантын алыгар, он таланттугаберигер. 29 Бардыҥ барына берилер, ÿзеери кожулар, jоктыҥ не бары да айрылар. 30 Эш-немеге jарабас кулды дезе тыш карачкыгаташтагар. Анда ый ла тиш кыjырты болор».Оноҥ ÿнденип айтты: «Кулакту кижи уксын!»","num_words":510,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.16,"special_characters_ratio":0.215,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17035.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"18 Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ÿренчиктери орозо туткандар.Иисуска келип, айткандар:— Нениҥ учун Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ÿренчиктери орозолоп jадылар, Сениҥ ÿренчиктериҥ дезе орозолобой jадылар?19 Иисус олорго айтты:— Колту кожо jÿргенде, тойчылар орозолойтон беди? Колту кожо jÿргенде, олор орозолоп болбос. 20 Jе колтуны олордоҥ айрыпалар кÿндер келер, ол тушта, ол кÿндерде олор орозо тудар.21 Эски кийимге jаҥы бöстиҥ ööнин jамабайтан. Оноҥ башка,jамачы эскизин jырта тартып, тежиги там ары барар. 22 Jаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан. Оноҥ башка, аракы тажуурды jаратебер, аракызы да тöгÿлер, тажууры да ÿрелер. Карын, jаҥы аракыны jаҥы тажуурга уратан.","num_words":192,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17750.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Иисус талайдыҥ jаказында ойто ло ÿредип баштады. Ого кöпулус jуулып келерде, кемеге кирип, талайда отурды, улус дезе ончозы талайдыҥ jаказында jерде турды. 2 Ол укаа сöстöр айдып, кöпÿретти, ÿредип тура, олорго айтты:3 — Угугар! Бат, ÿрендеечи ÿрендеерге чыккан. 4 Ÿрендеп турарда, кезик ÿрен jол куйнуна тÿшкен. Куштар учуп келип, олордычокып койгон. 5 Кезиги тобрагы ас ташту jерге тÿшкен. Тобрагыкалыҥ эмес болгондо, саадабай кылгазы öзÿп чыккан. 6 Кÿн чыгарда оҥуп, тазыл jок бойлоры, какшап калган. 7 Кезиги тегенектÿjерге тÿшкен. Тегенек öзÿп, оны туй базып койордо, ажы бÿтпеген. 8 Кезиги jакшы jерге тÿшкен. Öскÿлеҥ болуп, мажак бÿткен,ÿрендегенине кöрö бирÿзи одус, кажызы алтан, кезиги jÿс катапкöп тÿжÿм берген.9 Иисус оноҥ айтты:— Кулакту кижи уксын!10 Ол jаҥыскан артып каларда, Оныҥ jанында jÿргендер он экиÿренчикле кожо укаа сöс керегинде сурадылар. 11 Иисус олоргоайтты:— Слерге Кудайдыҥ Каандыгыныҥ jажыттарын билери берилген, öскö-туш улуска дезе, ончозын укаалап айдатан, 12 нениҥучун дезеолор кöзиле кöрзö дö, кöрбöйдилер,кулагыла укса да, аайлабайдылар.Кудайга баштанган болзо, кинчектери ташталар эди.13 Оноҥ сурады:— Бу укаа сöсти аайлабадыгар ба? Андый болзо, ончо укаа сöстöрди канайып аайларыгар?14 Ÿрендеечи сöс ÿрендейт. 15 Jол куйнуна тÿшкен ÿрен деп,мындыйларды айтканы: олорго сöс ÿренделер, jе олор сöсти уксала, сатана келип, jÿрегинде ÿренделген сöсти алып барат. 16 Анайып ок ташту jерге тÿшкен ÿрен деп, мындыйларды айтканыолор айткан сöсти укканда, бу тарый сÿÿнип, кöксине алынадылар. 17 Jе олор бойында тазыл jок, турумкай эмес. Оноҥ, сöс учуначу келгежин эмезе истежÿ болгожын, бу тарый jана тÿшкилейт.18 Тегенектÿ jерге тÿшкен ÿрен деп, сöсти уккан улусты айтканы.19 Jе jадынды кичеейтени, jööжöгö тартылатаны, öскö дö кычаларолордыҥ ичине кирип, уккан сöсти туй базып койот, ол сöс тÿжÿм jок артып калат. 20 Jакшы jерге ÿренделген дегени, сöстиугуп, кöксине алынып турган улусты айтканы. Ол сöс ÿрендегенине кöрö бирÿзи одус, кажызы алтан, кезиги jÿс катап кöп тÿжÿм берет.","num_words":629,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14816.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"38 Иоанн айтты:— Ÿредÿчи! Бир кижи, бисти ээчип jÿрбес бойы, Сениҥ адыҥлашилемирлер чыгарып jÿргенин кöрдибис. Бисти ээчибей турганучун, оны токтодып койдыбыс.39 Иисус: «Оны токтотпогор — деди. — Мениҥ адымла кайкалэткен кижи, саадабай Мени jамандап болбос. 40 Биске удура эмескижи — бис учун. 41 Мениҥ адыма болуп слерди Христостыйлардеп, айак суу ичерге берген кижи, чынын айдадым слерге кайралынаҥ куру калбас. 42 Меге бÿдÿп турган бу кичÿлердиҥ кажыбирÿзин jаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, талайга таштаза, ого торт болор эди. 43 Колыҥ сениjаманга баштаза, оныҥды кезип кой. Сыҥар колду бу бойыҥмöҥкÿ jÿрÿмге киргениҥ ол jакшы, эки колду эм бойыҥ гееннага, öчпöс отко тÿшкенчеҥ. 44 Анда олордыҥ курты öлбöйт,оды öчпöйт. 45 Будыҥ сени jаманга баштаза,оныҥды кезип кой. Аксак-бÿксек бу бойыҥ мöҥкÿ jÿрÿмге киргениҥ ол jакшы, эки бутту эм бойыҥ гееннага ташталганчаҥ.46 Анда олордыҥ курты öлбöйт,оды öчпöйт. 47 Кöзиҥ сени jаманга баштаза, оныҥды ойып кой. Сыҥар кöстÿбу бойыҥ Кудайдыҥ Каандыгына киргениҥ ол jакшы, эки кöстÿэм бойыҥ гееннага ташталганчаҥ. 48 Анда олордыҥ курты öлбöйт,оды öчпöйт.49 Не ле кижи отло тузалар Не ле кижи отло тузалар, не ле берÿ туслатузалар. 50 Тус — jакшы неме. Jе ол тустузын jылыйтса, оны неле ойто тусту эдеригер? Бойыгарда тусту болугар, ортогордо энчÿ болзын».","num_words":417,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.066,"special_characters_ratio":0.206,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20948.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"27 Иерусалимге база келдилер. Иисус Öргööдö базып jÿрерде, Огоулу абыстар, бичикчилер ле jаандар jууктап, 28 айдып турдылар:— Мыны кандый jаҥла эдип турадыҥ? Мыны эдер jаҥды Сегекем берген?29 Иисус олорго: «Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын — деди. — Меге каруугарды айдыгар, мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айдайын. 30 Иоанныҥ крестеп jÿргени теҥеридеҥ болгон бо, эмезе кижилердеҥ бе? Меге каруугарды айдыгар».31 Олор дезе бойлоры ортодо табыштылар: «'Теҥеридеҥ' дегейэди, ол тушта: 'Ого не керек бÿтпедигер?' — деер». 32 'Кижилердеҥ' деп айдарга, улустаҥ коркып тургандар, нениҥ учун дезе ончолоры Иоаннды чын jарчыныҥ бойы деп бодоп jÿргендер.33 Олор Иисуска билбезис — деерде, Иисус каруу jандырып, айтты:— Мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.","num_words":225,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23488.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"18 Иоанныҥ ÿренчиктери кöргöн-укканын ончозын ого айдыпбердилер. 19 Иоанн ÿренчиктериниҥ экÿзин кычырып алып, «Келер дегени Сен бе, айса öскöни сакыйлы ба?» — деп сурап угарга,Иисуска ийди.20 Олор Иисуска келип,— «Келер дегени Сен бе, айса öскöни сакыйлы ба?» — деп, сурап угарга, бисти Крестеечи Иоанн Сеге ийди — дедилер.21 Бу öйдö Иисус кöп улусты оорудаҥ ла jоболдоҥ, кара jелбистердеҥ jазып, кöп сокорлордыҥ кöзин jарыдып ийген. 22 Ол Иоанныҥ ÿренчиктерине айтты:— Барып, кöргöн-укканыгарды Иоаннга айдыгар сокорлордыҥкöзи jарыйт, аксактар базып jÿргÿлейт, капкаш баалулу улус аруталат, ÿскерлер угат, öлгöндöр тирилет, тÿреҥилерге Сÿÿнчилÿ Jарjарлалат. 23 Эреҥистелбей Меге бÿткен кижи кежиктÿ.24 Иоанныҥ элчилери jÿре берерде, Ол улуска Иоанн керегиндеайда берди:— Куба чöлгö нени кöрöргö jÿрдигер? Салкынга jайкаткан кулузынды ба? 25 Jе нени кöрöргö jÿрдигер? Торко-маҥдык кийген кижини бе? Jе jазалду jараш кийим кийгендер, сайрап jаткандаркаанныҥ öргööзинде jÿргилейт. 26 Нени кöрöргö jÿрдигер? Jарчыны ба? Эйе, айдып турум слерге ол jарчыдаҥ jаан. 27 Бу мынайдаол керегинде бичилген:«Бат, Сениҥ алдыҥнаҥ ангелимди ийип jадым, ол jолыҥды Сениҥалдыҥнаҥ белетеп койор».28 Айдып турум слерге: ÿй кижидеҥ туулгандар ортодо Иоаннаҥ jааны jок, jе Кудайдыҥ Каандыгында кичÿ дегени, оноҥ jаан. 29 Укканончо улус, албанчылар да, Кудайдыҥ чындыгын алынып, Иоаннгакелип, креске тÿшкендер. 30 Фарисейлер ле jасакчылар дезе, бойлорында Кудайдыҥ табын jектеп, Иоаннга барып креске тÿшпегендер.31 Бу ÿйениҥ улузын кемге тÿҥдеп айдайын? Олор кемге тÿҥей?32 Олор тепсеҥде отурып, мынайда кыйгырыжып турган балдарга тÿҥей «Слерге сыбыскы тарткан эдибис, jе слер биjелебедигер; слерге сыгыт сарын сарнаган эдибис, jе слер ыйлабадыгар». 33 КрестеечиИоанн келип, курсак jибесте, аракы ичпесте, «Оныҥ öзöк-буурында шилемир бар» — дейдигер. 34 Кижи Уулы келди, jиирин jиди,ичерин ичти. «Кöргÿлегер, курсакчыл ла аракызак кижи бу, албанчылардыҥ ла кинчектÿлердиҥ наjызы ол» — дейдигер. 35 Jе Ойгорлык Ойгорлыктыҥ ончо керектериле акталган.","num_words":652,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12959.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Бу öйдö Иисуска бир кезик улус келип, Öргööдö Пилаткаöлтÿрткен Галилейдиҥ улузы керегинде айдып бердилер. Пилатолордыҥ канын тайып jаткан тындуларыныҥ каныла колыштырган.2 Иисус айтты:— Бу улус Галилейдиҥ öскö улузынаҥ кöп кинчектÿ учун олорлоандый болгон деп сананып туругар ба? 3 Jок — деп, айдып турумслерге! Jе кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогоранайып ок öлÿп каларыгар! 4 Силоамдагы бакана аҥтарыларда, ог��баспактадып öлгöн он сегис кижи Иерусалимде jуртаган улустаҥончозынаҥ кöп тöлÿлÿ болгон деп сананып туругар ба? 5 Jок — деп,айдып турум слерге! Jе кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогор анайып ок öлÿп каларыгар.6 Оноҥ мындый укаа сöс айтты:— Бир кижиниҥ виноград öскöн садында тарылган смоква агашболгон. Ол бу агаштыҥ jиилегин терерге келеле, неме таппаган.7 Айдарда, бойыныҥ ишчизине айткан: «Бат, бу агаштаҥ jиилекалайын деп, ÿчинчи jыл келип jадым, jе бедиреп таппай турум.Оны ары кезип кой, jерди туза jок этпезин». 8 Jе онызы каруу jандырып, айткан: «Бийим, быjылча тургай. Мен оны кÿбÿредип,öтöк тöгÿп салайын. 9 Эзенде jиилек берер болор бо. Бербезе, кезип койгойыҥ».","num_words":341,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17227.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"48 Иудейлер бого мынайда айттылар:— Сени самар кижи деп, öзöк-буурыҥда шилемир бар деп, бистиҥ айдып турганыс чын эмес пе?49 Иисус каруу jандырды:— Менде шилемир jок, jе Мен Бойымныҥ Адамды тооп jадым,слер дезе Мени jамандап jадыгар. 50 Мен Бойымныҥ магымды бедиребей jадым. Бедиреп, jаргылап Турганы бар. 51 Чынын, чынынайдадым слерге Мениҥ сöзимди чеберлеп jÿрген кижи ÿргÿлjичакка öлÿм кöрбöс.52 — Öзöк-буурыҥда шилемир барын эмди билдис — деп, иудейлер айттылар. — Авраам да öлди, jарчылар да öлдилер, Сен дезесöзимди чеберлеп jÿрген кижи ÿргÿлjи чакка öлÿм кöрбöс дейдиҥ.53 Сен Авраам адабыстаҥ jаан болдыҥ ба? Ол öлди, jарчылар даöлдилер. Сен Бойыҥды кем деп бодойдыҥ?54 Иисус каруу jандырды:— Мен Бойымды Бойым мактап турган болзом, Мениҥ магымнеге де бодолбос. Jе Мени Адам мактап jат, Оны слер бойлороордыҥ Кудайыгар дейдигер. 55 Слер Оны билип албадыгар, Мен дезеОны билип турум. Оны билбезим деп айдар болзом, слердий октöгÿнчи болорым ол. Jе Мен Оны билерим, Оныҥ сöзин чеберлепjÿрÿм. 56 Слердиҥ адагар Авраам Мениҥ кÿнимди кöрöтöнине сÿÿнип-jыргап jÿрген. Ол кöрди де, сÿÿнди де.57 — Сен, бежен jашка jеткелек Бойыҥ, Авраамды кöрдиҥ бе? —деп, иудейлер айттылар.58 — Чынын, чынын айдадым слерге: Авраам бар болголокто,Мен бар болгом — деп, Иисус каруу jандырды.59 Айдарда, Оны шыбалаарга таш алдылар. Jе Ол jажынып, Öргööдöҥ чыга берди.","num_words":448,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17096.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 — Мен — виноградтыҥ чын Ööни, Адам дезе — виноград Öскÿреечи. 2 Мендеги jиилеги бÿтпес не ле сабалакты Ол кезип jат. Jиилеги бÿткенди дезе, jиилеги оноҥ кöп болзын деп, арчып jат. 3 Слер дезе Мениҥ слерге айткан сöзим ажыра аруталып калганыгар. 4 МениҥБойымда болуп туругар, Мен де слердиҥ бойыгарда болорым. Сабалак ööнинде болбозо, алдынаҥ бойы jиилек öскÿрип ��олбос, анайып ок слер де Менде болбозогор, нени де öскÿрип албазыгар.5 Мен — Ööн, слер — сабалактар. Кем Менде болуп турза, Мен деоныҥ бойында болорым, ол кöп jиилек öскÿрер. Мен jокко нени деэдип болбозыгар. 6 Менде болуп турбазы сабалак чылап чыгара ташталып, кургап калар. Олорды jууп алып отко таштайдылар, олор кÿйÿп каладылар. 7 Слер Менде болуп турзагар, Мениҥ сöзим слердеболуп турза, не ле кÿÿнзеп турганыгарды сурагар, слерге болор. 8 Кöпjиилек öскÿрип, Мениҥ ÿренчиктерим боло берзегер, Адам онызыламакталар. 9 Мени Ада сÿÿгендий, Мен де слерди сÿÿйдим. Мениҥсÿÿжимде jÿрÿгер! 10 Мениҥ jакылталарымды бÿдÿрип jÿрер болзогор,Мениҥ сÿÿжимде jÿреригер. Анайып Мен де: Мен Адамныҥ jакылталарын бÿдÿрип, Оныҥ сÿÿжинде jÿрÿп jадым. 11 Сÿÿнчим слердеболзын, сÿÿнчигер толо болзын деп, бу мыны слерге айттым. 12 Бу —Мениҥ jакылтам: Мен слерди сÿÿгемдий, бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер. 13 Бойыныҥ наjылары учун jÿрÿмин бергенче сÿÿринеҥ артыксÿÿш jок. 14 Мениҥ jакылталарымды бÿдÿрип jÿрер болзогор, Мениҥнаjыларым болгоныгар ол. 15 Эмди слерди кулдарым деп айтпай jадым, нениҥ учун дезе бийи нени эдип турганын кул билбес. Jе Менслерди наjыларым деп айттым, нениҥ учун дезе Адамнаҥ ончо укканымды слерге айдып бердим. 16 Слер Мени талдап алган эмезигер,Мен слерди талдап алдым. Слерди барып, jиилек экелип турзын,öскÿргенигер jоголбой, бар болуп турзын деп, Мениҥ адымда Аданаҥ нени де суразагар, оныгарды Ол слерге берзин деп, слерди туттым. 17 Бат, Мениҥ слерге jакылтам бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер!","num_words":593,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19631.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"17 Ÿренчиктердиҥ кезиги бойы бойлорына айдышты— «Удабай слер Мени кöрбöй каларыгар, база удабай Меникöрöригер» деп, база «Мен Адага барып jадым» деп, Оныҥ биске айтканы не болотон?18 Анайдарда, олор айдыжып турдылар:— Удабай дегени не? Нени айдып туру болбогой, билбей jадыс.19 Иисус Бойынаҥ олордыҥ сурайын дегенин билип, айтты:— «Удабай слер Мени кöрбöй каларыгар, база удабай Меникöрöригер» деп айтканым не болотонын бойы бойыгардаҥ суражып турганыгар ол бо? 20 Чынын, чынын айдадым слергеслер ыйлай, сыктай береригер, телекей дезе, сÿÿнер. Слер кунугып jÿреригер, jе слердиҥ кунук сÿÿнчи болуп барар. 21 Ÿй кижибала табарда, айы-кÿни jеткен учун, оорып, кыйналып jат. Jебалазын тапканда, ак-jарыкка кижи чыкты деп сÿÿнип, кыйыншыразын ундып койот. 22 Анайып слер де эмди кунукчылду, jеслерди база кöрöр тужымда jÿрегеер сÿÿне берер, сÿÿнчигердикем де блаап албас. 23 Ол кÿн нени де Менеҥ сурабазыгар. Чынын, чынын айдадым слерге Мениҥ адымда Аданаҥ нени десураар болзогор, слерге берер. 24 Эмдиге jетире Мениҥ адымданени де сурабаган эдигер. Сурагар, сÿÿнчигер толо болзын деп,аларыгар.","num_words":326,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.107,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17948.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"15 Олор ажанып отурарда, Иисус Симон-Петрга айтты:— Иоанн уулы Симон, сен Мени олордоҥ артык сÿÿп jадыҥ ба?— Эйе, Кайракан, Сени сÿÿп турганымды билериҥ — деп, Петркаруу jандырды.— Кураандарымды кабыр — деп, Иисус ого айтты.16 Оноҥ экинчи катап сурады:— Иоанн уулы Симон, сен Мени сÿÿп jадыҥ ба?— Эйе, Кайракан, Сени сÿÿп турганымды билериҥ — деп, Петркаруу jандырды.Иисус ого айтты— Койлорымды кабыр.17 Иисус оноҥ ÿчинчизин сурады:— Иоанн уулы Симон, сен Мени сÿÿп jадыҥ ба?Оны сÿÿп турган ба деп, Ол ÿчинчизин сураган учун Петрга ачуболо берди.— Кайракан, Сен ончозын билериҥ — деп, ол Иисуска айтты. —Сени сÿÿп турганымды билериҥ.Иисус ого айтты:— Койлорымды кабыр. 18 Чынын, чынын айдадым сеге jашболорыҥда, бойыҥ курчанып алып, кайдаар барайын дезеҥ,анаар баратан эдиҥ. Jе карыыр чагыҥда колыҥды öрö кöдÿрип, öскö кижиге курчадарыҥ, барбайын деген jерге jединдирип барарыҥ.19 Кандый öлÿмле Петр Кудайды мактадарын билдиртип, Иисусмынайып айтканы бу.Мынайда айдала, ого:— Мени ээчий бар — деди.20 Петр кайа баштанып, кийнинеҥ Иисустыҥ сÿÿген ÿренчигикелип jатканын кöрди. Бу ÿренчик эҥирде ажанып отургылаарда,Иисуска эҥчейип, «Кайракан, Сени кем садып ийер?» деп сураган эди.21 Оны кöрöлö, Петр Иисуска айтты:— Кайракан, оныла не болор?22 — Мен келгенчем ол jÿрзин дезем, ондо сениҥ не керегиҥбар? — деп, Иисус каруу jандырды. — Сен Мени ээчий бар.23 Анайып, ол ÿренчик öлбöс деп, карындаштар ортодо сöсjÿрген. Jе Иисус оны öлбöс деген эмес, «Мен келгенчем ол jÿрзин дезем, ондо сениҥ не керегиҥ бар?» — деген. 24 Ол ÿренчикончозын керелеп бичип койгоны бу. Оныҥ керелегени чын деп,билип турубыс.25 Иисустыҥ мынаҥ башка эткени кöп. Jе оны ончозын бичигежин, бичиген тÿрбектерди телекей бойына бадырып албас эдидеп, сананып турум. Аминь.","num_words":533,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.151,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19853.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"1 Э-э, санаа-укаа jок галаттар! Слерди кем тармалады? Керетартылган Христосты бойыгардыҥ кöзигерле кöргöндий болдыгар jок беди.2 Jÿк мыны слердеҥ сурап угар кÿÿним бар Jасакты бÿдÿргенигер учун Тынды алдыгар ба, эмезе Сÿÿнчилÿ Jарды угала, бÿткенигер учун ба? 3 Слер андый санаа-укаа jок болдыгар эмеш пе?Тынла jÿрÿп баштадыгар, эмди бойыгардыҥ кÿчигерле туузылтыпjадыгар. 4 Кöпти шыралап öткöнигер калас болды эмеш пе? Бу калас болор аргазы jок. 5 Анайдарда, слерге Тын берип, ортогордокайкалдар jайап турган Кудай мыны Jасакты бÿдÿрип jÿргенигеручун эдет пе, эмезе Сÿÿнчилÿ Jарды угала, бÿткенигер учун ба?6 Авраам анайып Кудайга бÿткен, оныҥ учун оны Кудай акту кижидеп адаган.7 Билип jÿрÿгер, бÿдÿп турган улус — Авраамныҥ уулдары. 8 Кудай кара jаҥдуларды Ого бÿдÿп турганы ажыра актаар деп, Чийимде судурлалып, Авраамга озолодо Сÿÿнчилÿ Jар айдылган:«Сен ажыра ончо калыктар алкалар».9 Оныҥ учун бÿдÿп турган ончо улус бÿдÿп турган Авраамла кожо алкалып jадылар. 10 Jе Jасаккаиженген ончо улус каргышту jÿрÿп jат. Бичилген jок беди:«Jасактыҥ бичигинде бичилгенди ончозын бÿдÿрбей турган не лекижи, каргышка калганы ол».11 Jасакла Кудайдыҥ алдында кем де акталыпболбозы jарт, нениҥ учун дезе,  акту кижи бÿдÿп, тирÿ jÿрер. 12 Jасак Кудайга бÿдериле бир де колбу jок. Jе Jасакты бÿдÿрип турганган не ле кижи, каргышка калганы ол».кижи оныла тирÿ jÿрер.13 Христос бисти Jасактыҥ каргыжынаҥ jайымдаган, бистиҥ ордыбыска каргышты бойына алынган. Бичилген jок беди: «Aгашка кере тартылган не лекижи, каргышка калганы ол».14 Авраамныҥалкыжы Христос Иисус ажыра кара jаҥдуларга да берилзин деп,Кудай берер болгон Тынды Ого бÿткенис ажыра бисти де алзындеп, мынайда болгоны бу.","num_words":514,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17613.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/amazinggracebibleinstitute.com\/unicode\/altai_nt.htm","collection":"languages_of_russia","source":"amazinggracebibleinstitute.com","original_code":"alt","text":"7 Оныҥ учун Агару Тынныҥ айтканынча:«Бÿгÿн Оныҥ ÿнин уксагар, 8 адаларыгар куба чöлдö ченедип турарда арбанышканы чылап, jÿректеригерди катуландырбагар. 9 Анда олор эдип jÿргенимди тöртöнjылдыҥ туркунына кöргöн дö болзо, Мени ченеп, шиҥдегендер. 10 Оныҥучун бу ÿйеге чугулданып, айткам: 'Jаантайын азып jадылар, jÿректери jолдорымды билбес'. 11 Анайда чугулданып, олор Меге келип,амыр албас деп чертенгем».12 Кöрÿгер, карындаштар, кемигер jаман ла бÿтпес jÿректÿ болуп,тирÿ Кудайдаҥ jана болбозын. 13 Карын, эм тура «бÿгÿн» деп айдарарга бар тушта бой-бойыгарды кÿнÿҥ сайын сергидигер. Кöрÿгер,кинчекке тöгÿндедип, кемигер де катуланбазын. 14 Баштап алган jÿрÿмисти бу бойынча учына jетире бек чеберлеп турсабыс, бис Христосло бирлик инебис. 15 Бу керегинде айдылган:«Бÿгÿн Оныҥ ÿнинуксагар, адаларыгар куба чöлдö ченедип турарда арбанышканы чылап,jÿректеригерди катуландырбагар».16 Оныҥ ÿнин угуп, арбанышканулус кемдер болгон? Моисей Египеттеҥ чыгарган улус эмес пе?17 Ол тöртöн jыл кемдерге чугулданган? Кинчек эдип, сööктöрикуба чöлдö артып калган улуска эмес пе? 18 Амыр албас деп, кемдерге чертенген? Ого бакпаган улуска эмес пе? 19 Анайып олорбÿтпегенинеҥ улам амыр албаганын кöрöдис.","num_words":370,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12718.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Козоводы: Коружеков Николай Майчикович и Алмадаков Василий Кудабаевич-1970-1971гг., Мундусов Ижен Бокович и Казагачева Александра, Туйденов Лазарь Кокошевич и Туйденова Зоя Федоровна.","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.368,"perplexity_score":24891.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Управляющие: Туйгашев Чоктубай Майчакович, Казаков Петр Кондратьевич - 50 –е годы, Соенов Шагайчы - 50-55 годы, Охрин Иван Амырович, Акулов Федор Иванович, Истомин Узбек Карманович, Туйденов Лазарь Кокошевич-70-78 годы, Смирнов Анатолий Михайлович-1978 год, Арбанаков Юрий Карагысович, Мундусов Григорий Кумакаевич, Уланкин Владимир Ялбаевич, Сайдутов Александр Сергеевич-1987-1994гг., Арбанаков Алексей Лазаревич, Черуков Валерий Монатович.","num_words":121,"character_repetition_ratio":0.014,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.273,"perplexity_score":10967.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Учетчики: Мумликанов Ялбанай Дуруспекович, Тантаков Николай Бакумович, Тантаков Андрей Короевич, Туйденов Лазарь Кокошевич - 1979-1980гг.,Читпанов Алексей Михайлович, Читпанова Ирина Тимофеевна, Уланкина Наталья Савельевна, Бадикова Екатерина Николаевна. Яныканова Эмма Сергеевна, Айграшева Мария Константиновна - 2007-2009гг.","num_words":103,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.391,"perplexity_score":13082.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Jаан кызы энем Анна Кармановна школго ÿренбеген. Койдо иштеген колхозтын уй-малын кабырган. Jакшы иштеген учун «Огонек» деп журналга чыккан. Энеем jойу улусла кожо г. Бийске кÿскиде мал айдап апаратан. Букага (торбокко) тарадайды jегеле 2 колесолу, курсак - тамак салала баргылар.","num_words":78,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.038,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.7,"perplexity_score":20179.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Jаан уулым (Олег) Туйденов Александр Алексеевич чапты соокту 1958 jылда чыккан. Уйи Августа Анатольевна кергил соокту. Кергиловтордын билезинен 4 бала чыдаткылады Зульфия, Евгений, Алена ла Саша.","num_words":59,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.509,"perplexity_score":15396.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Экинчи уулым Эдуард Алексеевич 196о jылда чыкты. Уйи Фрида Сергеевна тодош соокту Алтай ады Сынару, Сайдутовтордын билезинен. Кыс бала азырагылайт Суркурай. Горно-алтайскта кооперативный техникумда туризмде уренет.","num_words":64,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.642,"perplexity_score":8739.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Боймнын балдарымнан башка энемнин сыйнынын 2 кызын Марина ла Лилияны азырап чыдаттыс, эjем божоп каларда.","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.652,"perplexity_score":22543.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Мен бойым колхозто 2 jыл совхозто 10 jыл иштегем. Колхозтын брюцилезный оорула ооруган уйларын сагам дойный гуртта доярка болгом. Койлор кабыргам 4 jыл, полевод бир эмеш иштегем. Онон 24 jыл медпункта санитарка болуп пенсияга бардым.","num_words":68,"character_repetition_ratio":0.009,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.691,"perplexity_score":38133.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Jаан уулымнын уулы женя армияга барып озо ло г. Юргада турган мотто - стрелковый ротада. 6 айдын кийнинен Чечняга апарган 1999 jылдын октябрь айынан ала 2000 jылдын март айына чыгара 160 кун jуулашкан. Озо ло Чешский хребетте, онон г. Грозный да онон Аргунское ущельеде. Званиези сержант, механик-водитель болгон.","num_words":92,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.52,"perplexity_score":19659.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Бичиген Кижи: Кумандина Светлана Николаевна майман соокту Jанай эjезинин огош кызы.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.344,"perplexity_score":21368.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/www.torgprice.ru\/post\/1000\/49\/55015.php","collection":"languages_of_russia","source":"www.torgprice.ru","original_code":"alt","text":"Ол кату jылдарда Кебезен деп jерде бастыра аймактардан барган улус агаш белетеп агызар кÿч иштерде база турушкан. Анда бистин jурттан кöп улус болгон: Яныканов Партен Николаевич, Тантаков Андрей Бакумович (Короевич), Сайдутов Саргыл Байбанович, Сайдутов Карагыс Байбанович, Кумандин Андрей Антонович, Охрин Егор Амырович, Коружеков Кудабай Майчикович, Чичканов Унутка (Степан) Иванович, Ульбеев Кундуй, Челканов Ойрот, Казагачева Баргачак Сергеевна, Яныканова Надежда Николаевна, Туйденова Шыранкай Акчиновна, Казагачева Степанида, Худяков Акча (Григорий) Петрович, Яныканова Дыламаш Дмитриевна, Сайдутова Абый Байбановна, Туйденов Субат Кокошевич, Туйденов Мыклай Кокошевич, Туйденова Тамара Кокошевна.","num_words":207,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.469,"perplexity_score":11381.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/skypeline.ru\/4-kurs\/g-i-chorosgurkinnin-salymy-la-chmdemelderi\/","collection":"languages_of_russia","source":"skypeline.ru","original_code":"alt","text":"Jе оны öнöтийин божотпойтондор. Паспаулда ÿредÿчи болуп иштеп тура, ол бойынын jуруктарын Паспаулда ÿредÿчи болуп иштеп тура, ол бойынын jуруктарын «Нива» журналга ийген. Jуруктардын бирÿзин jарлаган учун Григорий Иванович 25 салковой акча алган. Мынын ла кийнинде ол ÿредÿчи ижин таштап, jанысла jуранар боло берген. Ўстине сöсÿрмелер jурарынан айрылып, Алтайдын ар-бÿткенин jураарына jайылып jат.","num_words":118,"character_repetition_ratio":0.093,"word_repetition_ratio":0.128,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":13197.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/skypeline.ru\/4-kurs\/g-i-chorosgurkinnin-salymy-la-chmdemelderi\/","collection":"languages_of_russia","source":"skypeline.ru","original_code":"alt","text":"1905 :ылда jурукчы Ийт-Кайа туунын эдегинде, Кадын суунын jаказында Онос деп jуртта jаткан. Алган эжи Мария Агафоновна Лузина, орус укту Кижи. Олор 4 бала азырап чыдаткан: Ангелина (18…-1848), Мария (1900-1963), Геннадий (1904-1937), Василий (1908-1961).","num_words":58,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.366,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.818,"perplexity_score":27978.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"http:\/\/skypeline.ru\/4-kurs\/g-i-chorosgurkinnin-salymy-la-chmdemelderi\/","collection":"languages_of_russia","source":"skypeline.ru","original_code":"alt","text":"Г.И. Чорос-Гуркин тÿрмелеткен. Кара-Корумнын ижинде эсерлер, туружып, чындык керекти тескери апарган. Ненин учун","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.661,"perplexity_score":8466.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"мой отец))))Карыш Кергилов)))\n7-чи танмалу школдын уредучилери!!!!!!\n[id113148442|Эркин], да он самый))\nмоя знакомая)))Арзу)))","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.381,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.765,"perplexity_score":13106.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"«Ары кӧрзӧ, ай кеберлӱ, бери кӧрзӧ, кӱн кеберлӱ»\n\nТатьяна Свитлик - родом из с. Шебалино \nРеспублики Алтай!\n[id22582274|Татьяна], добавляйтесь ко мне в друзья!","num_words":40,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.32,"perplexity_score":19871.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"АВТОР РАБОТЫ: Бушкунова Агнесса Геннадьевна , сооги САРЫ-МООЛ,30 jашту(такаа jылдын),Кош-Агаш аймактын Белтир jурттан.\n НАЗВАНИЕ УКРАШЕНИЯ: ШАНКЫ","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.454,"perplexity_score":10808.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id167149994|Айана], тыва дылда: кидисте олурган кижиге ыядынчыг эвес бе - на кошме сидящему человеку не стыдно ли?\nалтай Тӧӧлӧс = тыва Түлүш\n[id154022016|Апыс], типа будистов подрожает что ли? Ладно я бы еще поняла если 1ажы 1ан кижини анай апарган болзо. а тут в развитии сил.😇","num_words":87,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.287,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.426,"perplexity_score":24682.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id137550678|Чингиз], нет незнаю\nНеважно это. Важно, что мы АЛТАЙ АЛБАТЫ .\n[id154022016|Апыс], может алты ай?\n[id154022016|Апыс], а чё вам этого хватает\nда вродебы)\n[id154022016|Апыс], ты админ этой группы\n[id154022016|Апыс], не знаешь!кто админ группы \"Одним словом улаган\"?\n2-вариант Алтай. Алтай: в прямом  смысле-перешагнуть(например : Сартакпай ажыра алтай базып барган Алтайдын кырларын) и т.д.","num_words":105,"character_repetition_ratio":0.123,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.34,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.514,"perplexity_score":7948.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"тужак-путы\nТуша здесь путы?\n[id684814|Аделла], на алтайском языке \"Тужак кезери\". Бала уламjып, базарга турза, тужакты таайы кижи алкап кезет.\nТушоо-той у Кыргызов","num_words":50,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.04,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.638,"perplexity_score":8686.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"БУ ЈӰРӰМНЕҤ ЧӦКӦБӦЙ.\n \n Комыдалду јӱрӱмнеҥ\n Кожоҥ эдип алактар.\n Коркып-чочып ол јӱрбей,\n Кожоҥдожып јӱректер.\n Каткы-ойын улалзын,\n Калаш-курсак кӧптӧзин,\n Ору-јобол јоголзын,\n Ойын-јыргал башталзын.\n \n Бу јӱрӱмнеҥ чӧкӧбӧй,\n Удурлажып барактар.\n Кол колыстаҥ тудужып,\n Кожоҥдожып ойноктор!\n \n Бала-барка чыдадып,\n Бу Алтайга јӱректер.\n База келер туштажусты\n Сакып алгар, нӧкӧрлӧр.\n Јастра айткан сӧстӧргӧ\n Ачынбагар, нӧкӧрлӧр.\n Јакшы кӱндер уулалар-\n Туштажербей, нӧкӧрлӧр.\n \n Бу јӱрӱмнеҥ чӧкӧбӧй,\n Удурлажып барактар.\n Кол колыстаҥ тудужып,\n Кожоҥдожып ойноктор!\nкандыг чараш чурук:)","num_words":139,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.2,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12584.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"ЭР УЛУСТЫҤ ЈӰРӰМИ.\n \n Эжери јок куш чылап,\n Энем тымык отурат.\n Эки кӧзи бозорып,\n Эҥир сайын санаркайт.\n \n Эр улустыҥ јӱрӱмин\n Эртенгизин кем билер?\n Эҥирдеги јылдыстый\n Јарыдарын кем билер?\n \n Јӱрӱм дезе јылдыстый,\n Кенетийин ӧч калар.\n Бӱгӱн јылдыс ӧч калза,\n Эртен чыгар ӧскӧзи!\n \n Эр улустыҥ јӱрӱмин\n Эртенгизин кем билер?\n Эҥирдеги јылдыстый\n Јарыдарын кем айдар?\n \n Ӧскӧ јылдыс чыгала,\n Ӧскӧ јолдор јарыдар.\n Кижини кижи,\n Ӱйени ӱйе солыр!\n \n Эр улустыҥ јӱрӱмин\n Эртенгизин кем билер?\n Эҥирдеги јылдыстый\n Јарыдарын кем билер?\nКара Маймановтын кожонын Эркин Бидинов бичиген Кокору 1урттан.\nсӧстӧрин ол кижи бичиген бе?\n[id63931953|Солтой], а сӧстӧр кемнин? Буучай Бурмалов эмес пе?\n[id63931953|Солтой], эйе\nӦскӧ јылдыс чыгала,\nӦскӧ јолдор јарыдар.\nКижини кижи,\nӰйени ӱйе солыр!\nмен сурагам улустаҥ, Бурмаловтыҥ бичигинеҥ кӧргӧм- јарты јок. Кара Майманов болбой дежет. Чокым кем де билбес.","num_words":212,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.128,"special_characters_ratio":0.24,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27930.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Монголияда туратын Казактар\nКажыда ан* тынду карам.Корорго ачу эмтир.(((\nИйе, карам. Кажыда ан* ортодо эрдене ан* бар..(?)","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.254,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.487,"perplexity_score":7960.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Мында санаанзам кучыйак-кушкаштын балазын анайып айткан ошкош,\nТаканын, кастын... эмес.\nj-дь,    звезда - jылдыс (дьылдыс)","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.238,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.867,"perplexity_score":14110.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"покохонтас\n[id3599544|Тандалай], Эр кижинин\" оморкодузы, эрзек эмес уй кижизинде:))) ахахахаха\n[id139727673|Айсула], ПокАхонтас\n[id7839400|Карина], хахха:))\nдве буквы \"уу\" - суу-кадыгынан'\nа у мужчины по-другому что ли?\nой, пардон. напутала. но где то видела что писали с 2 уу\n[id2484975|Tok-Sana], Поккахонтас!!","num_words":96,"character_repetition_ratio":0.007,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.343,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.538,"perplexity_score":10385.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Буучай БУРМАЛОВ.\n\nКАРУ БАЛАГА\n\nБӱтпе ого, бӱтпе, кӧӧркий,\nБӱгӱн тӱнде бӱтпе, сен.\nТенек бойы тегин кӧӧрӧп\nДезе-дезин, бӱтпезеҥ!\n\nЧечек кептӱ чебер эдиҥ\nЧегиҥди, калак, тӱжӱрбе.\nЧолмон кеелӱ чокту кӧзиҥ\nЧогы ӧчӱп оҥор бо!\n\nАрга-кӱчле бактырар\nАндый сӱме эдми јок!\nЭпле-јӧплӧ бастыра\nЭл балдары јуртайт ок...\n\nБӱтпе ого, бӱтпе кӧӧркий,\nБӱгӱн тӱнде бӱтпе, сен.\nТенек бойы тегин кӧӧрӧп,\nДезе - дезин, бӱтпезеҥ!\n\nСок ло јаҥыс окшошко\nСолоҥы бойыҥ садынба!\nСалымла тӱндер саҥ башка\nСананып тудун. Уктыҥ ба!","num_words":153,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.222,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10583.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Моол сӧӧктӱ алтай jаражай!\nМодель Сынару Самтаева г. Горно-Алтайск, Республика Алтай\n[id18300512|Сынару], ойбай.ÿрелкалар ого jетире.\n[id1574280|Adar], jaaн😸\n[id1574280|Adar], je асрасан😹😸\n[id1574280|Adar], Питерге аткарар😸\n[id18300512|Сынару], кышкыда аткарардаҥ келишкей.","num_words":66,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.348,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.151,"perplexity_score":14728.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Jилбилӱ той! \nЕрболат ла Гульфира Турлубековтор!\n(Кош-Агачский район)\nҚұтты болзын!","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.367,"perplexity_score":11609.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"нени айдар база курешчилерис бийик кеминде )))\nсмотрела:)молодец:)\nтоже смотрел\nсуунип 1адыс сен учун))))) 1араш!!!!","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.276,"stopwords_ratio":0.097,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":13255.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"кандый чындык кеп-сос!:)\nБука\nБука јуулып мал болбос\nМундус јуулып јурт болбос","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.15,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14087.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Ӧскӧн jерис бистиҥ алкышту,\nӦзӧк тамырыс агару.\nӦскӱс бис деп айтпагар,\nӦскӧн jерис Кан-Алтай!\nкулады Уч-Энмек","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.091,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":6778.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"А Бабрашев? И где Манзвров Ю.М.?\nМенде jайзан' да , бий де, каан да jок. Тузазы jок jамылулар.\nМоолдордын кем?\nБабрашева Э.В. вижу на фото он мундус!","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.633,"perplexity_score":16936.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"мен сананзам \"Jайзан\" керек! Jаргачы jок, албаты jок.\n[id124338055|Аржан], это уже сарказм)))\nЭмилия Дмитриева))","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.321,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.284,"perplexity_score":10450.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id173451579|Наталья], я стою на ногах. Во всех смыслах. Знаю я ваш аферизм насчет буддизма Алтая\n[id173451579|Наталья], что еще напишем в такую \" спокойную\" ночь? 😂😂.\nJe баласы уйукта кокубей.","num_words":62,"character_repetition_ratio":0.141,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.326,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":14021.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":")) только не бросать где-попало, и все))) кайырчакта ла jадаар учурлу)\njазап бууктейле, кайырчакка салгай)))\n[id140669891|Мэтр], ясно. Спасибо. :)","num_words":43,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.322,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.648,"perplexity_score":5690.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Алексей Квон! Республика Алтай! \n\nГОЛОСУЕМ ЗА АЛЕКСЕЯ ЗДЕСЬ —------> http:\/\/vk.com\/eastproject АЛТАЙ ИЧКЕРИ!","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.278,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.599,"perplexity_score":8982.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id30632161|Урсула], ааа , буду знать:)\n[id30632161|Урсула], Экемель деп атты уксам, козиме jараааш, jааажу кызычак коринип jaт:):):)\n[id132594667|Оксана], и еще один друг есть, зовут Эркемел","num_words":57,"character_repetition_ratio":0.132,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.377,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.588,"perplexity_score":11743.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"12-ки танмалу, Кобок Соокту карындаш учун, унигерди беригер!\nугу)\nЭркемен, да ты  лидируешь!=)\nПоздравляем победителя под №12 - Кӧбӧк сӧӧктӱ Эркемен Едеков - Хоккей с мячом!!!\n[id190240281|Глеб], jаан быйан!!=))\nЭрик мы с тобой!!! )))*\nЭрик=))\nЭРКЕМЕН! ЙОУ! ЙОУ1 ЙОУ! ПО ЗДА ВЛЯ ЮЮЮЮЮ!!!!!=))\nсамбо\nТемеев  Эркеш =)","num_words":99,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.346,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.597,"perplexity_score":11835.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Если не ошибаюсь это в Хакасии.\nкор-кобынын талканы jакшы теп улус айдат))\nорустагылаба ку\"ру\"мдер\nДенис, давайте жить дружно!)))\nрекламочка))\n[id154118152|Денис], ахаха эйе чек ле орустаглар кыртышту))\n[id166789641|Наташа], айтпа да","num_words":71,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.296,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.602,"perplexity_score":10699.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Или Вы Jылдыстык не выписываетет? Если не ошибаюс�� Jылдыстык идет как приложение к газете Алтайдын Чолмоны.\nСлерге база даан быйан!\nВыписываем)\nа Алтайдын Чолмонында?","num_words":53,"character_repetition_ratio":0.127,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.331,"perplexity_score":14048.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"У нас тоже почти так:-) н-р:Абага и эр точно,Тагай-таай,кыз(кыыс)-девушка,огул(уол) и.т.д.","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.289,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.639,"perplexity_score":3205.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Jылдыс - звезда\nда да да Солунай тоже нужно сделать\nКайыр можно??????? я вам буду благодарен))))))))))","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.324,"stopwords_ratio":0.062,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.801,"perplexity_score":23161.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"КАТКЫЗЫ ЈАРАШ КЫЗЫЧАК.\n \n Јаркындалып кӱйген јылдыстар\n Бийиктеҥ та нени ајыктайт?\n Бӱгӱн јӱретен јаш јӱрегим\n Та нениҥ де учун санаркайт.\n Айса болзо салкындар кийнинеҥ\n Барарга јет келген санаалар\n Амыр бербейт, амыр бербейт.\n Амыр бербейт.\n \n Каткызы јараш кызычак,\n Канайып сеге јуктайым?\n Муҥ јылдыстар ортодо\n Сенниҥ јарыгыҥ.\n Каткызы јараш кызычак,\n Канайып сеге јуктайым?\n Муҥ јылдыстар ортодо\n Сенниҥ јарыгыҥ. \n Сенниҥ јарыгыҥ. \n \n Јалтыраган бийикте јылдысты\n Кодоро сеге берейим.\n Јер телекейге батпас ырысты\n Сеге кӧӧркийим сыйлайым.\n Айса болзо јолыма кычырзам,\n Барарыҥ ба, кӧӧркий, јолымла?\n Кӧӧркий, јолымла, мениҥ јолымла-\n Сениҥ јолыҥла.\n \n Каткызы јараш кызычак,\n Канайып сеге јуктайым?\n Муҥ јылдыстар ортодо\n Сенниҥ јарыгыҥ.\n Каткызы јараш кызычак,\n Канайып сеге јуктайым?\n Муҥ јылдыстар ортодо\n Сенниҥ јарыгыҥ. \n Сенниҥ јарыгыҥ. \n \nСӧстӧр Василий Тишкишевтиҥ.\nБыйан, тузедип салдыс)\nв какую баню?\nСен оройтыкалаҥ, карындаш)))\nАдминдер, алтай кыстардын 1уругын бого не тургуспас, бисте де мындый 1аражайлар бар эмес пе? Апыс фотограф кыстарга 1ар бичизен 1ок деп айтпас болбой)))\nТӧгундебезер, ол Кӧксуу-Озыгаҥ, мен таныш оныла!\nтонло не дер алтай кысты ла кореянкана таныбас чылап) кореянка не бу! алтай кыстар эн jараш)))\nчып ла чын алтай кыстар тын уулдар!\n[id63931953|Солтой], серьезно. Ее зовут Сон Хе Гё\n))) давай\n[id154022016|Апыс], ага...щас=)","num_words":355,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.22,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22820.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"хаа))))\nА сможешь их всех обеспчить?)))\nХотеть все можно,а ты убеди,что обеспечишь и тогда получишь добро,как Алпыс.)))))\n[id154022016|Апыс], бистий кайыр уулдарда ӱзе кыстар качса, арткан уулдар канайдар???","num_words":62,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.482,"perplexity_score":14283.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Амырай, Айсана, Айланаш, Айкуне\nАйсуна\nАйдана\nАржана\nАйсулина\nАгуна.Арусын:)\nАйкине\nочень красивое и лаконичное фото )))\nАгунай\nАлтын\nАйлана","num_words":46,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.675,"perplexity_score":4174.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"вау,наконец то тодоштор!!!!!!!!круто\nвааааааааааай,вай,вай, узаааак сакыгам\nбыйан)) тын сакыгам))\nага((\nаааУРААА!!!","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.019,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.27,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.661,"perplexity_score":13494.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Фото Дня!\nКан-Оозы Оошкы туунын бажынан\nвот тоже самое но вид другой\nЗемля алтайцев-это из самых красивых мест нашей планеты.\nКартошко сӧӧктӱ:) кару энемле кожо телевышкада Кан-Оозы jурт, 2011 jыл)","num_words":57,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.408,"perplexity_score":12004.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Суркура\nсынару\nСурна\nсуркура\nСурунай\nСуралай\nСуркура**\nсырга\nСурлама?\n\nСурлана\nсуркура\nсайана","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.097,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.316,"perplexity_score":6702.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"сурееен jaкшы :):):)молодец\nОчень красиво))успехов!\n[id29832941|Жанна], спасибо)\nсуреен😊\n[id24693421|Эмилия], успехов тебе!","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.374,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.838,"perplexity_score":6982.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"\"Төрөппүт Алтай Республикабыт... Атын суох биһиэхэ...\"\n[id104676160|Ирина], чыпла чын!\nӧп-ӧй))\nАААааа... айлап ийдим, мында болунип алгандар. Аймактар аайынча, jурттар ла соокторло)))","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.295,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.496,"perplexity_score":9218.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"23 августа 2015 јылда 11.00 часта \"Улан-ичи\"\nӧзӧктӧ Јабак сӧӧктӱ албаты-јонныҥ байрамы\nӧдӧр. Ончо јабак сӧӧктӱ албатыны кычырып\nтурубыс.\nТелефон: 8-913-692-90-04 - јабактардыҥ\nјайзаҥы А.А. Санаа\n8-913-998-76-76 - И.С. Куюков","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.084,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.371,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":8955.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"он мой тоже брат мы ща двоем чай пьем в кузне\n\nУгадайте кто он мне;)\nон мой земляк:)","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.571,"perplexity_score":42567.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Ух ти как красиво а можно моё имя также,заранее спасибо))\n[id154022016|Апыс], о боже, слепой патриот. Где сейчас мы, а где китайцы)\n[id154022016|Апыс], заметим русское оружие:-)","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.143,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.345,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.993,"perplexity_score":9698.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"21 номер ) самые клевые\nТумпуковтор даба детектер узезин деналарыс\nПара  18 самые лучшие) мои любимые))****\n18 пара - поддерживаем Вас))\n23 лучшая)\n23 самые самые💓💖💖💖💖💕💓💕💕💕😘😘😘😍😍😍😍\nсмотря какие тодошы, очы-тодош, чапты-тодош и т.д.\n18 самые-самые!\n23 самые красивые!!! самые лучшие!!!","num_words":90,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.343,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.88,"perplexity_score":10253.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Октябрь в Республике Алтай!\n\nФото Веты Шупенко\nКиделу\nКеjегелу кол ошкош","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.445,"perplexity_score":12640.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Аржана Куюкова - родом из с. Улаган Республики Алтай\nТоҥжаан  сӧӧктӱ алтай кыс!","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.518,"perplexity_score":36505.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"самую яркую)\nтогда кто на фотке?\nЭто Кудачины :) \nИгорь Майман сööктü и Антонина Тööлöс сööктü","num_words":40,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.299,"perplexity_score":13534.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"1е эмди билерим болорым)\nАйсулу не умничай :))\nда я и не умничаю!!:)\nтоже впервые слышу","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.026,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.276,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.595,"perplexity_score":17393.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Рассказывает нам автор работы сойон соокту Светлана Кымыевна Боделукова: \"Булгайры\"- кыс баланын кинин jазап-байлап сугатан эдим.\"","num_words":40,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.526,"perplexity_score":13970.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Фото дня! \nКыпчак сӧӧктӱ, Кан-Оозы аймактаҥ\nСолунай Торбогошева - \"Принцесса Алтая- 2013\"","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.258,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.278,"perplexity_score":10891.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"хаахха)))\n[id63931953|Солтой], майман уул мактанчак нее))))) \nМалиналу тайганын \nмалиназын jибедим,\nМайман соокту уулдардын\nМактанчагын билбедим)))))))))))\nАртем Судуев\nУ МАЙМАНОВ !! нас Чингиз хан даже не смог завоенать!!!!))))))))))\nха-ха-ха\nСен туукини уренген бе? 1206 jылда не болгон? http:\/\/ru.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D1%87%D0%BB%D1%83%D0%BA\nје... Чингисхан јуулап болбогон болзын)))","num_words":106,"character_repetition_ratio":0.013,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.345,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.301,"perplexity_score":16263.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Адыкаевтер ак кобок\nСанашевтер база))\nУспела вписать))Быйан\n[id24693421|Эмилия], а Чейн��ндер ди тоже забыли?\nБадакины (Ак-Кобок)\nАлексеевтер базааа=)))\nМамин раджтын билези бар Jабаганда торт балазыла","num_words":60,"character_repetition_ratio":0.01,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.541,"perplexity_score":9553.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Скульптура дня! \n\nКерамика, белая глина, 35\/87см. \n\nАвтор работы: Алла Еликпаева.","num_words":18,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.296,"stopwords_ratio":0.056,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.819,"perplexity_score":11891.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Алтайские украшения!\n\nРабота jабак соокту Тадыкина Айдана Сергеевнанын, Улаган jуурт.\nhttp:\/\/vk.com\/id102626545","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.252,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.394,"perplexity_score":6894.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"1е неужели ты согласна с тенгриянством. суть идет об этих ленточках. гуппада 1аман неме 1ок. кемдиде 1амандабай 1адыс 1ук ле Алтай адын томон тужурип, 1анын билбей, кандаа болуп баспазын деп кычырып, 1арлап 1адыс.\nканай унчукпай отурар?!\nМолодец Аржана! Чып ла чын айттын\nКАРА 1алама, КЫЗЫЛ 1алама буулабагар, акча аржан сууларга салбагар 1арабас. 1аан улус 1артабады ба?\nбойлоры 1уулип неле болуп 1аткан.\nалтай улустын 1аны- Ак 1ан!!!!\nЧын айдып 1адыгар, мен слерле 1оп. Бойымда коркышту тын кайкагам......(((\nАк айаста, 1ердин устинде, бир тенеринин алдында, айлу-кунду Алтайда 1уреле ,1ердин алдында, кара  Эрликке  канайып бажырарга, балдар?\nалтай улустыҥ јандаган јаҥы - кÿч сурак, онызында бистиҥ јаандарыс, кылык-јаҥыс бурулу деп сананып турум. Кем де кемге де нине де јартабаган бойыныҥ öйинде, öскö укту шиҥжÿчилер бистиҥ тÿÿкибисти, јаҥысты оҥдобой јастыра да чийгени болгон (эмди де јастыра јартамалдар толтыра). Оныҥ да учун улус оҥдонбой турганы ол. Је эмдиги бис бу сурактарга кару табарга турганыс. Бой-бойысты тооп, куучын-эрмекти кемди де јамандабай, кыйгырбай, \"сен амаай, сениҥ айтканыҥ ÿзе јастыра\", \"јаҥыс мен чын айдадым\" деп айтпай öткÿректер. Ол ондый кылыгыс учун да камдарыс, неме билер улус, јайзаҥдарыс бир тил табышпай, калыгын апарып, баштап албай јатканыс ол.\n1е айладым, слерле (ак 1аннын улузы) удурлажарга тегин ой 1ылыйтар. бойым мен кемдиде кандый да бурханизм, бырханизм, ак 1ан деген \"как бы вера\" кычырбазым. Кажы ла кижи бойынын 1астыра да, чын да 1олын табып алар деп иженип турум.\nгруппада мынан ары Тагылдар керегинде 1артамалдар болор, кирип кычырып 1уригер, хотя бы краем глаза. Тунейле качан бир керекту болор, тунейле качан бир сагыжарга кире берер. Не отказывайтесь от знаний которые вам предлагают.\nОй, чек кандый коп коммент. узакла кычырды, арыдым, бажымда оруды ошкош!(((  Мен кара кыйраны 1ук амай туристтер буулап турган дезем, а бойыстын алтайларыс база турбай! Так значит бистин 1араш природаны онойдо ок бойыстын ла алтай албатыгыс база к��ртидип турган турбай?!:=(((((( А бис узе туристтерге 1арбып 1адыс, качан бой-бойыс бир мнениелу эмезис! Мынайыпла ас бойыс кере-1ара 1уруп каларыс, узе кошмок болуп каларыс, а кайда бистин 1аандарыс? Айдып, 1артар керек, бир мнениеге экелер керек, а бой-бойысты тузетпезес неме болбос!((((\nИйе чын. Бис, алтай балдар, бойыстын Алтайысты кичеебей 1урзес, осколори вовсе кичеебес. Бистин ар-буткен, Алтайыс  бистерге керек 1ок  болбозо кемге керек?! Кандый ла тербезендер келип алтайыста 1уреле агаш-тажысты кезеле садып 1ат, неле болуп 1ат, а бистерге неде керек 1ок отурала \"Алзан' ал, jизен' jии, jанысла меге тийбе\" деп, айдып    1адыс.\njаман сананып айдып jаткан эмес, jакшыла сананып айдып jадым.\nБАЗА БИР КАТАП АЙДЫП 1адым АК-1АН БУРХАНИЗМНЫН ТЕЧЕНИЯЗЫ ЭМЕС!!! Ак-1ан ол  бЫрханизм \"ы\"БЫРХАНИЗМ. БУДДИЗМ ла бир де колбу 1ок.  Буддистарда \"бурханизм\" канынды буу, угы-тозинди коптотпо, угы-тозинди учына 1етир, токтот, бала-барка чыдатпа дегени. А БЫрханизм наоборот канынды таркадып, быркырадып,  угы-тозинди, бала-барканды  коптодип, оро чыгып ос дегени.\nЧе за Улген и Эрлик-Бий? Алтайцы поклоняются Ак Быркану, Уч Курбустану! а эта что за секта? Подземному царству что-ли поклоняетесь?\nкезикте огош балдар да эне-адазына коро чынды айдып 1ат. 1аш пока нени де билбес деп сананбагар. ойло кожо корунерер деп, айдып турган болзор корунербей. и все равно Кара 1алама, кызыл 1алама буулабагар! Акча Аржан, тон'мок сууларга салбагар!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!\nзайди в группу \"1аны Алтай\"-движение.  агаш-тажынла тудуш болзон,озок-буурынла,  ар-буткенинле  1урегинле,  тудуш болуп кыйраны буулап 1урзен,  сен Кудайла кожо колбууда .  связь с природой.\nБистерге 1артап 1аламаларды мынайда  буулап 1ат, ондори учурлу деп 1атканында 1аман неме корбой 1адым. Аржананын айтканыла мен 1оп. Кажы ла бала кычырып бойы корзин канай буулар, неге будер.  Аделланын айтканыла база 1оп бурулу улус бар, 1е бистерге  бу бала 1артап 1адыры. Угып, кычырып ийзес канайдарыс.\nКАРУ, КУНДУЛУ БАЛДАР, ТОРООН-ТУГАНДАР, Э1Е-СЫЙЫНДАР, АКА-КАРЫНДАШТАР, НОКОРЛОР, 1АШОСКУРИМ, кажыгар ла бойор сананар, кажыгар ла бойор талдагар, 1е кандыйда болзо кара 1аламалар буулап, кызыл 1аламалар буулап кинчек этпегер, суу бажарга урынбагар!\nАк -1ан - ол бурханизмнын течениези. Эмди дезе статья 1анынан. Бистин ак кыйра - ол кижинин ак санаалары, ичинде айдынган состори, 1ажыл ла кок кыйра - ол ар-буткен, аржан-суулар, ага-таш, кыр-кайа, сары кыйра - 1урум, ол дезе туру тынду, ан-куш, мал -аш болуп 1ат. Кара ла кызыл кыйра керегинде тегин кижи билбес, ненин учун дезе ол кам, шаман улустын кыйразы, ол кыйраны ажуларга буулабай 1ат, онын буулар 1ери башка, Кызыл - ол от - ол эмезе кун, ол дезе канайда да канла колбулу эмес - ол устинде тенери - 1ер, кара кыйра - ол 1ер, ол алдындагы 1ер (ол эмезе бис оны подземный мир деп айдып 1адыс). Эмди дезе ненин учун кам улус? Алтай кам ла шаман улус - 1аныс бу 1ерде 1уруп турган ул��сла кучындажып турган эмес, ол 1ерде улус оныла база кучындажып 1ат. Ол ого мургуп турган эмес, ол дезе 1олын ачып турзын, ол кам улус 1улип оорубазын, улусты чынын ла тогунин 1артап берзин деп сураганы. 1е эмди база катап кара ла кызыл кыйраны бис тегин улус буулар аргабыс 1ОК, ол кам улустын кыйразы.\nсен ыраланба, кара 1алама буулап турала.\nДа.... правда! И откуда эту информацию взяли?! Кто вам эту чушь сказал?!\nКару Алтай балдар, Э1е-сыйындар, ака-карындаштар! Бу сурак учына качанда 1етпес эмтир. Кажы ла кижи 1уруминде оско улусты 1азап билбей, качанда ол керегинде 1амандап айтпас учурлу (ол Алтай кижи болзо). 1аманын таштар учурлу! Оско калыктардын ортозында бу ла сурактар учун - от салынып 1ат. Онын учун бис узегис 1аба, бой-бойысты кодурип, кунуркебей, 1аманга атыргыспай 1урзес - Алтай 1еристи чеберлеп аларыс! Онын учун сурап турум, Алтай балдар, бой-бойырды тепсебегер! Бу 1ердин устинде - кижи болорыс! Ол бистин байлыгыс, ижем1ис.\nБайлу ажуларга, байлу, агару  1ерлерге кызыл ла кара 1аламаны буулап 1адала неме деп кижи айдынар? неме деп? коксине де 1аман болбос по?  Кажыла кижи бойынын 1олын табып алар деп айдып 1адыгар, 1е кайда табып алгандары? Бу ла 1урлери кара ла кызыл 1аламалар буулап, 1аан 1астыралар эдип, 1аан кинчектер эдип. Удабас анан бирузи келеле 3 метр 1алама буулап баштаза бис базала бойын табып алган дейле унчукпай 1урерис пе? Чып ла чын кандый бир кижи келеле нени нени таап ийзе, ойтоло 1астыралар эдип баштаза, бис ойто ло унчукпай, коруп бойын таап алган деп  айдарыс па? Алтай ол тушта мунканар. Албаты тубекке тужер.\nАлтай улус мургулди бойыла кожо (кочевой 1урум учун) тажып апарар аргазы 1ок болгон. Онын учун бис эмди де ажуны одуп бажыс сыймап, кыйра буулап, айдынып 1адыбыс, тизеге отурып мургубей 1адыс. Мургул бисте болбогон, ол буддистерде бар. Бажында боругин уштуп, куурын чечип, бычактарын тураа салып, тизеге отурала муруп 1ат, 1е бир катап - бир 1ылда, кандый да Мургулге, агаштан эткен столмого эмес, а Тенериге (тенгри), Сууларына, Агаш-тажына, (Например \"1уулажып барып 1атса - суранып, бала-барказы ол1ого тушпезин, эрчимду 1анып келзин деп\") Уй кижи мургур аргазы 1ок, уй кижи башчы болбос керек. Ол ойлор кокышту куч, кату ойлор болгон, балага 7-8 1ашла толзо от1а адып, бычак тудуп, ат минерине уредетен болгон, 15-16 1аш 1етселе 1улажарга апарып 1ат. Бис 1аан учурлу албаты (великий), онын учун бой-бойысты кодурип, кайдала оско вера бутпей, бойыстан ак-санааларысты, бийик адысты тудуп, онон ары \"1аанын - 1аан деп, 1ажын - 1аш\"(уважение к старшим) деп 1уректер, ол тушта бисте социальный да проблемалар (алкоголизм, наркомания итп) болбос.\nАлтай улус качан да ийтердин косторин ойбогон. Эр кижи бойынын мал-ажына кару болуп 1урген, ийдиле, адыла тайгалап 1урген, ийт ле ат нокорлори, карулдаачылары болуп 1урген. Кожо   азыранып 1урген.\n1е пойми в целом айдып 1атканы чын, бис алтай балдар болунип баспас керек, шалыр 1урумге 1уткибес керек.бой бойысты угуп, болужып 1урер керек, 1е Алтайыста 1аман неме болуп 1адарда канай унчукпай 1адар!\nАлдында анчы улус андап барза, аажуда Алтайынан суранып, эрjине малдын jалын былайтан. Jаандардын айтканыла \" Ыраак jолго чыгала, кыйра аларга ундуган болзон, бодом неме этпей, jузун-jукпур пос ажууга былабай, арайынан алканып одуп jур\"\nОнон ары короктор. Улус агаштан кезип салган  столмого башырып 1ат эмес, олор ар-буткенине бажырып 1ат,  ол 1ерди, мургул одуп турган 1ерди \"Тагыл\" деп, айдат.  Тагыл дегени ол не? Тагыл дегени ол келип Кудайдын эдегине тагылзын, коксинин сызын айдынзын, 1урегинин ачузын айтсын, кинчектерин айдынзын дегени. Ол Тагыл деп 1ерге бычакту, темир калбактарлу, эмезе курч, темир эдимдерлу чыгарга 1арабас!  Алтай кижинин ичи-озогинде Ак 1ан, ол кайда да болзо, кандый да болзо оны туней ле Тагылдарга,Ар-буткенине каны тартар. Буддизм насильно, навязывает нам свою религию. А мы что? должны в нее верить лишь из за того, что она мировая религия что ли? Онын учун 1узун -1уур тенгриянство, буддизм, деген религияларга бутпес керек, ненин учун дезе бис АЛТАЙ балдар, бистин бойыста Ак-1ан бар,ажуларыс, кырларыс, тонмок, аржан сууларыс бис оны кичееп 1урер керек, биске онон оско не керек?\nЭмди дезе бистин бурханизмга тунейисти. Бурханизм, онон оско онын течениези бистин религияга туней, 1е мында база бир тескери 1аны бар. Бис Алтай улус - тюркте -онын алдынан скифтер, европада эмдиге 1етире - бистин карындаштар бар от турк албаты, болгарияда - кимрылар, кыргыз албаты, тува, татар, онон до осколори. 1азап уксагар, олордын ла бистин тилдеристе туней. Эмди ненин учун туней? Бис алтай албаты 1ебрен ойлордон ала - кочевниктер, 1уучыл улус болорыстар. Бир 1ерге качанда узак 1атпай 1адыс, 1антайын кочуп 1ургенистер. кажы ла 1ерде бистин улус артып онон ары бойынын тилин, чум-1андарын артыргыскан. 1е бурханизм 1анынан - улустын мургули бир 1ерде турур учурлу, кемдиде олтурер учуры 1ок. Алтай улус оной 1урер аргазы 1ок болгон, онын учун олор ар-буткенге, тенериге, агаш-тажына мургуп, болуш сурап, быйанын айдып турган. Онын учун бурханизм бисте болбон и болор аргазы 1ок. Эмди ле бис бир 1ерге 1адып баштарыста, ол 90 1ылдардв буддизмнын \"лама\"ларыла кожо келген. Калак Алтай балдар а1арынкай болыгар! Слердин кандарыр 1аан, бийик 1уучыл улустын каны, слерлер кудайырла кочевник улус! Бистин тюрк албаты - Алтай улус канча чакктардан озо кайда болбогон, кандый 1ерди корбогон. Бистин карындаштарыс коркышту коп, бис 70 ажыра карындаш. 1аман немези ол - бистин алдындагы вера ундулып 1атканы. Эмди ол сурак узе Тюрк албатыларла ойтонон кодурилип 1ат. Киргизияда - 50-90 1ылдарда исламден кочкон болгон, 1е эмди бистин карындаштарыс ойтонон - тенериге, ар-буткенге будуп, от-энезин кичееп батадылар. Онын учун тюроклогияны 1азап билер, бойыстын верасты ундыбай, качанда бой-бойысты айткылап 1урбетер! Бис 1аба болор учурлу.\nАк 1ан это не течение. Это вера алтайцев, вера.    С последней записью Аделлы я так же согласна. \"Тюрк\" деп ненин учун адаган дезе? \"Тюрк\" ол \"1уреберген  калык\", Кудайын садыеле, ак 1анынан тура буурылала 1узун-1уур 1ан табып чыккандар. Онын учун олорды 1уреберген калык деп, айдып 1ат.\nийе...\"Алтай албаты чактар откуре кыйра буулап келген. Озо чакта ак он\"ду кыйра буулап туратандар, ненин' учун дезе, бастыра Алтай ичи ол тушта ару болгон. Кыйраны кайда буулап 1ат дезе? Кандый бир ажуулар, боочылар ашса торт он'ду кыйра буулап 1ат. Ол эмезе аржан, тон'мок сууларга барза чик jоктон' кыйра буулары jолду. Кыйра-ол учурлу , эн' бийик быйан ла Кудайылы колбуу болор. Кыйраны торт онду эдип берилгениле торт онди буулар керек: ак, сары, jажыл, кок. Бу он'дор база бодоп берилбеген, кажыла он'нин учуры бар, байы бар. Онын учун оны jазап билип jурер керек, алтай кижи болгон адында. Ак он'-ак айаска, айга, кунге. Сары он'-сумерлерге, тууларга. Кок-он' туби jок тенериге. Jажыл он'-озумге , агаш-таштын' бала-барканын озумине. Онын учун кыйраны ай эскиде буулабас, ай 1аныда буулар. Ай jанырганыла бастыра озум, тынар-тынду тебу(ю) алынып jат, jердин усти ийделенип jат.\nКЫЙРАНЫ БУУЛАЗА ОЗО АК, САРЫ, JАЖЫЛ, КОК ондорди ээчиде буулар. Кажыла онди эшту этире, бирузин бир эмеш бажын узун алып ийеле, куннин аайыла буулай тартар. Узууны бир метр, jалбагы эки сабарды jаба туткан кирези олумду болор учурлу.\"","num_words":3357,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.021,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":19902.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Чага Байрам 2013 jыл! г. Горно-Алтайск\nЧага Байрам в Онгудайском районе http:\/\/vk.com\/album-7525637_170150112","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.385,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.676,"perplexity_score":11057.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Наши вошли в топ-поп самых успешных азиатов ) Болот Байрышев, Амаду Мамадаков, Айдар Мызин и Урсула Яшева)! \n\nАЛТАЙЛАР ИЧКЕРИ!","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.407,"perplexity_score":16205.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id199163664|Василий], кут -душа, энергия-сүр! кутус-непоседа, кутус бала-непоседа!\n[id229226292|Кара], айса  болзо, куут- дух? Куутус уул- душевный парень...Аай-оойды сананып ла шююп кёр: \"кёкси оойлу...\", аайынча- истино...","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.342,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.428,"perplexity_score":8866.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"это ты да???\nс яндекса \"алтайлар\"(картинки)\nКандый эрке бала)\nкем?","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.273,"stopwords_ratio":0.105,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.811,"perplexity_score":5486.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Алтай бӧрӱктер кӧктӧӧр ус, Светлана Шемтышева керегинде\n[id49761414|Аина], кстати не все тюркские языки близки друг другу,но ваш (особенно юж алтайски диалект) очень схож с кыргызским\n[id49761414|Аина], ты же кыпчак как я знаю кумандинцами вас называют?","num_words":73,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.249,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.784,"perplexity_score":17132.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Айхан Шинжин и Акиана Шинжина \n(хореограф - режиссер Айхан Шинжин)\n\n#АС_Видео","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.221,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.616,"perplexity_score":23998.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"1акшы алтай комикс)))) улалтузын сакып 1адым)))\nхахааа,1арады, анан арызы качан?)\nклассно))))))","num_words":27,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.316,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.341,"perplexity_score":21228.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"АВТОР РАБОТЫ: Бушкунова Агнесса Геннадьевна , сооги САРЫ-МООЛ,30 jашту(такаа jылдын),Кош-Агаш аймактын Белтир jурттан.\n НАЗВАНИЕ УКРАШЕНИЯ: \"Шалтырак\" кыс баланын jарангыжы.","num_words":52,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.44,"perplexity_score":11335.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Кош-Ага (Ко\"жо\" -Агаш)\nузнал многое) спасибо\nШашикман-шакшакту чеден. Ман дегени чеден. Ондо сайлу ман ла jудук ман деп jерлер бар.","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.584,"perplexity_score":18675.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"и Арчынай))\n\"Айлана\")))очень прошу**заранее спасибо**\nА можно имя Монун-Ай?(серебряная луна) Пожалуйста)*\n\"кýмýжек\" атту кыска(жемчужина) коркышту тын сурап jадым","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.383,"perplexity_score":6115.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"мама моя кыпчак, а папа мундус они тоже счастливы!!!\nя мундус он кыпчак =мы счастливы Ялбаковы\n:):):) а я кыпчак, он мундус = счастливые МУНДУСОВЫ:):):)","num_words":46,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.497,"perplexity_score":14466.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"А я ваще обожаю их)))\nJараштарын! Кеп-кийими солун да, алтайсу да!\nмеге бу эжердин кеп-кийими эн тын 1арады)","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.427,"perplexity_score":20324.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"фото дня!\nБашпарак!!!))))))) уулдааар!!!! Слер кайда????!!!!!!\nмеркит, меркит беш меркит, бежилези 1акалу!","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.377,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.631,"perplexity_score":18350.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"\"Эзирик кижи сокорго туней - нени де кёрбёйт, тулей кижиге туней - нени де укпайт, тил jок кижиге туней - нени де айдып болбойт.\nаракы ичкенде туза да, калап та jок.\"\n\n\"Пьяный подобен слепому- ничего не видит, подобен глухому- ничего не слышит, подобен немому- ничего не может сказать.\nВ питье вина нет пользы, нет и доблести.\"\n\n(Чингисхан)","num_words":111,"character_repetition_ratio":0.145,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.527,"perplexity_score":17113.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Кандый jараш!\n[id154022016|Апыс], а ну да\nЧын!\nКату- Jарыктын боочызы!","num_words":17,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.371,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.877,"perplexity_score":14902.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Лазарь Кокышев. \nАлтай тилиме \n\nАк 1арыктын алдына келеле, \nАйлу-кунду 1еримди короло: \nАдайым деген алтай тилим, \nЭнейим деген эрке тилим... \n\nЭне-Алтайдын эдеги алдынан \nЭрке унденип, сен чыккан эдин. \nТаштан чыккан тандалай чечектий, \nТан алдынан сен 8ск8н эдин. \n\nКоркышту чактарда тепсеп салганда, \nКорболоп сен ойто озуп келетен. \nАс та болзо, алтай 1онымнын \nАйылдары сайын шулурып 1уретен... \n\nКерсу 1онымнын чуми 1ок кожонын \nКелишкенче сен кееркедип беретен, \nАлбатым 1уунаткан алтай тилим, \nАарчызы 6ытанган алтай тилим!.. \n\nО\"ско албаты тилиле сен \nОоркошпой, эпту таныжып 1уретен. \n1айымды сууген 1акшынак уулдардын \n1албышту сози сен болотон. \n\nСени 1окту. эби 1ок дешкилеп \nСедендеген немелер ундып салгылайт... \nКалыктын алдына каткыга тужеле, \nКатап сени эске алгылайт. \n\nЭ1елер меге чумдеген тилим, \nЭш-нокорим деген эрке тилим, \n1аманын\" сенин сеспедим мен, \n1аражын\" шиндеп корбодим мен. \n\nКайда да 1урзем, канайып та 1урзем, \nКанымнан сени мен айрып болбозым. \nЭнейим деген эрке тилимди \nЭр 1ажына ундып болбозым!.. \n\nАлбатымнын айткан санаазы - сен, \nАмадап 1ургенде кожоны - сен. \nАдамнын арткан 1оожози - сен, \nЭнемнин берген энчизи - сен. \n  Ыйлаган тушта эрикчил тилим, \nЫрысту тужымда чечеркек тилим... \nАлтай тилим, \nКару тилим...\n[id565350|Оксана], бу улгерди бери салганарга jаан быйан...","num_words":350,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.784,"perplexity_score":21775.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"!араш ла эпту чумделген кожондор...)))) Хотелось бы на концерт..\nадын сенин сурадым кемзенип сен айтпадын...........","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.019,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.302,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.487,"perplexity_score":40287.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Калайсындар Хакастар сизде Аргын ру бар ма?\nКак туда кинуть фотки???\nЈасла,Јылгаайакла!\n[id111375292|Сырга], ждем селфи Ваше! 👏\n[id87976941|Любаша], в личку\n[id24693421|Эмилия], поняла спасибо  )))","num_words":59,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.365,"stopwords_ratio":0.034,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.427,"perplexity_score":14568.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Фото дня!\nфото Курйдын чолинде\nя тоже видела\nалтайлап!!!!!!!!!!\nмуой ыысскр в аа!!!\nЭт где?\nя видел","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.313,"stopwords_ratio":0.032,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.515,"perplexity_score":18582.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Эй, эй кто мне мешает мыться...\nОй баланы:)\nЧас озырарым...","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.305,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.58,"perplexity_score":23610.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Jайдыҥ Байрамыла!!!\nследи база:)))\n.быйан)) ончогорды байрамла)\nбыйан. Слерди ондый ок","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.256,"stopwords_ratio":0.15,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19852.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"ШЕЖИРЕ\n\nНе надо кончать вуза,\nЧтобы знать три жуза:\nСтарший - это Акарыс,\nСредний - это Бекарыс,\nЖанарыс помладше их,\nАксуек не входит в них.\nКазах во все времена\nПомнил свои племена:\nЖалайыр, Аргын, Албан,\nСары-уйсин и Суан,\nСиргели, Дулат, Канглы,\nОшакты, Шанышкылы,\nЖетыру, Найман, Ысты,\nКонграт, Керей, Шапра\nшты, Алимулы и Кыпшак,\nБайулы, ещё Уак.\nВот Улы жуз,Тобе би,\nЖумабай и Кейкiби,\nУзунсакал Ыбрайым,\nКойылдар, Когам, Уйсын,\nБактияр, Ойсыл, Мынжуз,\nМекреил и Кырыкжуз,\nКатаган и Аксакал,\nБайдыбек и Жансакал,\nСары байбише, Абак,\nСланды Зерiп и Тарак,\nСыйлыксары, Майкы би,\nБибижар, Караша би,\nНурила же - Домалак,\nЖакыпкалша, Жарыкшак,\nМырзатаз и Байтулы,\nЖалмамбет и Байтокты,\nИзучим теперь Сиргели,\nКарабатыр и Байлы,\nОтеп или Тутанбалы,\nРысби, Бораш, Кайшылы,\nКенiрдек и Аксиык, \nАйтбозым, Карасиык,\nКожасиык, Елюбай,\nКулыншык и Жанабай,\nАмалдык, Уштанбалы,\nКошымбет, Тортанбалы,\nБатыр, также Келимбет,\nБайжигит, Оразымбет,\nТеперь Канлы, Канкожек,\nКара, Сары, Келдiбек,\nЖетысу, Сыр, Кызыл, Ак,\nАльсеит, Шокпар, Бадрак,\nМиям, Турке, Омыртка,\nЕрезен, Каспан, Бака,\nОразымбет, Тогызбай,\nЕнке, Танта, Тоганай,\nАкбота, Акынкожа,\nКюискансыз, Телкожа,\nРассмотрим теперь Ошакты,\nБайназар или Байлы,\nАталык и Тасжурек,\nКоныр, Тулькiшi, Болек,\nТiлеу, Каспа, Шуылдак,\nСуатай, Жамантымак,\nАлданар и Токтауыл,\nБасары, Каска, Кабыл,\nСеит, Толеке, Карсак,\nТакже Кенже и Созак,\nВот Сары Уйсын, Калша,\nСолтанкул, Жакып, Баба,\nКайкы, Сопы и Жанай, \nИ конечно Жаулантай,\nТеперь Ысты, там Тiлiк,\nВ Жауатар ещё Ойык,\nКызылкурт, Сатек, Малай,\nКокшекоз, Коныр, Досай,\nАуызусiген и Таз \nЗаинтересуют вас,\nКуланшы и Альменбет,\nБольше вроде родов нет,\nОчередь за Жалаир,\nВходят в него Байшегир,\nАрыктыным, Сырманак,\nКарашапан, Шуманак,\nСиыршы и Балгалы,\nКушiк, Андас, Кайшылы,\nАкбуйым, Мырза, Огiз,\nОракты, Калпе, Кобiс,\nСыпатай и Сырымбет,\nЖиенкул и Баимбет,\nКарасакал, Бегимбет,\nМаржа, Айбас, Жиембет,\nТолымбек, Нияз-Ба��ак,\nАбыс, Кулым, Жабыскак,\nКанай-Конай и Кенже, \nШалымбет и Байбише,\nТаз, Мендыбай-Кенжеке,\nКуттык-Каракус, Токе,\nШаки-Шуки, Ажике,\nКалкы, Казы, Алике,\nАндабай-Танат, Кыргыз,\nАйткул, Таймонке-Байыс,\nКокшекоз и Акмарка,\nЖайыкбай, Карамарка,\nБаташы, Касаболат,\nДерипсалы, Бекболат,\nДауетек и Альмембет,\nАндагул и Дуйсембет,\nАйтимбет, Кошкар-Шорек,\nШагыр, Жомарт и Кушек,\nАлакоз-Жетiнар, Сауык,\nКелменбет, Турке-Саурык,\nАльпендаулет, Есеней,\nТанiрберген и Кошей,\nМаске, Байкара-Жуман,\nЧуть не забыл про Аман,\nТеперь Шапрашты, Асыл,\nЕскожа, Емiл, Шыбыл,\nАйкым, Сары, Ажике,\nОрымбет, Ораз, Теке,\nТолемiс и Даулетбай,\nТекелiк, Байыс, Сатай,\nКайдауыл, Алти, Даулет,\nКалкаман, Бердiк, Мамбет,\nАктобет, Дербiс, Екей,\nМалкара, Шуаш, Кеней,\nСуйындык и Жарымбет,\nТанатар и Байымбет,\nБаянайкушик, Ибак,\nШагабай, Тогыз-Токпак,\nБеримкул и Карасай,\nСарыкул и Алтынай,\nБессары, Жадiк, Косай,\nТайторы, Шагай, Бакай,\nОчередь теперь Албан,\nСары, Суйеркул, Шоган,\nБоти и Кызылборiк,\nОтей иль Конырборiк,\nСуймендi, Бойдак, Жарты,\nШажа, Жадiк, Досалы,\nКалыке и Турымжан,\nХанкельдi, Шагыр, Альжан,\nАламан и Кожамбет,\nТурымжан и Сарымбет,\nКалматай и Таныбек,\nДаулен, ещё Жанибек,\nМамадайыр, Актокан,\nУанашы, Каратокан,\nАкназар же - Аккыстык,\nТоктамыс - Каракыстык,\nКыстык-Жиенкул, Ногай,\nАбыты, Сары, Олжай,\nТанатар и Мамырбай,\nШитемiр и Ельшибай,\nКаракiсi, Майлыбай,\nЖанибек и Киiкбай,\nАльмерек, Баба, Тайлак,\nТокан, Жаншык и Боздак,\nКурман, Тлемыс, Орынтай,\nШойкара, Два Кулакай,\nЖайын, Али, Онтогар,\nЕльтокты и Майасар,\nМайлыбалта, Молболды,\nБоже, Байток, Жолболды,\nКаракус, Аманкельдi,\nБектемiр, Конаккельдi,\nДва Сакау и Есене,\nЕсен, Тотас, Малике,\nБайназар, Еспер, Торгай,\nСугир, Керекул-Агай,\nБазаркельдi, Найманбай,\nТуманбай и Конакбай, \nОспантай и Каракул,\nКалматай и Сарыкул,\nМайлы, Тама, Калкаман,\nБатшебатыр и Жарман, \nСагандык и Куртканай,\nТогызак, ещё Мамай,\nБердiкай и Еламан,\nДауетек и Шагаман,\nДва Куланаян, Азет,\nДве Маржи, Абыз, Назет,\nДва Базара, Отебас,\nОтемыс, ещё Кожас,\nБайжан, Тiлеу, Казымбет,\nБите, Жапалак, Мамбет,\nПоподробней о Дулат :\nШынкожа, Шмыр, Бекболат,\nКудайкул и Коралас,\nСикым, Жаныс и Буйдас,\nЖанту, Жантан и Ботбай,\nЖарлыкамыс, Куттыбай,\nАкылбек, Мырзасеит,\nКапал, Буас, Кульсеит,\nШуылдак и Байсеит,\nКусирак и Токсеит,\nОймауыт и Аккойлы, \nЕскельдi, Каракойлы,\nСатыбалды, Сарлыбай,\nЕльтузер, Наурызбай,\nШегiр, Богел и Кораз,\nРустем, Болат и Борас,\nБогель, Есбол, Илебай,\nКара, Каржау и Шагай,\nТоле, Ажи и Баклай,\nБорi, Омар, Тогатай,\nКайкы, Борiк и Танат,\nЖаушы, Коске, Космурат,\nАлакушiк, Кожамбердi,\nЕсторы, Кудайбердi,\nБоса, Естi, Жанабай,\nШатка, Тойшы, Ерубай,\nТлеукабыл и Атабек,\nКазыке, Кул, Мырзабек,\nЖайылмас и Карымсак,\nОтемыс и Бескалмак,\nАкбердi и Жолсеит,\nКуажак и Байсеит,\nКайыпбердi и Букар,\nЕльтузер, Ораз, Назар,\nБокен, Баба, Тлеумбет,\nКулболды и Жалменбет,\nТуке, Туыс, Кушпентай,\nБайкушик, Акша, Кожай,\nСырымбет, Солтанкельдi,\nЖанкойлык, Есенкельдi,\nСиыршы и Алимжан,\nБесторсык, Есбер, Асан,\nКаракойлы, Маметай,\nБайтана и Есенбай,\nIтiм, Сарым и Тайлак,\nТомай, Есен, Каугаяк,\nЫрыс, Шаукар, Бекшора,\nБозкозы, Бозым, Бура,\nМарсым, Бокай, Карымбет,\nМырза, Темiр - Шылмамбет,\nКунту, Исак и Шакан,\nТолендi, Сырлы, Косан,\nМырзагул, Кон, Жиенбай,\nАйткул, Шоже, Жанабай,\nЖиенбет и Бестерек,\nТемiр, а также Айнабек,\nТеперь очередь Суан:\nБайтугель, Токарыстан,\nЖесегiр и Жылкельдi,\nЕльтынды, Кудайбердi,\nБайтегей, Мурат, Багыз,\nАлдияр, Некейт, Саргыз,\nМолак, Сатай, Ельшибек,\nОрыс, также Турлыбек,\nКак же делится Аргын?\nНа Мейрам, Жетi-Момын:\nЕргуль, Момын, Ак-Сопы,\nОт токал - Танбiс-Сопы,\nСары-Сопы, Тобыкты,\nКара-Сопы, Таракты,\nБолаткожа, Темiр-Сопы,\nКаракесек, Надыр-Сопы,\nСары-Жетiм, Куандык,\nБасентиын, Суюндык,\nКанжыгалы, Бегендык,\nКарауыл и Шегендык,\nМажик, Кыдыр, Кулболды,\nАлтынторы, Жанболды,\nЕсен, Карпык, Аккозы,\nБорiш, Темеш, Жанкозы,\nАгыс, Кулiк, Малкозы,\nТлеулi, Кенже, Бозкозы,\nКулеке, Кожакельдi,\nАйдабол, Оразкельдi,\nКаракозы, Калкаман,\nТайгельтiр, Али, Каблан,\nТоктауыл и Козган,\nКотырмамбет, Сатылган,\nШубыртпалы и Талас,\nКосанак, Сары, Каржас,\nКогедей, Майкы, Апай,\nКара, Бошан, Жетiбай,\nАлтеке, Сарым, Айтей,\nОтемiс, Токсан, Кокей,\nОтеген, Койкел, Шауке,\nБайборi, Дос, Алеуке,\nКарт, Жалыкпас, Косшетер,\nАйтимбет, два Жадiгер,\nКошiм, Шаншар, Орманшы,\nШекмек, Тлеубай и Жашi,\nАлтебет, Кожам, Алтай,\nЖаманкара, Шор, Малай,\nБаты, Кожас, Акбура,\nЖарас, Мурат и Акша,\nОтеп, Дузен, Аккошкар,\nТокан, Сырык и Тулпар,\nТанiбердi и Тапас,\nЖуантаяк, Кокше, Таз,\nАконай и Алакоз,\nДадан, Томан и Баркоз,\nКаракушiк, Алмурат,\nБалтай, Шобан, Есболат,\nТопыш, Башей, Такабай,\nТункатар и Дуйсенбай,\nКурманкожа, Даулетбек,\nКулынша и Рыспетбек,\nКонырша и Жаулыбай,\nКалды, Бошпан, Мусабай,\nКудайбердi, Кулымбет,\nБабасан и Баимбет,\nМайлыбалта, Акымбет,\nКулансу и Бекимбет,\nЕсентанырык, Томай,\nАккиiк и Атыгай,\nМоныс, Багыс и Бакай,\nЖаугаш, Койлы, Сауытбай,\nШымболат и Айбике,\nЖаукашты и Нурбике,\nСакау, Отей, Акназар,\nТолтан, Камбар, Есназар,\nЕсен, Бозым и Кошей,\nШакшак, Баба и Жузей,\nПерейдём теперь к Кыпшак,\nМуйiздi, Сарыкыпшак,\nАктамсопы, Каракыпшак,\nКуланкытай, Торыкыпшак,\nСулималып, Кытайкыпшак,\nКобеккалып, Куланкыпшак,\nЕсим, Сеит и Кыжык,\nКобланды, Ойбас, Мимык,\nКарамерген, Алатай,\nКараден и Богенбай,\nКолденен и Токтарбай,\nКарабалык, Каншошай,\nКарамойын, Альпеис,\nНауша, Торы, Кульпеис,\nШандаяк, Коккоз, Бултын,\nБалгашы, Арык, Узын,\nКокмурын, Сарытымак,\nКитаба, Шашты, Койбак,\nТаскор, Едiл и Косай,\nШогал, Жетiм и Бошай,\nКайыпберлi, Кенжебай,\nАйдаргазы и Малай,\nСарыкот, Кара, Женет,\nМырзабек, Назарымбет,\nБаянтанат, Туйшiке,\nКулеке, Даулетбике,\nКорпе, Кутым, Бессары,\nКулшын, Шегiр, Байсары,\nКаз, Кедель и Торайгыр,\nАлтыбас, Алтыс, Шагыр,\nЛак, Ыстыбай и Акпан,\nПерейдём теперь к Найман:\nСугиршi, Толегетай,\nСарыжомарт и Матай,\nКаракерей, Балталы,\nАтал��к, Баганалы,\nКенже, Садыр, Каратай,\nРыскул, Мамбет, Курманай,\nТерстамгалы и Бегiс,\nТортул, Мурын и Тогыз,\nСарыжомарт и Токан,\nЕргенектi и Кокан, \nИбеске, Журтшы, Актаз,\nАндагул и Кызылтаз,\nАжем, Тiней, Балыкшы,\nБаба, Сеит, Кармакшы,\nАлыстым и Шегелiк,\nТаттiбек и Шегедiк,\nКаршыга, Жарке, Жырык,\nЖаркынбет и два Жумык,\nКуттуды и Койсары,\nОтемiс и Кокжарлы,\nКожамбердi и Мардан,\nСары, Даулет и Сыбан,\nШимойын и Уйжыгар,\nМамбеткул и Байназар,\nБайгана и Итбакпас,\nСары, Тума и Кожас,\nЕрсары, Есенали, \nБалкабет, Кадырали,\nСемiзнайман, Сенгiрбай,\nБайжигит и Шурентай,\nМамбет, Канлы, Умбеткул,\nСарыжетiм, Султанкул,\nТон, Шуйе и Шонмурын,\nКаптагай и Тонмурын,\nТорткара и Бейсеке,\nТортсары и Тенеке,\nАктiлес и Алушы,\nКулшан, Кольдей, Шерушы,\nШеге, Жумай и Бура,\nБорте, Каржау и Кара,\nДербiс, Шагыр и Сырдак,\nИтелмен, два Сыргалдак,\nБегимбет, Менiс, Жарке,\nДауш, Алты, Шалтеке,\nХасен, Шатан и Жарас,\nКастей, Сасан и Тогас,\nАлпысбай и Бораншы,\nЖасык, Сакай, Болатшы,\nЕльконды, и Кожамбет,\nЫндыш, Кудас, Акымбет,\nСайболат и Акнайман,\nТабыш, Койкел, Жастабан,\nТайлак, Тлес и Тугельбай,\nКойкель, ещё Толыбай,\nТеперь Конрат: Жаманбай,\nКотеншi и Амантай,\nКоктiнулы, Суттiбай,\nБекбердi и Суимбай,\nКараша, Кокрек, Байлар,\nСангыл, Кайрак и Жандар,\nКулыншак и Токболат,\nЖетiмдер и Акболат,\nЖиембет, Карасирак,\nКиiкшi, Коныршунак,\nАлти, Кекеш и Божбан,\nБорай, Дурет и Курман,\nКуискансыз и Жанай,\nБердалы, Сасык, Малай,\nКотен, Жары, Аккошкар,\nКыргызалы, Байкошкар,\nНогай, Жары, Арыстан,\nЖаукашты и Казтуган,\nКонырсопы, Майлыбай,\nШокпарлы и Менлiбай,\nСатыбалды и Ажан,\nКурбан, Оте и Шахан,\nТней, Кожагул и Уржык,\nЖаукiм, Кошiк и Жумык,\nКожагул, Кулым, Токпак,\nИтемген, Кобек, Кайрак,\nМамитек, Сапар, Алга,\nСуркиiк и два Кара,\nСокыр, Косым, Досалы,\nКуба, Жайме, Есалы,\nЖадiк, Кошкар, Катаган,\nКаратлес, Бекарыстан,\nТиес, Бакай и Нурсай,\nКаракемпiр, Агысай,\nОразкельдi и Самай,\nКаракосе, Мангытай,\nДуйсембi и Жартыбас,\nСарымбет, Кайрак, Жортпас,\nКолеген и Тассары,\nЖолдербiс и два Сары,\nТакже Кулшыгыш, Токас,\nШарапал, ещё Саббас,\nОчередь Керей: Абак,\nАшамайлы, Консадак,\nТри Шимойын и Досай,\nКултайболат, два Косай,\nКошебе и Ерназар,\nЖантекей, два Байназар,\nШубарайгыр, Кайназар,\nИтелi и Есназар,\nМеркiт, Молкы, Жаназар,\nРысбек, Коркыт, Маназар,\nКункене и Жалыбай,\nШокматор и Жолдыбай,\nЕримсары, Жастабан,\nСымайыл, Таузар, Сибан,\nДва Жадiк и Малдыбай,\nАлданазар, Барлыбай,\nБайкожа и Шерушi,\nНуралы и Тарышы,\nБайузак, Каратока,\nБайтока и Жантока,\nЖаркын, Мерген и Болек,\nКабыл, Бакат и Толек,\nАкбалык и Аксары,\nТоктагул и Кульсары,\nКанымбике, Жанузак,\nОтез, Ельток, Жасузак,\nУзынмылтык, Нурымбет,\nТоктагул и Акымбет,\nДве Балты и Матакай,\nЛепсы, Сакау и Самай,\nОтемiс и Бегiмбет,\nШагыр, Мынлы, Альмамбет,\nКутке, Топке и Шаукер,\nКудайбердi, Менгесер,\nСагындык, Еменалы,\nТоксары, Семеналы,\nТурлыбек и Жоламан,\nКотеней, Аю, Казан,\nЕсбол, Сакал и Танаш,\nЖолаушы и Ку��аншаш,\nТаншыбай, Асан, Мошан,\nКамшыбай, Усен, Кошан,\nШакантай, Сапар, Курман,\nКожакельдi, Айтуган,\nКаракас и Камысбай,\nКалпак, ещё Ботабай,\nТеперь Таракты: Шауке,\nЖасшы (Жаши), Алеуке,\nТоктауыл, Али, Айтей,\nКосанак и Когедей,\nАпай, Кыдыр и Сары,\nАлакоз, Шубыртпалы,\nОчередь Уак: Абрай,\nЕр Кокше и Ер Косай,\nКекен, Сарман, Жантелi,\nДве Шоги и Жанкельдi,\nЕргенектi, Байназар,\nСарыбаян, Жаукашар,\nКаракойлы, Каракоз,\nАжабек и Кокшекоз,\nЖансары, Мендiкара,\nЖолымбет и Шойкара,\nСиргели, Мурат, Елiс,\nБаржаксы, Шока, Мулiс,\nШайкоз, Матен, Елюбай,\nКазанкап и Оразбай,\nКашымкул, Казы, Абрай,\nКараша, Есен, Малай,\nБидалы, Косай, Токай,\nКарабас, Мурын, Самай,\nСарыбагыш и Курай,\nСарыша, Тортул, Кытай,\nКудайкул и Баимбет,\nБайжигит и Жолымбет,\nЕреншi и Каракей,\nАлимбет и Кiндiкей,\nОчередь Алимулы,\nЖетыру и Байулы,\nКарасакал и Асбан,\nКаракесек и Акбан,\nКете, Шектi, Торткара,\nЖанкылыш, Кельтекара,\nШунгiр, Конек и Бескем,\nТока, Бозгыл и Естен,\nТегенболат и Сарбас,\nКиiкшы, Карпык, Ораз,\nКарабазар и Кайкы,\nОразкельдi и Балкы,\nЖаншукiр и Шомекей,\nТальтекем, Караш, Келькей,\nКултоба и Токкожа,\nОлжай, Кали, Адамкожа,\nСапай, Отеп и Томпак,\nКасым, Торым и Аппак,\nКаракемпiр и Токпан,\nКултас, Мазы и Шобан,\nАккиiз и Акбура,\nЖалантос, два Кокбура,\nКаракiсi и Агыс,\nСеиткул, Бужыр, Когыс,\nАкбансыр и Конысбек,\nКазбансыр и Байкобек,\nЖайкайым и Орманбай,\nАйт, Айдос и Ожырбай,\nНазар, Жекей и Бакшак,\nТамырбакты, Козыбак,\nТаккожа и Аккете,\nБозаншы, Каракете,\nШынгыс, Орыс, Куламан,\nБолек (Назар), Пусырман,\nЕсимали, Айдарбек,\nАрас, ещё Баубек,\nЫсык, Алтын и Жаппас,\nАлаша иль Алтыбас,\nБайбакты, Маскар, Адай,\nЕсентемир, Казакбай,\nКызыркурт, Шеркеш, Ораз,\nБерiш, Акбан, Тана, Таз,\nДва Байбакты, Жапалак,\nКуттыкадам и Масак,\nБалыкшы, Мунак, Сугiр,\nТазике, Тобыш, Шунгiр,\nАккулы, Алакулан,\nАкбердi, Жундi, Жаман,\nМес, Жаулы, Кунанорыс,\nШогы, Оли и Жортыс,\nКазалы, Коскул, Кара,\nЖанбакты и Токсаба,\nОтеккарашы, Косай,\nЕсенкул и Буганай,\nБайгана и Токсары,\nАсан, Бегiс, Бессары,\nКулкеш, Жайык и Шакай,\nБайсеит, Каратокай,\nАбдал, Шаргы и Бегей,\nАксерке и Жеменей,\nКунбас, Асан, Коламжар,\nСулыкоз, Кайымназар,\nЖиен, Жолым, Жанбакты,\nТагашы, Кен, Танбакты,\nЕлгулы и Айтымбет,\nБайкутты и Баимбет,\nЖантел, Шора, Асылбас,\nЖиембет, Асан, Жарас,\nБессары и Кельдiбай,\nАлике и Жакабай,\nКызылкурт и Сырлыбай,\nЖарбол, Ауез и Жантай,\nКулакаска, Караман,\nКылыш, Соба, Калкаман,\nКескен, Жетей, Жастабан,\nЖаукашты, Каракунан,\nСары, Кублай, Байтемир,\nБарамык, Каратемир,\nАлаша, Шумак, Кояс,\nКонырборiк и Тукбас,\nЖагалбайлы, Рамадан,\nТабын, Тама, Калкаман,\nКереит, Телеу, Жанас,\nКердери, Смаил, Жанбас,\nЖабагы, Есей, Ершак,\nКармыс, Усен, Жастабак,\nЖаманкерей, Мамбетек,\nКаиркожа, Кадырбек,\nБердимбет, Ашамайлы,\nКутсиык и Арбалы,\nТлеуберлi и Кенжебай,\nКужас, Едiк, Конакбай,\nОбаган и Даулетай,\nШайкоз, Сурман, Кутманай,\nШомiштi и Ормантай,\nТаракты и Манатай,\nБегим, Бозым, Аккожа,\nЖанатама, Балкожа,\nКыдырумбет и Алтай,\nЛез, Кызылкурт и Ногай,\nАшболат и Акборiк,\nЕсимбек, Караборiк,\nУмбет, Косел, Туатай,\nАндагул и Сауырбай,\nЖогы, Жабал и Жартай,\nЗортымак, Мырза, Жабай,\nКараша, Есенкельдi,\nСиракты, Даулеткельдi,\nЖанатама, Акдаулет,\nАтамшал, Амандаулет,\nБiлiс, Караша, Ширек,\nЕсенкала, Бескурек,\nКереил, Бодес, Сайшак,\nТасжарган, Самат, Мусак,\nАбыс, Каркабат, Бозбет,\nАжиахмет, Тауымбет,\nБолды, ещё Жиембет,\nВроде больше родов нет,\nАксуек известен в мире -\nТам родов всего четыре:\nТоленгiт и Каленген,\nКожа, Торе известны всем,\nНе входит в жузы и Сунак,\nНо всё ж считается Казах.\n\n#АС_Казахи","num_words":4841,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.777,"perplexity_score":4520.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Ак јалама буулаган ак кайыҥы сӱрлӱзин,\nКыпчактардыҥ кӧдӱрген байлу Тоотойго баш болзын!\nКӧк јалама буулаган кӧк кайыҥныҥ сӱрлӱзин,\nКӧп кыпчактар кӧдӱрген байлу Мӱркӱттӱге баш болзын!","num_words":48,"character_repetition_ratio":0.139,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.154,"stopwords_ratio":0.062,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19920.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Пусть земля будет пухом!Помним,любим,скорбим!\nПусть земля будет пухом 😢\nЈаткан јериҥ јымжак болзын! 😢\nСпи спокойно😢😢😢😢","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.165,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.881,"perplexity_score":13230.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id63931953|Солтой], да слушаю\n[id63931953|Солтой], )))))))))) спс\nСолтон а по вашему где??? Может я ошибаюсь оно протекает в районе с. Усть-Сема Чемал\n[id63931953|Солтой], щас по В.Я. Кыдыевой выложу!","num_words":57,"character_repetition_ratio":0.188,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.398,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.984,"perplexity_score":15315.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Да нам надо решать это: Арбаев Николай Соот-уулы . Кайыр ба балдар . Круто деген . Jарайт !\n[id154022016|Апыс], Жарайсың! Апысұлы, Апысқызы..","num_words":45,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.312,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.554,"perplexity_score":20276.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"[id229226292|Олег], спасибо.\n[id229226292|Олег], ай эмес--аай (тем.:аайына чыгаактар...), кут---куут, оой--кӧкси оойлу...кӧӧзи чоокту...ӱнгӱрлэр дэ чӧйӧӧлӧр дӧ јылый калган, оорыныктыраар кэрэк, анчаадала— Э !","num_words":66,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.349,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.858,"perplexity_score":4829.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"У нас первая участница!\nКудирмекова Суркурай Васильевна.Сооги- ИРКИТ,чыккан jылы -JЫЛАН! Г.Горно-Алтайск.","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.441,"perplexity_score":5258.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Все желающие могут пополнять альбом \"Алтай уулдар\"\n\"Алтай кыстар\" деп альбом бар ба?","num_words":27,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.074,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.709,"perplexity_score":19621.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"O! a можно я эту эмблему себе на футболку сделаю?\njураган кижиге быйан))\nСделал! Спасибо огромное!\nчын, кем jураган?","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.049,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.494,"perplexity_score":18053.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"фото дня!\n[id174249601|Eduard], однако))\nкарган кижиде бай бар. Аднака Тожулаевнанын айылынын jаны?\n[id174249601|Eduard], ийе✌","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.171,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.357,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.456,"perplexity_score":16960.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Вроде \"звезда\"\nАмаду Мамадаков\nАмаду Мамадаков\nДа амаду мамадаков😄\nJуруктын у\"стинде \"Фото 1944 г.\" - деп не биичип салган ондый болзо?\nАлтай уул. Калыктын оморкодузы!\nоны билбезим\nАлтайдын кижизи\nАмаду Мамадаков\nТунгус??\nкандый кино бу?","num_words":61,"character_repetition_ratio":0.105,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.033,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.796,"perplexity_score":25159.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Туружаачыларыстыҥ јакыганыла.\n\nСЕН МЕНИҤ\n\n-Алло...\n -Јакшы.\n -Не болды?\n -Ачынба меге, мен сени сӱӱп јадым.\n -Јок! Келбе меге база.\n \n Сӱӱжим сен мениҥ\n Ырызым мениҥ\n Кӧксимниҥ сысзы\n Јӱректиҥ кӱӱзи\n Сен мениҥ кӱним\n Сен мениҥ айым\n Кӱйген јылдызым\n Салымым мениҥ\n Јӱрегим мениҥ\n Ӧскӧн чечегим\n Турган теҥерим\n Эрке кеберим\n Кару кӧстӧриҥ\n Ончозы мениҥ\n \n Бийикте суркурап\n Јаркынду јылдызыҥ\n Јӱрӱмиҥде сениҥ\n Јолыҥды јарытсын\n Јӱрекке јараган\n Сӱӱгениҥ туштаза\n Сӱӱжиниҥ агару \n Јалбыжы јаранзын\n \n Мениҥ сен сӱӱжим\n Тынган тыныжым\n Мениҥ сен кейим\n Јаркынду айым\n Сӱӱген чечегим\n Кӱйген јаркыным\n Мениҥ сен сыйым\n Учкан кушкажым\n Коологон ӱним\n Сӱӱген кӧркийим\n Ору јӱрегим\n Мениҥ сен сӱӱжим\n Тынган тыныжым\n Кӱйген јалбыжым\n \n Бийикте суркурап\n Јаркынду јылдызыҥ\n Јӱрӱмиҥде сениҥ\n Јолыҥды јарытсын\n Јӱрекке јараган\n Сӱӱгениҥ туштаза\n Сӱӱжиниҥ агару \n Јалбыжы јаранзын","num_words":232,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.251,"special_characters_ratio":0.215,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":29338.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"Фото дня!\nАлтай - многоцветен!\nАвторы фотографий: Вета и Светлана Шупенко","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.038,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.624,"perplexity_score":7475.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"да вы издеваетесь, что ли?((((((\nздесь боорсоки и чегень)))))\nщлюнки бегуть )","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.325,"stopwords_ratio":0.077,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":17084.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"кажыла биледе коп балдар, анчадала уулдар болзо, бистиҥ тын-тамырыс үзүлбес!)))\nкөп алтай тойлор өткүрер керек, албатыбыстыҥ тоозын көптөдөктөр! 1айгыда байрамдарда 1иттер танышсын. күскиде той-белкенчек, тогус айдын бажында 1аскыда көп балдар ак-1арыкты көрзин деп күүнзейдим! Куруй, Алас! Куруй, Алас! Куруй, Алас! Алас! Алас! деп алтай jуучыл-баатырлардыҥ ама-томо кый-айтканын (победный клич) айдадым!\njакут албатыныҥ кеп-сөзи: бир уул - уул эмес, эки уул - jарым уул, үч уул - бир уул! один сын-не сын, два сына- половина сына, три сына-это уже сын!!!","num_words":176,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.551,"perplexity_score":15870.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"А где 10ая пара?\nпара №1\n№ 6 Кыпчак сӧӧктӱ Ырысту ла Аруна Карандашевтер —-> одни из лучших лучших)))еее))):*\n6 дугаар","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.314,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.53,"perplexity_score":15748.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"АВТОР РАБОТЫ: Бушкунова Агнесса Геннадьевна , сооги САРЫ-МООЛ,30 jашту(такаа jылдын),Кош-Агаш аймактын Белтир jурттан.\n НАЗВАНИЕ УКРАШЕНИЯ: ШАНКЫ","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.454,"perplexity_score":10808.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altay_sooktor","original_code":"alt","text":"АВТОР РАБОТЫ: Мерюшева Дилгей Васильевна,КЫПЧАК соокту.Бу шанкыны бойынын ТОНЖААН соокту кызына jзаган Мерушева Урсулага. \nНАЗВАНИЕ УКРАШЕНИЯ: Шанкы","num_words":45,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.545,"perplexity_score":11618.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"[id187207114|Алена], бар)))\nЮрий Темеевтин \"Балам\",\"Кайран нокор ыраады\"-деп кожондоры бар ба?\nЧачып ийер арга бар ба? Мои любимые песни...\n[id74966443|Наталья], ийе)","num_words":45,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.355,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.45,"perplexity_score":10444.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Суугеним\nБ. Тодошев\n\nКо”сто”рин сенин ко”к толкудый\nКо”го”рип куйген ко”к jылдыстый \nСанамнан коркий не чыкпайдын?\nСалым jолымда не турадын\nКачанда колыстан бек тудужып\nКайыр jолло баскан эдибис?\n\nЭмди jылдыстый jаркыным кайда?\nКанат берген кожоным кайда?\n\nМызылдуш тошту ко”зно”к jанында\nМыны ончозын эске алындым \nТо”нуп калган мо”нун ужулге \nСенин адынды бичип салдым\n\nАк jарыкта ончо санаанып \nАйланып келер jанду дежет\nАйса айдын jаркынына сенин кеберин не корунбейт?\n\nJе сени база бир корорго jер телекейди эбирип келерим\nЭркем, деп сени айтпазам да эригип сенин jолында одорим\n\nМызылдуш тошту ко”зно”к jанында\nМыны ончозын эске алындым \nТо”нуп калган мо”нун ужулге \nСенин адынды бичип салдым","num_words":212,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.246,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":23470.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"[club64218436|Алтай кожон], кӱӱзи: Алан Самоевтыҥ, сӧстӧри: Ижена Шагаеваныҥ. Поет Александр Куриков.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.628,"perplexity_score":10277.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"[id30904581|Руслан], jаманысты таштагар, билбестен улам jастырдыс...сурекей jараш кожон\n[club64218436|Алтай кожон], суреен jараш кожон)))) jаан быйан авторго))))","num_words":45,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.317,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.913,"perplexity_score":14839.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Айсулу Кубекова\njараш jараш))\nКлево))\n[id227873713|Мария], 1ааан быйан ))\nJараш кожон.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.36,"stopwords_ratio":0.04,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.522,"perplexity_score":9017.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Чыккан кунинле )))))\nПийтке, молодец!!!!!))\nВитя молодец!!! jараш кожондор эмтир)))\n[id216263741|Арчын], jаан быйан)))\nкоркышту тын jараган))) jараш кожондор)))) а канайып скачайтар??\n[id138983535|Толунай], окей))\nкоркышту 1араган)))) а как скачать?????","num_words":60,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.379,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.786,"perplexity_score":12596.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Алан Темеевтин \"не ыйлайдын сен, кооркий кыс\" деген кожонын табып берзер, сурап турум🙏🙏🙏🙏\n[club64218436|Алтай кожоҥ], 1аан быйан слерге!😌","num_words":35,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.292,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.779,"perplexity_score":25736.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"[id133471973|Монуней], я вас не знаю\n[id133471973|Монуней], я в шутку сказал не обижайтесь сарказм😊😀","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.176,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.4,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.933,"perplexity_score":11102.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Пожалуйста скиньте песню марины саксаевой аргымак аттар\n[club64218436|Алтай кожоҥ], может быть","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.234,"stopwords_ratio":0.038,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.696,"perplexity_score":16601.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"[id64870478|Арема], соглашусь с вами...жду ее дебюта\nбу кожонды кем кожондоп турган? уни 1арады.","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.312,"stopwords_ratio":0.034,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.61,"perplexity_score":17233.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Суучак болуп агала, \"Мен-талай\"- деп сананба. Салкындый тенип учала, \"Мен-кудай\"- деп мактанба. Бир эмеш акча тудала, \"Мен-бай\"- деп айдынба. Jурумнин jолында тайкылала, \"Jурум-кату\"- деп ыйлаба!\n[id150531254|Анита], Кокышев Л.В","num_words":60,"character_repetition_ratio":0.014,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.285,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.579,"perplexity_score":7317.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Помогите найти песню \"Аргымак\",часть текста: Аргымак адымнын' ман'тажы да 1араш...\nКиштеген кийнинде...тайга-таш торгулат\nКобылар кечкенде...ол бирде арыбас\nЧакпынду суулардан' ол бирде коркыбас \nАргымак,аргымак","num_words":60,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.534,"perplexity_score":13233.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaimelody","original_code":"alt","text":"Айдын, кунин алдында алаканча jерис бар деп кожон кемде бар))))","num_words":16,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.062,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.836,"perplexity_score":34910.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaykozhong","original_code":"alt","text":"Алтай 1ан!\nПринцесса Укока.\n\nКудайдын ийген бичигин-\nбичип алган Т.Надя.","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.468,"perplexity_score":3119.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaykozhong","original_code":"alt","text":"Албатым jайаган jанар ойыным,\nКумран öйлöрдöн келген кожоным\nАлтай jеримнин алкыжы jайылган\nКааныма шинген кýýзи угулган\nЧактардан арткан ойгор элим\nЧалдыкпас чечектий,тазылы кургабас\nКыйралар булаган камнын мöштöри\nКызаланда öйдö,jыйылып артабас\nJанар кожонымнын аабына экчедип\nJебрен албатым кýýрелей jайканат\nКоокой ашкан ыраактан шынкырап\nКорымдар алдынан баатырлар шунудат.\nАлбатым jайаган jанар ойынан\nТýýкилик jолдордын элизи эбелет\nАгару алтайым jарыктын алдына\nТýрк калыгын алкап эркелейт.","num_words":167,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.805,"perplexity_score":16521.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"altaykozhong","original_code":"alt","text":"Кижинин' jуруминде,мен бодозом, эн'ле баалузы ол - билези,Эне-Адазы,сыйындары-карындаштары,торогон тугандары,нокорлори.\nБаланын баштапкы алтындары,эш нокорлори,амадулары,суужи(сууш кижини ырысту эдет ).\nJашта jааза,салкында соксо,откон ойди коп санаанбас керек.\nJаман кундер одо берер,jанысла оро корип,качанда кунукпас керек.Айас кундер салкын ла кожо jедип Келер!\n\nВ человеческом жизни,я думаю, самое дорогое это- семья, мать и отец,братья и сестра,родственники, друзья.\nПервые «золоты» ребёнка,друзья,надежды,любовь(любовь делает человека самым счастливым).\nКогда идёт дождь, когда дует ветер.Не надо вспоминать прошлое.\nПлохие дни пройдут,Надо только смотреть верх,и НИКОГДА не унывать.\nЯсные  дни вместе с ветром придут!","num_words":236,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.728,"perplexity_score":5345.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"tolos_seok","original_code":"alt","text":"Тӧӧлӧс сӧӧктиҥ јайзаҥы  ТАДЫШЕВ Анатолий Михайлович  (Фото: группа \"Алтай Сӧӧктӧр\"- быйан!)","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.042,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.764,"perplexity_score":10406.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club64183415","original_code":"alt","text":"Кем-кем кучук берзер меге,пожалуйста, азырап аларга. желательно эркегин...кемде бар,бичигер\n[id310035839|Maksim], ммм 😃\n[id157041799|Байару], бар ба?????\n[id157041799|Байару], ммм\nкем-кем берзеер, пожалуйста, кучукти\n[id279341560|Валентина], ой ☺ мен билбезим ны\n[id310035839|Maksim], бар ба????","num_words":73,"character_repetition_ratio":0.105,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.393,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.321,"perplexity_score":7155.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club64183415","original_code":"alt","text":"Сууген кару энемнин,\nКанайып 1урумин узада\nчойойин?\nКачанда тугенбес\nкулгазын 1урумди,\nКайдан сурап экелип\nберейин?\nЫрада, ырада 1орыкка да\nбарзам,\nЫрабай, 1анарга ойто\nкелерим!\n1узеерде коптогон 1олду\nчырышты,\n1оголто колымла сыймай\nтударым!\n[id237365754|Марина], келер улгерлерди бичир деп сананып турыбыс)","num_words":89,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.515,"perplexity_score":11758.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"да,да)))))))))\nа бу алтай уулдын будужи кандый коркымчылу?\nхе хе :)))","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.362,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.839,"perplexity_score":13905.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Дух Алтая\nкызаланду jылдар\nЧолдордин чечеги )))\n[id142494456|Баяна], нооом. Сняли бы этот фильм. Я буду очень рада.","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.304,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.655,"perplexity_score":17003.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"онызын билерим ;)) напрягает мужик небритый со своим \".....ь\"!\nбу не,Сунер?","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.307,"stopwords_ratio":0.04,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.775,"perplexity_score":13336.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"ара соок барба??\nА где Иркит Соок **\nа тöрбöт?\nJабак соокти кайданда тападым...","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.266,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.399,"perplexity_score":36393.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"))Клево!:)))Спасибо,Сунерик:)\nИ я:)\nа сделай тагды\nСделайте Сойон\nкыпчактар кайда слер?\nМында мымда, бис Аинка*)\nбис мында)))\nСпасибо!:)Очень красиво!\nооо кыпчактаааар здаровалар!!!!! я вас лю!!!!\nсделайте мне такую же!плиииз! мен иркит!\nя тоже кыпчак=))))\nЧеткий jурук!!!)))))))))))))))))))))))))))\nУпс!))Спасибо,Дайана!;)\nА можно байлагас??\nСделайте пожалуйлста jабак","num_words":108,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.328,"stopwords_ratio":0.056,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.864,"perplexity_score":11489.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Умные барашки\nЭээй, это же тувинск.картиночка:))\nДа бараны тупые животные:)\nНуууу...   Врядли девушка такое сделает:-D\n))хд\n[id126751289|Рамир], айтпада\nДа ладно вам, мы же все тюрки!\nхД и у Бурятов\n\nВ тув.группе создали\nсуреен 1арааш***\nооо четко","num_words":86,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.74,"perplexity_score":10110.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Иркит.Спасибо!\n1абак\nой пардон!!!))))не видела!супер!спасибо!!!\nБайлагас)\nköбöк\nТöрбöт\nкара тодош!.:)озодон ло 1аан быйанымды 1етиредим!.:)\nКергил\nköбöк. озодон jаан быйан!\n1АБАК))))\nсаал\nТодош... Озодон ла jаан быйан)))\nтонжон\nАлмат!!!Очень прошу!!!заранее спасибо=)))","num_words":91,"character_repetition_ratio":0.015,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.29,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.3,"perplexity_score":5534.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Грамматику учить надо)))\nНЕ АЛТАЙЦЫ а АЛТАЙЛАР!!!!\nНе туркменлер а туркмендер","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.234,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.622,"perplexity_score":12258.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Онгудай, купчегень и ело)))\nхотелось бы узнать что нибудь новое о с. Онгудай\nсела чуть попозже сделаю ))\nс.Бешпельтир)))\nспасиб те за КУРАЙ!*","num_words":53,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.248,"stopwords_ratio":0.075,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":9042.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Агаштын' айман кузук\nКузуктын' кунан кее\nКеенин' кезил тайга\nТайганын' оду боду\nБодунин' буду саа\nСаанын' сары тукей\nТукейдин' туки моды\nМодынын' боро бычак\nБычактын' быркыл тоо\nТоонын' токтон белек\nБелектин' беш агаш.....","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.65,"perplexity_score":24597.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":")))мдоооо\nблеа*ь\nа че в алтае нет адидаса чтоли? О.о","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.288,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.66,"perplexity_score":31189.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"чеген чеген))\n1ок 1ук ле сыра.:):)\nдьок дьук ле чеген\nВаще огонь)))","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.343,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.518,"perplexity_score":22199.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"эзен маймандар!\nМаймандар мында!!!!))))\nооо майман!!!!\nэзен-эзен))\nэзен-амыр маймандар=)))\nJакшлар jакшлар ла:)","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.306,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.207,"perplexity_score":7392.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"http:\/\/vkontakte.ru\/public29241003 подписывайся блеать\nВот это тема блеать. Акча берзен. Ха ха ха Блеать.\nблеать!!!)\nхаха\nУрдал!!! Блеать!\nблеаааать((((\nмеге база берзен!!!!!!!!\nадидастын боругине керекне, блеать!\nа не иштебес????????????Блеать!!!)\nну хоть на абибас, блеать!\nакча 1ок блеать\nXD, 1е берзен, на абибас ему, блеать!\nакча 1ок болзо,урдал блеат!!:)","num_words":114,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.317,"stopwords_ratio":0.079,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.724,"perplexity_score":13716.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"=== АЛТАЙ СÖÖКТÖР ===\n vkontakte.ru\/altay_sooktor\n\"Эзирик кижи сокорго туней - нени де кёрбёйт, тулей кижиге туней - нени де укпайт, тил jок кижиге туней - нени де айдып болбойт.\nаракы ичкенде туза да, калап та jок.\"\n\n\"Пьяный подобен слепому- ничего не видит, подобен глухому- ничего не слышит, подобен немому- ничего не может сказать.\nВ питье вина нет пользы, нет и доблести.\"\n\n(Чингисхан)","num_words":130,"character_repetition_ratio":0.131,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.672,"perplexity_score":15125.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"я тоже такую хочу!!!))\nклассно!!\nВау Иришка и Шонкор...Jараш,эпту эмтирер...\nJОК КЕМ ДЕ КЕМНИН ДЕ ЭМЕС)))","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.305,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.568,"perplexity_score":10893.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"1ук арайдан табалдым )\nмен база jук араидан табалдым :):):)\nмен база ИРКИТ))) а бу 1урукта, муркуттер бе? Бистин байлу кужыс па?)","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.287,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.451,"perplexity_score":22930.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Тюрчанка!\nАлтайка)))\nJражай эмей je))))\nАлтайка и всё!!! \nЧе с Китаем то сравнивать? Они другие и мы другие..\nалтаечка\nалтааааечка :))\nнегритянка\nалтайка.и все тут.\nАЛТАЙКА!!!\nне алтайка, не алтаянка, а АЛТАЙ КЫС\nАлтайчанка\nпо русски алтайка а по алтайски алтай кыс)\nалтай кыс))\nКысдарочка XD\nиндейка","num_words":87,"character_repetition_ratio":0.007,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.247,"stopwords_ratio":0.069,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.191,"perplexity_score":12897.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Эрке кеберлу Алтай кыстын jаражын,\nЭру салкынга соктырткан Чуйымнын чолинин элбегин\nСууген костор каразын\njанына базып коройин.\njаш аккан косторин\nарчып мен берейин.\n\n[id139871654|Эрик Яманчинов]","num_words":56,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.474,"perplexity_score":12882.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"ансамбль \"Эрjине\"))))))\nСлова Алтынай Адыкаевой.\nЭто т9\nАрчын,зачем же так грубо)))\n\nа чьи слова,Сунер?","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.513,"perplexity_score":8153.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"мой экинур!!!!!!!!!!!!!!!!!! форма класс!!!!!!\nммм, клева...\nЭто наш super forma i ЭКИНУР СЕТИ ФОРЕВА АНА ИИЕ SUPER?\nВам ее вручили?\nда, можно \"Ябоган\"","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.364,"stopwords_ratio":0.023,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.94,"perplexity_score":19575.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"кобок давай))\nщас будет\n)))1араш))мен база тоолос))быйан!)))\nсагал\nJараш, jараш)))мен база тоолос:-)\nКыпчак!;)\nа сен бойын кем,Сунер?))\nИРКИТ соокту\nдаа ) давай кобок.......","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.098,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.335,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.795,"perplexity_score":17025.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"а.мы и одеваем......Иногда)))\nи все будут блохастыми)))))\nзимой и лето XD\nбот бот карындаш:D чын айдып турун:D","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.3,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.552,"perplexity_score":9897.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"ilove_ra","original_code":"alt","text":"Чага Байрамла кару нокорлор!!!\nЫрыс, суунчи, су-кадык ла сууш!\nЧага байрамла!!!\nБайрамла!!!","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.024,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.264,"stopwords_ratio":0.125,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.689,"perplexity_score":8232.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Мöш\nАр-бÿткен ээлÿ, тынду, тирÿ.\nКижи ле чилеп, jаскыда- тирилет, чыгат, öзöт.\nJайгыда- толо jÿрÿмин jÿрÿп, öлöҥ-чечек jайылат, аҥ-куш балазын тууп, чыгарат.\nКÿскиде-берерин берип, öскÿрерин öскÿрип, токунай берет.\nКышкыда-амырап, уйуктап jат.\n ***\n\nАлбатым, билип туругар\nБистиҥ Алтай башка Алтай\nАлбатым, билип туругар\nБистиҥ тайгалар башка тайгалар\nСын тууларына чыксаҥ\nСыныҥ сениҥ jеҥилдеер\nСанааркаган санааҥ \nОго ло ундылар\nОору-jоболго бастырзаҥ\nТайгаларыҥа чыгып\nСын тууларыҥа араай бассаҥ\nОору-jоболыҥ jоголор\nТайгалар биске кÿч берер\nJоголып бараткан кÿчиҥди \nАраайын сеге кийдирер\nТайга-тажын, агаш-тажын\nСеге кÿч –ийдезин берер\nБаш болзын Алтайыс\nБаш болзын Тайгаларыс\nАлтай кижиге Кудайдаҥ берилген, ада-öбöкöлöринеҥ артырылган jаҥ-Ак jаҥ, ар-бÿткенниҥ ээжилерине тайанган jаҥ, ак-санааныҥ ойгорын, чындыгын апарып jаткан jаҥ.\nОныҥ учун, тайга-ташка чыккан кижи байланып jÿрер керек, сен ару бÿткеҥ (ар-бÿткен) телекейге келгеҥ, мында аҥ-куштыҥ айлы, бис айылчылар, айылчылар да эмес каршуучылдар, телекейге келген, тонокчылдар аайлу.\nТайгада кажы ла кижиниҥ кылык-jаҥы, санаазы иле кöрÿнет, агы-каразы ылгалып, чыгарыла берет. Ачына, кезик кыйгас, та кем де бойы аргазы jок улусты экелип иштедип, кÿчин jиген, та кем де бойы кузуктабай, аракы тайгага апарып, кузукка тоолуган. Ондый неме ойто каруузы jандырылып, кайра айрылып jат-эдип алган кузуктыҥ акчазы куруга барып, кöлöсö jарылып, машина сынып, не неме болуп, чыгымдала берет.\nТайга-таштыҥ jолдоры jаман, балкаш, темир де сынар аргалу. Jе ондо, ару jерде, ÿзе неме учурлу-тÿҥейле сезинип, санандырып ийет. «Акыр мен öйинеҥ öткÿре öдö бертирим»-деп. «Соксо до кузук тÿшпейт», «Тÿшкÿн jок кузук jок»-деп, калактабактар кемде тайганаҥ куру тÿшпеген. «Ӱлÿÿмди аларга келгем »- деп, айтпаактар. Ӱлÿÿни Кудай берип jат. Тайгада аҥга-кушка, кижиге, кажызын ла бойыныҥ öйинде, кеминде теҥдештирип jат. Кузук jаҥыс ла биске берилген эмес, анаар ÿзе тÿжÿп, кышкыда тынар-тындуга азыралга артыргызып jат, jаскыда ÿренделип öзöргö. «Акча, акча»-деп, ачынатыбай, ÿкÿстебей, «Алтайым Кудайым баш болзын, быйан болзын»деп jÿректер. Азыранарга арга бердигер, иштенерге иш бердигер-деп, айдала барзаар, ар-бÿткенниҥ байланатан ээжилерин бÿдÿрип, иштеген ижинниҥ турултазы болор, байланган байын ойто эбирилип келер, биске-колына да кöк болуп, кур-кöксине де ару санаа, Алтайына алкыш болуп. Алардаҥ озо алканаар, Айлÿ Кÿндÿ Алтайым, Кабай болгон Алтайым, Jÿрÿм берген Алтайым, Чöрчöк ошкош Алтайым ла, оноҥ до ары айдылар эмес пе?! Алкыш алтай кижиниҥ канында , кöксинде, ол бойы ла айдылып, чыгатан, ол бистиҥ Алтай jаҥысла кожо берилип салган. Мындый jараш, чÿмдÿ, байлык, байлу Алтайысты кижи канай алкабас?! А бис…Алкаардыҥ ордына оттыҥ jанында одуда эзирик тоолонгон, алды-ÿстин тоологон, эр улустыҥ, ÿй де улустыҥ, чынынча айдайын, кирлÿ тил-оозынаҥ чыккан сöстöр.\nКыйралу jерге тÿжеле, колында аракылу, jаҥдап турубыс, ÿрÿстеп турубыс-дегени не? \nБаза ла Алтай Кудайдыҥ бичиктерин кычырып ийели.\nБийик тууныҥ байы jаан\nБайланып jÿр ажуга\nБажырып jÿр ажуга\nJайаанныҥ берген jаҥын \nКижи канай öскöртöр неме?\nАжуга чыгып jыргал этпес\nJыргалдаҥ озо чачылга эдип\nЧачтылтып jатканыҥды \nОҥдоп туруҥ ба, кижи?\nАлтай Кудайыҥды\nБийик ажуныҥ ээзин кычырып\nАчу ажыҥла уткуурыҥ ба, кижи?\nАлтай Кудайыҥды\nБийик ажуныҥ ээзин кычырып\nАчу ажыҥла уткуурыҥ ба, кижи?\nАйса, кыйра буулап\nАк сÿт ле ÿрÿстеп\nАлтай аш-курсагын салып\nАлкаарыҥ ба, кижи\nJайгыда jолыма jолугып, сÿÿндирген неме-эки jиит уул, бирÿзи Бешпелтирдеҥ, бирÿзи Корумдунаҥ. Адазы ла кожо – «Бис, бу Алтайда баштапкы катап. Кыйра буулап койок дезеес ?» деп, сурагылады. Кыйралары jаҥыс ла ак öҥдÿ эмтир. Jартадым. Кудайдыҥ эмдиги öйдиҥ некелтезиле берилген 4 öҥдÿ кыйра: ак öҥдÿзи-ак айаска, ак jаҥ, ак санаа. Сары öҥдÿзи-Алтайыстыҥ Алтын сындарына. Jажыл öҥдÿзи –албатыныҥ ар-бÿткенниҥ öзÿмине. Кöк öҥ-кöк теҥериге, Ӱч Курбустан Кудайыска , кöк öҥдÿ аржандарыска, сууларыска. Узууны бир метр болор деп, jартадым. Адазы, jаан jашту, Öлöтиде jадып турган кижи, айландыра кöрÿп кайкап ла jат, алкап ла jат.\nБис, Jоло jурт, койон jылдаҥ бери jажыл бÿр ле сары бÿрдиҥ мÿргÿÿлдеринде , jылгайакта –jаҥы jыл киргениле, тагылдарга чыгып, Алтайыска алкыш-быйан айдадыс: «Алтайыс амыр, ару турзын, албаты токыналу jатсын, ар-бÿткен jаранып öссин, тÿжÿмдÿ болзын, Jоло jурт бек турзын» деп, сурайдыс. Алтай Кудай jаҥын алынып, jаҥныҥ некелтелерин апарып jадарыста курчуу берген, кору (защита) берген. Нени сурайдыс, оны берет. Öскö jерлерге кöрö, бисте токуналу, ондый ла болзын. Мÿргÿÿлдерле кожо jерлерис ойто ээленип те jат. Öскö jерлерде, ондо уксаҥ –jеткерлер болуп, мöштöҥ аҥтарылган, азала, кÿчи чыгып, торолоп божогон, машиналар аҥданган, кижини баскан ла деп. Баш болзын, баш болзын Алтай Кудай биске! Бисти кöрÿп, курчуп jатканына алкыш болзын.\nӰстиги jайаан кижиге \nЭҥ ле кöп санаа берген\nЭҥ ле кöп ийде берген\nЭҥ ле кöп кÿч берген\nКижиге берген санаа ла \nАр-бÿткенди корулаар болгон\nКижиге берген кÿчиле \nАр-бÿткенди курчуул��р болгон\nКижи деген кокымай \n\nJаҥыс ла бойын сананып \nJаҥыс ла бойы байыркап\nJаҥыс ла бойы тыҥзынып\nJаҥыс ла бойы укааркап\nJаҥыс ла бойы мензинип\nJаҥыс ла бойын килеп\nJаҥыс ла бойын кöдÿрип\n(Бойымныҥ сöстöримле : Аҥ –кужын кырды, агаш-тажын кести, кей ÿзе быртыды, аржан суулар соолды. Jер-Энени оҥтодып, кызыл тынын кыйарга jетти. )\nТокпоктоткон мöштöрдиҥ оҥтуузын, , комудалын, бала мöштöрдиҥ ыйлаганын кем-кем уккан ба? Тайгага чыгып барзаҥ , бастыра Алтай онтуда. Соктырткан терези сыйрылып, чаганазы агып калган мöштöрди кöрöлö, сызы jÿрегине öдöр, эди-канын кожо оорып турар, санааркарыҥ, ыйыҥ келер. Тÿнде мöштöр амырап , шуулажып, комудаар. Тÿште ойто ло «ток ло ток» . Чынды айдайын , меге тöгÿндеерге jарабас. \n\nӰстимде мениҥ кöк айас\nКöзимниҥ алдында \nАлтай ээзи Ак Быркан Кудай\nАлдымда мениҥ Jер-Эне\nАйылымда мениҥ От-Эне\nКöксимде мениҥ Алтай\nАк jаҥ, Ак санаа\nАлтайдыҥ онтузына чыдажып болбой jанында кырлакта тагылга чыгып мÿргÿп сураарын-«Бу бастыра Алтай онтууда, ыйда, сыгытта! Мыны канай угар, чыдажар! Салкын берзеер, jоткон берзеер, jааш jаазын, кузук тÿшсин, алтай эмеш амыразын!»\nНени сураарыҥ оны аларыҥ дегендий, кар jаап койгон, мöш ÿзе ожык, соок, нени сакырыҥ мынаҥ деп турганча, салкын келер, jоткон аайлу келер, ожык тÿжер, кече ле кар, бÿгÿн jааш, кузук тÿшкен, улус сÿÿнип, тÿшкинди jууган. 3-4 кÿнге Алтай амыраган, оноҥ ойто ло «ток ло ток» мöштöрдиҥ онтуузы…\nАлдында энем, Темдекова Татьяна Абрамова , Венгр укту Лотош деп билимчиле 2 jыл кире алтай тил аайынча иштеген кижи, биске куучындаган:Jебрен, jебрен öйдö Кудай алтай кижини быркып jайаарда, кожо берген-jараш Тöрöл Алтайын, учурлу кеен тилин, байланып jÿретен чÿм-jаҥдарын, азыранып jадарга –кыймырап jаткан аҥ-куш, jиилек кызылгат, ак-сÿт, алтай аш-курсак. Jайым jакшы jÿрÿм болгон, ÿзе неме jеткил, белен аш-курсак. Кижи сайрап, ÿзе ундылган, тили, чÿм-jаҥдары, Кудайы. Курсак ла ойногон, тöккöн, чачкан, тепсеген. Кудай кату, мыны кöрÿп ачынган-кезедип, торо эткен. Тороло кожо jадын оорулар, албаты кырылып, jоголорго jеткен. Кудай килеҥкей jоголорго jаткан кижиге кöрÿп албай, кузук бÿдÿрген. Улус бала-барказыла тайга чыгып , кузук jип аргаданган. \nЭмди ле кузугын jип jадыс, а öскö берилген Кудайдыҥ ээжилерин бÿдÿрип jадыс па? \nОл куучынныҥ jаҥылгазы канча jылдыҥ бажында ойто меге эбирилген. Тÿшкÿн jууп, тобогоны эҥчейип алып, соктырткан, мöштöрдоöҥ кöзÿмди кöдÿрип албай , суратырып, мÿргÿтиртти, тизелендиртти де. Азырып jаткан Алтайысты токпоктоп jатсаас, бис не албаты? Балдарыстка нени артыргызаарыс? Балдарыс неле азыранар, канай jÿрер? Мындый jараш бай Алтай олордыҥ бала-барказында болор бо?!Кажы ла тобогоны jууп, эҥчейип алып турганыс, ол бисти –jÿрÿм берген Алтайыска Кудайыска мÿргÿтирттип, бажыртыртып турган эмес пе? \nЭмди база ла Алтай Кудайдыҥ бичиктерин кычырып ийектер, бичиткени Алмашева Д.И\n\nАлаканча Алтайым \nАлкап айдай��н\nАлкышту –быйанду болзын\nАру-ару кейлÿ болзын\nСалкынду болзын\nСеркире серÿÿндÿ болзын \nАру-ару аржан сууларлу \nболзын \nБийик-бийик тууларлу турзын\nАру-ару арчынду болзын\nJажын –чакка албатыма\nТынар-тындууга\nКуйак болзын, алкыш болзын\n\nБастыра jанынаҥ «ару болзын» деп jакып jат, сурап jат, кижи алказын деп. Бис jурттарысты кирге-торго бастыра ла, тайгага jеттис, кыйраларлу боочыларда аракыныҥ шилдери, оду болгон jерлерде, консерваныҥ банкалары, тайаларда туалетный чаазындар калбаҥдап jат, ÿй улуска керектÿ не-неме jаткылар. Ачык jерге, jолго не jерленер?! Jерлене ле кайа кöрöлö, jеҥесле , öлöҥлö, кÿбÿрле, базырып кой. Уйатту эмес пе?! Айландыра ÿзе тирÿ , ээлÿ ÿзе кöрÿп jат не. Jерликт аҥ да болзо, jерленеле, кöмÿп jат эмес пе?!\nJолодо jаан jашту, тоомjылу кижи тайгада , jаан боочыда шилдерди кöрÿп албай, таарга салып, jурттыҥ свалказына jетире jойу да апарып jатканын кöргöм. Сууныҥ jарадын, арканы арчып jÿрер сÿреенеҥ. Менеҥ ачынып калган сураар: -« Качан бис ару-чек jадарыс?» Бис ару jадарыс, Алтайыс ар-бÿткен, кÿÿн-санаабыс,-качан бис Алтай ак jаҥысты апарзаас-оныҥ ээжилеринде ÿзе салылып калган. Алтай Кудайдыҥ бичиктерин де кычырзаар-\nАлкыш –быйан суранып\nАру сезим алдыгар\nАру сезим тизилип\nАру jанынаҥ берилер\nАк jаҥ деп чеберлеп\nАлтайын эмди арутаар\nАру чын (арчын) jыдын jайылтып\nАру бÿткенге кожулдар\nАк jаҥ-ол ару jаҥ\nАк jаҥ-ол Телекей\nАк маалар эмди öзÿп\nАлтайаарга бадышпас\nАк jаҥ деп jаҥысты\nАлбатылар jаҥданар\nАк jаҥ деп быйанысты\nАк талалар алканар\nАк санаа ару кÿÿн\nАгару сезим\nАрjанынаҥ jайалган\nАк санаа ачык jÿрек\nАк сÿт Ак ÿрÿс\nБашjыл Jоло Алтайыстыҥ мöштöри казылып, акчага садылган. База ла иш jок уулдар кыжы ла мöш казып, акча иштеген. Jе учында, мöш керек jок болгон болор бо, айса акча jетпеген бе? Уулдарга акча тололбой барган, казала чачып ийген мöштöр , анда-мында jадып калган. Jас келерде, чачып ийген мöш öзÿп баштаган. Мыны jанында турлууда jаткан кижи кöрÿп албай, карамдайла, экелип отургызып койгон. Лесхозто иштеген ченемели jаан тракторист кижини, пилорамалу, деляналу фермер, -Бийик баала тöлöрим, меге иштегер-деп, сураган. Экинчизи-акча тöлöрис арбынду эдип, каскан мöштöрди чыгара тартып берзегер-деерде, болбогон. Бу кижиде акчанаҥ баалу, бийик та не де бар-ару ак санаа, Алтайы баалу, байлу. Мöш отургускан кижи керегинде «Амаду Алтай» газетте бичилген. Карган адазы озодо байтал беениҥ сÿдинеҥ ÿрÿстеп, Алтай алкаар кижи болгон. Ада-энезиниҥ энчилеп артырган Алтайы, угы-тöзине, канына шиҥип калган jаҥы, чÿм-jаҥдарыс ундылбаганы, чеберлелип jатканы мынаҥ ла кöрÿнет. \n(Бичиген Адунова Галина Михайловна )\n\n Мöштöрди токпоктоозо ортоозы(сердцевина) jарылып, ÿрелип jат, оныҥ учун ол тазылдарынаҥ келип турган сууны алынып болбой кургап калат. Кижини токпоктозо, бажынаҥ бери соксо, эди-каны ооруп, шырказынаҥ кааны канайда агып, канайда кижи öлÿп jат, анайдала мöш, тирÿ агаш, öлÿп jат, чаганаазы агып, кургап, кезик jерлерде jыдып, эмезе эрте jетире öспöй саргарып. Кижиниҥ колынаҥ агажыс-агару ажыс, мöштöрис öлöт. Кузуктарга jарабас деп айтпай jадыс. Ӱзе неме эр кеминде болор керек ол ло.","num_words":3287,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10845.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Айлу-Кунду jериме\nАйга-Кунге алканып,\nСуунип, омок jурейин.\nАшту-тусту Алтайда\nАчын калган jурбейин.\nКуу ийнегим судинен\nКурут кургат алайым.\nКурсак берген Алтайым - \nКудайымды алкайын!","num_words":58,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.633,"perplexity_score":5445.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Ак  калыктыҥ \"ак кабак\" аркызы\nАлбатыларды jаба баскан\nАл санаазын олjологон\nАрга-кӱчин чыгарган\n\nАк  калыктыҥ \"ак кабак\" аркызы\nАлтай албатымды тӱбекке кийдирди\nАлтай jеримди \nАртадып салды!\n\nАк калыкктыҥ \"ак кабак\" аркызы\nАк калыктыҥ  бойын шыралатты\nАлбатыларды \"бойына\" бактыртып\nАрга-чыдалын jаба басты!\n\nАк калыктыҥ  \"ак кабак\" аркызы\nАлтай албатымныҥ  бажы-меезин jӱӱлтип койды\nАлтай jеримди алкыш-быйанынаҥ айрып  салды!\n\nАк калыктыҥ  \"ак кабак\" аркызы\nЭне-Кижиниҥ \nАгару jурегиҥ\nАл санаазын туйуктап салды!\n\nАк калыктыҥ \"ак кабак\" аркызы\nАлбатымга ӧлӱм-jидим экелди\nАлтайымга \nАчана-торо экелди!\n\nАк калыктыҥ  \"ак кабак\"  аркызы\nАлбатымныҥ бажын базарга jетти\nАлтай Jеримди \nАлкыш - быйанынаҥ тезирге jетти!\n\nАлтай Албатым!\nАлтай jоным!\nАк Санаа алынып\nАк калыктыҥ \"ак кабак\" короjонынаҥ айрылгар!!!\n\n\"Ак кабак\"  короjонноҥ айрылган кийнинде\nАлкы бойор  аруталып \nАлтай Кудайарга бажырып\nАлкыш-быйан аларар!!\n\nАк Санаа слерге кожулар\nАк Санаа слерге берилер\nАк Санаа слерге болужар\nАк Санаа слерге ийде берер\n\nАк-Санаага баштадып\nАлтайарды ӧҥжӱдерер\n\nАк -Санаала биригип\nАрга-кӱчер кожулар\nАк-Санаага баштадып\nАл санаагар аруталар\n\nАк -Санаа\nАгару сезим\nАк -Санаа\nАру кӱӱн\n\nБаш болзын, Баш болзын,\nБаш болзын, Баш болзын.\n\nКудайдыҥ бичимелдеринен","num_words":346,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15785.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай Jан \nАк Jан\n\nТагылдарыс\n\nТагылдарыс \nКурчуу – куйагыс \nТагылдарыс \nБайлу  тууларыс\nТагылдарыс \nУч – Курбустан  Кудайыс\nТагылдарыс\nАк – Быркан Кудайыс\nТагылдарыска тагылып\nŐзÿм – јÿрÿмдÿ\nАлкыш –быйанду\nКурчуу – ийделÿ  јÿрÿгер\nТагылдарысла  тудушталзаар\nОйгор сезимер  ачылар\nТагылдарысла  биригип,\nЈайаан  јолыгар  ачылар.\nТагылдарысты  алкап,\nАлкыш – быйан келер.\nТагылдарыс ажыра\nАлтай – Кудайыстын  курчуузы болор.\nТагылдарыс   ажыра \nЈети – Каан  јылдыстан\nИйде берилер.\nАлкыш  быйанду,  ээлÿ –чуулу\nТагылдарысты  эбирип,\nКудайыс  ла  тудуш\nКőрÿм – ��ÿÿлтелÿ  болорыс.\nТагылдарыс   мőнкÿ  тууларыс\nТагылдарыс  ÿргÿлји  сезимис.\nТагылдарысты  оотпой, чачпай,\nЧыныктап, алкап, байлап јÿригер.\nТагылдарыс\nСÿме чакызыла тудуш.\nСÿме чакызы\nЈалама – байрызыла алкышту.\nЈалама – байрызы\nЈайаанла  алкышту\nАлкыш – быйаны\nЈер – Энеле  колбулу\nЈер – Эне  Алтай  Кудайысла   тудуш\nАлтай  Кудайыс\nАлбатызыла  колбулу\nАлбаты От – Энезиле  тудуш\nОт – Эне алкыш  быйанду\nАлкыш быйаны \nОрчланла  тизимдÿ\n\nБаш  болзын\nБаш  болзын\nАлтай Кудайым\nБаш болзын\n\nКудайдын  бичигин  бичиген кижи  К.Чучина\n22.15мин\n02.11.2015ј.","num_words":332,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.066,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":5806.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кудайдын бичимели\nАлтайдын’ jиит уулдары ла кыстары \nАлтай Ак Jан’аарды \nБийик ко”дӱрип ичкери алтагар \nӦбӧкӧлӧр jӱрӱмин, слер учун \nӦштӱле тартыжып jеҥ jастанган \nСлерле jажыт, уулдар ла кыстар \nJӱрӱмин кысканбай Алтайын коруган \nӦчӧп келген ӧштӱле тартыжып \nӦчин алып, jалтанбай удурлашкан \nАлтайды блаарга,келген jутпаларла \nАлып уулдар jӱрӱмин берген \nКӧӧркий уулдарым, ӧштӱге соктурып \nКызыл канын Алтайына тӧккӧн \nКурчууга кирип,калапту тартыжып \nАлтай jеринен’ суранып алканган \nЭне jери шыркалу уулын \nКӧксине jажырып,тынын коруган \nАда jери арказына чыгарып \nJыш аркада сугуп алган \nАкалар, карындаштар, адалар \nАлтайы учун атана берген \nОл тужында jиит кыстар \nАлтай jерин койдоно коруп \nКоркышту jууда коркыбай тартышкан \nКорогон бойлоры корум таштарда \nКоручыл болуп jажына арткан \nЭмдиги ӧйдиҥ Алтайдыҥ jииттери \nЭзирик базып, не jӱредеер \nЭне jереерди эрке кучактап \nЭртенги кӱнди шӱӱп кӧрзӧгӧр \nЭрмек-куучынар оҥдолбос болуп \nОҥкыл-чиҥкил базып jӱредеер \nОору-jоболго jаш ла бойор \nJаба бастырып , аайланбай базадар \nАракы-ашты ылгабай ичип \nИч-буурыгар уйадап бараат \nАлтай деген адаардаҥ уйалып \nӦскӧ аданып, базып jӱредеер \nАлтай Кудай деген сӧстӧҥ \nКоркып, чочып, тууралайдаар \nАру кӱннер jок болуп \nАрга-чагар чыгып бараат \nАлтай тилерди jектеп, jеерип \nАлтай бӱдӱмер jылыйтып jадар \nАлтай Кудайлу, ак Jаҥду деген \nАлтай jииттерди каткырып кӧрӧдӧр \nКӧксӧӧрдӧ одор ӧчкӧн болзо \nКӧзӧӧрдиҥ чогы jылыйган болзо \nКайдаҥ оны алараар, jииттер?! \nКара jолдо карыгып jылыйбай \nКан тебӱзин кайнадып алзаар, \nКаан Алтайым деп,айда салып \nJӱрек одын кӱйдӱрип алзаар, \nӦзӱмге ичкери алтап барзаар \nӦбӧкӧ jӱрӱмин билбей jӱрзеер \nӦзӧк-буурар куру болор \nАкалар керегин керектебей jӱрӱп \nАртык санаалу болбозоор слер \nЭjелер jӱрӱмин эске албай \nЭртенги кӱнди кайдаҥ оҥдороор \nӦбӧкӧ jӱрӱмин билбей jӱрзеер \nӦзӧк –буурар куру болор \nАкалар керегин керектебей jӱрӱп \nАртык санаалу болбозоор слер \nЭjелер jӱрӱмин эске албай \nЭртенги кӱнди кайдаҥ оҥдороор \nӦбӧкӧ jӱрӱмин улалтып апарып \nӦзӧгӧӧр бектеп, ойгорлоп алзаар \nАлтай уулдар ла кыстар \nАлтай адыгарды т��омjыда тудуп \nАлтай Ак jаҥаарды jаҥданзаар \nJаан-jолдор ачылтазын кӧрӱп \nАмадугар бӱдӱрип ӧзӱмге jӱткизеер \nӦскӧ калыктар алдына тӱшпей \n«Мен Алтай» деп, оморкоп айтсаар \nБаш болзын,баш болзын \nБергенеерди бичип алдым \nӦрӧ турган Jайааным \nЛ. Енчинова.","num_words":642,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.117,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28538.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"(Кудайдын бичимелдери)Кудайдын бичигин бичиген кижи К.Чучина\n\nАлтай Јан\nАк Јан \nКелер ÿйенин салымы \n\nАчу коројоннон јайлагар\nАчу коронды таштагар\nСары коронды тутпагар\nСары коронды албагар\nСары корон őзőк - буураарды őртőőр\nСары корон баш - меегерди јиир\nАчу коројонго јÿткибегер\nАчузын онын билбей каларар\nАчу аш коромјыга апарар\nБилигер оны калыгым\nАайлагар оны албатым.\nСары корон јÿрÿмеерди кыскартар\nСары корон бойоорды кемирер.\nСары коронго бастыртса\nŐзÿм јок болор.\nОору кенек албаты табылар\nŐзőк - бууры чирик болор.\nСананыгар, келер ÿйенин салымы\nАлбатынын салымы\nАлтайдын амыр – энчÿзи\nЈер бойынын албатызынан камаанду\nАчу крорнды таштап барза,\nСары коројоннон айрылып барза,\nКижилик аруталып барар\nИч – кőрÿми јаранар.\nАлтай калык őзÿмдÿ болор.\nКелер ÿйе чындый болор\nКелер ÿйе јозокту болор\nКелер ÿйе су – кадыкту болор\nКелер ÿйе курчуулу болор\nКелер ÿйе агару ак санаалу болор\nКелер ÿйе аайлаткыш чыдалду болор\nКелер ÿйе őбőкő јаныла тудуш болор\nКелер ÿйе Ак – Јанын алынар\nКелер ÿйе őзÿм – јÿрÿмдÿ болор\nБичилген јакару ÿстинен Ӳч – Курбустан Кудайдан болор\nБаш болзын\nБаш болзын\nАлтай Кудайым\nБаш болзын\nАйтырткан бичик\nЭмдиги албатыга\nБичилген айттыру \nАлтай калыкка\nЈиит ÿйенин ле ада – јаштунын\nЭди – канына\nТазыл – тамырына јайылып барзын\n\nБаш болзын\nБаш болзын\nАлтай Кудайым\nБаш болзын \n\n20.45мин.\n03.11.2015 ј.","num_words":420,"character_repetition_ratio":0.111,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18182.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Байланыш дегени не\nБайланыш дегени –коруланганы\nБайланыш дегени – аруланганы\nБайланыш дегени-ол jаҥыды быспаганы\nБайланыш дегени- ол jастырбаска албаданганы\nКем байланып jÿрÿп jат\nКижи\nJаманды этпеске албаданып турза\nБайланганы\nJакшыны öрö кöдÿрип jÿргени \nБайланганы\nБойыныҥ jаҥын билип jÿргени\nБайланганы\nКудайына мÿргÿÿп jÿргени\nБайланганы\nБаш болзын деп быйан сурап jÿргени\nБайланганы\nБастыра jÿрÿмине корулап jÿрер\nОл кижини\nКудайы öрö кöдÿрип jÿрер\nТаштабас\nТамыныҥ тÿбине\nТÿжÿрбес\nКилемjизинеҥ айрыбас\nАлтайыла\nКолбуулу jÿрер\nJÿрегиле\nТудуш болор\nБайланганы\nБай болор\nБаш болзын Божогон\n(Кудайдын бичимели 15.09.07)","num_words":195,"character_repetition_ratio":0.148,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11200.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Айлана Сартакова\n\nАйлаткыш ту\"би\n\nАйлаткыш ту\"бинде jылдызым мызылдайт.\nАйдатан со\"сто\"рим обын табынбайт.\nИлjирме кепту\" тизилип баргылайт\nИжемjи, ырысты ко\"ксиме салгылайт.\n\nАлтай калыкка, кабай jериме\nАйдын' ту\"нде эзеним айдадым.\nАлтай jан'ымла, jебрен чу\"мимле,\nАйлу-ку\"нду\" jеримди алкайдым.\n\nКачан бирде угумды сураза,\nАлтай элдин' кызы деп айдарым.\nКалыктын' биру\"зи тилин ундыза,\nАлтын тилимле эзеним сурарым.","num_words":128,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.201,"stopwords_ratio":0.047,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.864,"perplexity_score":6946.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтайдын’ jиит уулдары ла кыстары \nАлтай Ак Jан’аарды \nБийик ко”дӱрип ичкери алтагар \nӦбӧкӧлӧр jӱрӱмин, слер учун \nӦштӱле тартыжып jеҥ jастанган \nСлерле jажыт, уулдар ла кыстар \nJӱрӱмин кысканбай Алтайын коруган \nӦчӧп келген ӧштӱле тартыжып \nӦчин алып, jалтанбай удурлашкан \nАлтайды блаарга,келген jутпаларла \nАлып уулдар jӱрӱмин берген \nКӧӧркий уулдарым, ӧштӱге соктурып \nКызыл канын Алтайына тӧккӧн \nКурчууга кирип,калапту тартыжып \nАлтай jеринен’ суранып алканган \nЭне jери шыркалу уулын \nКӧксине jажырып,тынын коруган \nАда jери арказына чыгарып \nJыш аркада сугуп алган \nАкалар, карындаштар, адалар \nАлтайы учун атана берген \nОл тужында jиит кыстар \nАлтай jерин койдоно коруп \nКоркышту jууда коркыбай тартышкан \nКорогон бойлоры корум таштарда \nКоручыл болуп jажына арткан \nЭмдиги ӧйдиҥ Алтайдыҥ jииттери \nЭзирик базып, не jӱредеер \nЭне jереерди эрке кучактап \nЭртенги кӱнди шӱӱп кӧрзӧгӧр \nЭрмек-куучынар оҥдолбос болуп \nОҥкыл-чиҥкил базып jӱредеер \nОору-jоболго jаш ла бойор \nJаба бастырып , аайланбай базадар \nАракы-ашты ылгабай ичип \nИч-буурыгар уйадап бараат \nАлтай деген адаардаҥ уйалып \nӦскӧ аданып, базып jӱредеер \nАлтай Кудай деген сӧстӧҥ \nКоркып, чочып, тууралайдаар \nАру кӱннер jок болуп \nАрга-чагар чыгып бараат \nАлтай тилерди jектеп, jеерип \nАлтай бӱдӱмер jылыйтып jадар \nАлтай Кудайлу, ак Jаҥду деген \nАлтай jииттерди каткырып кӧрӧдӧр \nКӧксӧӧрдӧ одор ӧчкӧн болзо \nКӧзӧӧрдиҥ чогы jылыйган болзо \nКайдаҥ оны алараар, jииттер?! \nКара jолдо карыгып jылыйбай \nКан тебӱзин кайнадып алзаар, \nКаан Алтайым деп,айда салып \nJӱрек одын кӱйдӱрип алзаар, \nӦзӱмге ичкери алтап барзаар \nӦбӧкӧ jӱрӱмин билбей jӱрзеер \nӦзӧк-буурар куру болор \nАкалар керегин керектебей jӱрӱп \nАртык санаалу болбозоор слер \nЭjелер jӱрӱмин эске албай \nЭртенги кӱнди кайдаҥ оҥдороор \nӦбӧкӧ jӱрӱмин билбей jӱрзеер \nӦзӧк –буурар куру болор \nАкалар керегин керектебей jӱрӱп \nАртык санаалу болбозоор слер \nЭjелер jӱрӱмин эске албай \nЭртенги кӱнди кайдаҥ оҥдороор \nӦбӧкӧ jӱрӱмин улалтып апарып \nӦзӧгӧӧр бектеп, ойгорлоп алзаар \nАлтай уулдар ла кыстар \nАлтай адыгарды тоомjыда тудуп \nАлтай Ак jаҥаарды jаҥданзаар \nJаан-jолдор ачылтазын кӧрӱп \nАмадугар бӱдӱрип ӧзӱмге jӱткизеер \nӦскӧ калыктар алдына тӱшпей \n«Мен Алтай» деп, оморкоп айтсаар \nБаш болзын,баш болзын \nБергенеерди бичип алдым \nӦрӧ турган Jайааным \nЛ. Енчинова.","num_words":637,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.118,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28772.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кыйра-ол колбу, кыйра-ол курчу\nКыйра-ол быйан, кыйра -ол алкыш\nКыйра -ол jурум, кыйра -ол алкыш\nКыйра -ол jурум, кыйра -ол озум\n\nКудайла кожо колбуу\nКолбууны jазап буулагар\nКолбууны  jазап бектегер\nБодоп ло слер келбегер\n\nБодоп слер экелбегер\nКижинен алганы кандый кыйра\nКижинен алганда кандый санаа\nАмадап алганда санаа эмей\nАмадап бергенде салым эмей\nАлтайына jазап келер керек\nАлтайына амадап келер керек\nАк санаалу келер керек\nАру кепту келер керек\n\nКудайдын бичимели.","num_words":147,"character_repetition_ratio":0.112,"word_repetition_ratio":0.116,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":11052.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Бастыра тынар тындулар, ырысла ырыстын шылтагын табыб алзын.\nБастыра тынар тындулар шыра ла шыранын шылтагызынан айрылзын.\nБастра тынар тындулар шыраа joк ырысла айрылбазын.\nБастыра тынар тындулар jуук ла ырактарына, кунземел ле ачыныш joк, тен кемининде болгылазын! )","num_words":75,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.027,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":19026.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"[id300410077|Аржан], коп суран ба уул, тилим бар ла деп урдур бе!\nДа успокойтесь\n[id161681902|Аржана], за это вас и судят","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.38,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.321,"perplexity_score":15071.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай тил-Алтай калык!(12.12.2000j )\nАлтай тил-Jайааннаҥ\nАлтай калык -Кудайдаҥ\nАлтай тил-агару\nАлтай тил-аргалу\n\nАлтай тил- учурлу\nАлтай калык -jайаанду\nАлтай тил-\nАда -энениҥ энчизи\nАлтай калык-\nАлтай Кудайдыҥ  элчизи\n Алтай тил\nТилдер бажы\nАлтай калык \nАлбатылар бажы\n\nАлтай тил\nАлбаты jӱзи \nАлтай калык \nТелекей Jӱзи!\n\nАлтай тилис артады\nАлтай калыгыс кунурады\nАлтай тилис быртыды\nАлтай калыгыс буурныкты\n\nАлтай тилис астыкты\nАлтай калыгыс астады\nАлтай  тилис булгалды\nАлтай калыгыс базылды\n\nАлтай тилис комыдайт\nАлтай калыгыс шыраайт\nАлтай тилис  сарындайт\nАлтай калыгыс санааркайт\n\nАлтай тилис jеектедет\nАлтай калыгыс  сӱрнигет\nАлтай тилинеҥ jескинип\nАлтай калыгыс тыҥзынат\n\nАлтай тилинеҥ уйалып\nАда-ӧбӧкӧзин сананбайт\nАлтай тилинеҥ  айрылып\nАда-энезин сананбайт\n\nАлтай тилим jокту деп\nАк калыкка jарамзыйт\nАлтай тилим jабыс деп\nАк калыкка jапшынат\n\nАлтай тилин оҥдобой\nӧскӧ тилдер ӱренет\nАлтай тилин  аайлабай\nБашка тилдер ӱренет\n\nАлтай тилин jажу деп\nАрлык-берлик сананат\nАлтай тилин jожу деп\nАнар-мынар айдынат\n\nАлтай тилин баалабайт\nАлтай тилин байлабайт\nАлтай тилин бойсынбайт\nАлтай тилин байгысбайт\n\nАлтай тилин тепседип\nАлтай тилин быjарзытты\nАлтай тилин jеектедип\nАлтай тилин jеериди!\n\nАлтай тилин jектеген\nАлтай тилин jеериген\nАлтай тенек калыкты \nАк калыктар кайкажат?!\n\nАлтай албаты!\nАлтай эл-jон!\nАлтай калык!\nАлтай кижи!\n\nАайлу-башту сананып\nАлды-кийнин  шӱӱнип\nАлтайым деп сананып\nАлбатым деп айдынып\nБала-баркам деп сананып\nКелер ӱйе деп санааркап\nJаш-ӧскӱрим деп айдынып\nJаш-ӱйе деп алканып\n\nАда-энегердеҥ  уйалбагар\nУгы-тӧзӧрди ундыбагар!\nJебрен ӧбӧкӧгӧрдӧҥ уйалбагар\nАлтай тилерди ундыбагар!\n\nАлтай тилерди ӧрӧ  кӧдӱрип\nАлбаты-адын бийик кӧдӱргер!\nАлтай тилерди бийик баалап\nАлтай Кудайарга бажырып jӱригер!\n\nАлтай тилерди кӧдӱрген кийнинде\nАлбатылар Слерге быйанду jӱрер\nАлтай тилерди баалагна кийниде\nАлтай Кудайардаҥ алкыш берилер!\n\nБаш болзын, Баш болзын,\nБаш болзын, Баш болзын.","num_words":496,"character_repetition_ratio":0.16,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.109,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":14940.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай Јан \nАк Јан \n\nАржан сууларыс\n\nАржан сууларыска \nАмадап баргар\nАржан сууларыска\nБайланып баргар\nАжу – боочыларга\nТőрт őндÿ \nЈаламагарды буулап\nАлкыш – быйанаарды\nАйдынгар \nАржан сууларыска\nНак,тал - табыш \nЈогынан барыгар \nАржан сууларысты\nАк – ÿрÿсле ÿрÿстегер\nАрчын агажыла алкагар\nАржан сууларысты\nАктан эткен курзагыла\nКÿндÿлегер\nТизеге отурып\nŐрő кőдÿргер\nАржан сууларыс\nЭэлÿ \nАржан сууларыс \nИйделÿ\nАржан сууларыс \nТирÿ\nАржан сууларыс\nЭм – томду\nАржан сууларыс\nАрга – кÿчтÿ\nАржан сууларыс\nАлкыш быйанду\nАржан сууларыс\nАк Быркан Кудайдан\nАржан сууларыс\nКőк Быркан Кудайдан\nАржан сууларыс\nӲстÿги Јайааннан \nАржан сууларыс\nАк Айастан\nАржан сууларыс\nКőк Айастан\nАржан сууларыс\nӲч – Курбустан Кудайыстан\nАржан сууларыс\nЈер – Энебистен\nАржан сууларысты\nБайлагар\nАржан сууларысты\nАрутагар\nАржан сууларысты\nБыјарзытпагар\nАржан сууларысты\nКичеегер\nАржан суунын ээзинин \nКеби бойында,\nЧÿми бойында \nИйдези бойында \nЈинји – топчы салбагар\nКирлу акча – манатла \nСадып албагар.\nАмадап келген кижинин\nКуун –санаазынан\nТап эриктеринен камаанду.\nАлкыжы онон болор \nБыйаны онон једер \n\nБаш болзын\nБаш болзын\nАлтай Кудайым\nБаш болзын \n\nКудайдын бичигин чийген кижи Е.Чучина \n21.15 мин.\n02.11. 2015\n#Аржан суу-целебные источники","num_words":352,"character_repetition_ratio":0.199,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.048,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":16030.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кöгÿсте ачу онтойдыс.\nКöк бöрÿдий бир улып,\n\nКöгÿсте ачу онтойдыс.\n\nБурубыс jоктоŋ бурулу,\n\nБу ла jÿрген бойыбыс.\n\nАдыŋ jакшыда болзо,\n\nŸйген керек.\n\nАлбатыŋ ойгор до болзо,\n\nБашчы керек.\n\nКоркынчактыŋ камчызы\n\nКекенип, узак ла талайды.\n\nКейде сыраŋдап турала,\n\nКемге де келип тийбеди…\n\nÖлзöм, сööгимниŋ кийнинеŋ\n\nКем базары – не керек!\n\nСöзимди угуп, кийнимнеŋ\n\nКем барары  – ол керек!\n\nАлтайдыŋ бийик баштарын,\n\nАк jарык билип, кайказын!\n\nАлтай кижи кÿр кöксин,\n\nАлтын бичик jарытсын!\n\nЭ. Палкин","num_words":157,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.045,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9063.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Ар-Бӱткен-Тирӱ!\nАҥдар- куштар, тындулар\nСенле  тӱҥей  jӱрӱмдӱ\nСенле    тӱҥей  ӧзӱмдӱ\nСенле   тӱҥей балдарлу\n\nАгын суулар-кутуктар\nСениҥ – тыныҥ\nСениҥ-каныҥ\n Сениҥ-jӱрмиҥ!\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nСениҥ – курсагыҥ\nСениҥ – ийде –кучиҥ\nСениҥ-су-кадыгыҥ\n\nАгаш-таштар, тайгалар\nСениҥ-эдимиҥ\nСениҥ –jадыныҥ\nСениҥ- ӧзӱмиҥ\n\nТуулар, ыйык-сӱмерлер\nСениҥ- шибееҥ\nСениҥ- коручылыҥ\nСениҥ-  курчууҥ!\n\nКижи деген «кокымай»\nБойыҥды ла сананбай\nСанаа- укаа алынып\nАр-бӱткенди  тындап ук!!\n\nАҥдар –куштар, тындулар\nАайы-бажы jок кырдырып\nАайы-бажы  jок  ӧлтӱртип\nАч-амырынаҥ астыгып\nАч- ӱренин jылыйтып\nАйдары jок кинчектелди \nАайы  jок шыралады\n\nАмыр –энчӱзин  jылыйтып \nУк- ӱӱринеҥ астыкты\nӧскӱс  балдарын  артызып \nӱзӱги   jок  ӱстикти!\n\nАҥдар-балдары аайлабайт\nКуштар –балдары кайкажат\nНениҥ учун  Олорды \n\nКижи деген «кокымай»\nАйдары  jок   ӧлтӱрген\nАайы-бажы  jок  тоскурган\nАйдары jок  тузактаган\nАаайы-бажы  jок кырып салган!?\n\nАгын, суулар-кутуктар\nАйдары jок кирсидип\nАаайы-бажы jок быjарзыдып\nАрга-кӱчин jылыйтты\nАржан-кутук сууларыс \nАрга-чагын  jылыйттып\nЭмдӱ-томду  сууларыс\nИйде-кӱчин астады\nАржан –кутук сууларыс\nЭмди олор сыгытта\nЭмдӱ –томду сууларыс\nЭмди олор онтуда\n\nАржан-кутук сууларыс \nКир-тордоҥ соол калды\nАру агын сууларыс\nБыjар –чӧпкӧ бастыртты!\nАгын, суулар –кутуктар\nЭмди олор аайлабайт\nЭмди олор кайкажат\nЭмди олор ыйлажат\n\nКижи деген «кокымай»\nНениҥ учун тынын кыйган?\nНениҥ учун  канын бууган?\nНениҥ учун  jӱрӱмин   ӱскен?\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nӱзеге jуук jулулды \nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nОнчого  jуук  казылды \nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nӧзӧк –бууры  ӱз ӱлди\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nТыны-каны  jоголды\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nАрга  jокто уур тынат\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nИйде jокто  ый-сыгыт!\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nТыны-каны  jоголып\nJааган  jааштыҥ суузындый\nКӧстиҥ  jажы тӧгӱлет!\n\nАгаш-таштар, тайгалар \nАйдары jок кестиртип \nАгаш-таштар, тайгалар\nАайы-бажы  jок тепселип\nАгаш-таштар, тайгалар\nАайы-бажы jок б ӱртидип\nАгаш-таштар, тайгалар\nАйдары jок шактадып\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару агажын jылыйтты\nАгаш-таштар, тайгалар\nАру кейин jоголтты\n\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару агажын – арчынды\nАгаш-таштар, тайгалар\nАрга-jокто  jажырды\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару мӧш- агажын \nАрга-кӱчи  jедишпей\nАрга-jокто ычкынды\nАгаш- таштар, тайгалар\nӧзӧк-бууры ӧҥз ӱреп\nАгаш- таштар, тайгалар\nКей-тыныжы буулып\n\nАгаш- таштар, тайгалар\nJӱрек-тамыры сыстажып\nАгаш-таштар, тайгалар\nАрга-jокто артады! \n  \nТуулар, Ыйык-сӱмерлер\nТыныс, бистиҥ каныс \nТуу��ар, Ыйык-сӱмерлер\nТыш бӱдӱмис-кеберис\n \n \n \n\nТуулар, Ыйык-сӱмерлер\nТыныс корыган Алтайыс\nТуулар, Ыйык-сӱмерлер \nКурчуубыс тыныткан Jер-Энебис!\nАйландыра турган Ар-б ӱткен \nАйга-К ӱнге  баштанып \nАйландыра турган Ар-б ӱткен\nАлтай Кудайынга бажырып!\n\nКижи деген «кокымайды»\nКижи  болгон адында \nКижи деген адын \nКижиликте jылыйтпай\n\nJаҥыс мен деп сананбай\nJаныс мен деп байыркабай \nJаныс  мен деп сайыркыбай  \n\nАр-бӱткенди сананзын!\nАр-бӱткенди чеберлезин!\nАр-бӱткенди сӱӱндирзин!\nАр-бӱткенди  корызын!\nАр-бӱткенди курчуузын!","num_words":788,"character_repetition_ratio":0.131,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.039,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":6650.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Каан баланыҥ  комыдалын кычырар, Каан баланыҥ оонтузын угыгар!(Каан баланыҥ бичимели)\n13.01.2014ј.\nОйно ойно\nТопшуурым ойно\nЭрјине малдыҥ\nКылынаҥ  тарткан\nЭэлÿ топшуурым\nОйно ойно\nӱкекте айылынаҥ\nАстыгып\nЫйлап јÿрген\nКаан баланыҥ\nКомыдалын јетир\nОйно ойно\nТопшуурым ойно\nЭрјине малдыҥ\nКылынаҥ  тарткан\nЭэлÿ топшуурым\nОйно ойно\nЫйлайт\nКаан бала\nЈаныксайт\nӱкек јерине\nАмырын јылыйтып\nАйланат Алтайды\nОйно кайчы\nОйно\nЭэлÿ топшуурыҥды\nКолыҥа ал\nКаан балаҥ\nЫйлайт\nАмырын јылыйтып\nКомыдап јÿрет\nКай ажыра\nАйдып бер\nКаан кыстыҥ\nШыразын\nЈетир\nАлтай албаты\nАайлазын\nАмырап јадар\nЈери јок\nКаан баланыҥ\nШыразын\nОйно ойно\nТопшуурым ойно\nЭрјине малдыҥ\nЭки кылын\nТарт кайчы\nЈайналганду кÿÿ\nАлтайга јайылзын\nКаан кыстыҥ\nАчу кыйгызы\nЈÿректерге кирзин\nШыралап јÿрген\nКомыдалду јÿрими\nКажызына ла угулзын\nОйно ойно\nТопшуурым ойно\nЭрјине малдыҥ\nКылынаҥ  тарткан\nЭэлÿ топшуурым\nОйно .\nБаш болзын Баш болзын.","num_words":262,"character_repetition_ratio":0.122,"word_repetition_ratio":0.19,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":8449.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кыйра-ол колбу, кыйра-ол курчу\nКыйра-ол быйан, кыйра -ол алкыш\nКыйра -ол jурум, кыйра -ол алкыш\nКыйра -ол jурум, кыйра -ол озум\n\nКудайла кожо колбуу\nКолбууны jазап буулагар\nКолбууны jазап бектегер\nБодоп ло слер келбегер\n\nБодоп слер экелбегер\nКижинен алганы кандый кыйра\nКижинен алганда кандый санаа\nАмадап алганда санаа эмей\nАмадап бергенде салым эмей\nАлтайына jазап келер керек\nАлтайына амадап келер керек\nАк санаалу келер керек\nАру кепту келер керек\n\nКудайдын бичимели.","num_words":147,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.116,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":11052.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Ар-Бӱткен-Тирӱ!\nАҥдар- куштар, тындулар\nСенле тӱҥей jӱрӱмдӱ\nСенле тӱҥей ӧзӱмдӱ\nСенле тӱҥей балдарлу\n\nАгын суулар-кутуктар\nСениҥ – тыныҥ\nСениҥ-каныҥ\nСениҥ-jӱрмиҥ!\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nСениҥ – курсагыҥ\nСениҥ – ийде –кучиҥ\nСениҥ-су-кадыгыҥ\n\nАгаш-таштар, тайгалар\nСениҥ-эдимиҥ\nСениҥ –jадыныҥ\nСениҥ- ӧзӱмиҥ\n\nТуулар, ыйык-сӱмерлер\nСениҥ- шибееҥ\nСениҥ- коручылыҥ\nСениҥ- курчууҥ!\n\nКижи деген «кокымай»\nБойыҥды ла сананбай\nСанаа- укаа алынып\nАр-бӱткенди тындап ук!!\n\nАҥдар –куштар, тындулар\nАайы-бажы jок кырдырып\nАайы-бажы jок ӧлтӱртип\nАч-амырынаҥ астыгып\nАч- ӱренин jылыйтып\nАйдары jок кинчектелди \nАайы jок шыралады\n\nАмыр –энчӱзин jылыйтып \nУк- ӱӱринеҥ астыкты\nӧскӱс балдарын артызып \nӱзӱги jок ӱстикти!\n\nАҥдар-балдары аайлабайт\nКуштар –балдары кайкажат\nНениҥ учун Олорды \n\nКижи деген «кокымай»\nАйдары jок ӧлтӱрген\nАайы-бажы jок тоскурган\nАйдары jок тузактаган\nАаайы-бажы jок кырып салган!?\n\nАгын, суулар-кутуктар\nАйдары jок кирсидип\nАаайы-бажы jок быjарзыдып\nАрга-кӱчин jылыйтты\nАржан-кутук сууларыс \nАрга-чагын jылыйттып\nЭмдӱ-томду сууларыс\nИйде-кӱчин астады\nАржан –кутук сууларыс\nЭмди олор сыгытта\nЭмдӱ –томду сууларыс\nЭмди олор онтуда\n\nАржан-кутук сууларыс \nКир-тордоҥ соол калды\nАру агын сууларыс\nБыjар –чӧпкӧ бастыртты!\nАгын, суулар –кутуктар\nЭмди олор аайлабайт\nЭмди олор кайкажат\nЭмди олор ыйлажат\n\nКижи деген «кокымай»\nНениҥ учун тынын кыйган?\nНениҥ учун канын бууган?\nНениҥ учун jӱрӱмин ӱскен?\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nӱзеге jуук jулулды \nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nОнчого jуук казылды \nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nӧзӧк –бууры ӱз ӱлди\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nТыны-каны jоголды\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nАрга jокто уур тынат\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nИйде jокто ый-сыгыт!\n\nӧлӧҥ-чечек, тазылдар\nТыны-каны jоголып\nJааган jааштыҥ суузындый\nКӧстиҥ jажы тӧгӱлет!\n\nАгаш-таштар, тайгалар \nАйдары jок кестиртип \nАгаш-таштар, тайгалар\nАайы-бажы jок тепселип\nАгаш-таштар, тайгалар\nАайы-бажы jок б ӱртидип\nАгаш-таштар, тайгалар\nАйдары jок шактадып\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару агажын jылыйтты\nАгаш-таштар, тайгалар\nАру кейин jоголтты\n\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару агажын – арчынды\nАгаш-таштар, тайгалар\nАрга-jокто jажырды\nАгаш-таштар, тайгалар\nАгару мӧш- агажын \nАрга-кӱчи jедишпей\nАрга-jокто ычкынды\nАгаш- таштар, тайгалар\nӧзӧк-бууры ӧҥз ӱреп\nАгаш- таштар, тайгалар\nКей-тыныжы буулып\n\nАгаш- таштар, тайгалар\nJӱрек-тамыры сыстажып\nАгаш-таштар, тайгалар\nАрга-jокто артады! \n\nТуулар, Ыйык-сӱмерлер\nТыныс, бистиҥ каныс \nТуулар, Ыйык-сӱмерлер\nТыш бӱдӱмис-кеберис\n\nТуулар, Ыйык-сӱмерлер\nТыныс корыган Алтайыс\nТуулар, Ыйык-сӱмерлер \nКурчуубыс тыныткан Jер-Энебис!\nАйландыра турган Ар-б ӱткен \nАйга-К ӱнге баштанып \nАйландыра турган Ар-б ӱткен\nАлтай Кудайынга бажырып!\n\nКижи деген «кокымайды»\nКижи болгон адында \nКижи деген адын \nКижиликте jылыйтпай\n\nJаҥыс мен деп сананбай\nJаныс мен деп байыркабай \nJаныс мен деп сайыркыбай \n\nАр-бӱткенди санан\nКорзогор, алтай албатым, бистин ар-буткен тиру - бистин кудай тиру...","num_words":784,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.041,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":6890.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кудайдыҥ  бичимели\nБаш болз��н Алтай Кудайым\nБаш болзын Jайааным \nӰч Курбастан Кудайым\nӰстÿмде мениҥ туруп jат\nӰзе улустыҥ кинчегин \n Ӱзезине ийип  jадым\nӰзези мыны уксын\nӰзези мыны билзин \nӰзегеердиҥ кинчегер\nӰйегеерди ÿскенеерде\nӰйегеерди бысканаарда\nӰйегеерди кескенеерде\nӰйе дегени ол не\nӰйе дегени ол öй\nБмр кижиниҥ öйи\nJÿрÿмин jÿретен\nJÿзин jажайтан\nJÿс jашты jажайтан \nJÿс jашты ажатан\nУчур jок кижиде\nОны Кудай бербеген\nОны кижи тапкан\nКудайдыҥ  берген jажын\nКижи бойы солыган\nКыскарткан, узаткан\nКинчегин оной ачкан\nАчып ийеле, улалткан\nКудайды немеге тообогон\nКудайды каткы  эткен \nКудайды ойын эткен\nÖчöп келип мÿргÿÿген\nОйноп келип бажырган\nОйто каткырып jанган\nКаралап куучындап баскан\nКижиликтиҥ кинчеги-ол\nКижиниҥ кинчеги эмес\nКудай бойы чечип албас \nКижиниҥ кинчегин эмди\nКижи бойы чечсин\nЧечсин деп айдарымда\nЧек кижи чыкпады\nЧек кижини табала\nЧечтирип ого ийер бе\nЧек кижини табала\nЧечкеледип ийер бе\nКижиниҥ кинчегин алзын\nКижиниҥ кинчегин чечсин\nКижи болуп jÿрбезин\nКудай болуп jÿрзин\nКижи ол тушта бÿдер бе\nКижи ол тушта багар ба\nКемеер оны билереер\nКемеер оны айлараар\nКемеер оны сезереер\nКудай кижи келген деп\nКарага ла кирезеер\nКарага ла багазаар\nКанай ла кайра тартса\nКарайлажып  туразаар\nКинчекти ле шÿÿйзеер\nКинчекти ле кöрöзööр\nКöрÿп  jадыгар-оныҥ учун\nАйрылып оноҥ  болбойдоор\nАруталып jÿрбейдеер \nАйыл-jурттар тутпайдаар\nАракызактарга барадаар\nАракыга багадаар\nБаза бир кинчегер –ол\nБутылкага бажырбас\nБырканга бажырар\nКижи кижиге бажырбас\nКудайга бажырар\nКижиниҥ алдына ыйлабас\nКудайдыҥ алдына ыйлаар\nКижи ыйды оҥдобос\nЫйды Кудай оҥдоор\nОго ийген тил ол\nОго ийген jетирÿ \nJайналганду ыйла\nJайаанга келип  jат\nJайаанла куучындажып jат\nКур-кöксиниҥ  курчуузын\nКудайына берип jат\nКудай кожор кошпоозын\nКöрÿп, бойы  шÿÿп jат\nКош ажыра кöрöлö\nКожултазын айдып jат\nКожулбааны  ачынбас\nКожулганы кöкÿбес\nКöндÿре кейге кöдÿрилбес\nКоркышту кÿч ийде-ол\nКоркышту кÿч иш-ол\nКудайдыҥ jолыла барарга\nКижиниҥ кижизи керек\nЧыдууныҥ чыдуузы керек\nЧындыктыҥ чындыгы керек\nЧындыкты айдарга-кÿч\nЧындыкты jайарга-кÿч\nJаҥыс jайаан эмес\nКижи болужар керек\nКижиге кижи барар\nКижиге Кудай барбас\nКижиге Кудай келбес\nКелгени дезе-элчизи\nКелгени дезе-jалчызы\nКудай кижиликке келер\nКудай калыкка келер\nКöрÿнер, айдар, токтодор\nТокунадар, томдоор\nТоҥ тенеегин токпоктоор\nТоктобой турза-божодор\nКудайдыҥ элчизи келеле\nКудайдыҥ сöзин экелер\nКудайдаҥ ийде экелер\nКудайдаҥ  öзÿм  экелер\nКудайдаҥ jÿрÿм экелер\nJÿрÿмге баратан jолды\nJартап слерге кöргÿзер\nJазап слерге айдар\nJаҥыс ла слер аайлагар\nJаҥыс ла слер оҥдогор\nОл кижини шоотпогор\nОл кижини тоогор\nОл кижиге болужаар\nОл кижиге jöмöжööр\nJе, ол кижиге бажырбаар\nБажыратаны кижи эмес\nБажыратаны – Кудай\nКудайга слер бажыргар\nКуру Кудай этпегер\nКийнинде бойоор jÿÿлип\nКинчек эдип баспагар\nБаш болзын\nБудда ��йтты деп бодобоор\nБудда мен эмезим\nӰч Курбустан Кудай мен\nӰч Курбустан jайаан мен\nJÿÿр-jÿзÿнди укпагар\nJÿс jолло баспагар\nJÿрÿмниҥ jолы jаҥыс\nJÿрÿмниҥ jолы  jаҥаар\nJаҥданып jÿрген Ак jаҥаар\nАйланып келген Ак jаҥаар\nJаҥданып jÿрген Ак jаҥаар\nАйланып келген Ак jаҥаар\nБаш болзын Алтай\nКудайым\nБаш болзын, баш болзын \nБаш болзын Öрö турган\nJайааным\nБаш болзын, Баш болзын\nБагынып турум jанаарга\nБаш болзын, баш болзын\nБажым бойымда болзын","num_words":973,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13671.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кӧрӧр нени эдип салды.Бу Буддистардыҥ ла јамылулардыҥ ижи.Бистиҥ јаҥы јыл,ол јылгайак. Ундыбай јӱрели. Тӧгӱнчи,садынчак башчыларды укпай, ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥданганыла,алтай Ак јаҥла ,ар-бӱткенле, јаскыда,јаҥы јылды баштап,јылгайакты ӧткӱрип јӱрели.","num_words":63,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.079,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":5883.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Адунова Галина Михайловнанын кийистен эдилген Алтай Ак jандарыла Ар-буткенин коргузип чумдеген jуруктары.","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.133,"stopwords_ratio":0.033,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.598,"perplexity_score":16955.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Арша по казахски, у всех тюрков почти одинаковы и похожи!","num_words":18,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.56,"perplexity_score":30671.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай албатынын'  jан'ы текши-jайым. Кандый ла кижи келип jан'данзын: орус па , казах па, алтай ба, киргиз пе, узбек пе. Ненин' учун база улустар, база албаты.  Ар-буткенди байлазын, Ар-буткенге бажырзын.\nКаргаба. Алтай Кудай орустап бичибейjат. Jу\"зин' кайда ?\nдалеко эмтирин\"...(((\nКудайдын бичимелин херня деп айдып jадын.\nСен мениле тартыжып турган эмезин. Мени уредип.  Ол бичимелдер улуска Кудайдан келип jат.  Сен Алтай Кудайла тартыжып jадын. Албатынын Ак jаныла. Онын учун катунды аларын.\nАлтай Кудайла тартышпа, ого каткырба,очобо, ол сени 1айаган, ол сеге тын берген. Онын учун тагыл деп билип 1ур, алтай кижинин тыны, агару Кудайыла тудушталатан 1ери, Ак jаны.\n[id203902537|Эе], Орус кижи,  кижи эмес пе? Кара терелу коркок тумчукту албаты, албаты эмес пе?\nМени тузедип, мениле урушпагар амай немеле. Керегерди улалтар. Кажы ла то'н'о'шло' ийдишсер - айыларга jетпезер. Jан'ыс ла алкы-му\"ргу\" jетпес болбой. Хороший пример для хороших качеств и поведений для нашей культуры нужно, а не цеплялки и ссоры. Начинайте с себя. Совет от вашего кычыраачынан'.\nМен jан'ымды jан'дапjадым, jан'нан' тудунjадым. Мында орустап чийилген неме ичиме кирбесте ...  Алтайлап ла чийгер- орустап херня болтран. Ачынышпактар, он'дошкон болзос\n[id161681902|Аржана], кара терелу коркок тумчукту албатыларгала jилби туру. Эмезе ол, Алтайда байлу jерге крестин сайтран орусты бажырзын деп пе? Jилбизине болуп - мында не ле болорго бо ?\nJакшы бар ба jок по кийнинен билдирилер, албаты-jон бойы корзин jакшызын эмезе jаманын.\nОлорго бистин' jан' керек болгон болзо мечетьтен' не чыкпайjат ? Олорды албаты эмес деп бир со'с айтпадым, карууны чечен jандыр, \" jаман чабаннын' койлоры чеденге кирбеди\", дежер.\nОрустап не бичибес?  Алтайлардан оско албатыларга база jилбилу. Оско албаты база билзин. Тилин билбес,  алтай укту балдар база бар ундыбагар. Бойынын jан'ын орсутап кычырып билип турзын.\nЧокым- Jарт  айдып,   jартап jадым: Алтай албатынын' jан'ы текши-jайым. Орустап та алтайлап та болзо бичирис.Кандый ла кижи келип jан'данзын: орус па , казах па, алтай ба, киргиз пе, узбек пе. Ненин' учун база улустар, база албаты. Ар-буткенди байлазын, Ар-буткенге бажырзын.","num_words":586,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.114,"special_characters_ratio":0.223,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":20025.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай албаты бойы Алтай jаҥду! Ак jаҥду! Ол религия эмес. Ол орустап айтса Вера-jаҥ! Религия деген немени улус бойы чӱмдеген. А вера кижиниҥ кӧксинеҥ, канынаҥ чыгып jат, кижи акту jӱрегиле бойы бӱдӱп jат. Вера-jаҥ кижиле кожо табылган, кижи jайаларда. \nАлтай албатыныҥ бойыныҥ jаҥы бастыра Jер-Телекейге jарлу эмес те болзо, ол тӱҥейле бойыныҥ, нениҥ учун дезе ол чактардаҥ чактарга, адазынаҥ уулына, энениҥ киндигиле тудушталып, каныла келген. \n\nӧскӧ албатылар бистиҥ jаҥды «язычество» деп, бистиҥ бойысты «язычники» деп айдар, онызы чын, нениҥ учун алтай улус, бистер, ар-бӱткенге бажырып jадыс, Алтай Кудайдаҥ суранып, мӱргӱӱлдер ӧткӱрип, Алтай jерин алкап, кӧдӱрип jадыс. Jе Бис кандый да «статуэтка»-лар кезип, «идол»-дар jазап, Кудайдыҥ сӱӱрин jурап, куру ла тын jок немелерге бажырбай jадыс. \nАлдынаҥ бери бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис, адаларыс jалама (кыйра),буулап , арчын кӱдӱрип, байлу ажуларды, ийделӱ jерлерди ак сӱтле ӱрӱстеп, Баш болзын деп айдынып, бажын сыймап jӱргендер. \n\nСовет ӧйинде негеде бӱдерге jарабас болгон, туйук ӧй болордо улус бир ле ӧҥдӱ этире jаламаны арайдаҥ буулап турган, эмди ачык ӧй, эмди ӧйдиҥ некелтезиле орныктырып ичкери барар керек (развитие), ӧйлӧ кожо теҥ барар керек, оныҥ учун эмди тӧрт ӧҥдӱ: ак, сары, jажыл, кӧк деп, буулар керек. Алдынаҥ ӱстине, кӱн чыгыш jаар, эки кулагын талбайта. \nТалайлар, кӧлдӧр кечсе, чакпынду суулар кечсе, Боочылар ашса кижи машиназында кожоҥды арайладып «Баш болзын Кайракон..» деп, айдат. Баш болзын дегени ол –Бажыста бистиҥ Кудай, бисти Кудай апарып jат дегени, кижиниҥ бойыныҥ бажы эмес.\nАлтай jерин кижи ак сӱтле ӱрӱстер керек, аракыла эште эмес! Аракыла ӱрӱстезе, от-очокко аракы уруп jӱрзе.. ээлери аракыга кирип калар, аракыга ӱренип калар, кийнинеҥ бойыҥда аракыдап база берериҥ.\n\nБир jылда эки катап албаты мӱргӱӱл ӧткӱрип тагылдарга чыгып jат. Jажыл бÿрдиҥ мÿргÿÿли ле Сары бÿрдиҥ мÿргÿÿли. \n\nJажыл бÿрдиҥ мÿргÿÿли jаскыда болор. Бу öйдö аҥ-куштыҥ балдары jаҥы чыгып, тындулар ойгонып келет. Албаты ар-бÿткен jажарып, ойгонып, тоомjылу, бек öссин деп бажырат. Кышты чыгып ийдис, jылу jедип келди деп быйанын айдынат.\nСары бÿрдиҥ мÿргÿÿли кÿскиде сыгын айда ай jаҥырганыла сегис jаҥызында öдöт. Албаты, аҥ-куш, мал-аш кышты jымжак чыгып алзын деп. Бастыра тындулардыҥ балдары jаанап калза, курзак-тамагын белетеп алза болот.\nМÿргÿÿлди келишкен jерде öткÿрбес, \"тагыл\" деп jерде öткÿрер. Тагыл дегени Кудайдыҥ эдегине тагылып отурзын, jурегиниҥ сызын айдынзын, кöксинниҥ ачузын айдынзын. Кудайынныҥ курчузына киргени, ийде-кÿч, тын алынганы.(оберег)\nТагылды, ол jерди jамандабас керек, jемирбес керек. Jер-телекейдиҥ бастыра улузы алтайга келип тын алынып баргылап jат, бир катап келгени экинчи катап келер куни келер. Нениҥ учун Алтайда сÿрекей jаан ийде-кÿч (энегрия) болот. Алтай ол бу Jердиҥ сÿнеези. Дух Земли.\n\n«ӱч Курбустан кудайыс» деп, албаты-jон база айдынат. Ол дезе Айлу, Кӱндӱ, Алтайым дегени. ӱч планета Ай, Jер, Кӱн бир курчулу, Тӱби jок теҥери экинчи курчу , ӱчинчи курчу космос. Бу ӱзе\nтудушталык. Jер-энени ӱч курла бустап салган, курчап салган дегени.«ӱч Курбустан кудайыс» деп, албаты-jон база айдынат. Ол дезе Айлу, Кӱндӱ, Алтайым дегени. ӱч планета Ай, Jер, Кӱн бир курчулу, Тӱби jок теҥери экинчи курчу , ӱчинчи курчу космос. Бу ӱзе\nтудушталык. Jер-энени ӱч курла бустап салган, курчап салган дегени. Бу планеталардаҥ ийде-кӱч берилип Тууларга барып табарат, Туулардаҥ тӧмӧн Jерге, ӧлӧҥ-чӧпкӧ, тындуларга, кижиге, ойто ӧзӱмге деп. \n\nТургуза ӧйдӧ jашӧскӱрим бойыныҥ jаҥын ундып, jастыралар эдип, ӧскӧ калыктарды ӧткӧнип jатканы билдирилӱ болуп jат. Бистиҥ бойыста ӱзе неме бар, оныҥ учун бойыстыйын шиҥдеп, jартап барактар, Алтай адысты кӧдӱрип барактар. Бойыстыҥ Ак jаҥысты, \n\nобычаи, традиции, культура деген немени бийик , чын jартап апарып турзас ол тушта Албаты, Нация, АЛТАЙЛАР деп аданарыс. Кемнеҥ де уйалбактар, кӧлӧтки болуп, бир кӱнле jӱрбектер.","num_words":1019,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.115,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16933.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"я впервые на этойстранице, и мне очень понравилось как оно оформлено. Спасибо за труд и за ваш энтузиазм. Эткен ижер jедимду болзын, амадаган амадугар бийик болзын. Тоогонымла Суркурай болорым.","num_words":70,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.58,"perplexity_score":13137.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай Кудайыс биске jастыраларысты канай ла  кöргÿзип  турза, бис олорды тÿзедердиҥ ордына  там ла барадыс. Калганчы öйлöрдö «Кöк бöрÿ»  деген ойынды кандыйла байрамдарда öткÿргилеп jат. Темдектезе: «Курултай сказителей» , «Эл Ойын»…. Чынын айтса алтай албатыдыҥ ойыны эмес ол,  алтай албаты байланчак , эрjине малын чеберлеп jÿрер, кичееп, азырап  jÿрер. Малын качан да jерге толодып, тепсеп, чыбалап jÿрбеген, карын да эркеледип, балазы ошкош чыдадып, кöптöзин деп албаданып jÿрген. Эрjине малла ойнозо, ак малы öспöс неме.  Малды кыйназа, jердиҥ ÿстиле сÿртидип ойнозо, арткан албаты туразынаҥ кöрÿп каткырып, jакшызынып, кыйгырыжып турза ол кинчек. Оныҥ учун катузын алараар.   «Кöк бöрÿ» дег ен ойынды казактар, киргистер,   таджиктар, татарларт ойноп турган учун ол ойынды бистердиҥ деп, алтайларга jаба туттылар. Оныҥ учун  бÿгÿнги кÿнде бу  jаан сурак болуп турат. \nКудайдыҥ бичимели\n03.08.2013 j\nАлтай кижиниҥ эрjинези-\nАзыраган ак малы.\nАк малыла ойноп,\nАлтай кижи эрjинезиле ойноп jат.\nЭрjине ол байлу неме.\nБайы бузула берер.\nЧеберлебезе\nЧечиле берер, \nОл тушта\nОныҥ базы-чуузы суралар.\nНениҥ учун дезе\nЭрjине ол баалу-чуулу неме\nОл тегинге берилбей jат калыкка.\nКалык\nОныҥ  баазын берер учурлу Кудайга\nБайланганыла \nБайлабаза,\nБаа-чуу öскöлöно берер.\nÖскö баа-чуу суралар\nКалыктаҥ\nКату баа болор.\nОныҥ учун\nОндый болбозын деп,\nЭрjинени чеберлегер.\nЧектегер\nКöдÿргер\nJерине \nТургускар\nБаш болзын Божогон\nБаш болзын. Баш болзын.\nАржана Ямангулова, сенин знаниен корунип туру, так что, не позорься, пожплуйста, алтай албатыда кок бору деп ойын качан да болбогон, ненин учун дезе, алтай албаты 1ер телекейге буткенинен бери мал - аш азыраган албаты, анайда ок, мал - ажына сурекей кару калык болор. Онын учун, малыла оной издеваться эдип, тыдылап, олгон сегин канын агыза тепсеп, 1ара тартып, кинчек эткилеп 1урбеген. Алтай албаты ару, агару калык болгон, ойло кожо, оско албатыларга биригип мынай томон тужуп калган болор. Сенин кычырган бичиктериннин авторын айт, мен база филолог кижи 40 1ыл стажту, бастыра 1урумиме алтай албатынын чуми - 1аны, байы, 1адын - 1уруми, ойындары керегинде шиндеп иштеп 1адым. Мен бастыра алтай 1урттарда болгом республика ичинде, 90% албаты айдып 1ат, кок бору бистин эмес, ол ыра - 1оронын ойыны деп айдыжат,а сен мындый немени бодоп таап, алтай албатынды билбес кижи эмтирин не, бойынды бойын уйатка тужурип, анайда ок бойыннын 1абыс киренди коргузип 1адын. Албаты удубай ла бу ойыннын мойноп баштагылар бойын корорин, ненин учун дезе, мал - ажы астап, 1оголып барар мындый ойынла кожо. Билбей турган сурактарынды сура мен канча иш бичигем, 1е мактанбай 1адым, сеге болужарым.\nJазап кычырзаҥ Jайзаҥ, мында так то эчки керегинде бичилген. Эчкини сÿретпес, кыйнабас, jерле сÿредип маҥтабас деп...Кöк бöрÿде атты jерле сÿредип jÿрген бе?\n[id234374227|Jайзан], jе кем jок...бывает\nАйдып турганар чып ла чын\nмал ол мал jийтен неме не оны...по своей возможности сойып jат ....ОЙНОБОС, ойноорго jарабас деп айдылган бичимелде.\nСенин бичигениннен корунип туру, сен, ойин откуре бойын керегинде бийик сананып турганын, сен качан да билееркеп бичибе, бастыра 1анынан 1ус катап шинде, бир катап бичи\"сто раз отмерь, один раз отрежь\". Бис - алтай албаты, бис качан да тилис ундып 1убегенис, качан да Алтай Кудайыс солып барбаганыс, качан да Алтай 1еристи садып - солып 1убегенис, бис - алтай укту, алтай куучынду, Алтай 1ер Энелу албаты болгоныс, болорс. Бистин Улу Угы тозис биске Алтай 1еристи артызып берген, ол ло таадаларыс. Байла, сенин де таадан 1урумин берген мындый агару Алтай деп 1ери учун, байла, сенин таадан бу ла Алтай 1еринде ак малын айдап, кабырып 1урген, 1е качан да малын шоодып, мынай тепсеп ойнобогон, бала, байланып 1урген. А сен, Улу угынды томон тужурип турган чылап, канай ондый неме бодоп табазын. Сен, Аржана Ямангулова, чын оной сананып турган болзон, 1аан 1арлык улустан барып сура, кам улустан сура, мен сени карамдап баштадым, анайда ок, сен турк деп айдадын, турк калык - ол 1уре берген калык, бойынын 1анын, Кудайын оско эдип алган албаты болор, тили база башка болуп калган. Олор Алтайынан 1уре берген, ол оско 1ерлерге барып, ол 1ерди мензинип алган болор. Бу туукини коскорып ийзе сурекей 1аан сурак, мен бичигем, кычыргам эмес, бу мындый иштерди шиндеерге канча 1ылдар барат, кижи де бойы карып калат, а сен 1етиру бичиген! Улус бастыра 1урумине шиндеп 1ат, чындыкты чыгарарга, бир эки книганан алып бичип ийер эмес, онын учун, ол бичиктериннин авторын бичи, ол тушта мен сеге 1азаптыра база 1етиру берем.\nЭрjине ол баалу-чуулу неме\nОл тегинге берилбей jат калыкка.\nКалык\nОныҥ баазын берер учурлу Кудайга\nБайланганыла \nБайлабаза,\nБаа-чуу öскöлöно берер.\nÖскö баа-чуу суралар\nКалыктаҥ\nКату баа болор.\n\"Кок бору\" деген ойынды Тузачинов киргизиядан экелген. Алтай кижи бойынын 1иип турган курзагыла, эчкиле, эрjине малыла качан да ойнобогон. Таданнан сурап ук, jаш тужында кок бору деген ойынды ойногон бо, алтайларда ол ойдо андый ойын болгон бо , деп. анан только кийнинен 1азап куучынды улалтарыс.\nАа., спортажарла куунду шалбак ошкожым..\nЭрjине мал дерде кайдан коройин, эчки деп )\nПойсын.. Спирит кинонон коргулеп алганар\n[id234374227|Jайзан],  атты минбезин деп айтран эмес, кату ойын деп нетран не кок - боруни, маалын тообой олтуре кыйнаптраны керегинде бичилген не\n[id234374227|Jайзан], Причем тут спирит! мында эрjине мал керегинде айдылып jат! Jарабас алтай улуска малын тепсерге, jерле сÿредерге...Алтай улус наоборот мал-ажын кöптöдöргö албаданып jÿрген, БАЙЛАНЫП jÿрген.","num_words":1529,"character_repetition_ratio":0.04,"word_repetition_ratio":0.064,"special_characters_ratio":0.212,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16704.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Алтай уулдар, слер, кайда?\nАйса болзо слер айылда\nИш тожоорды эдедер\nАлтай уулдар слер кайда?\nАйса болзо тайгада\nМал-ажарды кородор\nАлтай уулдар, слер , кайда?\nАйса болзо, jон-ортодо\nТоомjыда jÿредер.\nАлтай уулдар, слер,кайда\nМагазиннын jанында \nБаш jазарга jÿредер.\nАлтай уулдар,слер,кайда?\nБолч��к кырдын ÿстинде\nJайы-кыжы слер анда\nДеремнени аjыктайдар\nАлтай келиндер айлында, Баш кодурбей иштенгилейт.\nАтпанова Г.В","num_words":121,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.05,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":7596.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Jарлыкчы кижиге келген информацияла: Ой келген Коско jуске айдыжар, jака-бойдон\" тудужар.  Немени айтса коско 1уске айдыгар. ЖЕСТОКО  эмес ЖЕСТКО.\nТемдектезе, сенде бир чын бар, менде бир чын бар, jе jаныс эки башка.. Сен jаныс ла мендийи чын, сендийи jастыра! деп айдып jадын чма, а мен базала мендийи чын, сендийи jастыра! Эм сеге бир чынды айтса, сен jастыра! деп айдарын., меге айтсан - мен база jастыра! Сен бутпезен - мен бутпезим ийе.\nАйдарда, эм канайдар ондый чындар болзо?\n[id154801017|Эreldeй], не болбойтон ол? Болор. Санаалу кижи анайда эдип болор. Чынды кöскö-jÿске айдар, jе анайда айдар öскö кижи ачынбас этире. Чынга  ачынбыс керек.  Тöгÿнниҥ jолы кыска. Jаҥыс ла чын, чындык бастыра не немени jерине тургузып jат. Кандый бир öйдö чын чыгып келетен неме ол.\n[id161681902|Аржана], А чын ол кайда?\nЧын jÿрÿм jурерге албаданар. Бой-бойорго каткырыжып, кöскö -jÿске тöгÿндежип jÿрбегер.  Чынды чыгарып jÿрзер, Ак санаанып jÿрзеер анча ла кире jÿрÿмниҥ jолы ачылар. Анча ла кире бойорго jакшы болор.\n[id154801017|Эreldeй], ондобос неме jок мында. Чынды ла айдар керек ол ло. Не притворяйтесь и все!  \"Ой келген Коско jуске айдыжар, jака бойдон тудужар. Коско jуске айдыгар. Жестоко эмес ЖЕСТКО\"  Чынды айтса кижинин бажына капшай jедер.\nБот мынайда эмди 1арт, чындык керегинде, ата \"Ой келген Коско jуске айдыжар, jака-бойдон\" тудужар. Немени айтса коско 1уске айдыгар. ЖЕСТОКО эмес ЖЕСТКО.\" - кижи 1астыра он'доор аргалу.)","num_words":429,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.143,"special_characters_ratio":0.233,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19147.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"10:01 мин 10.03.16\nБу менин алтай 1ерим\nБу менин оскон 1ерим\nБу,алтай тилим\n1ажын чакка берилип салган алтай тилим\nАлтай тил кижинин кеми\nАлтай тили кижинин алтаны\nАлтай тил ол кижинин агару,ару,кару кейи\nАлтай тилим ол–эне ол ада Торол 1ерис\nАлтай канду албатыга берген алтай тилис\nКудай алдынан бери\nБистерге аш–курсакгыс,ан–кушжысты,ар–буткенисти\nБерген оро турган\nАлтай Кудайыс\nКижинин эмдиги ойло бойынын 1аны\nАлтай 1ан–ак 1ан\nБу 1анды 1анданар балдар","num_words":119,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.118,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.9,"perplexity_score":15398.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club47031643","original_code":"alt","text":"Кудайдын бичимели. ат jыл. (06.01. 2014.)\n\nЭртен тура Ат 1ыл\nКелип 1ат\nУткыгар Атты\nАк Ат келип 1ат\nКанатту Ак Ат\nОрчылан 1еринен\nКелип 1ат\nАлкагар ак Атты\nАк сут Ат\nКелип 1ат\nМантап келбезин\n1елип келзин деп\nАлкагар\nАчу киштеп эмес\nОкыранып келзин\nТуйгактын тибиртти\nТоргулат 1урекке\nАк Ат келип 1ат\nБолужарга биске\nАк Ат ийде\nАк Ат ижем1и\n1аан 1олго чыгарга\nАк Ат болужар\nТунде болзо нокор\nТуште болзо канат\nОрчылан 1еринен\nКудай Одузынан\nАк Ат\nКанату Ак сут Ат\n1ал куйругыла\nОйноп келип 1ат\n[id241531286|Artanis], дададада\n[id241531286|Artanis], Кан'ырабаар!","num_words":170,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.266,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.729,"perplexity_score":12327.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Агаштын' айман кузук\nКузуктын' кунан кее\nКеенин' кезил тайга\nТайганын' оду боду\nБодунин' буду саа\nСаанын' сары тукей\nТукейдин' туки моды\nМодынын' боро бычак\nБычактын' быркыл тоо\nТоонын' токтон белек\nБелектин' беш агаш.....","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.65,"perplexity_score":24597.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"А мен бугун озо акча табалам, онон^ зачетты автоматом тургусперген)))...","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.331,"perplexity_score":36482.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"мен барарым) бы1ыл дуораан да кор ло турар Алтайлар баштапкы 1ер алар))","num_words":17,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.545,"perplexity_score":53874.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"алтайлар бис деп айдынала, алтай тиллисле бичирге не уйаладыс. Алтайыста оро озуп чыгала алтай улус бой-бойысла алтай тилле бичижектер. Орус тилле эмес.","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.028,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.108,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":23278.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"В принципе я согласен с тобой, Диляра! Но народ просит, поэтому я и организовал опрос: надо или не надо. Эмди узе алтай улус ундерин берзин! Эн ле тын кыстардын саналарын угарга куним бар. Кыстаааааааар, слерге сос!!!!!","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.735,"perplexity_score":31743.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Быйан Радмила. чырмай ла jадым. Гимназиянын уредучилерине быйан,анчадала Ульяна Николаевнага","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.065,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.623,"perplexity_score":15540.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"1е карын мыда алтайлажат. ''Алтай сооктордо'' узе орызыкалан немелер бе кандый?)))","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.087,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.445,"perplexity_score":20400.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Как не было в РА Олимпийцев так и не будет... (как минимум до 2012г.)\n\nБугун Новосибирск калада болгон греко - рим курешле ЧР-да бистин* jерлежис Арунат учинчи кругта jен*диртти(((","num_words":54,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.256,"stopwords_ratio":0.037,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.425,"perplexity_score":28594.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Урмат Ынтаев, Сарымай Урчимаев, Амыр Акчин, Солунай Сапышева, Айдар Алтын уул. Екатеринбургский филармониянын залында толтыра улус jулды!","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.445,"perplexity_score":9291.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"АУ!!!! \"Тишина\" алтайлап неме болор? Вот андый неме мында... А \"эхо\" алтайлап неме? Ондый неме мында база бар...","num_words":27,"character_repetition_ratio":0.175,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.295,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.947,"perplexity_score":60730.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Бугун Якутияда, Якутска,  Алтай кунэ болор ))) Кем алтайлап билер, кем Якутска бар келин!!!","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.546,"perplexity_score":41194.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Ульяна Николаевнага? :) тын уредучи :) и jакшы кижи. меним \"апшийагымнын\" энези.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.311,"perplexity_score":17121.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Алтай Кудай амыр берзин,\nАлтайларга албаты келзин.\nАлтайга толо мал азырагар,\nАлтайга толо бала азырагар!\nЧага Байрамла!","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.138,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.961,"perplexity_score":13936.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Чын Надя амыраш башталган алтайлар узе jанган халявный интернет байла божогон болбой","num_words":22,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.131,"stopwords_ratio":0.045,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.871,"perplexity_score":28411.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"1акшылар!!!мен дезе том-турала, братухаларымла кожо, базып базып бар уйухтадым!!!! исё)))","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.258,"stopwords_ratio":0.077,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.963,"perplexity_score":13808.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Jакшлар,алтай кай чорчоктор кычырып,Алтайдын эр1инелу энчизи Кайла 1илбиркеп турган кыс балдар бар ба?сурекей керекту...","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.097,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.958,"perplexity_score":10285.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Кече Кулер Эзендикович Тепуков тан эртен суунчилу солун 1етирди.\"Нокорим, коп 1ылдардын туркунына 1урек ойкогон алтай шрифтин аайына чыгып салдым\". \"Эмди республиканын бастыра калыгы, башкартулары, уредулиги керек болзо бир шрифтле иштеер аргалу ба?\"-дееримде, \"Эйе\", деген каруу 1андырды. Тургуза ойдо чала аланзып калган, чат ла будунбей отурым.)))))\n[id684814|Аделла], тыш ла. 1акшы, 1акшы ба? Сенде кандый солун?\nШрифтте проблема эмес, кодировкада. Виндос системалар СР 1251 кириллица эдинип jат, ондо алтай \"букпалар\" jок. Юникод UTF-8 кодировкалу системаларда(Линукс)  ӧӦӱӰҤҥ символдор туку качан бар.\nВиндовый, \"Эл Алтай\" эдинип турган, букпалар бар (44 шрифт). Кемге керек бичигер.","num_words":190,"character_repetition_ratio":0.009,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.716,"perplexity_score":20952.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Узегерге эзен. Болыш керек: кемде Б. Байрышевтын \"Алас\"деп кожоны бар? Эски версиязы керек.","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.071,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.504,"perplexity_score":13006.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"1е бистин уулу Ленинын 1анында эмей))))))Горно-Алтайск калада, тос площадьта)))))1арайт))) 1аманымды ташта Толунайка мен мында бурятардын ортозында канча 1ыл 1уреле чек ле осколен калдым, 1е Алтай тилимди качанда ундыбазым))))))))))","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.604,"perplexity_score":18937.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Теленгиттер !аныс ла Улаган аймакта эмес,Кош-Агач аймакта ас тоолу теленгиттерди ундыбагар)))","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.024,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.572,"perplexity_score":20071.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Ачык-jарык когисту,Ак-санаалу,Алтайын тоогон,Албатызын сууген,кару нокорис,ыраак атана бердин...не кооркий мендедин,нени айдарга санандын...","num_words":40,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.05,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.859,"perplexity_score":4039.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"Сыгыннын' сыгыды деп кожон'нын' авторы кем? \"ай эскирип jан'ырат,ойлор одуп солунат. Бир сыгыннын' сыгыды кунукчалду угулат... \"","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.118,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.837,"perplexity_score":26769.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"эхо - jан'ылга,\nвъехала - кирген (турага кирдис - въехали в дом),\nтишина - (адалгышла билбей турум) тым, тыш.","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.284,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.902,"perplexity_score":13820.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"18 майда 11.00 часта Дворец Спорта \"Сибирь\"де (клуб Отдыхтын jанында) волейболло, баскетболло интер маргаандар болор","num_words":36,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.388,"perplexity_score":8900.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"languages_of_russia","source":"club529205","original_code":"alt","text":"чаган айдын 23-чи кунинде Горно-Алтайсктын драм.театрында Толкочеков Эмильдин сольный концерти одор. Башталары 18 саатта. Билеттин баазы 150 сал. Анайда ок концертте Эмильдин невестазы ту��ужар(г.Москва)","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.01,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.603,"perplexity_score":15055.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Главная > Записи > Эссе_60672\\nУлаган аймактын Балыктуjул jурттын орто уредулу школы»\\nМениҥ педагогикалык ачылталарым.\\nӰредучи — ол jаныс ла аҥылу ӱредӱ ле таскамал алган кижи эмес, ол — бойыныҥ ич — кӧрӱмиле байлык кижи. Ол ич байлыкты jаҥыс ла ижи, jедимдери ажыра кӧрӧр арга бар. Л. Н. Толстой.\\nКажы ла кижи бойыныҥ jӱрӱмдик jолын талдап тура: «Кем болорым?» деп сурак алдына тургузат. Сананган санаалар кӧп болгон. Jе… ӱредӱчи болор санаа jеҥип чыккан. 25 jылдаҥ ажыра мен баштамы класстыҥ ӱредӱчизи. Ижим, школым, балдарым недеҥ ле баалу ла кару. Школдоҥ айлыма, айлымнаҥ ойто школго, балдарыма канча jылдарга меҥдеп баскан карарган jолдорым база кару. Ижиме барып jада, санаама бӱгӱн балдарга кандый билгирлер берерим, олорды неле сонуркадарым деген санааларды катап — катап ла бажыма эбелтип, меҥдешту jӱгӱредим.\\nКӧп jылдар кайра бу jолды талдап алганыма бир де кичинек санааркабайдым. Канча jылдарга иштеген ижим, Кару школым — ол менин салымым. Ӱйедеҥ ӱйеге ӱредип jаткан Кичинек балдар — ол мениҥ jӱрӱмим.\\nЭҥ jаан амадум балдарды билгирдиҥ телекейине jорыкка аткарып тура, олорды кажы ла предметле jилбиркедери. Jединген амадуларыма токтобой, оноҥ ичкери барары.\\nЭмди мен оҥдоп jадым: ӱредӱчи — ол Кудайдаҥ берилген jайалта. Тегиндӱ айдылбаган, школ — ол экинчи айлыбыс, ӱредучи — экинчи энебис. Бичиичи бойыныҥ чӱмдемелдериле тынат, jурукчы – бойыныҥ jуруктарыла, ӱредӱчи — балдардыҥ jӱрӱмиле, санааларыла jаантайын кожо. Балдарга jаҥыс ла билгирлер берер эмес, олорды кижи болорго таскадары.\\nБаза сананган санааларым — кажы ла урокто , анчада ла кычырарыныҥ ла алтай тилдиҥ — бойыныҥ албатызы, jери учун оорыр, санааркаар, ла бу ок ойдо jедимдериле сӱӱнер, бой-бойын тоор, jакшы керектерле оморкоор айалгалар тозӧӧри. Менде эмди де кӧп амадулар. Бастыра jӱрӱмине ӱренер, jедингенине токтобос, jаҥыдаҥ бедиренер, бойына катап ла «Мен кандый ӱредӱчи?» деп сурак берер. Ӱредӱликтиҥ jолы — ол jаантайын бедирениш. Jаҥы ырысту ачылталар, jедимдериле оморкош, келишпестерле санааркаш. Jе эҥ учурлузы — сӱӱш! Ижин сӱӱр, балдарга jӱрегин ачып, сӱӱш сыйлаар.\\nКолдорын jайып удура jӱгӱрген Ӱренчиктеримнеҥ артык меге не керек? Бӱгӱнги кӱнди энчикпей сакыган Кичинек болчомдорымнаҥ — jе не артык?\\nМичуева Элеонора Петровна Баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи\\n«Балыктуjул jурт — 2014»\\nЮ Гагарин Мен чуну корген мен\\nХой оранныг саннарны номчууру\\nОткрытый урок на темуКадык болуксаар болзунза по окружающему миру 2кл\\nРабочая программа 6 кл\\nТестовая работа по английскому языку для 4 класса по УМК Enjoy English\\nупражнения по английскому языку\\nупражнения по английскому языку_25897\\nЧаш уругнун хинин кескен авалар ачалар дугай��нда\\nЭссе учителя начальных классов_60802\\nЭссе- за ипротив\\nЭссеРаспознать выявить раскрыть выпестовать в каждом ученике его неповторимо индив\\nЭссеУчитель 21 века\\nЭссэ Мои правила воспитания в ребенке-личности\\nЭссэ Моя педагогическая философия_60715\\nЭссэ на тему Перспективы развития сельского туризма в Республике Мордовия\\nЭссэ на тему Перспективы развития сельского туризма в Республике Мордовия_413\\nЭссэРазмышления о ФГОС","num_words":855,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21279.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Иегова бисти јайымдап јат — Юбилейный јыл | «Каруулчы шибеени» ӱренери\\nКаруулчы шибее (ӱренетен чыгарма) | Јаҥар ай 2019\\nКЫЧЫРАР абуа австралий жестовый адангме адья азербайджан азербайджан (кириллица) аймара акха албан алтай алтыгынемец алур американ жестовый ами амхар английский ангол жестовый араб аргентин жестовый армян армян (кӱнбадыш) аукан африкаанс ачоли басса (Камерун) батак (каро) батак (сималунгун) батак (тоба) бауле башкир белиз креол бенгал биак бикол бислама болгар боливий жестовый бразил жестовый британ жестовый булу ваиунаики валлий валлийский варай венгер венгер жестовый венда венесуэл жестовый вьетнам га гаитян креол ган гарифуна гваделупский креольский гватемал жестовый гереро гитонга гокана гондурас жестовый грек грек жестовый гренланд грузин гуарани гуджарати дамара дат деху дигор дуала замбий жестовый занде зимбабвий жестовый зулу ибан ибанаг ибинда иврит игбо игеде идома илокан индий жестовый индонезий индонезий жестовый исланд исоко испан испан жестовый итальян итальян жестовый ишан йоруба йулу кабре кабувердьяну казах казах (араб шрифт) кана каннада каонде карен (сго) каталан качиквел качин квангали квебек жестовый кекчи кений жестовый кечуа (Анкаш) кечуа (Аякучо) кечуа (Боливия) кечуа (Имбабура) кечуа (Куско) кечуа (Чимборасо) кикамба киконго кикуйю килуба кимбунду киньяруанда кипенде кирибати кирунди киси кисонге китайский (кантонский, упрощенный) киче колумбий жестовый конго конголезский жестовый конкани (латиница) корей корей жестовый коса костарикан жестовый куаньяма кубин жестовый курд курманджи курд курманджи (Кавказ) курд курманджи (кириллица) кхмер кыдат (кантон) кыдат (јаҥжыккан) кыдат (јеҥилтилген) кыдат жестовый кыргыз кьянгонде лаос латыш лаху лендже лингала литва лози ломби лувале луганда лунда луо маврикий креол майя македон макуа макуа-меетто малави жестовый малагаси малай малаялам мальта мам мамбуе-лунгу мапуче маратхи маршалл масатек (Уаутла) мбунда мегрел мексикан жестовый мизо михе миштек (Герреро) мозамбик жестовый монгол море моту мьянма навахо науатль (Герреро) науатль (Хуастека) науатль (тӧс) науатль (тӱндӱк Пуэбла) нгангуела нгаубере ндау ндебеле ндебеле (Зимбабве) ндонга немец немец жестовый неосоломоник непал нзема ниас нигерийский жестовый нидерланд никарагуан жестовый ниуэ норвег ньюнгве ньянджа ньянека окпе олуконзо оромо орус орус жестовый осетин отетела палау панам жестовый пангасинан панджаби папьяменто (Кюрасао) парагвай жестовый перс перуан жестовый пиджин (Западная Африка) поляк поляк жестовый понапе португал португал (Португалия) португал жестовый раротонга ронга румын румын жестовый руньянкоре руторо руунд сальвадор жестовый самоан сангир санго сапотек (истмус) сарамакка свати себуан сейшел креол сена сепеди сепулана серб серб (латиница) сесото (Лесото) сесото (Южно-Африканская Республика) сетсвана сидама сингал словак словак жестовый словен сранан-тонго суахили суахили (Конго) сундан тагал таджик таити тай тай жестовый тайван жестовый тамил тараскан татар тви телугу тетум (Дили) тив тиграй тлапанек ток-писин тонганский тотонак тохолабал трук тсонга тувалу тумбука турк туркмен тӱштӱк африкан жестовый тӱштӱк увеа узбек узбек (латиница) уйгур (араб шрифт) уйгур (кириллица) украин умбунду урду урхобо фанти фиджи филиппин жестовый фин фин жестовый фон француз француз жестовый хауса хилигайнон хинди хири-моту хмонг (белые) хорват хорват жестовый цельталь цоциль цыган (Македония) цыган (Македония) кириллица цыган (тӱштӱк Греция) цыганский (Сербия) чабакано чангана (Мозамбик) чех чех жестовый чибемба чили жестовый чилуба чин (хака) читонга читонга (Зимбабве) читонга (Малави) чичева чияо чокве чоль чопи чуабо чуваш швед шитсва шона эве эдо эквадор жестовый эстон эфик яван яп јопон јопон жестовый\\n50 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\nИегова бисти јайымдап јат\\n«Јеригердиҥ ончо улузына јайымды јарлагар» (ЛЕВ. 25:10).\\n22 КОЖОҤ Кудайдыҥ Каандыгы келзин!\\n1, 2. а) Юбилей ол не? (« Јебрен Израильде юбилей деп нени адаган?» деген рамканы кӧрӱгер.) б) Лука 4:16—18-те Иисус кандый сӧстӧр айткан?\\nКЕЗИК ороондордо кандый бир каанныҥ эмезе каан абакайдыҥ башкарган ӧйиниҥ 50 јылдыгына јаан байрам ӧткӱрилет. Бу байрамды юбилей деп айдат. Мындый юбилей бир кӱн, бир неделе эмезе оноҥ до кӧп ӧйгӧ байрамдалат. Је байрам ӧдӱп калза, оныла кожо сӱӱнчи де ӧдӱп калат.\\n2 Јебрен Израильде кажы ла 50-чи јыл анчада ла сӱӱнчилӱ јыл болгон, нениҥ учун дезе бу јылда израильтяндар јайым алган. Мындый јасактаҥ биске туза бар деп, нениҥ учун айдарга јараар? Нениҥ учун дезе јебрен Израильдиҥ юбилейный јылы, Иегованыҥ биске сӱрекей јакшы арга бергенин эске алындырат. Бу арга, биске ӱргӱлји јайым берер, анайда ок бу јайымнаҥ бӱгӱнги де кӱнде туза бар. Мындый сӱрекей јакшы јайым керегинде Иисус Христостыҥ сӧстӧринде айдылат. (Лука 4:16—18 кычырыгар.)\\nЈебрен Израильде юбилей деп нени адаган?\\nЮбилей — аҥылу јылдык. Израильтяндар кажы ла 50-чи јылды юбилейный јыл эдип ӧткӱрер учурлу болгон. Кудайдыҥ Берер болгон јерине киргенинеҥ бери израильтяндарга алты јылдыҥ туркунына јерди сӱрӱп, јалаҥдар ��рендеер ле бӱткен ашты јуур керек болгон, је јетинчи јыл — суббот јыл болор учурлу. Бу јылда ӱрендеерге де, виноград кезерге де јарабас болгон. Мынайып, јети јыл јети катап ӧткӧн кийнинде, (7 × 7 = 49) юбилейный јыл, 50-чи јыл башталган. Израильтяндардыҥ баштапкы юбилейный јылы б. э. озо 1424 јылдыҥ тишри айында (сыгын — ӱлӱрген айлар) болгон. Бу јыл дезе, Кудайдыҥ Берер болгон јерине киргенинеҥ ала чоттолып башталган (Лев. 25:2—4, 8—10).\\nИзраильтяндарга юбилейный јыл јаан сӱӱнчи болгон, нениҥ учун дезе кулданышта јӱрген улус бу јылда бойыныҥ јерине ле билезине кайра јанып баратан (3 абзацты кӧрӱгер.) *\\n3. Левит 25:8—12-ле болзо, юбилейный јыл Израиль албатыга кандый амадулу берилген?\\n3 Иисустыҥ јайым керегинде сӧстӧрин јакшы оҥдоорго, озо баштап Кудай јебрен албатызына берген юбилей керегинде јасакты кӧрӱп ийектер. Иегова израильтяндарга айткан: «Беженинчи јылды агарулап, јеригердиҥ ончо улузына јайымды јарлагар. Бу слерге јайымдалатан [юбилейный] јыл болзын. Слердиҥ кажыгар ла бойыныҥ јерине ле бойыныҥ билезине кайра јанып барзын». (Левит 25:8—12 кычырыгар *.) Ӧткӧн јӧрмӧлдӧ, израильтяндар кажы ла неделеде нениҥ учун суббот кӱнди ӧткӱргенин кӧргӧнис. Је юбилейный јыл израильтяндарга кандый амадулу берилген? Темдектезе кижи тӧлӱзин тӧлӧп болбой, јерин садып ийген болзын. Је бу јер, юбилейный јылда, кижиге кайра берилетен. Анайып, ол «бойыныҥ јерин» кайра алып, бала-барказына энчи эдип берер аргалу болгон. Ол эмезе кандый бир кижи коркышту јаан тӧлӱге тӱжӱп, бойын эмезе балдарыныҥ бирӱзин кулданышка садып ийген болзын. Је юбилейный јылда андый кул јайымдалып, билезине јанып келетен. Айдарда, кул болуп калган кижи бастыра јӱрӱмине кул болуп артпаган. Мынаҥ Иегованыҥ чыннаҥ ла јалакай болгоны кӧрӱнет!\\n4, 5. Юбилейный јыл керегинде биске нениҥ учун билер керек?\\n4 Юбилейный јыл база кандый амадулу берилген? Иегова мынайып јартайт: «Сенде јокту улус болбос учурлу, нениҥ учун дезе Иегова Кудайыҥ сеге энчи эдип берер јерде кыйалта јогынаҥ сени алкаар» (Јаҥ. т. 15:4). Бу сӧстӧрдӧ айдылганы бӱгӱнги јӱрӱмнеҥ, бай улус байып, јокту улус јоксырап јатканынаҥ, чек башка болот!\\n5 Христиандар Моисейдиҥ јасагыла јӱрбей јадылар. Оныҥ учун юбилейный јылла колбулу јакарулар — кулдарды јайымдайтаны, тӧлӱлерди некебейтени, энчи эдип берилген јерлерди кайра беретени — бистеҥ некелбей јат (Рим. 7:4; 10:4; Еф. 2:15). Андый да болзо, юбилейный јыл керегинде јасак биске келишпей јат деп сананбас керек. Нениҥ учун дезе, бис јебрен Израиль албаты ла чылап јайым алар аргалу.\\nИИСУС ЈАЙЫМ КЕРЕГИНДЕ ЈАР ЭТКЕН\\n6. Улуска кандый јайымдалыш керек болот?\\n6 Јайымдалыш биске ончобыска керек болот, нениҥ учун дезе бис ончобыс коркышту казыр бийдиҥ, кинчектиҥ, кулдары болодыс. Мынаҥ улам бис оорып, карып, божоп јадыс. Бу анчада ла кӱскӱнеҥ кӧрӱнген эмезе эмчиге барган тушта јакшы кӧрӱнет. Эмезе бис кинчек эдип ийедис. Элчи Павел бойы керегинде «эди-канымдагы кинчектӱ јасакка» олјолодып јадым деп айткан. Оноҥ ары мынайып айдат: «Бараксанды мени! Ӧлӱмге экелеечи бу эт-каннаҥ мени кем јайымдаар?» (Рим. 7:23, 24).\\n7. Судурчы Исаия јайымдалыш керегинде нени судурлаган?\\n7 Кудай бисти кинчектеҥ јайымдап саларга турган деп билерге, кандый јакшы. Бу јайым Иисус Христос ажыра берилер. Судурчы Исаияныҥ айтканыла болзо, удабас улус юбилейный јылда берилген јайымдалыштаҥ јаан јайым алар. Бу судур Иисустыҥ чыгарынаҥ 700 кире јыл озо айдылган. Исаия мынайып бичийт: «Иегова Кайраканныҥ тыны — менде. Нениҥ учун дезе ол мени јобош улуска сӱӱнчилӱ јар јетирзин деп, майлап салган. Ол мени јӱреги сыстап јӱргендерди јассын деп, олјолоткон улуска јайым берилер... деп јарлаарына ийген» (Иса. 61:1). Бу судур кемге айдылган?\\n8. Исаияныҥ јайымдалыш керегинде судурын кем бӱдӱрген?\\n8 Бу јайымдалыш керегинде јаан учурлу судур, Иисус бойыныҥ ижин баштаган кийнинде бӱткен. Иисус тӧрӧл калазына, Назаретте синагогага келип, анда јуулган иудейлерге Исаияныҥ бу сӧстӧрин кычырган. Иисус бу сӧстӧрди бойы керегинде деп айткан: «Кайраканныҥ Тыны — Менде. Ол Мени майлап, тӱреҥи улуска Сӱӱнчилӱ Јар јетирзин деп, кунугып, јӱреги сыстап јӱргендерди јассын деп, олјого киргендерге јайым керегинде, сокорлорго кӧстӧри јарыйтаны керегинде јарлазын деп ийген. Мени Ол базынчыкта јӱргендерди божотсын, Кайраканныҥ быйанду јылы једип келгенин јарлазын деп ийген» (Лука 4:16—19). Бу судурды Иисус канайып бӱдӱрген?\\nЈАЙЫМДЫ ОЗО БАШТАП КЕМДЕР АЛГАН?\\nИисус Назареттеги синагогада јайым керегинде јарлайт (8, 9 абзацтарды кӧрӱгер.)\\n9. Иисустыҥ ӧйинде кӧп улус кандый јайымдалышты сакыган?\\n9 Јайым керегинде Иисустыҥ кычырган Исаияныҥ судуры баштапкы чакта бӱдӱп баштаган. Мыны Иисустыҥ сӧстӧри керелейт: «Мында айдылган, слер уккан сӧстӧр бӱгӱн бӱтти» (Лука 4:21). Иисустыҥ бу сӧстӧрин уккан кӧп саба улус политикалык солынталар, ол эмезе Римниҥ јаҥынаҥ јайымдаларын сакыган болор. Христостыҥ ӱренчиктери, байла, мындый јайым аларга база кӱӱнзеген, нениҥ учун дезе соондо олордыҥ экӱзи Иисус керегинде мынайып айткан: «Израильди јайымдаары Ол деп, иженген болгоныс» (Лука 24:13, 21). Је бистиҥ билерисле, Иисус ӱренчиктерин Римниҥ базыныжына удура тӱймеен кӧдӱрзин деп кӱӱнзетпеген. Оныҥ ордына олорды «кагандыйын каганга» берзин деп ӱреткен (Матф. 22:21). Иисус улуска јайымды канайып берген?\\n10. Иисус недеҥ јайымдалатан арга ачкан?\\n10 Кудайдыҥ Уулы улуска јайымдалыш аларга болужарга келген. Баштапкызында, Иисус кудай јаҥныҥ башчыларыныҥ тӧгӱн ӱредӱлеринеҥ јайымдалатан арга ачкан. Ол ӧйдӧ кӧп иудейлер чӱм-јаҥдардыҥ ла тӧгӱн ӱредӱлердиҥ кулдары болгон (Матф. 5:31—37; 15:1—11). Кудай јаҥныҥ башчылары деп аданып турган улус, чынынча болзо, сокор болгон. Олор Мессияны ла оныҥ чындык ӱредӱлерин јектегени учун кӧгӱс карачкыда ла кинчектиҥ олјозында артып калган (Иоанн 9:1, 14—16, 35—41). Је Иисус дезе, улусты ӱредип, олорго тем кӧргӱзип, јобош улуска јайым аларга болушкан (Марк 1:22; 2:23—3:5).\\n11. Иисус улусты база недеҥ јайымдаган?\\n11 Экинчизинде, Иисус улуска Адамныҥ кинчегинеҥ јайымдалатан арга берген. Кудай, толынтыга бӱткенин керектериле кӧргӱзип турган улустыҥ кинчегин Иисустыҥ толынты тайылгазына тайанып таштаар аргалу болгон (Евр. 10:12—18). Оныҥ учун Иисус мынайып айткан: «Уулы слерди јайымдаза, чын јайым болгоныгар ол» (Иоанн 8:36). Бу јайымдалыш израильтяндардыҥ алган јайымынаҥ канча катапка артык болгон. Нениҥ учун дезе юбилейный јылда јайымдалган кижи ойто кул болуп калар эди, эмезе кул болбозо до, тӱҥей ле божоп калар эди.\\n12. Јайымдалышты озо кемдер алган?\\n12 Б. э. 33 јылыныҥ Беженинчи кӱнинде Иегова элчилерди ле ӧскӧ чындык эр ле ӱй улусты агару тынла майлаган. Мынайып, Кудай олорго келер ӧйдӧ теҥериде тирилетен ле Иисусла кожо башкаратан арга берип, бойыныҥ балдары эдип алган (Рим. 8:2, 15—17). Бу христиандар Иисустыҥ синагогада айткан јайымдалышты алган баштапкы улус болот. Олор иудей кудай јаҥныҥ башчыларыныҥ тӧгӱн ӱредӱлеринеҥ ле Агару Бичикке келишпей турган чӱм-јаҥдарынаҥ айрылган. Анайып олор ӧлӱмге экелип турган кинчектеҥ Кудайдыҥ кӧзинде ару болгон. Сӱрлеп айдылган юбилейный јыл б. э. 33 јылынаҥ, Христостыҥ ӱренчиктери майлалганынаҥ, ала Бир муҥ јылдыҥ учына јетире болор. Бу юбилейный јылда база кандый јаан алкыштар болор?\\nСӱрлеп айдылган юбилейный јыл\\nБ. Э. 30 ЈЫЛЫ Иисус Назареттеги синагогада јайым керегинде јарлап јат (Лука 4:21)\\nБ. Э. 33 ЈЫЛЫ Сӱрлеп айдылган юбилейный јыл Христостыҥ ӱренчиктериниҥ майлатканынаҥ ала башталат (Рим. 8:2, 15—17)\\nБИСТИҤ ӦЙДӦ. Майлаткандар сӱрлеп айдылган юбилейный јылдыҥ кӧп алкыштарын алып јат\\nХРИСТОСТЫҤ БИР МУҤ ЈЫЛГА БАШКАРАТАН ӦЙИ. Улус кинчектеҥ ле толо кемдӱ эмес болгонынаҥ араайынаҥ јайымдалып јат\\nХРИСТОСТЫҤ БИР МУҤ ЈЫЛГА БАШКАРГАНЫНЫҤ УЧЫ. Сӱрлеп айдылган юбилейный јыл божоп јат. Улус кинчектеҥ ле ӧлӱмнеҥ калганчы јайымды алат (Рим. 8:21)\\nМИЛЛИОНДОР ТООЛУ УЛУС ЈАЙЫМДАЛАР\\n13, 14. Иисустыҥ айткан јайымын майлаткандардаҥ ӧскӧ база кемдер алар?\\n13 Агару Бичикте база бир бӧлӱк улус керегинде бичилген. Олор «ӧскӧ койлор» (ЈТ) деп адалат (Иоанн 10:16). Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ тоозына миллиондор тоолу, башка-башка укту јобош улус кирет. Олор теҥериде Иисусла кожо башкарбас. Бу улус ӱргӱлјиге јерде јӱрер. Олордыҥ ижемјизи Агару Бичикке тӧзӧлӧнӧт.\\n14 Слер бу улустыҥ тоозында болзогор, Кудайдыҥ Каандыгында башкаратан улуска берилген алкыштардыҥ канча да кирезин эмди де алып јадыгар. Иисустыҥ толынты тайылгазына бӱдӱп турганаардаҥ улам Иегова слердиҥ јаманыгарды таштаар аргалу. Мынаҥ улам слер Кудайдыҥ јарадузын алып, оныҥ кӧзине ару уйатту болор аргалу (Еф. 1:7; Ачыл. 7:14, 15). Агару Бичикке келишпей турган тӧгӱн ӱредӱлердеҥ јайымдалганаар, слерге кандый туза экелип турган деп сананып кӧрӱгер. И��сус мынайып айткан: «Чындыкты билип аларыгар, чындык бойы слерди јайымдаар» (Иоанн 8:32). Мындый јайым сӱреен јаан сӱӱнчи берет!\\n15. Бис удабас кандый јайым аларыс ла бисте кандый јӱрӱм болор?\\n15 Келер ӧйдӧ бис оноҥ јаан јайым аларыс. Удабас ла Иисус тӧгӱн кудай јаҥдарды ла кижиликтиҥ башкарузын јоголтып салар. Кудай бойыныҥ «кара-бајырт» ишчилерин корулап, олорды ӱргӱлји јӱрӱмле кайралдаар (Ачыл. 7:9, 14). Анда ал-камык улус тирилер. Олор Адамныҥ кинчегинеҥ јайымдалып, оорубас, карыбас ла божобос (Ап. ижи 24:15).\\n16. Келер ӧйдӧ улус кандый јаан јайым алар?\\n16 Бир муҥ јылдыҥ туркунына Иисус ла оныла кожо башкаратандар ончо улуска су-кадык ла тереҥ кӧгӱстӱ болорго болужар. Канайып израильтяндар юбилейный јылда јайым алган, анайып ла Иегованыҥ ончо чындык ишчилери кинчектеҥ јайымдалып, толо кемдӱ болуп калар.\\nБис јаҥы јӱрӱмде сӱӱнчи экелип туратан тузалу иш эдерис. (17 абзацты кӧрӱгер.)\\n17. Исаия 65:21—23-ле болзо, Кудайдыҥ албатызын кандый јӱрӱм сакыйт? (Кадарындагы јурукты кӧрӱгер.)\\n17 Райдагы јӱрӱм кандый болорын Исаия 65:21—23-теги судурдаҥ кӧрӱп ийерге јараар. (Кычырыгар *.) Райда улус нени де этпей, нени де сананбай јӱрбес. Агару Бичикле болзо, ол ӧйдӧ Кудайдыҥ албатызы тузалу иш эдип, сӱӱнчи алып јӱрер. Анайып бир муҥ јыл ӧткӧн кийнинде, улус «ӧлӱмниҥ кулданыжынаҥ јайымдалар деп, Кудайдыҥ балдарыныҥ јайымын ла магын ӱлежер деп», бир де алаҥзу јок (Рим. 8:21).\\n18. Удабас ырысту јӱрӱм болор деп, бис нениҥ учун алаҥзыбай јадыс?\\n18 Иегова јебрен ӧйдӧ израильтяндарга ишке ле амырашка чын кӧрӱмдӱ болорго болушкан. Анайып ла ол бойыныҥ албатызына Христостыҥ Бир муҥ јыл башкаратан ӧйинде болужар. Бӱгӱнги кӱнде бис Иеговага бажырып турганыстаҥ улам ырысту болодыс, јаҥы јӱрӱмде де андый болор. Христостыҥ Бир муҥ јыл башкаратан ӧйи сӱрекей сӱӱнчилӱ болор! Ол ӧйдӧ кажы ла кижиде бойына јарап турган иш болор, анайда ок бис ончобыс Иеговага иштеерис!\\nЈебрен Израильде юбилей деп нени адаган, мынаҥ израильтяндар кандый туза алган?\\nИегова майлаткандарды канайып јайымдаган?\\nИегова «ӧскӧ койлорды» канайып јайымдаар?\\n142 КОЖОҤ Ижемјибистеҥ бек тудуналы\\n^ 5 абз. Иегова јебрен Израильде кулданышта јӱрген улуска јайымдалатан арга берген. Андый јайымдалыш юбилейный јылда болотон. Христиандардаҥ Моисейдиҥ јасагыла јӱрери некелбей турган да болзо, юбилейный јыл биске де јаан туза берип јат. Бу јӧрмӧлдӧҥ, јебрен Израильдеги юбилейный јыл Иегованыҥ биске нени эткенин эске алындырып турганын ла кандый туза экелип турганын билип аларыс.\\n^ 3 абз. Левит 25:8—12: «Јети суббот јылды јети катап чоттоп ал. Анайып, јети суббот јыл тӧртӧн тогус јыл болор. Јетинчи айда, айдыҥ онынчы кӱнинде тыҥ амыргылап ий. Кинчектер ташталатан кӱнде бастыра јереерге угулзын эдип, амыргылап ийигер. Беженинчи јылды агарулап, јеригердиҥ ончо улузына јайымды јарлагар. Бу слерге јайымдалатан јыл болзын. Слердиҥ кажыгар ла бойыныҥ јерине ле бойыныҥ билезине кайра јанып барзын. Беженинчи јыл слерди јайымдайтан јыл болуп калар. Ӱрен отургыспагар, јерге тӱшкен ӱренниҥ ажын јуунатпагар, кезилбеген сабактардыҥ виноградын јуубагар. Бу јайымдалыш беретен јыл. Бу јыл агару болор учурлу. Јердеҥ бойы ӧскӧн аш-курсакла азыраныгар».\\n^ 17 абз. Исаия 65:21—23: «Улус туралар тудуп јадар, виноград ӧскӱрип јиир. Тураны ӧскӧ кижи јатсын деп тутпас, виноградты ӧскӧ кижи јизин деп отургыспас. Мениҥ албатымныҥ кӱндери агаштыҥ кӱндериндий болор, мениҥ талдап алгандарым бойлорыныҥ колыла эткен эдимдериле узакка тузаланар. Калас јерге иштенбес, ачу-коронго балдар чыгарбас, нениҥ учун дезе олор Иегованыҥ алкыжын алган калдык болор».\\n^ 63 абз. Јурукта: кулдар болуп калган израильтяндар юбилейный јылда јайым алып, бойыныҥ јерине ле билезине кайра јанып баратан.\\nӰлежер Ӱлежер Иегова бисти јайымдап јат\\nw19 Јаҥар ай 8—13 б.\\nКажы ла немеде бойыныҥ ӧйи бар: иштенер ӧй бар, амыраар ӧй бар\\nСлер Иегованы јакшы билереер бе?\\nАда-энелер, балдарыгарды Иегованы сӱӱрге ӱредигер\\nСанаагарга кирет пе?\\nИндекс. «Каруулчы шибее» ле «Пробудитесь!» 2019 јыл\\nТексти Публикацияларды электронный бӱдӱмдӱ эдип чыгаратан эп-аргалар КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Јаҥар ай 2019\\nӰлежер Ӱлежер КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Јаҥар ай 2019\\nЈаҥар ай 2019\\nКАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Јаҥар ай 2019","num_words":4712,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23777.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кожоҥдоп, шоорлоп jӱрзе, Алтай сӱӱнер ол эмезе Мамаштыҥ кудай керегинде кожоҥдоры - altaicholmon\\nКожоҥдоп, шоорлоп jӱрзе, Алтай сӱӱнер ол эмезе Мамаштыҥ кудай керегинде кожоҥдоры\\nМамаш (Мекечи) Ечибесова Кулады jуртта jаткан jети-сары сööктÿ öрöкöн. Бу jуртта эҥ тоомjылу карганактардыҥ бирÿзи. Аргалу болзо, бу кижи керегинде öнöтийин бичиир керек.\\nJе бÿгÿн… Мамаш-öрöкöнниҥ кудайлык кожоҥдоры керегинде.\\nАлдында öйлöрдö кудай да, кудайлык кожоҥдор до керегинде куучын jок болгон. Эмдиги öйдö бу jанынаҥ шиҥжÿчилердиҥ иштеринеҥ кöргöндö, кудайлык кожоҥдор – алтайлардыҥ бир jаан учурлу кожоҥдоры болгон.\\nАлтайларда кудай ла кожоҥ – тудуш учурлу немелер. Албатыда айдылган: «Кожоҥдоп, шоорлоп (амыргылап) jÿрзе, Алтай-Кудай сÿÿнер».\\nАйдарда, ак jаҥда, Алтай кöдÿрген тужында, кудайлык байрамдарда кыйалта jок кожоҥдойтон.\\nКожоҥды баштап апаратан улусты шабычылар дейтен. Шабычылар jарлыктыҥ јанында туруп, кожоҥдоп јат.\\nКожоҥ – алтай улустыҥ ийдези, курчузы. Кожоҥдозо, Алтай сӱӱнер, албатызын јакшы кӧрӧр. Бир уула кожоҥдоп, мӱргӱӱл тушта албаты ийде алынып, бойын бир калыктый, бир кижидий бодоп јат, кожоҥ ажыра улус јууктажып јат.\\nАк јаҥда, алтай мӱргӱӱлдерде албатыныҥ тӱӱлген каразы чыгып, ачынып-чагылышкан кыјыраҥы чечилип, јоголып турган болор бо? Нениҥ учун, андый болзо, алтай кожоҥдорго балдарды школдордо ӱретпес?\\nЈе ойто кудайлык кожоҥдорды кӧрӧли. Јебрен религияларда кудайлык кожоҥдор буддизм ле манихействодо эҥ јаан учурлу. Шиҥдеп кӧргӧндӧ, ак јаҥ бу эки религиянаҥ чыккан. Буддизмнеҥ чыкканы јарт. Манихейство не религия? Ученыйлардыҥ айтканыла болзо, бу эки религия – игис немедий, эмезе «јаҥыс медальдыҥ эки келтегейи». Манихей религияны Мани деп кижи тӧзӧгӧн (216 јылда чыккан – 274 јылда божогон кижи). Чыккан-ӧскӧн, јуртаган јери – Персия (эмдиги Иран). Кийнинде оныҥ ӱренчиктери бу религияны Орто Азияда (Согдакта) јайган. Озо ло бу ӱредӱни алган, кӧдӱрген улус – парсыл (форси) тилдӱ согдактар «согојоктор» – алт).\\nМани буддизмнеҥ кӧп немени алып, бойыныҥ религиязына суккан. Ол јанынаҥ И. Асмуссен деп ученыйдыҥ айтканыла болзо, манихейство буддизмле табарыжар тужында, буддизмниҥ «јуу-јепселин бойыныҥ колына алып, бойындыйы эдип алган» («манихейство атаковало буддизм единственным способом – заимствовало его положения и вносило их в собственное учение». Б. А. Литвинский, Е. Б. Смагина. Манихейство. (Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье, М., 1992, с. 508-533. Оноҥ ары бу бичиктиҥ јаҥыс страницалары темдектелер).\\nОрто Азияныҥ буддисттери ле манихейлери ортодо чугаан, тартыжу да болуп туратан. Тӧс Азияда – Туркестанда, Монголияда, Алтайда – буддисттер ле манихейлер ортодо ачыныш болгоны керегинде јетирӱлер јок Э. Шаванн деп атту ученыйдыҥ айтканыла, тӱрктер ортодо манихейство буддизм кебин алынып таркаган («восточное манихейство было облачено в буддийское одеяние», с. 528). Санан келзе, Алтайдагы, Энесайдагы тÿрктерге ле кыргыстарга буддизм jебрен öйлöрдö согдилер ажыра, манихей религия болуп келген.\\nАйдарда, бу шиҥжÿлерде, jетирÿлерде биске не jилбилÿ?\\nJебрен тÿрктерде Теҥерини байлап, кöдÿретен болгоны ончо тÿрк таш-бичиктерде бар. Тÿрктер ортодо манихейство jайыларда, олор Курбустанды кöдÿрип баштаган («Культ Тенгри был заменен божеством Хурмуста»). Курбустан кудайды согдилер Хурмуста (Ормузда) (Ахура Мазда) дейтен (ДТС., 637 с. ДТС – древнетюркский словарь). Манихейлердиҥ кудайларын «Авесто» деп бичигинде Курбустан кудайды мактаган кожоҥдор кöп. Тÿрктер ортодо Курбустан элбеде таркаган – Тывада, Монголияда, Энесайда jаткан тÿрктер ортодо анчада ла. Онойдо ок Курбустан калмыктарда, монголдордо, буряттарда бар. Алтайларда эҥ јаан, эҥ бийик кудай – Курбустан. Курбустан – буркан деп тегин айдылбаган.\\nКудын туткан теҥери,\\nКучун, кучун, Курбустан.\\nКурчай тӱшкен солоҥы,\\nКуруйлап алган Ак-Буркан.\\nКуруй, куруй, оп куруй.\\nКурбустан керегинде сӱрекей јилбилӱ, јарт шӱӱлтелер В. А. Муйтуеваныҥ иштеринде бар. (В. А. Муйтуева «О космогонических представлениях алтайцев), (Проблемы изучения культурно-исторического наследия Алтая, Г-А., 1994, с. 90; «Ӱлген в религиозных представлениях алтайцев»), (Материалы к изучению прошлого ��орного Алтая, Г-А., 1992, с. 242-251; «О некоторых духах бурханизма»), (Проблемы изучения истории и культуры Алтая и сопредельных территорий, Г-А., 1992, с. 103-105). Курбустан кудайды бастыра ак јаҥду алтайлар кӧдӱрип јат, Курбустан – бастыра алтайлардыҥ кудайы, Курбустан – ол кудай. Тӧстӧргӧ кӧрӧ – темдектезе, Каршит, Јажылган, Ӱлген ӧскӧзине де. Курбустан, онойдо ок Курбустан-буркан деп айдып јат. Бу учуралда «буркан» «кудай» деп сӧслӧ тӱҥей. Оныҥ ӱстине Курбустанды ак јаҥду албатыныҥ кудайы деп керелеп турган.\\nАлтайлардыҥ ак јаҥында манихействоло база кандый колбулар бар? Арткан религияларга кӧрӧ, Маниниҥ религиязында эҥ јаан учурлу неме – от. Јебрен парсылдар ок чылап, согдилер (согојоктор) отты байлаган. Олор бойыныҥ храмдарында от кӱйдӱрген эмезе свеча («јула») камыскан. От эҥ ле јаан байлу неме болгон. курбустанды кӧдӱрзе, отты айландыра базып, оны «азырап», отло «алас» эдетен. Будда кудайдыҥ сӱриниҥ ордына јебрен манихейлердиҥ храмдарында от болгон. «Олордыҥ кудайлык кожоҥдорында отты мактап, оны байлаган кожоҥдор база бар. Темдектезе, «Авесто» бичикте – гимн «Поклонению огню».\\nАк јаҥга база јууктаткан неме: былардыҥ религиязында Айга-Кӱнге бажыратаны («Авестодо» – гимн Солнцу и Луне). Маниниҥ религиязында, космогонияда Кӱн ле Ай јаан учурлу болгон. Манихейлерде Сӱмер-Туу база болгон (гора Сумеру в буддизме).\\nМыныла колбулу база неме: jебрен манихейлерде бастыра неме эки jара бöлÿнген: «ак» ла «кара», «ак jарык» ла «алыс jер». Ак jарыкта кудай – Хормусту (Ормузд), алыс jерде – Ахриман. Согдилердиҥ алыс jердиҥ кудайы Ахриман jебрен тÿрктердиҥ кудайлык кеп-куучындарына кирбеген. Не дезе, јебрен тÿрктерде алыс јердиҥ јааны Эрлик («Эрклиг» – ДТС., 180 с. – «Ерклиг-кан» – рел., «царь-бог загробного мира»).\\nАйдарда, јебрен манихей – тÿрктердиҥ кöдÿрген кудайы – Курбустан. Онойдо ок олордо от сÿрекей jаан байлу болгон. Оныҥ ÿстине, мÿргÿзе, тÿште кÿнге кöрÿп, тÿнде айга кöрÿп – мÿргÿÿр («при молитвах обращались днем – к солнцу, ночью – к луне», с. 530).\\nМанихейлер, будисттер ок чылап, ончо немени тынду, öлтÿрерге jарабас дейтен. Анчада ла кижиниҥ канын тöкпöс. Бу религияда база бир кезек jаратпаган неме: аракы ичери. Анчада ла кудайдыҥ улузына – ӱредӱчилерге («мар»), јаҥда бийиктей отурган улуска («мочжо») аракы ичерге јарабас. Аракыны ичерге јарабазы керегинде куучын алтайларда база бар. Аракы ичерин кезем јаратпаган јаҥ ойто ло Курбустанла колбулу. Алтай кеп-куучындарда айдылган: Курбустан кудай аракы ичерин јаратпай, бу јаҥды бускан кижини (керек дезе Эрликти) каргап, кезедип јат. Аракы ичкен кижини куучын аайынча Эрликке тӱҥейлеер, Эрликтиҥ кижизи болор, кара немеге кирген кижи («Алтай кеп-куучындар» деп бичикте, текст №18). Манихейлерде база бир болгон јаҥ: воскресен сайын арутанар, јунунар. Алтай ак јаҥда кӧригер, база ондый ок (кӧригер: Алтай алкыштар, с. 8, 13). Манихейлерд�� бойын, кӱӱн-санаазын ару тудар, ӧскӧ кижиге јаман сананбас, кара сананбас (с. 516).\\nМанихейлерде эмдиги алтай јаҥга тӱҥей база бир неме: бай тудатаны. Олордо бай дегени «вачжо райчо» – религиозный пост (ДТС, c. 76). Бойыныҥ мӱргӱӱлдериниҥ алдында олор бай (райчжо) тудатан (с. 530).\\nМӱргӱӱл тужында олор кудайынаҥ, Курбустаннаҥ, кӱннеҥ, айдаҥ кижиниҥ кинчектерин алзын деп сурагылайтан.\\nМанихей религия тӱрктер ортодо элбеде јайылган. Тӱрктер ортодо, манихейлер ортодо, бу религияны тӧзӧгӧн кижини «Будда», «Мани-Будда» дейтен. Олордыҥ бичиктеринде «бодхисатвалар – Майтрея (Майтере), Шиги-мине (Шакьямуни) ле бакшылар (ӱредӱчилер) база учурап јат.\\nБу мынаҥ улам манихействоны, мен сананзам, «согди (согојок) кептӱ буддизм» деп айткадый. Бис эмди буркан јаҥысты канай айдып јадыс – «алтай кептӱ буддизм» деп. Эмди кӧрӧр болзо, манихейлердиҥ ле эмдиги алтайлардыҥ ак јаҥы сӱрекей тӱҥей. Чек ле игис немедий. Керек дезе, эртен тура кӱнди уткып, јакшылажып, кӱннеҥ алкыш сураганы. …Онойдо, кижи бодозо, оныҥ сӱнези кӧбӧлӧк болуп келип јат дегени база!.. Је эмди бу оок сурактардаҥ текшизине кӧчсӧ, чикезинче айтса, манихейство ол јебрен ӧйлӧрдӧ Алтайдыҥ кырларында јарлу јаҥ болгон. Тӧс Азияда, Алтай-Саян кырларда јаткан тӱрктер ле кыргыстар манихей религиялу отурган деп айдылып јат. Л. Р. Кызласов «История древней Хакасии» (М., 1993, с. 108) деп бичигинде Алтайды ла Энесай Саянды тыҥ башкалабай, мында јаткан албатылар манихей религияны (чике айтса: Курбустанды – Я. Е.) кӧдӱрген деп айдып јат. Ол бичикте јебрен кыргыстар керегинде (араб јетирӱлердеҥ) бичилген: цитата, орустап: «Есть у них храм для богомоления… Зажгли светильник, не гасят его, пока не погаснет сам собою. В молитвах употребляют особую, мерную речь… Молясь обращаются к югу. Поклоняются планетам Сатурну и Венере, а Марс считают дурным презднаменованием» (Венера – алт. Таҥ Чолмон). Оноҥ ары, Л. Р. Кызласовтыҥ шӱӱлтези (база ла цитата): «Наличие храма, священного огня, горевшего во время ночных молений, особой мерной речи, обращения во время молитвы к югу – все это говорит о манихействе, а не о какой-либо другой религии» Мында «зажгли светильник, не гасят его» дегенин алтай ак јаҥда «јула камысканына» тӱҥейлеерге јараар. «Молясь, обращаются к югу» дегенин «кӱн јанына», «кӱн эбире» «кӱнкеери» (тӱштӱк јаар) деп аайлаарга јараар. Бу јетирӱниҥ эҥ ле јилбилӱзи: «В молитвах употребляют особую мерную речь» дегени. Мында сӧс јок мӱргӱӱлдиҥ алкыштары керегинде.\\nТӱрктерде алкыштар ӱлгерлик кептӱ, сӱрекей јараш, кожоҥ-алкыштар. Манихейлер мӱргӱӱл тушта кыйалта јок кожоҥдойтон. Ол керегинде мындый јетирӱлер (цитатала): «Мани очень любил музыку, а его ученики приписывали ей божественное происхождение», «поэзия и музыка выступали в манихейском культе на передний план», «манихейский культ включал молитвы, пение гимнов» (530 с.). Калганчызында, «пение гимнов» дегени јарт, ол – «алкыш кожоҥдор», «кудайлык кожоҥдор». Кожоҥ, кӱӱ, алкыш јанынаҥ кӧрзӧ, алтай ак јаҥ озогы бу религияга сӱрекей јуук.\\nБис бӱгӱн кудай керегинде јетирӱлерди ары-бери собурып, улустыҥ бажын айландырып, санаа-шӱӱлтезин булгап јадыс – «буддизм», «манихейство», «несторианство» – ӧскӧзи де. Је буддизм ле манихейство сӱрекей јуук, тӱҥей.\\nОноҥ чыккан «кожымак» религия уйгурлардаҥ ла кыргыстардаҥ озогы бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ – эмдиги бистерге, алтайларга, јеткен. Оныҥ учун бистиҥ алтай ак јаҥыс буддизмге келишпей туру, бу не атазы јаҥ деп кайкажып јадыс. Кӧргӧндӧ, бу бистиҥ алтай јаҥысты, ак јаҥысты туку ла качан ада-ӧбӧкӧлӧрис – јебрен тӱрктер – јаҥдап, јазап койгон. Ол туштарда олор Курбустан кудай деп, От-јалар деп, Кӱн-буркан ла Ай-буркан деп јаҥдаган. Бийик, эптӱ, јакшы јерлерде тагылдар тудуп, Курбустан кудайды кӧдӱрген. Храмдар керегинде Л. Р. Кызласов бичигинде бичип јат. Улустаҥ уккан јетирӱлерле болзо, манихейлердиҥ храмдарына тӱҥей кӱреелер, тагылдар бистиҥ Алтайыста база бар. Бу сӱрекей јебрен тагылдар, эмдиги тагылдарга кӧрӧ. Тагылдардыҥ бӱдӱминеҥ кӧрзӧ, мында јуулган улус кӱнчыгыш-тӱштӱкке баштанып, эртен тура чыккан кӱнле кожо, Кӱн-бурканды, Кудайын Курбустанды кӧдӱрген болгодый.\\nАк јаҥ – ол јетире шиҥделбеген јаҥ. Ондо эмди де кӧп ачылбаган сурактар бар. Биске керектӱ кӧп бичиктер, судурлар мында, Алтайда, јок. Олор ӱзези јаан библиотекаларда, Москвада, Петербургта… Је бу ас, чала јетирӱлер биске кӧргӱзип јат: бистиҥ ак јаҥыс сӱрекей јебрен тазылду.\\nАк јаҥныҥ агажыныҥ тазылы – ол алкыш кожоҥдор. Кожоҥдор, алкыштар јогынаҥ – ак јаҥы да јок. Алтай чӱм-јаҥдарды школдо ӱредип, ак јаҥга балдарды баштандырып турган болзо, кожоҥдорды школдордо, байла, база ӱредер керек. «Кожоҥдоп, шоорлоп амырагылап јӱрзе… Алтай-кудай сӱӱнер… кижини јакшы кӧрӧр» деп тегин айтпаган. Ого коштой Мамаш ӧрӧкӧнниҥ айтканыныҥ бирӱзи: «Ачынчак… кокыр билбес јаш ӱйе ӧзӱп јат. Кокырлап неме айтсаҥ, аайлабас… кижини айткылай берер…». Алтай кожоҥдордыҥ учына да, тӱбине де, куйузына да јетпес. Мӱргӱӱл кожоҥдор, Алтайды мактаган кожоҥдор, куда-той кожоҥдор, сӱӱш, сӧгӱш, иш кожоҥдор… Кожоҥдорды школдордо ӱредерге јеҥил болор керек. Алтай тилине де ӱренерге јарамыкту болор.\\nБу статья Мамаштыҥ кудай керегинде кожоҥдорына тайанып бичилген. Ӧрӧкӧн 2001 jылда ада-ӧбӧкӧлӧрине jана берди.\\nКуштыҥ кааны келгей не?\\nБистиҥ кааныс келгей не?\\nКастыҥ кааны келгей не?\\nЈабага малдыҥ одоры\\nЈаш ӧлӧҥниҥ тӧзинде\\nЈаш бойыстыҥ јӱрӱмис\\nКулун малдыҥ одоры\\nКулузын ӧлӧҥ тӧзинде\\nКулугур бойыстыҥ јӱрӱмис\\nКуча мӱӱзи кумурук\\nКудай јараш кӧргӧй не?\\nКудайым деп сананза,\\nБир быйаны јеткей не?\\nТеке мӱӱзи теҥ болзо,\\nТеҥери јараш кӧргӧй не?\\nТеҥерим деп сананза,\\nАк тепсеҥниҥ ӱстине\\nАк ширдек јайдым – кӧрзин деп.\\nАк јаҥар айттым – уксын деп.\\nКӧк тепсеҥниҥ ӱстине\\nКӧк ширдек јайдым – кӧрзин деп,\\nКӧк јаҥар айттым – уксын деп.\\nАк ӧлӧҥ бажы ак чечек\\nАк бором јизе – тӱк сериир.\\nАк ӧзӧк бажы ак чаҥкыр\\nБис мӱргӱзеес – сын сергиир.\\nКӧк ӧлӧҥ бажы кӧк чечек\\nКӧк бором јизе – тӱк сериир.\\nКӧк ӧзӧк бажы кӧк чаҥкыр.\\nАк Алтайдыҥ ак арчын\\nАлтайдыҥ кару агажы,\\nАк јаҥарлу албаты\\nБырканга кару албаты.\\nКӧк Алтайдыҥ кӧк арчын\\nКӧк јаҥарлу албаты\\nБайры бӱрлӱ бай кайыҥ\\nБай тазылы јеҥесте,\\nБай јыргалы – Алтайда.\\nЭкче бӱрлӱ бай кайыҥ\\nЭм тазылы јеҥесте,\\nЭм јыргалы – Алтайда.\\nКӧкӧрӱ бажы кӧк туман\\nКӧк булутла кожо учар.\\nКӱн канадын јайгажын\\nТӧртӧн эки јуракай (солоҥы).\\nАгару бажы ак туман\\nАк булутла кожо учар.\\nАй канадын јайгажын,\\nАлтан эки јуракай.\\nЭбирип аккан талайдыҥ\\nБажын билген тайгалар.\\nЭки јашту бойыстыҥ\\nТынын билген буркандар.\\nАйланып аккан талайдыҥ\\nАлты јашту бойыстыҥ\\nМуҥ малды баштайтан\\nБулан тӱктӱ суру бар.\\nМуҥ аймакты баштайтан\\nМуҥ јалалу башкы бар.\\nЈӱс малды баштайтан\\nЈӱлӱн тӱктӱ суру бар.\\nЈӱс аймакты баштайтан\\nЈӱс јалалу бакшы бар.\\nАйры кулак бажында,\\nЭки кулак бажында,\\nЭл аймактыҥ темдеги\\nЭки алакан чийӱде.\\nКарыш куйрук суй салып,\\nКамду кирбеен суу бар ба?\\nБис айтпаан сӧс бар ба?\\nКулаш куйрук суй салып,\\nКумдус кирбеен суу бар ба?\\nБистиҥ айтпаан сӧс бар ба?\\nСӱрӱ тууныҥ бажына\\nШӱлӱзин тепкен карчага.\\nСӱрлӱ баштыҥ алдына\\nСӱмезин айткан албаты.\\nКара тууныҥ бажына\\nКамду тепкен карчага.\\nКаруулу баштыҥ алдына\\nКаруузын айткан албаты.\\nОттыҥ бажы обоо кӱл –\\nОдус буркан байзыҥы,\\nОн ширеелӱ Ак-јайзаҥ\\nОйрот каанныҥ ийнизи.\\nТӧрдиҥ бажы тӧстӧк кӱл –\\nТӧртӧн буркан байзыҥы,\\nТӧрт ширеелӱ Ак-јайзаҥ\\nАлтын тууга ай тийер,\\nАрка тууга теҥ тийер.\\nАлтын Ойрот каан келер,\\nАлбаты бисти јон эдер.\\nКӱмӱш тууга кӱн тийер,\\nКӱреҥ тууга теҥ тийер.\\nКӱмӱш Ойрот каан келер,\\nКӱреелей бисти јон эдер.\\nАлтын јӱстӱк колымда,\\nАрба јажым бурканда.\\nМӧҥӱн јӱстӱк колымда,\\nМӧҥкӱ јажым бурканда…\\nЈеге-байа чолом бар,\\nЈердеҥ сӱрлӱ танам бар.\\nАка-байа чолом бар,\\nАлтайдаҥ сӱрлӱ танам бар.\\nЭкче тайга баскажын,\\nЭрјине сыны сергийтен.\\nЭртенги кааныс келгежин,\\nБистиҥ сыныс сергийтен.\\nБайры тайга баскажын,\\nМалдыҥ сыны сергийтен.\\nБарган кааныс келгежин,\\nЭрчиш тӧмӧн куш барды\\nЭки канат теҥ барды.\\nЭбирип ойто келерде,\\nЭдиске ӱни теҥ келди.\\nАбакан тӧӧн куш барды\\nАй канады теҥ барды.\\nАйланып ойто келерде,\\nАмыргы ӱни теҥ келди.\\nАлтын сулук јок болды,\\nак боробыс туйлады.\\nАка-јайзаҥ јок болды,\\nТемир сулук јок болды,\\nТеҥ боробыс туйлады.\\nТемичи јайзаҥ јок болды\\nАлтан атла јелерде,\\nТибирткиндӱ бай Алтай,\\nТӱдӱскектӱ кин Алтай.\\nТӧртӧн атла јелерде,\\nТибирткендӱ бай Алтай.\\nЕ. Ямаева, тӱӱки билимдердиҥ кандидады","num_words":4107,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18014.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Никотиндӱ кожымакты балдарга сатпас эдер керек - altaicholmon\\nШак мындый баштануны «Единая Россияныҥ» Алтай Республиканыҥ парламентиндеги фракциязы эткен. Бу баштануны парламенттеги арткан бастыра фракциялар ла биригӱлер јӧмӧгӧн. Ол баштану јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин парламенттиҥ су-кадыкты корыыры ла јӧнјӱрӱмдик политика аайынча комитединиҥ јааны Алена КАЗАНЦЕВА айдат:\\n—Никотиндӱ кожымакты јажы эр кемине јетпегендерге садарын токтодоры аайынча суракты бистиҥ фракция тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала кӧдӱрип баштаган. Ӧскӧ фракциялардагы коллега-депутаттар бисти јӧмӧгӧни учун быйанысты айдадыс. Республикан парламенттиҥ 2019 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 20-чи кӱнинде ӧткӧн тӧртинчи сессиязында никотиндӱ ле (эмезе) ого тӱҥдеш ӧскӧ немелерлӱ сооротон эмезе чайнайтан кожымактарды балдарга садарын, никотинди электрон эп-аргалар ажыра экелерин, таҥкыны изидер јазалдарла јеткилдеерин токтодоры аайынча РФ-тыҥ Федерал Јууныныҥ Государственный Думазыныҥ председатели В. В. Володинге баштану бирлик ӱнле јарадылган болгон.\\nБойыстыҥ самарабыста бис соорор таҥкыныҥ (снюс) оптовый ла розничный садузын токтодоры аайынча 2015 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде јарадылган «Граждандардыҥ су-кадыгын таҥкыныҥ ыжынаҥ ла таҥкыны тартканыныҥ салтарларынаҥ корыыры керегинде» Федерал јасактыҥ 19-чы тизимине кубулталар кийдирери керегинде» 456-ФЗ таҥмалу Федерал јасак јарадылган ла Россия Федерацияныҥ Административный јасакбузуштар керегинде кодексиниҥ 14.53 тизимине кубулталар эдилген соҥында, ороондо никотиновый пэктер (никотиндӱ ле (эмезе) ого тӱҥдеш, је бойыныҥ составында таҥкы јок, соорор эмезе чайнаар кожымактар) элбеде таркаганын темдектегенис.\\nОл кожымактар «Граждандардыҥ су-кадыгын таҥкыныҥ ыжынаҥ ла таҥкыны тартканыныҥ салтарларынаҥ корыыры керегинде» Федерал јасактыҥ аайлаштырузына кирбей турган ла јайым садылат.\\nКожымактарды кайдаҥ ла садып алар арга бар, баазы јеҥил ле оны ачыгынча садып турган учун, олор јашӧскӱрим ортодо, ол тоодо мынаҥ озо ӧйдӧ таҥкылу кожымактарды ла никотиндӱ ӧскӧ дӧ продукцияны тузаланбагандар ортодо элбеде јарлу боло берген. Мындый кожымактарды тузаланган соҥында, кижи олорго тӱрген ӱренижип, олордоҥ психотропный камаанду боло берет.\\nНикотининиҥ кеми 75-теҥ ала 90 миллиграммга јетире, ӧскӧ дӧ компоненттерлӱ кожымактар кижиниҥ эди-канын тӱрген корондоп јат. Мындый корондоштыҥ кийнинеҥ кижиниҥ эди-каныныҥ айалгазы сӱрекей тыҥ коомойтыйт, кезик учуралда кижи божойт.\\nНикотинди электрон системалар ажыра экелип турганы элбеде јарлу. Эҥ ле кӧп тузаланылып турганы электрон сигареттер ле вейптер.\\nТаҥкыга тӱҥдеш кожымактарды балдарга сатпазын аайлаштырары јасакла чокымдалбаган учун, јажы эр кемине јетпегендер электрон сигареттерди кандый да буудак-кирелендириш јогынаҥ садып алар аргалу болуп калган. Олор ол сигареттерди кӧп улус болуп турган јерлерде, балдардыҥ площадкаларында, керек дезе школдыҥ кабинеттеринде ачыгынча ла тарткылайт.\\nСадучылар ол продукцияны кижиниҥ су-кадыгына кандый да каршузын јетирбей турган «каршузы јок суузымак буу-пар» деп рекламировать эткилейт. Је чынынча айтса, тузаланган соҥында олор каршулу немелерлӱ продукция болуп јат. Олордыҥ составында гликольдор, альдегидтер, полициклический ароматический углеводородтор, таҥкыга тӱҥдеш нитрозаминдер, металлдар, силикат ла ӧскӧ дӧ не-немелер бар. Ол веществолордыҥ кӧбизи коронду ла канцерогенный, кижиниҥ су-кадыгына каршу јетирип турган деп темдектелет.\\nБу суйук немелерди электрон сигареттерде тузаланарын кижи бойы келиштирет. Олорды ӧйинеҥ ӧткӱре кӧп кеминде тузаланза, кижиниҥ, анчада ла баланыҥ су-кадыгына јаан каршу јетирилет. Јӱрӱмдик ченемелдеҥ кӧрзӧ, вейптерди (олордыҥ кезигинде никотин де јок болзо) тузаланган балдардыҥ кӧбизи соҥында кӧндӱре таҥкылай берет.\\nКальяндарды тартары јанынаҥ суракты таҥынаҥ тургузар керек. Эксперттердиҥ айтканыла болзо, кальяндарды тартканы кижиниҥ су-кадыгына база каршузын јетирет: буулап турган алкоголь ло таҥкы кижиниҥ психиказына јаан каршулу, улус мундштук ажыра јӱзӱн-башка ооруларла југужар да аргалу. Патрубкаларда ла колбаларда база јуугуш оорулардыҥ микроб-вирустары болор аргалу.\\nТургуза ӧйдӧ бу не-немелерле колбулу сурактар кандый да федерал јасакла, Россия Федерацияныҥ Калан кодексинеҥ ӧскӧ, аайлаштырылбайт. Мында јӱк ле никотинди экелери јанынаҥ электрон системалардыҥ подакцизный товарларыныҥ тооломына кирип турган не-немелерге калан салылат.\\nӦрӧ айдылган айалгаларды ајаруга алып, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы никотиндӱ не-немелерле колбулу сурактар јанынаҥ «тежиктерди» јоголторы аайынча баштану эткени ол.\\nБу суракты сенаторлор, Государственный Думаныҥ депутаттары, анайда ок Минсу-кадыктыҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ ле МВД-ныҥ ишчилери база кӧдӱрип турганын, Федерацияныҥ Совединиҥ јонјӱрӱмдик политика аайынча комитединиҥ јуунында «Единая Россияныҥ» никотиндӱ кожымактарды балдарга садарын токтодоры аайынча шӱӱлтезин јӧмӧгӧнин угала, мен де, коллегаларым да сӱрекей сӱӱндис.\\nНикотиндӱ не-немелерди балдарга садарын токтодоры керегинде јасактыҥ ӱлекерине келиштирте тӱзедӱлер экинчи кычырышла јуук ӧйдӧ јарадыларына быжу иженедис. Бис дезе бу ууламјылу иш федерал кеминде канайда ӧдӱп турганын бойыстыҥ ајарубыста тударыс.\\nМен сананзам, бу јасак јуук ӧйдӧ јарадылып калар. Нениҥ учун дезе, балдарга мындый корон-никотиндӱ немелерди садарын јаратпай турганын РФ-тыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Олег Салагай, РФ-тыҥ МВД-зыныҥ наркотиктердиҥ ӧдӱштирӱзин шиҥжӱде тудары аайынча баш башкартузыныҥ јааны Андрей Храпов угускан. Роспотребшиҥжӱниҥ јааны Анна Попова ол веществолор аш-курсактыҥ тооломына кирбей турганын керелеген самарага колды салып койгон. Мыныла колбой эмди ол веществолор кирелендириштӱ ӧскӧ бӧлӱкке кийдирилер. Бу продукцияла колбулу сурак аайлаштырылбай турган учун, полиция кандый да чокым алтам эдип болбойт. Сурак федерал јасак кеминде аайлаштырылза, кӧп курч сурактар чечилери јарт.","num_words":1385,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19928.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Бистиҥ ороон, бистиҥ Конституция, бистиҥ јӧбис - altaicholmon\\nЭртен, јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде, РФ-тыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери аайынча Текшироссиялык ӱнбериштиҥ кӱни ӧдӧр.\\nЧокымдап айткажын, орооныстыҥ Тӧс јасагына тӱзедӱлер кийдирери аайынча текшироссиялык ӱнбериш кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала башталган ла јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱни бу тӱӱкилик учурлу керектиҥ ӧдӧтӧн калганчы кӱни болор.\\nБу јаан керек-јаракла колбой Алтай Республикада 236 талдаачы участок, олордыҥ кажызында ла 6-даҥ ала 10-го јетире јондык ширтеечилер (наблюдательдер) иштейт.\\nОроонныҥ Конституциязына кубулталар кийдирери јанынаҥ текшироссиялык ӱнбериш коронавирустыҥ пандемиязыныҥ ӧйине келижип калган учун талдаачы участоктор таҥынаҥ коруланарыныҥ эдимдериле толо јеткилделген. Айдарда, ӱнбереечилердиҥ бастыразы коронавирустаҥ коруланар эдимдерле јеткилделет. Олорго медицинаныҥ маскалары ла перчаткалар, таҥынаҥ башка ручкалар база берилет. Кезик участоктор тышкартына кӧчӱрилгенин, бастыра ла участоктордо дезинфекция ӧткӱрилип турганын темдектеер керек.\\nКош-Агаш ла Улаган аймактардыҥ ыраак јурттарында јадып турган улус, службазын Кош-Агаш, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймактарда ӧдӱп турган пограничниктер, јайгы турлуларда јайлаган малчылар ла кордондордо иштеген егерьлер Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталар кийдирери јанынаҥ ӱнбериште бойлорыныҥ ӱндерин кичӱ изӱ айдыҥ 18-25 кӱндеринде озолондыра берип салган.\\nРФ-тыҥ Конституциязына кубулталар кийдирери јанынаҥ текшироссиялык ӱнбериште ӱнин бербеген кижи шак бӱгӱн эмезе эртен граждан молјузын бӱдӱрер аргалу. Бастыра улусты ӱнбериште туружарына кычырадыс!","num_words":367,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17427.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ сурактарыла башкарынып - altaicholmon\\nБистиҥ бастырабысты бистиҥ кичӱ Тӧрӧлиске сӱӱжис ле ого чындык болгоныс, бистиҥ республикада јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын бийиктедер деген кӱӱн-санаа бириктирет. Бӱгӱн «Единая Россия» партия партийный ӱлекерлер аайынча баштаҥкайлар эдет. Алтай Республикада 14 федерал ӱлекерлер јанынаҥ иштер ӧдӧт, олор бастыразы јербойыныҥ аҥылузын ла улус биске бойыныҥ шӱӱлтелериле баштанар аргалузын ајаруга алат. Онызы «Городская среда», «Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы», «Бек биле», «Су-кадык келер ӧй» деген ӱлекерлерде јап-јарт кӧрӱнет.\\nБисте билгирлер, ченемел, бойыбыстыҥ аҥылу јаҥжыгуларыс, республикан ла федерал јаҥныҥ јӧмӧлтӧзи бар. Эҥ ле учурлузы – албаты-јонныҥ јилбӱлерин корыырына белен улус бар. Партияныҥ ӱлекерлериниҥ ижинде «Единая Россиядаҥ» бастыра кеминде депутаттар, бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарыныҥ башкараачылары, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы туружат. Ишти партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызыныҥ ордынчызы, Алтай Республиканыҥ депутады Константин Криворученко аайлаштыра башкарат.\\nКелер ӧйгӧ кӧрӱп, граждандар ла партиецтер ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иш мынаҥ да ары улалар, иштиҥ јаҥы бӱдӱмдери ле бис ӧмӧлӧжип бӱдӱрер јаҥы иш-амадулар болор, бис бастыразын једимдӱ алып чыгарыс деп, бир де јалтанбазынаҥ айдарга јараар!\\n«Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели\\n«Единая Россияныҥ» ӱлекерлери\\n«Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы»\\n«Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин: «Партияныҥ ӱлекерин јӱрӱмде бӱдӱрип турганы театрдыҥ ижиниҥ ӧзӱмине, аймактарда ла јурттарда Культураныҥ тураларыныҥ материальный тӧзӧлгӧзин јаҥыртарына камаанын јетирип турганында алаҥзу јок».\\nБыјыл 29 јуртта Культураныҥ тураларында јаҥы техникалык јазалдар тургузылар. Бу ишке федерал, тергеелик ле јербойындагы бюджеттердеҥ 12 миллион салковойдоҥ шыдар акча чыгарылган. Кезик не-немелер јаҥызыла солылар: кӧрӧӧчилердиҥ залдарында отургыштар, акустический ле световой системалар, сценаныҥ кийими, прожекторлор ло о. ӧ. 2018 јылдыҥ программазына Турачак, Озеро-Куреево, Дмитриевка, Ыныргы, Тунјы, Кичӱ Ийин, Ыны-Оозы, Бӱлӱлӱ, Манјӱрек, Бешпелтир, Эликманар, Ильинка, Чаргы, Беш-Ӧзӧк, Кӱпчеген, Шашыкман, Кулады, Тӧбӧлӧр, Кош-Агаш, Кӧкӧрӱ, Улаган, Амур, Ӱстиги-Оймон, Березовка, Чендек, Јодролу, Санаровка, Јабаган-Бажы, Моты-Оозы јурттарда Культураныҥ туралары кирген.\\nАнайда ок билдирлӱ болушты театрдыҥ ӧмӧликтери алар, олордыҥ јайаандык ижин јӧмӧӧрине ле техникалык јеткилдежине 37 миллион салковойдоҥ кӧп акча ууландырылар. Быјыл јаҥы 17 спектакль тургузылар. Јаш кӧрӧӧчилерге албатыныҥ чӧрчӧктӧри ле орус классиктердиҥ чӱмдемелдери аайынча тургузылган ойын-спектакльдар кӧргӱзилер. Кӧксуу-Оозы аймакта балдарга Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган спектакль тургузар. Аҥылу ајару алтай чӱмдемелдерге эдилер. Темдектезе, П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национальный драматический театрда «Маадай Кара», «Торко Чачак», «Кызалаҥду јылдар», «Кудачы Тӱлкӱ» деген пьесалар аайынча иштер ӧдӧт. «Маадай Караныҥ» премьеразы сыгын айдыҥ 23-чи кӱнинде болор.\\nУгузу бичиктер јуур тужында культураныҥ учреждениелериниҥ эҥ артык шӱӱлтелери чукталган, јурттарда клубтардыҥ материально-техникалык тӧзӧлгӧлӧриниҥ айалгалары, јурттардыҥ албаты-јоныныҥ ла ӧткӱрилген и��-керектердиҥ тоолоры, јайаандык ӧмӧликтердиҥ ижи ајаруга алылган.\\nПартияныҥ «Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы» деп ӱлекериниҥ координаторы РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ депутады Иван Белеков.\\n«Бирлик ороон – јарамыкту айалга»\\n2018 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында болгон эҥ ле јаан керек-јарактардыҥ бирӱзи республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улуска јарамыкту айалга тӧзӧӧр иш-керектер аайынча мониторинг ӧткӱрилгени болот. Јондык советтиҥ чыгартулу улузы су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улус организациялардыҥ, учреждениелердиҥ тураларына кирерге эптӱ болзын деп, кандый айалга тӧзӧлгӧнин шиҥдеп кӧрӧргӧ, Майма ла Кош-Агаш аймактар јаар барып јӱргендер: пандустар, алдыртарыныҥ кнопкалары, кенектерге учурлалган аҥылу знак-темдектер бары-јогын кӧрӧргӧ. Партияныҥ ӱлекериниҥ јӧмӧлтӧзиле, Јеҥӱниҥ кӱниниҥ алдында Горно-Алтайсктыҥ школдорында «Јалакай болорыныҥ урокторы», Тӱндӱк Кавказта јуучыл керектердиҥ туружаачызы ла Мужество орденле кайралдаткан Каир Тандыбаевтиҥ турушканыла, ӧткӱрилген.\\nПартӱлекер кенек улуска јондык транспортты тузаланарында јарамыкту айалгалар, јолло ары-бери јӱрериниҥ ээжилерин олор јӱрӱп турган јерлерде келиштирте тузаланып, тӧзӧӧрин темдектейт. Јондык советтиҥ турчыларыныҥ шӱӱлтезиле, јаш ӱйени су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улуска кижилик кӱӱндӱ болор кӱӱн-санаага таскадары јаан учурлу.\\n«Бирлик ороон – јарамыкту айалга» деген партӱлекердиҥ координаторы РФ-тыҥ Јонјӱрӱмдик страхование аайынча фондыныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ управляющийи, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Светлана Кудрявцева.\\nБыјыл Горно-Алтайскта бу партӱлекерге кӧп квартираларлу 12 тураныҥ јанында јерлер кирген. Каланыҥ ӱч микрорайонында оромдордогы тренажерлорлу спортплощадкалар тургузылган. Коммунистический проспектте В. И. Ленинниҥ адыла адалган тепсеҥ ле Ткаций деп адалган токтодулар ортодо јойу улус јӱретен тротуарларды, Алтайский оромныҥ јанында Майма сууныҥ јарадын јарандырары темдектелип калган, культураныҥ ла амыраштыҥ каладагы паркында Экстрим-парк тудар иш учына једип барааткан.\\nКаланыҥ администрациязыныҥ башкартузы ла «Единая Россияныҥ» «Городская среда» деген партийный ӱлекериниҥ чыгартулу улузы тудулып јаткан объекттерде подрядчиктердиҥ ижин шиҥжӱде тудат. Эл-јонло, подрядчиктерле туштажулар ӧйинде ӱлекерлерге кандый да кубулталар эдери, суу агатан системалар, автотранспорт ло јойу улус јӱрерин тӧзӧӧри, одоштойындагы јерлер јанынаҥ шӱӱлтелер шӱӱжилет. Аҥылу ајару одоштойындагы јерлердиҥ ле кӧп квартираларлу туралардыҥ јанында јерлердиҥ айалгаларына эдилет.\\n«Городская среда» деген партӱлекердиҥ координаторы АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Герман Чепкин.\\n«Су-кадык келер ӧй»\\nПартияныҥ «Су-кадык келер ӧй» деген ӱлекериниҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн «Ӧмӧ-јӧмӧ эдели!» деп кыймыгуныҥ кеминде «Бистиҥ геройлор» деген акцияныҥ федерал бӧлӱгиниҥ уч-турултазыла, бастыра ороонноҥ 98 јеҥӱчил балдардыҥ албатылар ортодо «Артек» деген тӧс јериндӧӧн барар путевкаларла кайралдаткан. Олордыҥ тоозында – Алтай Республиканыҥ чыгартулу улузы – Горно-Алтайсктыҥ 13-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиктери Елизавета Королева ла Кристина Черепанова, 1-кы таҥмалу орто ӱредӱлӱ школдыҥ ӱренчиги Оксана Кукуева.\\nБастыра ороон ичинде ӧткӧн акцияда ӱредӱликтиҥ 15 муҥнаҥ шыдар учреждениелеринеҥ 10 муҥнаҥ кӧп лидерлер эҥ артык деген атла ададары учун маргыжуда турушкан. Јерлештериниҥ ат-нерелӱ керектериниҥ темдеги ажыра тӧрӧлчи кӱӱн-санаалу болорыныҥ таскамалына, Россияныҥ ла кичӱ Тӧрӧлиниҥ тӱӱкизине каруулу ла чебер болорына, јерлештериниҥ ле бистиҥ ороонныҥ улузыныҥ ат-нерелӱ керектерин тооп јӱрерине, Россияныҥ тӱӱкизинде кереес кӱндерди кӧптӧдӧрине ууландырылган керек-јарактарда ӱренчиктер эрчимдӱ турушкан.\\nБыйанду самаралар кураторлорго – 1-кы таҥмалу школдыҥ директорыныҥ ордынчызы Елена Романовага ла 13-чи таҥмалу школдыҥ ӱредӱчизи Мария Лыжинага табыштырылган. Ӱредӱликтиҥ учреждениелеринде кураторлорго лидерлерле, акцияныҥ туружаачыларыла иштеери јанынаҥ кеми јаан иш молјолгон болгон. Анайда ок олор јеҥӱчил болгон балдарды «Артек» МДЦ јаар аткарарын тӧзӧӧринде база турушкан. Соҥында балдар јанып келерде, акцияныҥ тергеелик партнерлоры Алтай Республиканыҥ кайкамјык јерлерине учурлалган «Мениҥ кичӱ Тӧрӧлим» деген экскурсионный программа тӧзӧгӧн.\\n«Су-кадык келер ӧй» деп ӱлекердиҥ координаторы АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Федор Рау.\\n«Jеткер јок јолдор»\\n«Јеткер јок јолдор» деген федерал ӱлекердиҥ тергеелик активисттери Алтай Республиканыҥ автошколдоры канайда јепселгенин, јеткилделгенин шиҥдеп кӧрӧринде турушкан. Алтай Республикада 14 автошкол иштейт, олордыҥ кажызы ла јылына 350 кире курсанттар белетейт. Ӧткӱрилген шиҥжӱниҥ уч-турултазыла, бастыра бу школдордо ӱредӱниҥ материально-техникалык айалгалары ла методикалык материалдар лицензионный некелтелерге келижет, школдордыҥ ижи ГИБДД-ныҥ аҥылу бӧлӱгиниҥ кату шиҥжӱзинде тудулат.\\nӰлекердиҥ јӧмӧӧчилери ором-јолдордыҥ айалгалары јанынаҥ мониторингте туружат, јол јазаачылар олордоҥ болгон ајарулар аайынча тутак-једикпестерди тӱрген јоголтот. Ӱлекердиҥ туружаачылары федерал јасакберимге ле нормативный тап-эриктик акттарга кубулталар аайынча шӱӱлтелер белетееринде туружат.\\n«Јеткер јок јолдор» деп партӱлекердиҥ координаторы автомобильный јолдордыҥ республикан башкартузыныҥ јааны, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Николай Нечаев.\\nӰлекер тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестерин чеберлеерине ле орныктыра јазаарына ууландырылып јат. Республикада Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлай тургузылган кереестердиҥ тоозы 171, олордоҥ 81-и государственный реестрге кийдирилген. Тергеелик јондык совет кереестер тургузары ла кереестерди јаҥырта јазаары аайынча шӱӱлтелер јууйт, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган кереестерди госреестрге кийдирерин тӱргендедип, олордыҥ бастыразын аҥылу корулашка алары јанынаҥ баштаҥкай эдет. Партӱлекер јондык ишчилерди ӧмӧ-јӧмӧ ишке тартып, тӱӱкиниҥ кереестерин јаҥырта јазаарын шиҥжӱде тудат.\\n«Тӱӱкилик эземниҥ» координаторы – Алтай Республикадаҥ сенатор Татьяна Гигель.\\n«Билгирлерлӱ тузаланаачыныҥ школы»\\nБу ӱлекер јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын бийиктедерине, улус јарамыкту ла јеткерлӱ эмес айалгаларда јадарын тӧзӧӧрине, улустыҥ ЖКХ-ныҥ бӧлӱгинде билгирлерин бийиктедерине ууландырылган.\\nБойыныҥ јаткан туразы јанынаҥ тап-эриктерин канай тузаланары, башкараачы организацияла колбуны канайда тӧзӧӧри эмезе ӧскӧзин талдап алары, тураныҥ соведин тӧзӧӧри, текши тураныҥ керексиништериниҥ чыгымдарыныҥ кемин астадары, тура-коммунальный јеткилдештердиҥ квитанцияларыныҥ аайы-бажына чыгары, тураныҥ јанында јерди јарандырары, одоштой јаткандарла оҥдошпосторды аайлаштырары – партӱлекер бу ла ӧскӧ дӧ кӧп тоолу сурактарга каруу берер. Партӱлекердиҥ тергеедеги јондык соведи ЖКХ-ныҥ сурактары аайынча Ачык эжиктердиҥ кӱндерин, туштажулар, эл-јонго јартамалду иш ӧткӱрет.\\nБу партӱлекердиҥ координаторы Алтай Республиканыҥ Государственный тура инспекциязыныҥ јааны Олег Пьянков.\\n2018 јылдыҥ кӱӱк айында партияныҥ «Јаҥы школ» ӱлекериниҥ баштаҥкайыла АР-дыҥ 150 школында ӧрттӧҥ коруланарыныҥ ээжилери канайда бӱдӱп турганы шиҥделген. Шиҥдештердиҥ турулталары Россияныҥ МЧС-на, Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик министерствозына, онойдо ок «Единая Россия» партияныҥ ЦИК-не аткарылган.\\nПартияныҥ ӱлекериниҥ координаторы – АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер ле СМИ аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов.\\nПартӱлекер јажы јаан улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерин јӧмӧӧрине ууландырылган. Партӱлекердиҥ активисттери пенсионерлерге башка-башка керек-јарактар ӧткӱрет, олорго куурмакчылардаҥ канай коруланары керегинде куучындайт, јаан јаштуларды компьютерле иштеерине ӱредет, карганактардыҥ тура-интернаттарыныҥ јанында јерлерди јарандырат.\\nКуран айда бу ӱлекердиҥ јӧмӧлтӧзиле, пенсионерлерге Алтай Республиканыҥ јараш ла кайкамјык јерлери јаар экскурсия тӧзӧлгӧн. «Јиит Гвардияныҥ» чыгартулу улузы бу јол-јорыкта гидтер болгон. Амырап јӱрген улус Патмос ортолыкта Иоанн Богословтыҥ серкпезине барып, «Эчкиниҥ орык јолыла» амырашту базып, ГЭС-те, Ороктой јурттыҥ јанында кӱрде, анайда ок Чамал ла Майма аймактардыҥ ӧскӧ дӧ јилбилӱ јерлеринде болгондор.\\n«Јаан ӱйе» деп партӱлекердиҥ координаторы АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ јонјӱрӱмдик корулаш ла эл-јонныҥ су-кадыгын корыыры аайынча комитединиҥ председатели Наталья Никитенко.\\n«Единая Россияны�� јӧмӧӧчилер Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилериле, «Јиит Гвардияныҥ» чыгартулу улузыла кожо партияныҥ «Албатыныҥ шиҥжӱзи» деген ӱлекери аайынча садуныҥ предприятиелеринде, јондык аш-курсактыҥ јерлеринде шиҥжӱлер ӧткӱрет. «Единая Россияныҥ» бу ӱлекери албаты-јонныҥ аш-курсактыҥ политиказыла колбулу билгирлериниҥ кемин, аш-курсактыҥ товарларыныҥ ла јеткилдештериниҥ чыҥдыйын бийиктедерине, бӱгӱнги конкуренцияда туружар тӧрӧл продукция, ол тоодо аш-курсактыҥ ла медицинаныҥ бӧлӱгинде, эдип чыгарарын тӧзӧӧрине ууландырылган.\\nЈасакберимниҥ ээжи-некелтелерин бусканы учун кандый административный каруузына тургузылары керегинде јартамалду куучындар садуныҥ предприятиелериниҥ чыгартулу улузыла ӧткӱрилет. Анайда ок шиҥжӱ иштер ӧткӱрер ӧйинде оноҥ озо илезине чыгарылган бузуштарды јоголторы јанынаҥ иштер ӧткӱрилип јат. «Албатыныҥ шиҥжӱзи» деген партӱлекердиҥ координаторы Алтай Республиканыҥ баш санитарный врачы Леонид Щучинов.\\nПартияныҥ бу ӱлекери балдардыҥ су-кадыгын тыҥыдарына ла ӧзӱп јаткан ӱйени су-кадык јӱрӱмге таскадарына ууламјылалган. Ӱлекерди бӱдӱрерге тергееде јиит спортчылардыҥ спорттыҥ культуразын ӧскӱрерине ле јашӧскӱримниҥ ортодо тӧрӧлчи кӱӱнди таскадарына јарамыкту башка-башка турнирлери ӧткӱрилет. Партияныҥ ӱлекери јӱзӱшле, спорт кӱрешле, волейболло, ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерле јаҥжыккан маргаандардыҥ тӧс тӧзӧӧчилериниҥ тоозына кирет. «Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱги маргаандарда аҥылу сыйлар ла кайралдар тургузат. Сыгын айда футболло С. Т. Пекпеевтиҥ эземине учурлалган јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган турнир партияныҥ ӱлекериниҥ јӧмӧгӧниле ӧдӧр.\\nПартияныҥ «Балдардыҥ спорты» ӱлекериниҥ координаторы — АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ председатели Сергей Ефимов.\\nПартияныҥ ӱлекери билениҥ институдын ла билелик байлыктарды тыҥыдарына ууламјылалат. Аҥылу ајару јиит билелерди, балдарлу билелерди јӧмӧӧрине, РФ-тыҥ Президентиниҥ демографияда баштаҥкайларын бӱдӱрерине эдилет. Партияныҥ ӱлекериниҥ ајарузында ӧскӱстердиҥ тоозын астадары база бар. Онойып, «Единая Россияныҥ Јиит Гвардиязы» куран айда партияныҥ ӱлекериле «НКО-ныҥ ӧскӱс балдардыҥ организацияларыла колбуларыныҥ тап-эриктерин быжулаары» деп суракла кӱрее-куучын ӧткӱрген. Оныҥ туружаачылары наставник-таскадаачылардыҥ институдын ӧскӱрери, волонтерлорго ӱредӱлӱ аҥылу площадкалар тӧзӧӧри, балдардыҥ учреждениелериниҥ ӱренеечилерин јаан јӱрӱмге ууламјылаарына башка-башка бӧлӱктердеҥ специалисттер тартары керектӱзи керегинде куучын ӧткӱрген. Волонтерлордыҥ ӧскӱс балдардыҥ, ада-энезиниҥ кичеемели јок арткандардыҥ организацияларыла колбуларын аайлаштырып турган тап-эриктӱ документ тургузары аайынча ишмекчи группа тӧзӧӧр шӱӱлте эдилген.\\nПартияныҥ «Бек биле» ӱлекериниҥ координаторы — АР-дыҥ Эл Куру��тайыныҥ депутады, «Звезда Алтая» республикан газеттиҥ баш редакторы Алена Казанцева.\\nПартияныҥ «Ӧзӱмниҥ локомотиви» деп ӱлекери Россияныҥ бӱгӱнги экономиказыныҥ ӧзӱминиҥ локомотивтериле – национальный компанияларла – кожо ичкери ӧзӱмине айалгалар тӧзӧӧрине ууламјылу. Онойып, 2018 јылдыҥ тулаан айында АР-дыҥ «Солнечная энергия+» ООО-ныҥ генеральный директоры Андрей Ялбаков ло ол ӧйдӧ АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министриниҥ ордынчызы болгон Роман Птицын кирген делегациязы Иркутскта ӧткӧн «Ӧзӱмниҥ локомотиви» деген промышленный форумда турушкан. Ондо Алтай Республиканыҥ промышленный ла инновационный аргалары кӧргӱзилген, форумныҥ турулталарында СФО-ныҥ эксперттери ӱлекерлерге бийик баа берген.\\nПартияныҥ ӱлекериниҥ координаторы – «Единая Россияныҥ» фракциязыныҥ башкараачызы, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов.\\nПартияныҥ бу ӱлекери јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱмине, јуртта ээлемниҥ кандый ла бӱдӱмдерин, сад ла маала-ажын ӧскӱрерин јӧмӧӧрине ууламјылалат. Партияныҥ ӱлекериниҥ јондык соведи јуртээлемдик товарлар иштеп алаачыларды јӧмӧӧрине аҥылу ајару эдет, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла, Эл Курултайла сезон иштерди ӧткӱрериниҥ, сӱттеҥир уйларды ӧскӱрериниҥ ле сӱттеҥ курсак-тамак эдериниҥ сурактары јанынаҥ јаба иш ӧткӱрет. Јондык советтиҥ чыгартулу улузы Майма аймактыҥ Алферово јуртында крестьян-фермер ээлемге јӱргендер. Госјӧмӧлтӧниҥ шылтузында бу КФХ ӱзеери бийик баалу продукция иштеп чыгарат, иштеер јаҥы јерлер тӧзӧйт. Јондык советтиҥ турчыларыныҥ шӱӱлтезиле, јуртээлемдик учурлу јерлерди турулталу тузаланарын тыҥыдар керек.\\n«Россияныҥ јурты» ӱлекердиҥ координаторы – Государственный Думаныҥ депутады Родион Букачаков.","num_words":3510,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15923.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Уулым керегинде сӧс - altaicholmon\\nУулым керегинде сӧс\\nге уул бала кожулган. Валера уулым ол Јеҥӱлӱ јылда Апшыйакту јуртта чыккан эҥ баштапкы бала. Кандый да тӱреҥи јылдар болзо, ол тушта государство чыккан балага 20 метр бӧс беретен. Калбак бичик алала, Шабалиннеҥ барып 20 метр бӧс садып экелген. Ол бӧстӧҥ бир эмеш уулыма артырала, артканын улусла ӱлешкенис. Кийим једишпес кату јылдарда, эки-јаҥыс та кижи болзо, чамча кӧктӧп кийзин деп.\\nЮхтуев Токна јестем уулыма ат адаган:\\n— Је, Улу Јеҥӱниҥ јылында чыккан уул бала јӱрӱмниҥ буудагын јеҥип јӱрзин, тегин кижиниҥ адыла адалбазын, герой Чкаловтыҥ ады аайынча Валера болзын. Валерий Чкаловтый недеҥ де јалтанбас эр чыдазын.\\nКожо јӱрген карган ӱй кижи Аҥчы деп алтай ат адаган. Ол ат уулымныҥ байлу, јажытту ады болуп арткан.\\nТоолу кӱн отурала, колхозтыҥ кире-чыга ижине баргам. Валераны нааназына таштаарыс. Оноҥ ары Калбакты колхоз Кебезен ј��ар агаш јыксын деп ийген. Ол јӱреле, ӧскӧ кижи таап экелген. Валя карында, Валераны јединип алала, отурган, баш тараган јуртымнаҥ кайра да кӧрбӧй јӱре бергем. Кызым кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде (бичигинде та нениҥ де учун 14 июнь деп бичилген) 1948 јылда Соеновтордыҥ меге берген чадыр айылында чыккан. Оноҥ колхоз эки кып тураныҥ келтейин берген. Балдарымды ол турага чыдадып алгам. Экилези Апшыйактуныҥ ла Шабалинниҥ школын ӱренип божоткылаган. Балдарым сӧсуккур болгылаган, оныҥ учун чыдаган сайын јӱрӱмим ижемјилӱ болоры сезилген.\\nВаля чыгардаҥ озо аркадаҥ будакты кӧптӧдӧ јууп белетеп алгам, јаш балала отурза, удурумга одынду болорго. Уулым ол будактарга буудаҥ буулап ийеле, наанамга одын апаратам деп, бойы ат болуп киштеп, карайлап, туйлап, тобракты буркурадып, нааназына јӱре берер. Јолдыҥ тал-ортозына једеле, кайра кӧрӧлӧ кыйгырар:\\n— Эне-е-е, мен ойто келерим!\\nВалера уйкуда тушта нааназы ол буудактарды ойто меге тажып экелер. Ол тушта ясля, детсад деп неме јок. Нааназы уулыныҥ јаҥы билезиниҥ балдарыла отуратан. Кире-чыга ишке барзам, экӱни азырайла, таштап ийетем. Валера ӱч јашту, Валя ӱч айлу. Уулым бала аларга арай ла јаш болгон. Аш чачып, кургадып турган јерге Валерам удабай ла кийнимнеҥ једер. Торколой јееним сураган:\\n— А бу сен сыйныҥды таштап ийеле, не келгеҥ?\\n— Сыйным айткан – барып ойно.\\n— А бу сениҥ сыйныҥ эки-ӱч ай кайра чыгала, качан куучынданар боло берген?\\n— Сыйным јаҥыс менле куучындажып јат, ӧскӧ улусла ол куучындашпай јат.\\nВалера айылдаҥ чыгып барган кийнинде Ботыш карганак, улам сайын нааназыла коштой јаткан айылдаштар Валяны келип кӧргӱлеп ийетен. Олор ончозы кызымныҥ чӧрчӧк јогын, ыйлабазын кайкажатан. Кызым чын ыйлап билбес, азырап салза, уйуктаар, ойгонзо ыйлабас, кабайына јадып шулурар, бойын бойы соотодор, сӱреен бек бала болгон. Бис ончобыс оныҥ чӧрчӧкчи эмезине амтажый бергенис. Экӱни азырайла, јакыйла, таштап ийерим, келип кӧрӱп саларым. Валерадаҥ сураарым:\\n— Сыйныҥ ыйлады ба, балам?\\n— Јок, эне. Мен ого айткам: ыйла, ыйла, энемди, наанамды, Ботышканы кыйгырарым, а ол сӧзим укпай јат. Ойгонып алза, чилекейин буркурадар, тебинер, меге эки јудуругын кӧргӱзер.\\n— Баш болзын, балам, сыйныҥ ыйлабай турганына. Су-кадыгы бек, тойо азырап салзам, уйуктап јатканы ол. Уйуктаза, ол тӱрген ӧзӧр.\\n— Ол тушта, эне, бис кожо тышкары ойноорыс.\\nБалдарым кылык-јаҥыла, тыш бӱдӱмиле бой-бойлорына тӱҥей: экилези јеерен чачту, ак чырайлу, јаҥыс кӧстӧриниҥ ӧҥи башка – Валераныҥ кӱреҥ, Валяныҥ јажыл, Валера билдирер-билдирбес коҥжоор тумчукту. Уулым јаштаҥ ала јалакай, килеҥкей, куучынчы, ачык-јарык, ак санаалу бала. Кижиге ыраактаҥ ла кӱлӱмзиренип, эрӱ бӱдӱмдӱ удура келип, јылу јымжак, јилбилӱ куучынданар. Јаандайла да, кылыгы ӱрелбеген, сырай токыналу, чыдамкай, турумкай, ижемјилӱ эр чыдаган. Валя токуналу, бойыныҥ алдына јӱрер кижи.\\nВалера балам ӱч јажы тололо, тӧртинчи јажын баштап турала, соокко алдыртып, тыҥ оорыган. Ол бойынаҥ јаан уулдарла ойноп турала, бойлорынаҥ кичинек баланы уулдар олјолоп алган фашист эделе, јерге кӧмӧлӧ, узак туткан. Балам јанып келерде, чырайы коомой, сураарымда айткан:\\n— Мен олјолотком, уулдар «адала», јерге кӧмӧлӧ туткан, ондо караҥуй ла соок болгон…\\nОл ло эди изип турала, узак ӧйгӧ јаан оорыган. Оноҥ ло бери ӧкпӧзинеҥ оорыҥкай болуп арткан. Кыдыев Јажу јееним бис экӱни кӱс, кыш, јас Шабалинниҥ больницазына тартар. Ондо узак ӧйгӧ эмдегилейтен, ол тушта медицинаныҥ аргазы, эп-сӱмези бӱгӱнгизиндий болгон эмес. Ондый да болзо, уулымныҥ тынын эмчилер аргадаган. Улам сайын оорудаҥ чыкпай барарда, кижиниҥ сок јаҥыс иженип јӱрген јаан уул балазы деп кичинек ле тужында кин энези Елизавета Ивановна Казанцеваныҥ болужыла уулымды крестеткем. Ол база бир эмеш токынаткан. Је ол табылган јобол баламныҥ бастыра јӱрӱмине арткан. Кӧксууда иштеп турала оорып, городко узак ӧйгӧ эмденген. Уулым јуунак болгон, тыҥ эмденген кийнинеҥ беске кожулала, ойто кемине кирбеген. Јӱрек, тиш, бӧӧрӧк келтейинеҥ бис угысла бек улус. Јӱректеҥ оору кижи угыста јок, мен оны јакшы билерим, јӱрегинеҥ Валера оорыбаган. Ӧкпӧзиниҥ оорузы келтейинеҥ учетто турган, оноҥ јазылып калган деп, учеттоҥ чыгарып салган. Угы-тӧзистиҥ улузын алза, 80-100 јашка чыгара јӱргилеген, Адыјок јайзаҥ 112 јаш јажаган.\\nОл онойып, уулымла кожо бир айга больницалап келер болзо, Валя эмбей, бажын јайкаган, чек болбогон. Сӱт јылыйбазын деп, больницада Валераны эмискем, уулым ого амтажыган, сӱди соолып та каларда, тӧрт класска чыгара улустаҥ јажытту сооротон. Больницалап јӱрзебис, Валяны нааназына таштаарым. Ойто јанып келзебис, нааназы колын јаҥыыр:\\n— Кызымды азырап ла салзам, чӧрчӧк јок, бир катап ыйлабады — деп, нааназы сӱӱнип, кайкап куучынданар. Валя тогус айлуда база берген. Базып баштаарда, отура тӱшсе, индиксе, чек ыйлабас, бойы ыкчап турар. Колго алзын, кабайга салзын деп чӧрчӧктӧбӧйтӧн. Кызымныҥ ондый бек ле чӧрчӧкчи эмезине каран сӱӱнип, ары јанынаҥ болуш деп иженетем. Уулым да јыгылган кийнинеҥ ӧрӧги турган ӧрӧкӧннӧҥ чӧкӧбӧдим, иженип ле јӱрӱм. Телекейдиҥ, кижиликтиҥ, кажы ла кижиниҥ салымы ӧрӧкӧнниҥ колында, оны алкап ла, айдынып ла јӱрер керек.\\nОл јылдарда колхозтыҥ ижин колло, ол эмезе аттыҥ болужыла иштеерис. Јылкы малдыҥ тоозы кӧптӧп, ӱйген, армакчы, буу једишпей барарда, колхозтыҥ јаандары кендирдеҥ армакчы каттазын, нокто, ӱйген белетезин деп јакылта берген. Кара-Јарык кобыныҥ оозында кендир ӧзӧтӧн, ого барып, кендирдиҥ терезин кӧптӧдӧ сойоло, атка ажыра салала, јортып келетсем, Валера сыр-јӱгӱрӱкле атрайып, меге удура келген:\\n— Эне, эне, мен слерге кӧ-ӧп картошко кӧмӱп салгам, кожо ажанарыс, эне!\\nКалов Туба ла ӱйи Коночы Валерага јапсып јӱргилеер, ого картошко кӧмгӱлеп берер, азырагылаар. Олор уулымла уружар: сен кыс деп. Валера чӱрче ле шӱӱп ийер, актанар: мен уул деп. Карганак уулымды кӧкӱдер:\\n— А сен уул турбайыҥ, баатыр кижини кӧмгӧн картошколо азыраарым!\\nВалера ого амтажып, барала бойы садышкан эмтир. Картошко быжарда, баланы ји дезе, чек болбос, энемди сакыйтам деп. Энеҥге катап кӧмӧрис те дезе, болбос. Онойып, кичинек уулым эҥ баштапкы катап сӱмеленип, садыжып тапкан картошкозыла азыраган.\\nТаадазыла, нааназыла коштой Табакаевтердиҥ билези јуртаган, олор бир кысту, эки уулду болгон. Валера јаантайын олорго барар, олордыҥ јаан уулы Петя Валерага келер. Экӱ нак ойногылайтан. Бир катап јайгыда Петяныҥ энези аайы-бажы јок табыштанган. Уулым, олорго ойноп барган бала, тӱрген јӱгӱрип келген. Нааназыла кожо чыгып, аайын угар болзо, Валера ла Петя экӱ олордыҥ кӧндӱге ӧзӧ берген согонозыныҥ бир грядказын бӱткӱлинче јулала, кӱлӱктер, чогып салган. Уулым база билбеечи кижи болуп тууралай, тууралай базып, унчукпай барган. Нааназы керектиҥ аайын сезип ийген:\\n— Балам, кел бери, талканнаҥ бука тудуп берерим!\\nБала јалканчып, нааназыныҥ койнына отура тӱшкен. Петяныҥ энезиниҥ табыжы јылыйа берерде, бис экӱ Валераны мекелеп, согоно ол не керектӱ аш, качан отургызып ла јулатанын јартаганыс. Балам кичинек те болзо, эпјоксынып айткан:\\n— Наана, ол ачу неме, мен оны тиштейле, ойто салып койгом, јибегем.\\nВаля колго-бутка јединген, Валера да чыдап, сыйнын башкарар кемине јеткен. Экӱ јединижеле, нааназына баргылаар, ойто бойлоры јангылап ийер. Экӱ ойногылаар.\\nНааназы сӱреен чыйрак, јеҥил ле ӧткӱн кижи болгон. Јайгыда балдардыҥ таадазынаҥ ат алала, јер јаҥы ла јарып турза, барып уй-јиилек, ол эмезе кызылгат тереле, Шабалин ажар. Ол јиилекти садала, чай ла болчок сахар экелер. Ол сахарды оодоло, эки билениҥ балдарына ӱлештирер, сахарды курына оройло, мениҥ балдарыма једип ле келер.\\nОтурган јуртымнаҥ јӱре береримде, таадазы айткан:\\n— Валера уулым 16 јашка јеткенче болужарым.\\nӦрӧкӧн сӧзине турган. Ол тушта трактор, машина кӧп јок. Јылкы кабырып турган кижи атту, оныҥ учун јерге јӱрзе, одын эдер агаш јыгып тартала, экелип берер бис ӱчӱге. Кыдыев јеендерим ончозы болужатан. Балдар јашта Герман ӧлӧҥ обоолоп берер. Јажу чеден-кажаан, огородысты тудуп берген, Токо Шабалин барза, Валерага бичиктер садып экелер. Ленинниҥ калыҥ-калыҥ бичиктерин, кийнинде Валера чыдаза, ого керек болор деп экелетен, ол бичиктер керектӱ ле болгон ол ӧйлӧрдӧ. Кандый бир ӧйдӧ Ленинниҥ санаа-шӱӱлтелерине, эткен керегине, кайда да барбас, бурылгылаар. Албатыны тӱҥей, теҥ-тай болзын дегенинде коомой не бар? Балдарымды јакып ла туратам – Ленин ол чып-чын улу кижи, оноҥ бурылбагар, оны кӱјӱребегер, јамандабагар. Јеендеримниҥ ӱйлери – Кымыскай, Кырчын, Клара – база ла болушту, кӧгӱстӱ келиндер. Таадазы, нааназы, тӧрӧгӧндӧр болушкан да болзо, је балдарымды бойымныҥ эки колымныҥ кӱчиле, эп-аргамла, тапканымла азырап, кийиндирип, колго-бутка бо��ым ок тургускам. Балдарым чыдаган сайын оны оҥдоп, баалап, мени тооп ло меге јуук јӱргӱлейтен.\\nБалдарым оогош тушта бир уй, тоолу кой туткам. Олор экӱ чыдай берерде, эки уй, куш, кас, ол эмезе суукуш тудатам, кажы бир јылда садарга болуп, чочко до тудатам. Јурт јерде јаткан балдарлу кижи малды канайып тутпас? Налог то јаан болгон, је чырмайгам ла. Ишке барзам, экилезине јакыырым:\\n— Бозуларды јакшы каруулдагар, уйларды эмиспегер. Эмип салза, кышкыда сарју јок отурарыс. Картошконы неле каарып јиирис? Балдар ойынга кирип, кезикте ундып, уйларды эмизип те салатан учуралдар болгон. Кородоп, јааны аайынча Валерага кадалып, алакандап та ийетем, Валя абазыныҥ адаанын алып, меге удура болор:\\n— Эне, абама тийбегер! База абамды сабалгандазаар, наанамга экӱ јӱре берерис.\\nВалера чек удурлашпас, кижини кучактай алар, сыймаар, јалынар:\\n— Эне, эртеннеҥ ары бис бозуларды ӧйинде чедендеерге ундыбазыс. Кӧрзӧгӧр, бӱгӱн от кӧҥжидерге такпай терип экелгенис, эртен оноҥ кӧп экелерис.\\nБаламныҥ ондый кылыгын кӧрӱп, сӧзин угуп, јымжай тӱжерим. Ӧчӧжӧтӧн, тескерлейтен, ӧштӧжӧтӧн кылык Валерада јаштаҥ ала јок.\\nОл тушта балдар ойногодый ойынчыктар эмдигизиндий јӱзӱн-јӱӱр ле кӧп болбогон. Валера кузницага барар, ондо иштеп турган улустаҥ керек јок темирлер сурап алала, туразыныҥ јанына ойноор. Валяга эскиниҥ ӧӧнинеҥ кукла болчоктой јазап, кӧктӧп берерим. Балам оны бир орынныҥ ӱстине апарар, экинчизине апарар, јайгыда мааланыҥ оок тажын эдегине јууп, шымыранып-шымыранып, завалинкага јуур, ойто маалага апарар. Таадазы кышкыда агаштыҥ чочогойын, малдыҥ кажыктарын јууп экелип берзе, экӱ уй-кой эдип ойногылаар. Валяга магазинниҥ ойынчыктары једишкен, а Валераныҥ јажы јаандайла, ого келишпеген.\\nЈажу ла Герман јаскыда кыра ижине јӱргӱлеерде, Кара-Јарыктыҥ оозына Валераны кожо кондыра апаргылап, момонго, ӧркӧгӧ чакпы тургузарга ӱреткилеп салган, оноҥ сойорын ла агашка кере тартарын кӧргӱскилеп берген. Заготконтораныҥ заготовители ажыра беш чакпыны садып бергем. Валера бойы кобы-јикке барып, чакпыларын тургузар, момонды, ӧркӧни сойып, јалбак агашка кере тартып кургадала, оны чоттоп табыштырар. Баштапкы ла катап терелер табыштырала, бир эмеш кулур ла тараан экелген. Тапкан курсагын јӱктенип экелеле айткан:\\n— Эне, ол кулурдаҥ ла тарааннаҥ таадамга ла наанамга база једиштирек, олор карган не.\\nБир эмештеҥ салып берзем, сӱӱнип, оны бойы јетирер. Тӧрт классты божоткончо момондоп, оны садып, балыктап, балам бисти јаштаҥ ала азыраган. Валера бир катап нааназынаҥ јанып келеделе сураган:\\n— Эне, ол наанамныҥ ла таадамныҥ чадыр айлыныҥ ары јанында какпарк па, пакпарак па деп айдып турган не кучыйактар болотон?\\n— Ол куучыйактар, балам, аш јакшы бӱтсе, «батпадым, батпадым» деп кӧп катап ӱнденер, аш коомой бӱткедий јыл болзо, эки-ӱч ле катап ӱнденеле, токтоп калар.\\n— Бу јылда айса, эне, аш јакшы бӱде��.\\nНааназы талкан базар тушта Валера чарактаҥ сурап алала, батпадымдарды азырап барып јадым деп нааназына айдала, чаракты тӧҥгӧ себеп салар болгон. Ондый кылык-јаҥга ол бойыныҥ ла сагыжыла јӱткийтен. Апшыйактуга сыйныла кожо 1997 јылда калганчы катап јӱреле, ол ондо болгон эмтир. Валя јанып келеле, меге алаҥ-кайкап куучындаган:\\n— Эне, бу абам та нениҥ де учун ол чыккан јерине барып, оны ајыктап, ол тӧҥдӧ азырап турган кучыйактардыҥ барына сӱӱнип, олорго тараан карманынаҥ алып себеп берген. Ӱкӱ отуратан агаш кургап калганына кородоп, кырлаҥды, меестерди ајыктап, тӧҥниҥ эдегинде ӧзӧтӧн карганаларды јоктоп, мени коркыдатан ӱкӱзи јылыйганына ачуурканып, чыккан-ӧскӧн јери олор јокко ээнзирегендий ого билдирген. Эне, абамныҥ ол јорыгы мен бойым да јартап болбос ајыкту ла саҥ башка кайкамчылу санаалар меге артырды.\\nУулым Алтайына бурылбазын сезип, ары јанынаҥ чыккан-ӧскӧн јериле калганчы катап барып јакшылажып, онойып кереестенгени сыйнына саҥ башка ајыкту болгоны тегин учурал болбогон эмтир.\\nДеремнениҥ балдары, јас, јай келзе, бозомтык эҥир, тӱн киргенче ойногылаар. Валера кичинек болордо, балдарла ойноп, айлынаҥ ырай берзе, нааназы ла мен оны ол ӱкӱле коркыдып, айлына јандырарыс. Таадазы баланы коркыдышла эмес, мекеле јандырар керек, тӱнде тӱжине кирип, бала чочыҥкай болор деп арбанар.\\nУулым чыдаган. 1952 јылда школго барган. Колло тегин бӧстӧҥ сумка кӧктӧп бергем. Керектӱ бичиктерин, тетрадьтарын, арткан не-немелерди бӱткӱл садып бергем. Школго јилбиркеп барган. Јакшы ӱренген, сӧсуккур ӱренчик болгон. Ол јылдарда балдар ончозы сӧсуккур. Качылары балдарды јакшы ӱредетен – Анна Мефодьевна Куранакова ла Мария Тимофеевна Кужлекова, оныҥ учун тетрадьтарына, айылга берилген ижине киришпейтем. Бир келтейинеҥ бош то јок болгон: бозом эҥир киргенче иште, оноҥ келзе, айылда мал, балдардыҥ кийимин јунар, курсагын белетеер керек. Валера бойы ла ӱренген, Валя школго барарда, абазы болужатан.\\nВалера јаскаары јай балыктаарга кармак сураган, Шабалиннеҥ алдыртып бергем. Сууларыс алдында балыкту. Барза ла, 5-6 чараан тудуп экелер, оны тузап, јымыртка кожуп, каарып јиирис. Балдар айылында малын азырап, сугарып, кабырып јӱрер болушту боло берген. Айыл ичиниҥ ижин Валя чокырайта да болзо, албаданып эдер. Меге јеҥил боло берген. Валера алты, јети класстарда ӱренип, јаскы каникулга келзе, деремнениҥ аҥчылары элик агыртып берзин деп сурагылаар. Уулым кожо барар ла, куру келбес – аҥчылар ӱлӱзин једиштиретен. Јастыҥ катузында энезин ле сыйнын онойып та азырап јӱретен. Бир катап тыҥ арыйла келген, оноҥ ло бери уулымды карамдап, бойым ийбейтем. Андреев Михаил агаштаҥ эткен јуунак колчанак тудунала экелген:\\n— Шура, уулыҥ меге чанак јакыган, ал.\\nАкчазын тӧлӧп береле, алып алдым. Балдарым сӱӱнгилеген. Сыйнын кийиндиреле, чанакка отургызала, бистиҥ тураныҥ јанында јабыс тӧҥди ӧрӧ тартып апарала, оноҥ ойто тӧмӧн јерге экӱ отурала јыҥылап тӱшкилеер. Школго барза, чанакты сындырар деп бербейтем, уулым бойы да албай айдатан:\\n— Эне, бис школдыҥ јанында тӧҥнӧҥ мениҥ кулун терези тонымды јайала, уулдарла кожо јыҥылап јадыс.\\nШколго барар јыл нааназы ого јеерен кулунныҥ терезин уужайла, тон кыптап берген. Ол тере јылбыркай, јыҥылаарга эптӱ. Валераны арбабадым, ол тоны элей берзе, бӧс јаҥы тон алып берерим деп сананала.\\nКандый ла керектеген не-немени Валера јаштаҥ ала улустаҥ кемзинбей, јалтанбай сураар, ол эмезе јакыыр, сурулап бойы угар. Соня Пьянковадаҥ јаскыда огурчынныҥ ӱренин бойы ла сурап экелген, экӱ оны отургызып туратаныс. Огурчын, ӧскӧ оок-тобыр маала ажы јакшы бӱдетен.\\nКелер кышта тошко јыҥылазын деп конек садып бергем, бойы тӱрген ӱренип алган. Оноҥ чана алып бергем. Сыйнын јединип алала, тошко апарып, конекло јыҥылаарга ӱреткен, Валя јыгылала, конекторды керектебей барган. Валя эҥ бийик јерге чыгып, чанала учуртарга сӱӱйтен.\\nВалера оорып, ӱредӱнеҥ астыгып та калза, балдардаҥ соҥдобойтон. Ол тушта эрикпезин деп домино, шашка алып берерим. Торколой бӧлӧзи, Кымыскай эјези келип ойногылап, кӧп катап јеҥдирткилеп туратан. Бойы коштой јаткан Кергилова Сараны айбылаар. Сара бойы иштӱ, кӧп балдарлу кижи Валераныҥ кӱӱнин соотпоско, эҥир сайын келип, кожо ойноор. Экӱ тал-табышта, сыр-каткыда. Сара бойын бойы арбанар: «Кӧс јок таҥма, јолымды туйуктадып алдым» деп. Сыйнын ӱредерге албаданар, онызы арай кичинек, аайланбас. Је кийнинде ӱредип алала, кожо домино, шашка ойногылаар. Шахматла ойноорын Шабалинниҥ школына кӧчӧрдӧ, ондо ӱренген. Сыйнына бастыра јӱрӱмине кару болгон, ого бир сабар тийгиспейтен. Бойынаҥ кичинек туш балдарды тийбес, оныҥ учун јурттыҥ оок уулдары Валераны айланыжар. Балам олорды јууп алала, агашка пионерский галстукты, ак бӧсти буулагылап алала, кырдагы таштарга кызылдар ла актар, Чапай болуп ойногылаар. Тогузынчы класста ӱренип, јаскы каникулга келерде, Јака акабыс кокырлаган:\\n— Је, Валера, ол Аришканы, Мишканы, Олегти, Андрейди јууйла, Чапай болуп ойноор керек.\\n— Олор эмди бойлоры аайланып, ойноп ийбей – деп кӱлӱмзиренер. — Биске Валяла кожо одын томырып, јарып ла кулаштап салар керек.\\nЭҥирде иштеҥ келзеҥ, уулым кӱлӱмзиренип, удура келер: «Эне, бис одынныҥ учына чыктыс, уйларды, бозуларды чедендеп салганыс, курсак белен, эмди кожо отурып ажанарыс». Тураныҥ ичин, тыштын ару эттире јуунаткылап алала, мениҥ келеримди сакыгылап отурар. Кийнинде Кӧксууда, городто эки кыпту јакшынак квартираларда јадарыста, отура тӱжӱп, ӧткӧн ӧйди сананып, Апшыйактудагы јаткан бир кып кичинек, болчок турадаҥ артык тура јок деп ӱчӱ јӧпсинижетенис.\\n1950 јылдыҥ чаган айынаҥ ала мени колхозтоҥ сурап алала, Апшыйактудагы сарјусырзаводтыҥ мастерине тургускан. Авдотья Ивановна Тодошева болушчы болгон. Экӱ колхозтыҥ, туш улустаҥ јуулган сӱтти ��аан сеператорго толгоорыс, јаан сбойканы экӱ јӱк арайдаҥ кыймыктадып, эбирип сарју согорыс, сарјуны флягаларга салып, јаан казанда кайнаган сууга тургузып кайылтала, Шабалинниҥ заводына аткарарыс. Отчет тургузарга, ӱредӱм ӱч класс деп болбойтом, тоолорды бичип салзам, Шабалиннеҥ технолог бойы келип тургузатан. Бисти сӱреен мактагылаар, чыҥдыйы бийик сарју аткарып турганыгар деп. Керек дезе, технический сыр эткенис. Јакшы иш учун ол тушта Грамотала кайралдайтан. Валера бичип, кычырып ӱренип аларда, Грамотаны кычырала айткан:\\n— Эне, бу Грамотада Слердиҥ ӧбӧкӧгӧрди јастыра бичип салган.\\nЧын, јазап ајыктап кычырзам, јастыра бичилген, ол тарыйын оны ајыктап кычырбагам. Уулым школдоҥ јанза, меге болужарга келер. Соок јердеҥ барзын деп сӱрерим, ол чек болбос, болужарга албаданар. Чек барбаза, сепаратордыҥ тарелказын салып берзем, оны јунала, марляла кургада арчыыр. Валера бир де кичинек болушканына сӱӱнип баратан. Агын тоҥмок суу заводтыҥ ичиле агып турар эттире јазалган, оныҥ учун заводтыҥ ичи соок. Сӱтти, сливканы ол сууга тургузарыс. Ол уур флягаларды Авдотья Ивановнала кожо кӧдӱрерис, кезикте јаҥыскандыра јылыдып, тоолодып, эптеерге келижетен. База кӱч ле иш болгон эки ӱй кижиге. Ол сарјусырзавод керектӱ ле улуска тузалу: јаҥы сааган сӱт бир кичинек ачыбаган, фляганыҥ јыды ӧтпӧгӧн, ол ло тарыйын ишти ээчий-теечий бӱдӱрип турганда, сарјуныҥ чыҥдыйы бийик болбой. Туш улус табыштырган сӱди учун сарју алатан. Ол ал-камык саар уйларды, заводты јоголткылап салды.\\nЈай келзе, кӧп сӱт аларга, саар уйларды ӱч айдыҥ туркунына ӱч башка ӧлӧҥдӱ јерге кӧчӱрер. Озо баштап Шаптыйак-Оозына кӧчӱрер, экинчи айда Сыграрга, оноҥ Кызыл-Таш јаар чыгарыс. Бис олорло кожо кӧчӧрис. Агашты тӧзине јетире кезеле, тазылы бек тегерик јалбак агашка сепараторды ээреп бергилеер, ол агын суула коштой болотон учурлу. Ол ло кӱн ишти кӧндӱктирерис.\\nУйларды бир кӱнде ӱч катап саазын деп ӱстинеҥ тӧмӧн јакылта келген. Баш ла болзын, ол ӱстинеҥ келетен јакылталарга. Ӱч катап уйларды саайтаны – база бир јаан јастыра. Эртен тура уйларды саагылайла, уй саачылар ӧлӧҥ чапкылаар, тал-тӱште ойто јанып, уй саар, оноҥ ойто ӧлӧҥ ижине баргылаар. Ӱч катап саар бажынаҥ эки иштиҥ бирӱзи де оҥду јылбас. Малды кӧк-албанла јуур, сӱт тартылган. Ол ортозында бистерге бойыска ӧлӧҥ чабып тургузатаны кайда. Шыра болгон. Ол булгалып турала, ойто эки катап саарына кӧчкӧн. Уй саачыларда, бозу азыраачыларда бир амыр јок. Келиндер, кыстар јиит тужында колхозтыҥ кандый да ижин кичееп иштегилейтен. Олор: Майманова Акуна, Сурлай, Тодылай, Белбӱре, Мария, Капшуун, Соенова Оймок, Маня, Нина, Мундусова Кӱндӱчи, Тажуур, Иркитова Эртечи, Майманова Байыҥ, Азенова Галя, Сартаева Умчы, Майманова Алтын, Кергилова Алчибай, Майманова Шура, Чаптынова Аракы. Колхоз, совхоз тужында кӧӧркийлер тыҥ иштегилеп, су-кадыгынаҥ артагылап, кӧптӧри бу јеристеҥ ыраап барган. Иштеп те јӱретенис, бойыстыҥ кемиске јыргап та јӱретенис. Клубка јуулып, концерт те кӧргӱскилейтен. «Алтын-Кӧл», «Яблоня» ла оноҥ до ӧскӧ кожоҥдорды кожоҥдоп туратаныс. Галя Азанова ла Маша Майманова экӱ кожоҥдогон «Пастушок» деп кожоҥды јакшы угатам, бойым да кожоҥдоп јӱретем, сӧстӧрин эмдиге јетире ундыбагам. Авдотья Ивановнаныҥ уулы Сергей клубта иштеп турарда, «Снежные сибирские белые поля» деп кожоҥды сӱреен јараш кожоҥдоор. Ол ӧйдиҥ кожоҥдорыныҥ сӧстӧри де јӱрӱмнеҥ алынган, кӱӱзи де јараш. Мен бойым јиит тужымда, бисти кӧкӱдип кожоҥдоор:\\nРаньше было танцевали в Петербурге и в Москве,\\nА теперь мы все танцуем в каждом городе, селе.\\nОноҥ полька, краковяк, кадриль деп танецтерге ӱредетен. Валерага ла Валяга кӧргӱзеримде, олорго кадриль јараган. Оны канча-канча кижи эштежип танцевать эдер. Турабыстыҥ ичи тапчы да болзо, ӱренгилеп туратан. Культпередвижканыҥ улузы келип, Павел Кучияктыҥ бичигени аайынча пьеса да кӧргӱзетен. Майманов Айрууш балалайкала, икилиле ойноор, чуранала кӧп-кӧп улус ойнойтон. Мундусова Зоя ӧскӱс эмес болгон болзо, ады јарлу артисттердиҥ бирӱзи болор деп бодоп јӱретем.\\n«Алтайдыҥ Чолмоны» 1 июль 2010 ј.\\n(Оноҥ арыгызы келер номерде)","num_words":5687,"character_repetition_ratio":0.022,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18913.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Озогызын ойгортып, эмдигизин эзедип, jиит ӱйеге баштанадым - altaicholmon\\nКычыраачыларды Елена Модорованыҥ «Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис, тӧрӧл јерис кайдаҥ ла кайда?» деген солун бичимелиле таныштырадыс.\\n–Мен энемнеҥ, Чага Павловнадаҥ, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис кемдер, олор кайдаҥ келген улус деп сураарымда, энем мынайда куучындаган: «Азыйда, Ойрот каан тушта, Алтайда коркышту jаан jуу-согуштар болгон… Монголдор, кыдаттар, кыргызтар, казахтар келип, табару эдип, алтайларды олjолоп айдайтан. Олор олjого апарган улусты коркышту тыҥ базынган, анчада ла jиит ӱй улусты, кыстарды кинчектеген, каргандарды ла кичинек балдарды jалчы эдип иштендирген, шыралаткан. Ондый да болзо, алтай кезерлер олордоҥ до артпай, база jуулажып, табару эдип, келин-кечиндерди экелип, бала-барканы олjологондор. Бир катап, jууга барган алыптар табару эдип, эки игис уулдарды уурдап алып jангылаган. Балдар экелип jаткан алыптар шыркалу улус болгон. Баштапкы jуучыл келип jадала, шыркадаҥ улам ӧлгӧн. Экинчизи, кожо келип jаткан болгон jуучыл нӧкӧриниҥ мӧҥкӱзин jууп койоло, эки баланыҥ бирӱзин алдына ӧҥӧрип, бирӱзин кийнине учкаштырала, Алтайын кӧстӧп jанган. Канча кире тайгалар, бийик ажулар ажып, канча кечӱлер кечип, узак ла келген… Jуучыл база шыркалу кижи болгон, ол до кижи шыркадаҥ улам ӧлгӧн. Оныҥ ла кийнинеҥ эки баланыҥ шыразы башталган.\\nКайда барарын оҥдобой, эки кӧӧркий бажы ла jайган jердӧӧн баскылаган. Аштап-суузап, нени де аайлабай, ада-энезин кыйгыр��п ыйлашкан. Jердиҥ ӧлӧҥин, таныш эмес jиилектер jип, тоҥмок суунаҥ ичип алып, эки кӧӧркий ичкери баскылаган. Узак-узак jолдорло базып, кобыларда турган айылдарга туштап, курсак сурап, мӱргӱгилеп азыранган. Кемниҥ айлы азырап, кемниҥ айлы чыгара сӱрӱп ийетен. Кӧӧркий балдар шыралап, узак jӱрген… Jаҥмыр-jааштаҥ коруланып, агаш-таштыҥ, тазылдардыҥ алдына кирип, экӱ бой-бойыныҥ jылузына jапшынып, уйуктап алатан. Бӧрӱлердеҥ коркып, тӱлкӱлердеҥ чочып, ыйлажып-сыктажып, бой-бойын таштабай, коштой базып jӱргӱлейтен. Кыштыҥ корон соогында албатыныҥ jуугы jаар jууктап, буттарына ӧлӧҥ ороп, баштарын jалаҥнаҥ таап алган такыларла ороп, кӧӧркий балдар шыралап jӱрген. Jӱк арайдаҥ jыл чыгып, jылу jайга jедип, балдардыҥ тыны кирип, сындары сергийтен болгон. Кезик улус балдарга кой кабыртып, коомой азырап, согып, кинчектеген болгон, ол тушта бу эки бала бой-бойлорына имдежип, араайынаҥ кача бергилейтен.\\nОнойдо олор кӧп шыра кӧрӱп, jӱрӱмге тазыгып чыдагылаган.\\nКӧп jерлер ӧдӱп, учында келип, Кан-Jабаган алтайга jеткен. Бир кобыга келип, айыл турганын кӧрӱп ийеле, олдӧӧн баскылаган. Айылдыҥ эжигин ачып кирип, отура тӱжӱп мӱргӱп, курсак сураган. Ол балдардыҥ эмеш jааны омок болгон, суранчыкты ол эдетен: «Ой, ӧрӧкӧндӧр, ӧзӧгис карарды, аштап-торолоп барадыс, ӧлтӱрбегер бисти, карындажыма курсак берзеер?». Айылда эки эр кижи отурган, тал-орто jаштаҥ ӧдӧ берген улус. Ак чырайлу эр кижи айылдыҥ ээзи болгон, экинчизи кара чырайлу, айылдап келген кижи эмтир. Алдында jаан табакта толтыра jуулу эт салынган, айактарда толтыра мӱн урулган, база да табакта толтыра курсакту араай, табылу куучындажып отургандар. Балдарды кӧрӱп, айылдыҥ ээзи: «Слер кайдаҥ келгенер, балдар? Ады-jолор кем? Сӧӧк-тайагар не?» – деп сураган. Jаанзымак деген, омок уул, чыдалы чыгып калган бала, араай удура сураган:\\n–Слердиҥ ады-jолор кем, сӧӧк-тайагар кем, ӧрӧкӧн?\\nАйылдыҥ ээзи кижи каруузын мынайда берген: «Мениҥ сӧӧгим брат-ара, бу отурган кижи кара-таҥды сӧӧктӱ. А сениҥ сӧӧгиҥ не, балам?». Ол тушта уулдардыҥ jаанзымагы айткан: «Ой, ара, сӧӧгим билер болзом, мынай jӱрген болор тийдер бе?».\\nОл тушта кӧӧркий балдар ӧҥзиреген, кӧзи карарып, jыгыларга брааткан карындажы jада тӱшти, уйуктаарга jыгылган — база ла чеҥи чыгып. Айылдыҥ ээзи чочып, jалчыларын кыйгырган, балдарды ӧҥдӧйтӧ тартып, оозындӧӧн курсак салып азырагылаган. Балдарды эмеш азырап, уйуктадып алып, оноҥ ары сурактар берген.\\nБалдар кайдаҥ келгенин билбес, беш jаш кирелӱ балдар болгон, тенип басканы ӱч-тӧрт jылга jеде берген. Санааларына jаҥыс ла энези, jиит, jараш кижи болгон, адазы база jиит, кожо чыккан карындаштары кӧп болгон. Jараш тура. Кӧп мал-аш. Ӧскӧ нени де билбес. Ол тушта айылдыҥ ээзи кижи улу тынып, jаан деген уулдӧӧн кӧрӱп, мынайда айткан: «Бу уулды мен аларым, уулдарымды кӧптӧдӧтӧм, бала эдип алатам, мелjен-ара сӧӧк беретем» деген.\\nЭкинчи уулдӧӧн кӧрӱп, айылдап келген эр кижи айткан: «Бу уулды мен алатам, уулдарымды кӧптӧдӧтӧм, бала эдип алатам, мен бу уулга сары-таҥды сӧӧк берип jадым».\\nJе онойып, эки кӧӧркий ада-энеге jедижип, оноҥ ары jӱрӱм jӱрӱп, айылду болуп, бала азырап, мал азырап, Алтайга чыдап, оноҥ ары кижи болгондор. «Кижиниҥ ырызын ӧскӧ кижи албас» деп кеп сӧс бар.\\nЭмди эки игис уулдардаҥ барган мелjен-ара сӧӧктӱ ле сары-таҥды сӧӧктӱ улус бис.\\n«Ой, ара» деп айткан уулдаҥ барган улус бис, Кан-Карасуу деп алтайда: Тоедовтор, Папитовтор, Иртаевтер, Папашевтер, Шалдуровтор; Кӧзӱлде: Ютеевтер, Билтековтор, Карындаковтор, Кыдрашевтер, Агиндер; Кайсында: Куклиндер, Епишевтер, Кабиндер, Бутусовтор, Пилисовтор, Чичкаковтор, о. ӧ.\\nСары-таҥды уулдаҥ барган балдарды мен кӧп билбезим, билетеним: Альчиковтор, Пепиевтер, Ябыевтер…\\nЭнем ӧрӧкӧн айдатан: «Слер, кыстар, эмди чыдап барадар, кийнинде кижиге барарар, сары-таҥды ла мелjин-ара сӧӧктӱ уулдарга барбагар, олор слердиҥ каны jаҥыс карындаштарар болор. Jурт слерде болбос, бир бирӱзи ӧлӧр».\\nЭнемниҥ айтканыла болзо, мен угы-тӧзимди алты ӱйеге jетире билерим. Мениҥ адам Байлыс, оныҥ адазы Папыйт, оныҥ адазы Чорпок, оныҥ адазы Саа, оныҥ адазы Кузук, оныҥ адазы Кирее. Бистиҥ ада-ӧбӧкӧбис ондый тӱӱкилӱ улус болор. Эмди бис ада-ӧбӧкӧбисти билдис.\\nJаҥыс ла олор кайдаҥ келген, кандый укту улус болгон деп билбезис. Эки уул базып jӱреле, алтай тилге ӱренип, угы-тӧзин айдар аргазы jок, jаш балдар болгон. Эмди сананып отурзам, кандый кӧӧркий эки балазын jылыйтып, ыйлады не? Jер-алтайдыҥ ӱстине jуу-чактаҥ jаман неме jок… Jе канайдар, куучынды оноҥ ары улалтактар.\\nЭнем ӧрӧкӧнниҥ айдыжыла, ада-ӧбӧкӧлӧрис садучы-коjойым улус болгон. Ончолоры бай, jана баспас, иштеҥкей, мал азыраар, саду ӧткӱрер, албатыга jалакай улус болуптыр. Чорпок деген ада-ӧбӧкӧгӧ белен байлык келген, бойы да садучы кижи болзын. Базарга барып садыжып, тӧлӱге берер, тӧлӱге алар, jанында тажуур аракылу, ичип алып садыжар. Оны кӧрӱп, адазы Саа деген ада-ӧбӧкӧбис уулын айлынаҥ сӱрген. «Сен, уул, мени jоксырадатан эмтириҥ, jӱр мениҥ jанымнаҥ!» – деп ачынган. Ол тушта Чорпок уулы айткан: «Алатан алыжым бар, алыжатаҥ ба? Беретен берижим бар, берижетеҥ бе?». Адазы айткан туру: «Алатан алыжыҥ да керек jок, беретен берижиҥ де керек jок, jӱр мениҥ айлымнаҥ, jаҥыс ла баркам Папыйтты артыргызып кой». Папыйт бистиҥ таадабыс. Ол тушта уулы айткан: «Алатан алымымды алышпас болзоҥ, беретен беримимди беришбес болзоҥ, баламды да бербезим». Анайып айдала, балазын атка отургызала, чабып jӱре берген. Оноҥ барала, Кан-Карасуу деп jерге, Сары-Кобы алтайга токтоп, мал азырап, бала азырап jада берген. Алатан алыжын алган, беретен берижин берген, алатаны кӧп болгон: ак-боролу мал келген, кызыл jеерен jӱгӱрӱктер келген, оноҥ ары байып, сайрап jада берген. Сары-Кобы кыштузы болгон, Алтын-Чачак jайлузы болгон.\\nЭмди Алтын-Чачак кырдыҥ колтыгында уулдарым Айдар ла Мерген фермер болуп и��тейт.\\nЧорпоктыҥ алган, jуртаган ээжи кыпчак сӧӧктӱ Кӱтрешке деп келин. Оныҥ кожо чыккандары: эки уул Тышкыл (кызы Капшай), Марча (кызы Марчина Тана) ла сыйны Матрашка (кызы Айбычы Ялбакова, уулдары Сарышка ла Тизир).\\nЧорпок деп таадам Папыйт ла Пастух деп уулдарлу болгон, jаан кызы Казакпай jуртка барып jуртаган, кичинек кызы Кыпчак jайзаҥ jуртына jуртаган. Ол баланыҥ ады кем, Кыпчак jайзаҥныҥ ады кем, оны угуп албагам.\\nПапыйт ла Пастух уулдары чыдап, айылду, бала-барка, мал азырап jада берген.\\nЧорпок таадам кара jаҥыскан jада берерде, аралардыҥ ортозынаҥ jайзаҥ эдип, Папыйт таадабысты jайзаҥга кӧстӧгӧн. Папыйт таадабыс база ла садучы кижи болгон. Монгол, Китай, Тыва ла оноҥ до ӧскӧ jерлерле садышкан.\\nЧорпок таадабыс садыжып турала, аракыга кӱйӱп ӧлгӧн деп, энем куучындаган. Эмди ол таадабыстыҥ сӧӧги Сары-Кобы алтайда, бийик кара корум ташла јазылган jадыры. Таадамныҥ јӧӧжӧзинеҥ арткан мӧш агаштаҥ эткен аптра (кайырчак) мениҥ айлымда туру. Эки эжиги јылдыра ачылат. Ичинде база бир кичинек јажытту кып бар, байла, алтын-мӧҥӱн ле акча-манат јаткан. Аптрада бир де каду јок. Эткен јылы ичјанында «1886» деп бичилген.\\nПапыйттыҥ ӱйи кыпчак сӧӧктӱ Уйачы, оныҥ кожо чыккандары Токтомыс ла Алчак.\\nПапыйт jайзаҥ jирме беш айгыр малду, тоозы jок койлу, уйлу байып-сайрап, Кан jалаҥында jуртаган.\\nJаан уулы Байлыс, бистиҥ адабыс, коркышту седеҥ, омок, эптӱ-jараш чырайлу, кызыл-jеерен атту, кызыл торко тонду, торко чачагы jайылган кижи болгон.\\nОныҥ ортон уулы Тойот, оныҥ уулы Jелмек Тойодов — Социалистический Иштиҥ Геройы.\\nКичинек уулы Чулубай болгон.\\nТузан деген кызы Казакпай jуртына jуртаган, бала-барка азырап, база ла ӧҥжик-jараш, ус кижи болгон. Алтын-мӧҥӱн ӱйгендӱ, ай-jылдысла кееркеткен кеjим-токымду, ээр-ӱйгендӱ, атка минзе, элес эдер кижи болгон.\\nКичинек кызы – Тусаш Кӧзӱлде Кыйын jуртка jуртаган, канча бала азырап, база да омок кижи болгон, айткан сӧзи jерге тӱшпес.\\nАдамныҥ баштапкы эш-нӧкӧри Куртовтордоҥ. Айыл-jурты ооружып, алган эжи оорунаҥ улам jада калган. Эки jашту jаш балалу арткан. Ол баланыҥ ады Кураан Байлысовна, кергилдердиҥ jуртына jуртаган. Мениҥ энемле туштажып танышкан. Энем ак чырайлу, коо-јараш сынду, чачы будуныҥ чоҥчойына тийип jӱрген, сӱреен jараш кижи болгон.\\nЭнемниҥ jаткан jери – Алтын-Туу. Энем Алтын-Туу керегинде куучын айтса, бис соныркап угатаныс. Энемниҥ баштапкы jурты кӧбӧктӧрдӧ, Тектиев jуртта болгон. Jаш тужында, jаҥы ла чечектеп чыдап келерде, јалаҥда койлоп jӱрген баланы кӧбӧктӧр тудуп апарган. Кийнинеҥ ары тодоштор – энемниҥ ака-карындаштары сӱрӱжип, jаба jедип албаган. Оныҥ кийнинеҥ кӧбӧктӧр, бӧктӧргӱзине тажуур артынып, бӧрӱктерин кептей кийип, белине тос бууланып, кудага чӧйилип келген.\\nӰч кӱнге чӧгӧдӧп, ӱч кӱнге jалынып кудалаган. Энемниҥ адазы Бешпек деп кижи болгон, энези Мӧндӱр-Соккон jурттаҥ Сапыш деп кижиниҥ кызы, jаанамныҥ ады Чалчык.\\nКуданы кудала��, jӧбин угуп, кудалар jымжап, оноҥ ары той эдип jыргаган. Кӱӱни jетпеген энем бир айдыҥ бажынаҥ ада-энезине jанып келген…\\nКалыҥ уктыҥ – тӱӱкизи калыҥ\\nJаан удабай, адам ла энем туштажып, айылду болгон. Энемнеҥ чыккан jаан уулы – Митр деп атту болгон. Ол эмди бистиҥ акабыс Василий Дайсович, эмезе Митр. Акам чыгарда, революция башталган ӧй, коллективизация деп неме башталып калган тужы. Кан-Оозы аймакта сельсовет башталып калган. Адам уулын сельсоветке бичидип барган, ого кирип барарда, уулыҥныҥ ады кем деп сураган. Адам уулыныҥ ады Дмитрий деген, фамилиязы Папитов, бойым Байлыс деген.\\nЧыкканын керелеген кере бичигин (свидетельство о рождении) jазаарга, Дмитрий Байлысович Папитов деп бичидип алган. Адам собестеҥ справка керек боло берерде, собестеҥ барып jадала, кӧрӱш-таныштар туштай берерде, олорло куучындашкан. Чайныйга киреле, чайлап ийген. Оныҥ кийнинде собестӧӧн барган. Кирип барала, меге мындый бичик керек деген. Jе уулдыҥ ады кем деп сураарда, адам уулыныҥ адын ундып койгон. Собесте отурган келиндер кӧп аттар тоологон. Адам jок ло jок деген. Учында «Василий бе» деп айдарда, «эйе-эйе» деген, jе Василий деп бичиген. «Бойоордыҥ адар кем, ӧрӧкӧн?» – деерде, адам бойыныҥ адын ундып койгон. Ӧрӧкӧн маҥзаарып «Байс, Тайс, …» – деп jатканча, Папитов Василий Дайсович деп бичип койгон.\\nОныҥ ла кийнинеҥ бистиҥ акабыс Василий Дайсович болуп калган. Бистиҥ jаан jашту улус Дмитрий деп айдып болбой, Митр деп айдатан болгон. Акам тӧрт jашка jеткенче, таадабысты кулактагалак болгон. Акам ак-сары чачту, сӱреен шыраҥкай бала болгон. Таадам Папыйт jайзаҥ бойыныҥ уул барказын ӧҥӧрип алып, атту экӱ араайынаҥ jӧптӧжип алып, jорткылап jӱретен. «Ондо мал jӱрӱ, олдӧӧн барак, ол кобыда айыл туру, олдӧӧн барак» – деп, таадазын онойдо чӧрчӧктӧп jӱретен. «Ол кобыда чӧрчӧк айдылып jат, ого барак» (озогы улус чӧрчӧкти беш-алты кӱнге кайлайтан да). Таадабыс бистиҥ эмеш тизезинеҥ оору кижи болгон.\\nОныҥ кийнинеҥ кулакташ (репрессия), коллективизация башталган. Озо ло баштап, албаты алдына ӧрӧкӧнди экелип, jайзаҥ кижини базынгылап: «Сен бай, сен кулак, сен Советтиҥ ӧштӱзи!…» – деп кыйгырышкылап, кезедип, курын кодоро, чече тартала, jыртып мергедеген. Таадамныҥ мал-ажын айрыйла, бойын айдуга апарган. Оныҥ канча айгыр малы, канча колхозторго, совхозторго барган, уйлары, койлоры база ла ӱлежӱге кирген. Jаанам Уйачы Мӧндӱр-Соккон jурттаҥ кыпчак сӧӧктӱ кижи болгон, кожо чыккан карындаштары Токтомыс ла Алчак деп уулдар болгон. Jаанам база ла эки буттаҥ ооруп калган jажы jаанай берген кижи. Таадамды айдай берген, бастыра jӧӧжӧзин конфисковать эдип койгон. Јаанам кийис тереде, айлында jаҥыскан арткан. Бала-барказын качтырып, кайдӧӧн дӧ jайлаткан ошкош. Тусан эjем энезин эртен келип апарарым, бу ла тӱнди jадар деген. Ол тушта Кан-Карасуу ӧзӧктӧ «Jаҥы-Jӱрӱм» деп колхоз башталган. Тӱнде jаанам jадарда, эжик ачылып, кижи к��рген. Ол кижиниҥ адын айтпайын, тӱҥей ле бала-баркалу кижи, балдарына кӱч болор. Jаанамныҥ алдында ак ширдек тӧжӧк салынган, кой терези jууркан jабынган jаткан. Ол кижи кирип келеле, кыйгырып баштаган: «Сен байдыҥ сӱрекей каты! Нени эдип jадыҥ, тур, кадыт» – деп багырала, jаанамдӧӧн ӱкӱс эткен. Оору кижи канайдар! Кыймыктабаган… Ол тушта ол кижи алдында салган тӧжӧгин чупча тарткан, jуурканды база алды. «Бу кадытты ӧлӱп калган болор дезем, тирӱ туру не? Эртен турага jетире ӧлӱп каларыҥ» дейле, ширдекти ле jуурканды алала, jӱре берген. Таҥ алдында Тусан эjем угуп jатса, кижи оҥтоор, чыгала кӧргӧжин, энези эжикте эҥмектеп келип jаткан. «Бу кандый болдор, эне? Мени не сакыбадар?» – деерде, ол керекти энези куучындап берген…\\nЭмди мен карыыр jажы jеде берген кайран таадам кайда jеҥ jастанып jыгылдыҥ деп, сананып jадым. Кандый шыра кӧрдиҥ? Аштап, торолоп ӧлдиҥ бе? Эмезе jебрен ӧбӧкӧҥ чилеп, ӧскӧ алтайга барала, ыйладыҥ ба? Сыктадыҥ ба?…\\nОл тушта бистиҥ адабысты, Байлысты, кулактыҥ уулы дейле, иш те бербес, jуртка да jууктатпас болгон. Адам ӧрӧкӧн аштап-суузап, торолоп баскан. Энем-адам ол тушта тӧрт балалу болгон: Куран эjем, акам Василий Дайсович, Чодый акам, Jыламаш эjем. Адамды канайып кулактабаган дезе, энем jокту кижиниҥ балазы болуп, jокту кижи алган деп арткан. Бу ӧйдӧ кара албаты торолоп баштаган. Акам, jаш неме, билезин ӧлтӱрбеске, Чодый акамла кожо кузуктап, jиилектеп турган. Энем балдарын торолотпоско, Jабаган јаар jойу барып, аш терип, оны jӱктенип алып, эки эмчеги таш болуп сӱтке саамчып, jӱк арайдаҥ jедип келип, балдарын азыраган. Адамды эмештеҥ колхозко ишке алып баштаган. Бистиҥ адабыс коркышту ӧлӧҥ чабар, иштеҥкей эҥирлер сайын шоор ойноор, кожоҥчы, кокырчы кижи болгон.\\nАдазы jууга jӱре берерде, акам Василий Дайсович кӧӧркий кузуктап барар, коркышту узак jӱрер, энем ол тушта балазына санааркап, ыйлап: «Сен кайда балам, сен кайда-а? Капшай jан!» – деп айдып, кырдӧӧн кӧрӱп, эки кӧзиниҥ јажын арчып, балазын сакып, базып туратан. Уулы jедип келзе: «Сен не удадыҥ, балам» деп сураза, «Балдар азыраар керек» – деп, ол айдатан.\\nУлу јууныҥ калапту јылдары\\nЭки jаан уулы чыдап, торсуктары кӧдӱрилип ле келерде, jуу-согуш башталган. Адамды jуу-согушка апарган. Мен ол тушта ӱч айлу болгом. Энем кӧӧркий jети балалу, одус беш jашту jаш бойы арткан. Адабыс jууга барарда, эки jаан акалар аданыҥ ордына ада болуп, бисти азыраган. Куран эjем кӧӧркий бисти ӧлтӱрбей, турумкай иштеп, бисти азырашкан. Акам Василий Дайсович jаш та болзо, аҥдап барар, аткан огы jерге тӱшпес, кезер аҥчы кижи болуп чыдап келген. Эки акабыс бисти элик-аҥныҥ эдиле азырап, ӧркӧ-момондоп, кийим-курсак экелетен, бистий немелерди торолотпой азыраган. Эмеш чыдап келеле, санаама кирет: jурттыҥ jанында Адырган деп jалаҥда акалар, эjелер букала, уйла jер кыралап туратан, бис Лида эjемле кожо, обед ле болзо, кӱчӱктер чилеп, jедип барарыс, акалардыҥ ��урсагын jип алатан ошкожыс. Эмди сананзам, акам коркышту jалакай, кокурчы кижи болгон, оныҥ бастыра jӱрӱмин канайып бичиир…\\nАдам Сибирский стрелковый полкто болгон. Ленинградтыҥ алдында jаан jуу-согушта турушкан. Бир катап атакага баргылаган, бу ӧйдӧ немецкий самолеттор келеле, бомба таштаган, бу полкты jерле тӱҥейлештирип койгон. Оноҥ jаҥыс ла он сегис jашту бир уул тирӱ чыккан. Ол уул айдып келген деп, энем айткан.\\nБистиҥ Кара-Суу jеристе чӧрчӧк айдатан Менjи Куртов деп кижи болгон. Айлы Алтыгы Кара-Суу деп jурттаҥ ыраак jок турган. Санабас, Адабас, Айабас деп уулдарлу, Ксения деп jаҥыс кысту болгон. Ол ӧрӧкӧн Алтыгы Кара-Суу алтайына jараш айас эҥирлер сайын орык, ару шоркырап аккан сууныҥ jарадына балдарды jууйтан, jаан да улус келип, чӧрчӧк угатан. Jылу эҥирде балдар будактар jууп, такпайлар терип, сууныҥ jарадына от салатан.\\nӦрӧкӧнди айландыра отурып, чӧрчӧк угарга белетенип ийетен. Менjи ӧрӧкӧн топшуурын алып, кылына тийген ле кийнинде, jер-алтай кубула бергендий болотон. Оныҥ jараш ӱни ле топшуурдыҥ ӱни биригип, jебрен Алтайга jӱргендий угулатан. Маадай-Кара, Малчы-Мерген, Очы-Бала, Ӧскӱс-Уул деп чӧрчӧктӧр угатаныс, бир чӧрчӧкти тӧрт кӱн кайлайтан болгон. Айландыра ар-бӱткен чӧрчӧккӧ тӱҥей, кучкаштардыҥ ӱни ол ӧрӧкӧнлӧ кожо кожоҥдогондый. Талаҥ-келеҥ кучыгаш кулун чылап киштеп турар, казан кырган чилеп, тыҥкылдап турар, кижи чилеп, сыгырып турар. Ортозында кӱӱк jараштыра jаҥкылдада эдер, талтар деген куш тартылдаар, ортозына ӱкӱ «ӱӱп, ӱӱп, ӱӱп» – деп этсе, куйка бажар jимиреп турар. Ол ӧрӧкӧнниҥ кайлаганын уксар, чек ле ыйыҥ келер. Мениҥ Василий Дайсович акам коркышту чӧрчӧк угар, сӱӱр кижи болгон. Бойы да чӧрчӧк айдар, кожоҥдоор кижи.\\nЭjем ӧрӧкӧн кожоҥдойло, эки кӧзин арчып ийетен.\\nКара-Суу jуртта балдар айылду болзо, кӧп ойындар, кокур эрмектер угулатан. Айабас таайдыҥ тойы болгоны санаама кирет, экелген jаш кыс Jалаҥай-Бажынаҥ. Капшай деп кыс болгон, эки качары кып-кызыл, эки тулуҥы кап-кара, эки кӧзи jап-jараш. Алтыгы Кара-Суу алтайда, jап-jажыл тӱс jерге, сыранду jаҥы айыл тудулган. Тӱнӱгине ак кайыҥ, эжигине ак кыйра буулалган jараш айыл тура берген. Ак кайыҥда ак кӧжӧгӧ буулаган келин келип jаткан, эки jанында эки келин, jаш келинди колтуктап, кожоҥло келгилеп, айылга кирип, той башталган. Келинниҥ бажын ӧӧрӱп, отко сӱт ӱрӱстеп, ӱс тамызып, алкыш сӧстӧр айдыжатан. Бу ла ӧйдӧ алтай ойын башталатан: таайы айгыр болор, jеҥелер беелер болуп киштежип, айылдыҥ сыраҥын, тегелдейлерин алкыштар айдып сӱркӱштейтен. Озогыда алтай албаты содон, чӧбрӧлӧ jапкан айылдарлу болгон. Эҥирде тойдыҥ ойыны болотон, кӧчӧ азып, бала-барка кӱреелей туруп, jаҥар кожоҥ баштайтан:\\nТӱмен быркан шокшосын,\\nТӱре салган jӧӧжӧҥӧ\\nТӱӱнчекте бала jайкансын.\\nКанча быркан шокшосын.\\nКабыра салган jӧӧжӧҥӧ\\nКабайда бала jайкансын.\\nОноҥ до ӧскӧ кӧп табышкактар таҥ атканча угулып, ойногылаган. Jаш балдар, би��тер, кол ӱзӱжип jӱгӱретенис.\\nАйылдыҥ тӱнӱгинеҥ эт чыгара таштаза, алкышту сӧс айдылза, тышкары турган бала-барка оны тударга, ӱсти-ӱстине бакчарылыжып, баштактарыска чыдашпай, тыҥ тартыжуда турарыс.\\nМитр акам партияга кирерге сананган, је сен кулактыҥ балазы деп айдып, партияга албай турарда, ол Сталинге: «Мен мындый кижи, мени нениҥ учун партияга албай турган, jаҥга удура барабагам jаш бойым» деп письмо бичиген. Сталиннеҥ каруу келген: «Сын за отца не отвечает», тургуза ла партияга алзын» деп. Бу ла jуукка jетире ол письмо jӱретен, балдар оны jылыйткан ошкош. Оноҥ ары акам иштеп баштаган эди.\\nАралардыҥ билелери jаан, балдары кӧп, балдарына кару улус. Иштеҥкей, анчада ла мал-ашка кӱӱндӱ улус, ол ажыра байып турган. Онойдо ок тилдери эптӱ, jолдоры садуга ачык. Ойын-jыргалдарда туружар, кожоҥчы, ойынзак, тилдери чечен.\\nУгы-тӧзи кӧкӧ-мӧҥкӧ, байлӱ агажы — карагай, байлу аҥы — агас, таҥмазы куйрукту jаҥы ай, кыйразы кӧк ӧҥдӱ.\\nJайзаҥ угы баланаҥ балага келген. Бажында «ой, ара» деген уулды брат-ара азырап чыдадала, эпчилин, чыйрагын ла албаданчагын кӧрӱп, албаты ортодо тоомjылу болгонына тайанып, jайзаҥга кӧстӧгӧн. Jурттыҥ калганчы jайзаҥы айдуга барарга jетире Папыйт болгон. Jаҥы jаҥ келгенинеҥ бери ӧскӧ jайзаҥ болбоды. Папыйттыҥ темичизи — Таты Борjин. Ол Озочы деп кысту болгон. Озочыныҥ jаҥыс кызы Анна, оныҥ уулы Валерий Аларушкин.\\nЭскизин ойгозып, укканымды бичип турганым мындый: јаш ӱйе угы-тӧзин билип турзын, jииттер танышса, сӧӧктӧрин угушсын деп. Тӧрӧӧн балдар бой-бойыла алышпас учурлу — кӧрӧргӧ кӱч. Jаҥыс сӧӧктӱ балдардыҥ каны jаҥыс деп, jаандары айдыжып, токтодып турзын. Той тушта башпадыны таайы кандый сӧстӧрлӧ айдып баштайтан?… Калганчы ӧйдӧ балдар сӧӧктӧрин сурашпай, јурт тудар учуралдар кӧптӧй берген.\\nБу бичимелди мен он jыл кайра бичип баштагам. Кайда да jастыралар бар болзо, jаманымды таштагар, кӧп немелер ундылып калган. Кычырган тӧрӧӧндӧр, кычыраачылар билерерди газет ажыра бичигер, мен де jилбиркеп кычырарым.","num_words":5432,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17705.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Чындыкка ӱредигер — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw18 Ӱлӱрген ай 9—15 б.\\nКаруулчы шибее 2018\\nБИСТЕРЛЕ ТАНЫЖЫП АЛАРГА БОЛУЖАТАН ЈЕПСЕЛДЕР\\nКУУЧЫН БАШТААРГА БОЛУЖАТАН ЈЕПСЕЛДЕР\\nАГАРУ БИЧИККЕ БӰДӰМЈИНИ ТЫҤЫДЫП ТУРГАН ЈЕПСЕЛДЕР\\nАГАРУ БИЧИКТИ ӰРЕНЕРГЕ КӰӰНЗЕДЕТЕН ЈЕПСЕЛДЕР\\nЧЫНДЫККА ӰРЕДЕРГЕ БОЛУЖЫП ТУРГАН ЈЕПСЕЛДЕР\\nӰредерине керектӱ јепселдер\\nБистиҥ агару ижибис 2015\\nЈууп алган јепселдериҥле эпчил тузалан\\nБистиҥ христиан јӱрӱмис ле ижибис. Иштиҥ тетрады 2018\\nӰредӱни пландардыҥ болужыла ӧткӱредис\\n«О-о Иегова... Сениҥ сӧзиҥ — чынныҥ бойы» (САР. 119:159, 160).\\nКОЖОҤДОР: 29, 53\\nЈарлаар ижистиҥ амадузы кандый болор учурлу?\\nЈарлаар иштиҥ јепселдери неге керектӱ?\\nСлер јарлаар иштиҥ кандый јепселиле јакшы тузаланарга кӱӱнзейдигер?\\n1, 2. а) Иисус баштапкы јерге нени тургускан ла нениҥ учун? б) Јарлаар ижис тӱжӱмдӱ болзын деп, биске не болужар?\\nИИСУС ХРИСТОС агашла узанган, анайда ок јарчы болгон (Марк 6:3; Иоанн 13:13). Ол бу эки ишти сӱреен јакшы бӱдӱрген. Агашла узанар кижи болуп, агаштаҥ керектӱ эдимдер эдерге, узанатан јепселдерле тузаланарга ӱренип алган. Је сӱӱнчилӱ јардыҥ ӱредӱчизи болуп, Агару Бичиктиҥ тереҥ ӱредӱлерин јакшы тузаланган ла Кудайдыҥ Сӧзиндеги чындыкты тегин улуска оҥдоорго болушкан (Матф. 7:28; Лука 24:32, 45). Ого 30 јаш болордо агашла узанарын артыргызып, эҥ јаан учурлу иш баштаган. Кудай оны Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды јарлаарга ийген (Матф. 20:28; Лука 3:23; 4:43). Иисус јарлаар ишти баштапкы јерге тургускан ла ӱренчиктерди бу ишке база турушсын деп кӱӱнзеген (Матф. 9:35—38).\\n2 Бистиҥ кӧп сабагыс агашла узанбай јат, је бис ончобыс улусты библиялык чындыкка ӱредип јадыс. Бу јаан учурлу иште Кудай бойы туружып јат, оныҥ учун Агару Бичик бистерди «Кудайга [Кудайла, ЈТ]» кожо иштеп турган улус деп адайт (1 Кор. 3:9; 2 Кор. 6:4). Иегованыҥ сӧзи — «чынныҥ бойы» деп бӱдӱп јадыс (Сар. 119:159, 160). Оныҥ учун бистиҥ кажыбыс ла «чындыктыҥ сӧзин» чын јартаар учурлу. (2 Тимофейге 2:15 кычырыгар.) Агару Бичикти чын јартаарга, оныла јакшы тузаланарга ӱренер керек. Нениҥ учун дезе, Агару Бичик — улусты Иегова, Иисус Христос ло Каандык керегинде чындыкка ӱредетен эҥ керектӱ јепсел болуп јат. Иегованыҥ организациязы улусты чындыкка јакшы ӱредерге болужатан јепселдер белетеп салган. Бу јепселдерле база јакшы тузаланарга ӱренип алар керек.\\n3. Бу телекейдиҥ учы келгелекте, јарлаар иште кандый амаду тургузар керек? Апостолдордыҥ ижи 13:44—48-ле болзо, бис кандый улусты бедиреер учурлу?\\n3 Бу јепселдер јӱк ле јарлаарга эмес, је улусты чындыкка ӱредерге белетелген. Јарчы јар јарлайт, је ӱредӱчи јардыҥ учурын јартайт. Ӱредӱчиниҥ амадузы — кижиниҥ санаазын ла јӱрегин томултып, чындык аайынча јӱрерге кӱӱнзедери. Бу телекейдиҥ учы келгелекте, биске Агару Бичикле ӱредӱлер баштаарын ла улусты чындыкка ӱредерин баштапкы јерге тургузар керек. Оныҥ учун бис «чыннаҥ ӱргӱлјиге јӱрерге кӱӱнзеп турган улусты» (ЈТ) табып, олорго Иегованыҥ ишчилери болорго болужарга албаданадыс. (Апостолдордыҥ ижи 13:44—48 кычырыгар.)\\n4. «Чыннаҥ ӱргӱлјиге јӱрерге кӱӱнзеп турган улусты» табарга, нени эдер керек?\\n4 Је «чыннаҥ ӱргӱлјиге јӱрерге кӱӱнзеп турган улусты» табарга, нени эдер керек? Баштапкы чакта ла чылап, сок јаҥыс арга — сӱӱнчилӱ јарды куучындаары. Оныҥ учун биске Иисустыҥ: «Кандый бир калага эмезе јуртка кирзегер, ондо јарагадый кижи [ӱргӱлји јӱрӱм аларга тургадый] кем болгонын сурулап угугар» — деген јакылтазын бӱдӱрер керек (Матф. 10:11). Је акту јӱректӱ эмес, бийиркек ле чындыкла јилбиркебей турган улус бистиҥ јарды алынбас болор. Бис ачык јӱректӱ, јобош ло чындыкты билерге турган улусты бедиреп јадыс. Андый улусты бедиреерин Иисустыҥ агашла узанган ижине тӱҥейлеерге јараар. Иисус кандый бир эдимдер эдерге, темдектезе, эжик, стол эмезе комут эдерге јарагадый агаш бедиреп туратан. Оноҥ јепселдердиҥ болужыла кандый бир керектӱ эдимди эдип ийетен. Анайып ла бис озо баштап акту јӱректӱ улусты таап алзаас, јарлаар иштиҥ јепселдерин эпчил тузаланып, олорго Христостыҥ ӱренчиктери болорго болужып јадыс (Матф. 28:19, 20).\\n5. Јарлаар ишке белетелген јепселдер керегинде нени билер керек? Тем куучындап беригер. (Јӧрмӧлдиҥ бажындагы јуруктарды кӧрӱгер.)\\n5 Кажы ла јепселде бойыныҥ амадузы бар. Темдектезе, Иисустыҥ узанган јепселдерин кӧрӧктӧр*. Иисус андый јепселдердиҥ болужыла белетеп алган агажын кемјиген, темдектеген, кескен, ӧрӱмдеген (сверлить), бириктирген, анайда ок уровень ле отвестиҥ болужыла тӱзеткен. Анайып ла ок јарлаар ижисте тузаланып турган јепселдеристе бойыныҥ амадузы бар. Олорло канайып тузаланатанын кӧрӱп ийектер.\\n6, 7. а) Слер визитный карточкаларды канайып тузаланып турганаар? б) Јуунныҥ туштажуларына кычыратан кычыртуларда кандый эки амаду бар?\\n6 Визитный карточкалар. Бу карточкалар јаан эмес, је сӱреен тузалу. Олордыҥ болужыла улус бисле, анайда ок jw.org деген сайтла таныжар аргалу. Бу сайттаҥ бистиҥ ижис керегинде кӧптӧдӧ билип аларга, керек дезе Агару Бичикле ӱредӱ де сураарга јараар. Анайып Агару Бичикти ӱренерге турган улустаҥ бу сайт ажыра 400 000 кӧп заявка келген. Эмди де кажы ла кӱн канча јӱс заявкалар келет. Келишкен ӧйдӧ кемге-кемге јарлап ийерге, тоолу визитка кожо алып јӱрерге јараар.\\n7 Кычыртулар. Улусты јуунныҥ туштажуларына кычыратан кычыртуларда эки амаду бар. Ондо: «Агару Бичикти Иегованыҥ Керечилериле кожо ӱренерге слерди кычырып турубыс» — деп айдылып, ӱренерге эки арга берилген: туштажуларга јӱрер эмезе таҥынаҥ ӱренер. Айдарда, бу јепсел улуска бисле таныжып аларга болужат. Анайда ок бу јепселдиҥ болужыла чындыкты билерге кӱӱнзегендерле Агару Бичикле ӱредӱ баштайдыс (Матф. 5:3, ЈК 2003). Агару Бичикти ӱренерге кӱӱнзебей де турган улусты јуунныҥ туштажуларына кычырадыс. Кижи кычыртуны алып, туштажуга келзе, библиялык билгирлерди кӧрӱп, ӱренерге кӱӱнзей берер болор.\\n8. Кижини нениҥ учун бистиҥ туштажуларыстыҥ бирӱзине де болзо кычырар керек? Тем куучындап беригер.\\n8 Улусты бистиҥ туштажуларыстыҥ бирӱзине де болзо кычырар керек. Анайып олор бистиҥ туштажулардагы кӧгӱс курсактыҥ артыгынча болгонын ла Улу Вавилонныҥ кӧгӱс јанынаҥ јемирилип јатканын кӧрӧр (Иса. 65:13). США-да јадып турган Рей ле Линда шак мындый башканы кӧргӧн. Канча да јылдар кайра олор серкпеге јӱрер керек деп шӱӱп алган. Олор Кудайзак улус болгон, оныҥ учун кӧгӱс јанынаҥ аштап-суузап калганын сезип, каланыҥ серкпелери кӧп тӧ болгон болзо, ончозына барып келер керек деп сананган. Рей ле Линданыҥ санаазыла болзо, серкпе мындый болор учурлу: баштапкызында, серкпенеҥ олор јаҥы неме билип алар учурлу. Экинчизинде, серкпениҥ улузынаҥ Кудайга иштеп турганы кӧрӱнип турар учурлу. Је олор канча да јылга каладагы ончо серкпелерди эбирип келеле, чӧкӧй бергендер. Серкпедеги службалардаҥ олор јаҥы нени де укпаган ла улустыҥ тыш бӱдӱминеҥ Кудайга иштеп турганын кӧрбӧгӧн. Баратан серкпелериниҥ калганчызына барып келеле, Линда ижине барган, а Рей айылындӧӧн јанган. Ол јанып барадала, јолой Каандыктыҥ Туразын кӧрӱп ийеле: «Ондо не болуп турганын не кӧрӱп ийбес?» — деп сананган. Рейге ондо сӱреен тыҥ јараган. Ондогы улус јалакай ла кӱндӱзек болгон. Олордыҥ кийингени де эптӱ ле јараш болгон. Рей баштапкы јерге отурып, ӱредӱни сӱреен кайкап уккан. Элчи Павелдиҥ сӧстӧриле болзо, христиан туштажуга баштапкы ла катап келген кижи кӧргӧн-укканын алаҥ кайкап: «Чындаптаҥ Кудай ортогордо» — деп айдар болор (1 Кор. 14:23—25). Рейде шак мындый сезимдер болгон. Ол Каандыктыҥ Туразына кажы ла воскресен кӱнде келип баштаган, оноҥ иштеер кӱндерде ӧдӱп турган туштажуларга база келер болгон. Соондо оныҥ ӱйи Линда база кожо јӱрӱп баштаган. Олор 70 јаштаҥ ажа берген де болзо, Агару Бичикти ӱренип, сууга чӧҥӱрилген.\\n9, 10. а) Јарлаар иште буклеттерди нениҥ учун тузаланарга јеҥил? б) «Кудайдыҥ Каандыгы ол не?» деген буклетти канайып тузаланарын јартап беригер.\\n9 Буклеттер. Бисте сегис буклет бар, олордыҥ болужыла куучын баштаарга јеҥил. Олор 2013 јылдаҥ ала чыгып баштаган, оноҥ бери беш миллиард кире экземпляр кепке базылган! Бу буклеттердиҥ бирӱзин ле тузаланарга ӱренип алза, арткан јети буклеттле тузаланарга ӱренип аларга кӱч эмес, не дезе, олор бир принципле тургузылган. Олордыҥ болужыла куучынды канайып баштаар?\\n10 Темдектезе, «Кудайдыҥ Каандыгы ол не?» деген бӱклетти канайып тузаланарга јараарын кӧрӱп ийектер. Кижиге буклеттиҥ баштапкы бӱгиндеги суракты кӧргӱзип ийеле: «Кудайдыҥ Каандыгы ол не деп, слер качан бир де сананганаар ба?» — деп сураарга јараар. Оноҥ буклеттеги ӱч карууны кӧргӱзип, кижиниҥ санаа-шӱӱлтезин угугар. Кижи чын да, јастыра да каруу берзе, буклетти ачып, «Агару Бичик нени айдат» деген јерди кӧргӱзип, ондогы библиялык ӱлгерлерди кычырып ийигер — Даниил 2:44 лӧ Исаия 9:6. Арга бар болзо, куучынды оноҥ ары улалтыгар. Куучынныҥ учында буклеттиҥ калганчы бӱгинде «Сананып кӧрӧр» деген јерде, «Кудайдыҥ Каандыгы башкарза јӱрӱм кандый болор?» деген суракты беригер. Анайып слерде такып куучындажатан тема болор. Кижиге такып келзеер, «Добрая весть от Бога» деген брошюраныҥ 7-чи урогын ӧдӱп ийерге јараар. Бу брошюра — Агару Бичикле ӱредӱ баштаарга болужып турган јепселдердиҥ бирӱзи.\\n11. Бистиҥ журналдардыҥ темалары талдалып турза, неге ајару эдилет? Бу журналдар керегинде нени билер керек?\\n11 Журналдар. Јердиҥ ӱстинде эҥ ле кӧп «Каруулчы шибее» ле «Пробудитесь!» деген журналдар чыгат. Мындый кӧп тилдерге ӧскӧ кандый ��а журналдар кӧчӱрилбей јат. Бу журналдарды башка-башка ороондордыҥ улузы кычырат, оныҥ учун бу журналдардыҥ темалары ӱзе улуска јилбилӱ болзын деп талдалат. Олордыҥ болужыла јӱрӱмди јеҥилтетен тузалу јӧптӧрди канайып табарын јартап јадыс. Је озо баштап бу журналдар кемге белетелгенин оҥдоп алар керек.\\n12. а) «Пробудитесь!» деген журнал кемдерге белетелген ле оныҥ амадузы кандый? б) Слер бу журналды бу јуукта кемге-кемге канайып бергенеерди куучындап беригер.\\n12 «Пробудитесь!» деген журнал Агару Бичикти бир эмеш билер эмезе чек билбес улуска чыгарылат. Андый улус христиан ӱредӱлер керегинде нени де билбес эмезе кудай-јаҥдардаҥ чӧкӧп калган, ол эмезе, Агару Бичик олорго болужар аргалу деп сананбай да турган болор. Оныҥ учун «Пробудитесь!» деген журналдыҥ тӧс амадузы — улусты Кудай бар деп бӱдӱмјилеери (Рим. 1:20; Евр. 11:6). Анайда ок бу журнал, Агару Бичик — «Кудайдыҥ сӧзи» деп бӱдӱп турганысты тыҥыдат (1 Фес. 2:13). 2018 јылдыҥ «Пробудитесь!» деген журналында мындый темалар шӱӱжилет: «Ключ к счастью», «12 секретов счастливых семей» ле «Помощь тем, кто скорбит».\\n13. а) «Каруулчы шибее» деген журналдыҥ таркадатан чыгармазы кемдерге белетелген? б) Слер бу журналды бу јуукта кемге-кемге канайып бергенеерди куучындап беригер.\\n13 «Каруулчы шибее» деген журналдыҥ таркадатан чыгармазы, Кудайды ла оныҥ Сӧзин бир эмеш те болзо тооп турган улуска библиялык ӱредӱлерди јартап јат. Андый улуста билгирлер бар да болзо, је чындыкты олор јетире оҥдобой турган болот (Рим. 10:2; 1 Тим. 2:3, 4). 2018 јылдыҥ «Каруулчы шибеениҥ» таркадатан чыгармазында мындый темалар шӱӱжилет: «Библия — до сих пор актуальна?», «Что принесет будущее?» ле «Любит ли нас Бог?».\\n14. а) Јарлаар иштиҥ јепселдерине кирип турган тӧрт кӧрӱлмениҥ амадузы кандый? б) Бистиҥ кӧрӱлмелердиҥ бирӱзин кемге-кемге канайып кӧргӱзип бергенеерди куучындап беригер.\\n14 Кӧрӱлмелер. Иисустыҥ ӧйинде агашла узанып турган улус ӱзе немени колло эткен. Бӱгӱнги кӱнде олордо электрический кире, дрель, шлифовальный машина, каду кадаар пистолет ле оноҥ до ӧскӧ јепселдер бар. А бистерде кепке базылган бичиктердеҥ башка сӱреен јакшы кӧрӱлмелер бар. Олордыҥ тӧртӱзи јарлаар иштиҥ јепселдерине кирет: «Агару Бичикти нениҥ учун ӱренер керек?», «Агару Бичикти ӱренери канайып ӧдӧт?», «Каандыктыҥ Туразында не болуп турган?» ла «Иегованыҥ Керечилери — олор кандый улус?». Бу кӧрӱлмелердиҥ кажызыныҥ ла узуны эки минуттаҥ ас болот, оныҥ учун олорды баштапкы катап куучындашкан тушта кӧргӱзерге эптӱ. Је эмеш узун кӧрӱлмелерди такып келген тушта эмезе меҥдебей турган кижиге кӧргӱзерге јараар. Бу сӱреен јакшы јепселдер кижини Агару Бичикти ӱренерге эмезе бистиҥ туштажуга келерге кӱӱнзедер болор.\\n15. Кижи кӧрӱлмени бойыныҥ тӧрӧл тилине кӧрзӧ, нени эдерге кӱӱнзедилет?\\n15 Бистиҥ бир эје Микронезиянаҥ кӧчӱп келген кижиге туштаган. Бу эје ӱй кижиниҥ тӧрӧл тили �� яп деген тил деп билип ийеле, «Агару Бичикти нениҥ учун ӱренер керек?» деген кӧрӱлмени оныҥ тилине кӧргӱзип берген. Ол ӱй кижи бойыныҥ тилин угуп ийеле: «Чын угуп турум эмеш пе?! Бу мениҥ тилим туру не! Кӧрӱлмедеги куучындап турган кижи мениҥ ортолыгымнаҥ ошкош, не дезе менле чилеп куучындап турган. Бу чынла мениҥ тилим!» — деп сӱӱнип айтты. Оноҥ бу ӱй кижи jw.org деген сайтта яп тилге чыгарылган бичиктерди ле кӧрӱлмелерди ӱзезин кӧрӱп алар болды. (Апостолдордыҥ ижи 2:8, 11 тӱҥдештирип кӧрӱгер.) Бу ла кӧрӱлмеле база бир учурал болгон. США-да јадып турган бистиҥ эје, Иегованыҥ Керечилериниҥ ижи токтодылып калган јерде јадып турган јеенине бу кӧрӱлмени бойыныҥ тилине кӧрзин деп ссылка аткарып ийген. Јеени кӧрӱлмени кӧрӱп, мындый сӧстӧр бичиген: «Мени бу телекей кӱчтӱ ле калју башкараачыныҥ колында деп айдылганы соныркатты. Оныҥ учун Агару Бичикти ӱренерин сурадым».\\n16. Бу брошюралардыҥ амадузы кандый, јартап беригер: а) «Кудайдыҥ сӧзин угуп, ӱргӱлјиге јӱр», б) «Добрая весть от Бога», в) «Бӱгӱн Иегова Кудайдыҥ табын кемдер бӱдӱрет?».\\n16 Брошюралар. Агару Бичик ӱренип турган кижиниҥ тилине библиялык бичиктер јок болзо, эмезе ол јазап кычырып билбес болзо, нени эдер? Бу учуралда јарагадый мындый јепселди — «Кудайдыҥ сӧзин угуп, ӱргӱлјиге јӱр»* деген брошюраны тузаланарга јараар. А «Добрая весть от Бога» деген сӱреен јакшы брошюраныҥ болужыла Агару Бичикле ӱредӱ баштаарга јараар. Бу брошюраныҥ кадарыныҥ кийни јанындагы 14 теманы кӧргӱзип, кажызы эҥ ле тыҥ јилбиркедип турганын сурап угугар. Оноҥ талдалган темала ӱредӱ баштап ийигер. Мындый арганы кижиге такып келген тушта не тузаланып кӧрбӧс? Бистиҥ јепселдеристиҥ тоозына кирип турган ӱчинчи брошюра — «Бӱгӱн Иегова Кудайдыҥ табын кемдер бӱдӱрет?». Оныҥ амадузы — Агару Бичикти ӱренип турган кижини Кудайдыҥ организациязыла таныштырары. 2017 јылдыҥ тулаан айдыҥ «Бистиҥ христиан јӱрӱмис ле ижибис» деген иштиҥ тетрадында бу брошюрала Агару Бичикти ӱренген тушта канайып тузаланарыныҥ јӧптӧри бар.\\n17. а) Агару Бичикле ӱредӱ ӧткӱрилип турган бичиктердиҥ амадузы кандый? б) Кижи сууга чӧҥӱрилген де кийнинеҥ нени эдер учурлу ла нениҥ учун?\\n17 Бичиктер. Ӱредӱни брошюрала баштаган болзоор, оны божотпой јадып, «Агару Бичик неге ӱредет?» деген бичикке кӧчӧ берерге јараар. Бу бичик библиялык тӧс ӱредӱлерди тереҥжидерге болужар. Бичикти божоткон кийнинеҥ кижи кӧгӱс јанынаҥ ӧзӱп турза, ӱредӱни «Бойыгарды Кудайдыҥ сӱӱжинде чеберлегер»* деген бичикле улалтарга јараар. Оныҥ болужыла ӱренип турган кижи библиялык принциптерди тузаланарга ӱренип алар. Кижи чӧҥӱрилип те калган болзо, бу эки бичикти тӱгезе ӱренип салар учурлу деп ундыбагар. Мынайып ӱренгени ого чындыктыҥ јолында бек турарга болужар. (Колоссыдагыларга 2:6, 7 кычырыгар.)\\n18. а) 1 Тимофейге 4:16 бисти неге кӱӱнзедет? б) Јарлаар иштиҥ јепселдерин тузаланып тура, кандый амадуны у��дыбас керек?\\n18 Бис Иегованыҥ Керечилери, оныҥ учун улусты «Сӱӱнчилӱ Јардыҥ чындык сӧзине» ӱредер учурлу. Не дезе, анайып улуста ӱргӱлјиге јӱретен ижемји болор (Кол. 1:5; 1 Тимофейге 4:16 кычырыгар). Бу ишти бӱдӱрерге, јарлаар иштиҥ јепселдери болужар. («Јарлаар иштиҥ јепселдери» деген рамканы кӧрӱгер.) Оныҥ учун бу јепселдерди јакшы тузаланарга албаданактар. Кажы ла јарчы кандый јепселле, качан тузаланатанын бойы кӧрӧр. Је сӱӱнчилӱ јарды угарга јилбиркебей турган улуска бистиҥ бичиктеристи бодоп ло ӱлебей јадыс. Нениҥ учун дезе бис «чыннаҥ ӱргӱлјиге јӱрерге кӱӱнзеп турган улуска», ӧскӧртӧ айтса, ачык јӱректӱ, јобош ло чындыкка аштап-суузап калган улуска Христостыҥ ӱренчиктери болорго болужарга кӱӱнзейдис (Ап. ижи 13:48; Матф. 28:19, 20).\\n«Плотницкое ремесло» деген јӧрмӧлди ле «Набор инструментов плотника» деген рамканы кӧрӱгер («Каруулчы шибее» куран ай 1, 2010 јыл).\\nКычырып билбес кижиле ас тексттӱ ле кӧп јуруктарлу «Кудайдыҥ сӧзин ук» деген брошюрала ӱредӱ ӧткӱрерге јараар.\\n«Оставайтесь в любви Бога» деген бичик алтай тилге чыкса, ӱредӱни оныла улалтар керек.\\nЈАРЛААР ИШТИҤ ЈЕПСЕЛДЕРИ\\nВИЗИТНЫЙ КАРТОЧКАЛАР ЛА КЫЧЫРТУЛАР\\nБРОШЮРАЛАР ЛА БИЧИКТЕР","num_words":3866,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27550.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Пограничниктерди байрамыла уткуган - altaicholmon\\nПограничниктерди байрамыла уткуган\\nКӱӱк айдыҥ 28-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Пограничниктиҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ митинг ӧткӧн.\\nТӱӱкини ајаруга алза, РСФСР-дыҥ пограничный каруулын тӧзӧӧри керегинде Декретти албаты-комиссарларыныҥ Соведи 1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнинде јараткан. Бу документте погранслужбаныҥ амадулары, тап-эриктери ле молјулары чокымдалган. Оноҥ учун бу кӱн погранслужбаныҥ тӧзӧлгӧниниҥ кӱни деп окылу темдектелет.\\nКӧдӱриҥиде государственный јаҥныҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ чыгартулу улузы, Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ ишчилери, пограничный службаныҥ ветерандары, черӱчил-тӧрӧлчи клубтардыҥ турчылары турушкан.\\n«Пограничниктер јаантайын јаан тоомјыда. Пограничный службада тууразынаҥ кижи јок — пограничниктер чындап та чындык профессионалдар, билгирлери бийик, аҥылу белетениш ӧткӧн, кандый ла кызалаҥ айалгада каруулу болорын бойына алынып, керекти аайлаштырар аргалу, бойыныҥ Тӧрӧлине чындык улус» — деп, Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин кӧдӱриҥи тужында уткуулду сӧзинде аҥылап темдектеген.\\nОныҥ айтканыла, черӱчил-пограничниктердиҥ мемориал комплексинде бойыныҥ служебный молјузын бӱдӱрип турала јӱрӱмин берген улустыҥ ады-јолдоры ӱргӱлјикке бичилген. «Бӱгӱн бис олордыҥ ат-нерези, јалтанбазы алдына бажысты эҥилтип турус. Јеҥ јастанып јыгылган геройлорго јаркынду ла ӱргӱлјик эзем, олордыҥ ат-нерези учун јаан быйан» — деп, тергеениҥ башкараачызы айткан.\\nБайрамга учурлалган уткуулду сӧстӧрин анайда ок Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузыныҥ јааны Александр Кайгородов, пограничный службаныҥ ветерандарыныҥ бистиҥ республикадагы «Рубеж» деген јондык организациязыныҥ председатели Григорий Хабиев айткан.\\nБу митинг ак-јарыктаҥ барган пограничниктерди эзедип бир минут унчыкпай турганыла, олорго учурлалган керееске чечектер салганыла тӱгенген.\\nОноҥ озо кӱнде дезе П. В. Кучияктыҥ адыла адалган национальный драмтеатрда Пограничниктиҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥи ӧткӧн.\\nКӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларын байрамла тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев ле ӧскӧ дӧ јамылу улус уткуган.\\n«Бӱгӱн бис Тӧрӧлистиҥ гран-кыйуларын быжу корулап тургандарды бийик тооп турганысты угузып јадыс. Бу службаныҥ ветерандарына ла пограничный башкартуныҥ ишчилерине олордыҥ бӱдӱрген ле бӱдӱрип турган кереги учун јаан быйанысты айдып турус. Черӱчил молјузын гран-кыйуны корулаар бӧлӱкте ӧткӧни јаантайын бийик тоомјыда, јаан государственный учурлу болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ӧштӱниҥ табарузына эҥ озо алдырткан, соҥында ӧйлӧрдӧ јуу-согуштарда турушкан пограничниктердиҥ турумкайы ла ат-нерези ӱргӱлјик эзем болуп артар.\\nБу ла кече Эл Курултайда Пограничниктиҥ кӱнине учурлалган фотокӧрӱниҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы болгон. Ол бистиҥ тергееде пограничный служба тӧзӧлгӧниниҥ 95 јылдыгына учурлалган. Депутаттар ла парламенттиҥ айылчылары погранслужбаныҥ ишчилериниҥ оперативно-служебный ижиниҥ солун ла јаркынду элестериле, олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ аҥылуларыла танышкан» — деп, Артур Кохоев айткан.\\nСпикердиҥ темдектегениле, гран-кыйуда черӱчил служба, анчада ла бистиҥ республикада, эҥ кӱч дегендердиҥ тоозына кирет. Бистиҥ тергее туулык тергее болгон учун ар-бӱткени де кату, государственный гран-кыйуныҥ узуны 800 километрдеҥ артыкташ. Анайда ок спикер пограничниктердиҥ јуук улузына олордыҥ чындыгы, турумкай кылык-јаҥы, бийик каруулу болгоны учун быйанын айткан.\\nТергеениҥ башчызы Олег Хорохордин погранслужбаныҥ ишчилерине ле ветерандарына кайралдар табыштырган. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла тергеелик погранбашкартуныҥ ишчизи Алексей Богодухов, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ Быйанду самараларыла пограничный службаныҥ ветерандарыныҥ бистиҥ республикадагы «Рубеж» деген јондык организациязыныҥ турчылары Владимир Евсеев, Алексей Белоусов, Александр Сарычев кайралдаткан.\\nКӧдӱриҥилӱ јуунныҥ учында тергеениҥ артисттериниҥ ле погранбашкартуныҥ ишчилериниҥ турушканыла байрамдык ойын-концерт кӧргӱзилген.","num_words":890,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16027.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ончо немеде тӧгӱндебей јӱрӱгер | Кудайдыҥ сӱӱжи\\nКЫЧЫРАР австралий жестовый адангме азербайджан азербайджан (кириллица) албан алтай алтыгынемец американ жестовый амхар английский антанкарана араб аргентин жестовый армян армян (кӱнбадыш) ассам африкаанс ачоли басса (Камерун) батак (тоба) бауле башкир бенгал бикол бислама болгар бразил жестовый британ жестовый булу ваиунаики валлий валлийский везу венгер венда венесуэл жестовый га гаитян креол гарифуна гвинея-бисау креол грек гренланд грузин гуарани гуджарати дат деху дуала занде зулу ибан ибанаг иврит игбо илокан индонезий исланд испан испан жестовый итальян жестовый йоруба йулу кабре казах какчикель (центральный) каннада карен (сго) каталан качин квангали кекчи кечуа (Анкаш) кечуа (Аякучо) кечуа (Боливия) кечуа (Куско) кикамба кикуйю килуба кимбунду киньяруанда кирибати кирунди киси кисонге китайский (кантонский, упрощенный) киче колумбий жестовый конго корей корей жестовый коса косрае крио куаньяма куна курд курманджи (Кавказ) курд курманджи (кириллица) кхмер кыдат (кантон) кыдат (јаҥжыккан) кыдат (јеҥилтилген) кыргыз лаос литва ломби луганда луо маврикий креол македон макуа малагаси малай малаялам мам мамбуе-лунгу мапуче маратхи масатек (Уаутла) мбунда мексикан жестовый мизо михе мьянма науатль (Герреро) науатль (Хуастека) науатль (тӧс) науатль (тӱндӱк Пуэбла) нгангуела нгаубере ндау ндебеле ндебеле (Зимбабве) ндонга немец неосоломоник нзема нидерланд ниуэ норвег ньюнгве ньянджа ньянека олуконзо оромо орус орус жестовый осетин отоми (Мескиталь ӧзӧк) палау пангасинан панджаби папьяменто (Кюрасао) перс перуан жестовый поляк поляк жестовый понапе португал португал (Португалия) раротонга ротума румын руньянкоре руторо самоан санго сапотек (истмус) сапотек (лачигири) свати себуан сейшел креол сена сепеди серб серб (латиница) сесото (Лесото) сетсвана сидама сингал словак словен сранан-тонго суахили таджик таити тай тамил тараскан татар тви тетум (Дили) тив тиграй тлапанек тотонак тохолабал тсонга тувалу тумбука турк туркмен тӱштӱк африкан жестовый тӱштӱк увеа узбек уйгур (кириллица) украин умбунду урду урхобо фарер фиджи фин фин жестовый хауса хилигайнон хинди хмонг (белые) хорват цельталь цоциль чабакано чех чибемба чили жестовый читонга читонга (Зимбабве) читонга (Малави) чичева чияо чокве чоль чуабо чуваш швед шитсва шона эве эквадор жестовый эстон эфик јопон јопон жестовый\\nОнчо немеде тӧгӱндебей јӱрӱгер\\n«Ончозында чын эдип јӱрерге кӱӱнзейдис» (ЕВРЕЙЛЕРГЕ 13:18).\\n1, 2. Тӧгӱндебей јӱрерге албаданып турганыска Иегова нениҥ учун сӱӱнет? Тем куучындап беригер.\\nЭНЕЗИ уулчагыла магазиннеҥ чыгат. Уулчак кенетийин токтой тӱжӱп, ал санаага тӱжет. Кӧрӧр болзо, колына ойынчык тудунып алтыр. Ол оны ойто јерине саларга эмезе энезин садып берзин деп сураарга ундып салган эмти��. Уулчак ачуурканып, ыйлай берет. Энези оны токунадып, магазиндӧӧн кайра апарат. Ол ойынчыкты кайра берип, јаманын таштазын деп сурайт. Балазыныҥ мындый кереги учун энези уулыла оморкоп, тыҥ сӱӱнет. Нениҥ учун?\\n2 Балдардыҥ тӧгӱндебей јӱрерге ӱренип турганы ада-энелерди сӱреен тыҥ сӱӱндирет. Анайып ла теҥеридеги Адабыс, «чындыктыҥ Кудайы», керегинде айдарга јараар (Сарын 31:5). Ол ич-кӧгӱзистиҥ тыҥып турганын кӧрӱп, тӧгӱндебей јӱрерге албаданып турганыска тыҥ сӱӱнет. Оныҥ учун Кудайды сӱӱндирерге ле Оныҥ сӱӱжинде артарга турганыстаҥ улам, бис, элчи Павел чилеп, «ончозында чын эдип јӱрерге кӱӱнзейдис» (Еврейлерге 13:18). Эмди, тӧгӱндебей јӱрерге анчада ла кӱч болуп турган јӱрӱмниҥ тӧрт јанын кӧрӱп, тӧгӱндебей јӱрери кандый алкыштар экелет деп, шӱӱжип ийеектер.\\nБОЙЫН ТӦГӰНДЕБЕЙ ЈӰРЕРИ\\n3—5. а) Бойысты мекелеери канча киреге каршулу болгонын Кудайдыҥ Сӧзи канайып кӧргӱзет? б) Бойысты мекелебеске не болужар?\\n3 Баштапкызында, бойын тӧгӱндебей јӱрерине ӱренип аларга кӱч болот. Биске, кинчектӱ улуска, бойысты мекеге кийдирерге узак эмес. Темдектезе, Лаодикиядагы христиандар бойлорын тӧгӱндеп, бойлорын бай деп бодогон. Је чынынча, олор ич-кӧгӱс јанынаҥ «тӱреҥи, сокор ло јылаҥаш» болгон деп, Иисус айткан. Кижиниҥ ичи ачыыр айалга! (Ачылта 3:17). Олор бойлорын мынайып мекелегенинеҥ улам, айалга там кӱч боло берген.\\n4 Анайда ок Иаковтыҥ сӧстӧрин эске алып ийерге јараар: «Кемигер бойын кудайзак деп сананып, је тилин тудунбайт, ол јӱрегин мекелейт, оныҥ кудайзагында туза јок» (Иаковтыҥ самаразы 1:26). Бис тилисти тутпай, Иеговага јараар эдип бажырар аргалу деп сананып турган болзоос, бойыстыҥ јӱрегисти мекелеер эдис. А бистиҥ ижис калас ла туза јок болор эди. Мындый каршулу айалга болбозын деп не болужар?\\n5 Бу ла ӱзӱкте Иаков Кудайдыҥ Сӧзиндеги чындыкты кӱскӱге тӱҥдештирет. Ол бисти Кудайдыҥ толо кемдӱ јасагына кӧрӱнип, керектӱ солынталар эдерине кӱӱнзедет. (Иаковтыҥ самаразы 1:23—25 кычыр.) Агару Бичик бисти бойысты мекелебезин деп ӱредет ле неде солынар керек деп кӧргӱзет (Иеремияныҥ ыйы 3:40; Аггей 1:5). Анайда ок Иегова бисти шиҥдеп, кандый ла каршулу једикпестеристи табып, тӱзедерге болушсын деп, бис Ого мӱргӱӱр аргалу. (Сарын 139:23, 24). Тӧгӱндеери — сӱмелӱ јаман кылык, оныҥ учун мындый кылыкка бистиҥ кӧрӱмис теҥеридеги Адабыстыҥ кӧрӱминдий болор учурлу. Укаа сӧстӧр 3:32-де мынайып айдылат: «Куурмакчы кижи Иеговага јескинчилӱ, је тӧгӱндебес улусла Ол јакшы колбуларлу». Иегова биске андый ла сезимдерлӱ болорго ло бойыска Оныҥ кӧзиле кӧрӧргӧ болужар аргалу. «Чын эдип јӱрерге кӱӱнзейдис» — деген элчи Павелдиҥ сӧстӧрин ундыбагар. Бӱгӱнги кӱнде толо кеминде болор аргабыс јок то болзо, је бис акту кӱӱнистеҥ тӧгӱндебей јӱрерге кӱӱнзейдис ле албаданадыс.\\nБИЛЕДЕ ТӦГӰНДЕБЕЙ ЈӰРЕРИ\\nТӧгӱндебей јӱрери јажытту керектер этпеске болужар\\n6. Эш-нӧкӧрлӧр нениҥ учун бой-бойын тӧгӱндебей јӱрер учурлу ла мынайып олор кандый каршулу керектердеҥ кыйат?\\n6 Тӧгӱндебей јӱрери христиан билениҥ аҥылу јаны болор учурлу. Оныҥ учун эш-нӧкӧрлӧр бой-бойын тӧгӱндебей, ачык-јарык болор учурлу. Христиан биледе мындый каршулу керектер болбос учурлу, темдектезе: эш-нӧкӧри эмес кижиле ойногоны (флирт), эмезе кем-кемле интернет ажыра јажынып куучындашканы ла кандый ла бӱдӱмдӱ порнография кӧргӧни. Билелӱ кезик христиандар мындый керектерди эш-нӧкӧринеҥ јажырып эдедилер. Је мынайып эдери тӧгӱндегени болот. Кудайдаҥ айап туратан Давидтиҥ сӧстӧрине ајарып кӧрзӧӧр дӧ: «Мен тӧгӱнчи улусла отурбагам, чын јӱзин јажыргандарла јӱрбегем» (Сарын 26:4). Сен эш-нӧкӧрлӱ болзоҥ, ӱйиҥнеҥ эмезе ӧбӧӧниҥнеҥ чын јӱзиҥди јажырарга кӱӱнзеткедий керектерди качан да этпей јӱр!\\n7, 8. Балдарды тӧгӱндебей јӱрерине ӱредип аларга, Агару Бичиктиҥ кандый темдери болужар?\\n7 Ада-энелер балдарына Агару Бичиктиҥ темдериниҥ болужыла тӧгӱндебей јӱрериниҥ тузазын кӧргӱзип турза, ойгор болор. Темдектезе, јаман темдер кӧргӱскен улустыҥ учуралдарын тузаланарга јараар: уурдаганын јажырарга албаданган Аханныҥ; акчага болуп тӧгӱндеген Гиезийдиҥ; акча уурдап туратан ла Иисусты ӧлтӱрерге болуп, калју тӧгӱндеген Иуда Искариоттыҥ темин (Иисус Навин 6:17—19; 7:11—25; Каандардыҥ 2-чи бичиги 5:14—16, 20—27; Матфей 26:14, 15; Иоанн 12:6).\\n8 Јакшы темдер кӧргӱскен улус: Иаков, ол уулдарыныҥ таарларында табылган акчаны кем де јастыра салып ийген деп сананганынаҥ улам оны кайра берип ийзин деп кӱӱнзеткен; Иеффай ла оныҥ кызы, ого Кудайга адазыныҥ берген сӧзин бӱдӱрерге кӧп немени артыргызарга келишкен; Иисус, Ол судур сӧсти бӱдӱрерге ле најыларын коруп аларга, атыйланып калган улустыҥ алдында Бойын Иисус деп аданарга коркыбаган (Башталганы 43:12; Јаргычылар 11:30—40; Иоанн 18:3—11). Бу ада-энелерге Агару Бичиктиҥ эрјинелерин билип аларга ла балдарын тӧгӱндебей јӱрерин сӱӱп ле баалап јӱрзин деп ӱредип аларга болужатан темдердиҥ јӱк ле кезиги.\\n9. Ада-энелер балдарына тӧгӱндебей јӱреринде јакшы тем болорго турган болзо, олорго нени этпес керек ле нениҥ учун мындый тем керектӱ болот?\\n9 Је мынайып балдарды ӱредери ада-энелердиҥ јаан молјузы болот. Элчи Павел сураган: «Анайдарда, ӧскӧ улусты ӱредип, бойыҥды бойыҥ ӱретпейдиҥ бе? „ууры этпе“ деп јарлап, бойыҥ уурданып јадыҥ ба?» (Римдегилерге 2:21). Кезик ада-энелер балдарын тӧгӱндебей јӱрерине ӱредип тура, бойлоры тӧгӱндеп јат. Темдектезе, уурданып ийет эмезе тӧгӱнденип ийет, оноҥ: «Кӧп улус тӧгӱндеп јат» эмезе «Бу јаан ла кинчек эмес» — деп актанып јадылар. Учы-учында балдар алаҥзып, канайып чын эдерин билбей јадылар. Је чынынча болзо, јаан неме уурдабаганы тӱҥей ле уурданыш болот, канча да кире тӧгӱндегени тӱҥей ле тӧгӱндениш болот *. (Лука 16:10 кычыр.) Балдар эки јӱстеништи капшай билип ийет, мынаҥ улам олор бойлоры да эки јӱстенип баштаардаҥ айабас (Ефестегилерге 6:4). Је качан балдар ада-энезиниҥ тӧгӱндебей јӱрген теминеҥ ӱрензе, олор јаанап келеле, бу калју телекейде Иегованы макка кӧдӱрер болор (Укаа сӧстӧр 22:6).\\nЈУУНДА ТӦГӰНДЕБЕЙ ЈӰРЕРИ\\n10. Ака-эјелеристи тӧгӱндебей јӱрерге, кандый јӧптӧрди ундыбас керек?\\n10 Ака-эјелерисле куучындажып турзаас, тӧгӱндебей јӱрерине ӱренип аларга кӧп аргалар болот. 12-чи бажалыктаҥ кӧргӧнисле, сый эдип берилген куучынданатан аргабысты, анчада ла јуунныҥ ортозында, чын тузаланар керек. Тегин ле куучын каршулу коп, керек дезе јабарлаш та болуп калардаҥ айабас! Уккан ла немени, чын ба, јок по деп бӱдӱмјиленбей јадып улуска куучындап турзаас, тӧгӱнди јайып баштаардаҥ айабазыс, оныҥ учун артык неме куучындабаза торт болор (Укаа сӧстӧр 10:19). Анайда ок уккан неме чын деп бӱдӱмјиленип те алган болзоос, оны куучындаарга јараар деп сананбас керек. Темдектезе, бу бистиҥ керегис эмес эмезе бу керегинде куучындаары сӱӱжисти кӧргӱспей турганы болот (1 Фессалоникадагыларга 4:11). Кем де кату-кезем сӧстӧр айдарын, чынды јажырбай айтканы деп бодойт, је бистиҥ сӧстӧрис јаантайын јалакай ла јымжак болор учурлу. (Колоссыдагыларга 4:6 кычыр.)\\n11, 12. а) Уур кинчек эткен кезик христиандар бойыныҥ кӱч айалгазын канайып там уурладат? б) Уур кинчектер керегинде Сатана не деп тӧгӱндейт ле оныҥ тӧгӱнине бис канайып кирбес аргалу? в) Иегованыҥ организациязыныҥ алдына бис неде тӧгӱндебес учурлу?\\n11 Анчада ла кӧстӧлгӧн акаларга тӧгӱндебей јӱрери јаан учурлу. Уур кинчек эткен кезик христиандар кинчегин јажырарга албаданып, аксагаладар сурак берип турза, чынын айтпай, бойлорыныҥ кӱч айалгазын там уурладат. Андый христиандар јӱк тыштыла Иеговага чындык, је чынынча олор јаан кинчектиҥ јолында, анайып олор эки јӱрӱм јӱргилейт. Мынайып эдип турган кижи тӧгӱндебей јӱрӱп болбой јат (Сарын 12:2). Кезиги аксагалдардаҥ керектӱ немени јажырып, бастыра чынды айтпай јат (Апостолдордыҥ ижи 5:1—11). Улус мынайып Сатананыҥ тӧгӱнине бӱткенинеҥ улам эдет (« Уур кинчектер керегинде Сатананыҥ тӧгӱни» деген рамканы кӧрӱгер.)\\nУУР КИНЧЕКТЕР КЕРЕГИНДЕ САТАНАНЫҤ ТӦГӰНИ\\nСатана сени уур кинчектер јанынаҥ оныҥ каршулу тӧгӱнине бӱдӱп калзын деп тыҥ кӱӱнзейт. Је бистер, христиандар, «кӧрмӧстиҥ куурмакту керектерин» билерис (Ефестегилерге 6:11). Сатананыҥ ӱч мындый тӧгӱнин кӧрӱп ийеектер.\\n«Кинчектерди айтпаска јараар». Је чынынча болзо, Иегова бистиҥ бастыра эдип турган керектеристи кӧрӱп јат. «Оныҥ кӧзи алдында ончозы јылаҥаш ла ачык. Оныҥ алдына каруу берерис» (Еврейлерге 4:13). Иегова ӱзе немени кӧрӱп турган болордо ло бис Ого каруу беретен болзоос, тегин де бурулу бойыс, уур кинчегисти Оныҥ јердеги ишчилеринеҥ не јажырарыс? (2 Самуил 12:12-ни база кӧрӱгер.)\\n«Аксагалдарга бӱдерге јарабас, оныҥ учун олорго нени де айтпа». Калју Ахав каан Ильяны бойыныҥ ӧштӱзи деп айткан (Каандардыҥ 1-кы бичиги 21:20). Илья Израильде Иегованыҥ судурчузы болгонынаҥ улам Ахавка кинчегин алынарга б��лушкан. Иисус христиан јуундарга сый эдип аксагалдар берген (Ефестегилерге 4:8). Аксагалдар толо кемдӱ эмес те болзо, «олор... [бистиҥ] јӱрӱмисти сананып, кӧс јумбайдылар», ӧскӧртӧ айтса бистиҥ кӧгӱс су-кадыгыс јакшы болзын деп, кӧп иш эдедилер (Еврейлерге 13:17). Олор бистиҥ ӧштӱлерис эмес, карын Иегованыҥ берген болушчылары.\\n«Најыҥныҥ кинчегин кемге де айтпазаҥ, ого болужып јадыҥ». Је чынынча болзо, најыбыстыҥ кинчегин айтпай турганысла ого јаан каршу эдедис. Уур кинчектер ич-кӧгӱстиҥ уйадап калганын кӧргӱзет; андый кинчектерди јажырганы јаан ооруны эмчинеҥ јажырып, айтпай турганына тӱҥей (Иаковтыҥ самаразы 5:14, 15). Кинчек эткен кижи Иегованыҥ алдына кату каруузына турарынаҥ коркып турган болор. Је Иегова оны кату каруузына тургузып, Бойыныҥ сӱӱжин кӧргӱзет, керек дезе андый кижиниҥ јӱрӱмин де аргадайт (Укаа сӧстӧр 3:12; 4:13). Анайда ок оноҥ ло ары кинчек эдип турган кижи јуунныҥ улузына каршузын јетирердеҥ айабас. Сен андый кижиниҥ кинчек эдерине экелген јастыра кӧрӱмин таркадарга јӧмӧжӧриҥ бе? (Левит 5:1; 1 Тимофейге 5:22). Кинчек эткен кижи бойыныҥ јастыразын јуунныҥ аксагалдарына куучындап берзин деп албадан.\\n12 Анайда ок, Иегованыҥ организациязында кандый бир документтер де бичип јатсаас, тӧгӱндебес керек. Темдектезе, јарлаар ишке канча кире турушканысты чын бичиир керек. Ого ӱзеери, агару иштиҥ кандый бир бӱдӱмине туружарга анкета бичизеес, су-кадыгыс керегинде эмезе ӧскӧ дӧ неме керегинде тӧгӱн јетирӱ бичибес учурлу. (Ефестегилерге 4:25 кычыр.)\\n13. Ишле колбулу сурактарда бис ака-эјелеристи канайып тӧгӱндебей јӱрер аргалу?\\n13 Ишле де колбулу сурактарда ака-эјелериске тӧгӱндебей јӱрер керек. Кезикте христиандар кожо иштеп јат. Мындый учуралдарда олор ишле колбулу сурактарды Каандыктыҥ Туразында эмезе јарлаар иште болзо, Кудайга бажырарыла булгабас учурлу. Темдектезе, бир христиан кижи — иште башкараачы болот, та кем де — оныҥ ишчизи болот. Ака-эјелеристи ишке алган кийнинде, бис олорды тӧгӱндебес учурлу: ишјалды ӧйинде тӧлӧӧрис, анайда ок озолодоҥ куучындашкан эмезе јасакла тургузылган льготалар берерис (1 Тимофейге 5:18; Иаковтыҥ самаразы 5:1—4). Эмезе бис ака-эјеге ишке кирген болзоос, берилген ишти јазап бӱдӱрерис (2 Фессалоникадагыларга 3:10). Башкараачы бистиҥ ака эмезе эје болгондо, ӧскӧ ишчилерге кӧрӧ, биске јакшы баштанып, артык амыраар кӱндер эмезе кандый бир льготалар берер деп сакыбас керек (Ефестегилерге 6:5—8).\\n14. Христиандар кожо иштейтен кандый бир керек ачарга турза, кандый алтамдар этсе, ойгор болор, нениҥ учун?\\n14 А кандый бир христиан кижи акала эмезе эјеле кожо тӧлӱге акча алып эмезе коштырып, бизнес ачкан болзо, нени эдер керек? Агару Бичикте керектӱ ле тузалу јӧп берилет: бастыра немени чаазынга бичип эдигер! Темдектезе, Иеремия јер садып алып јадарда, документти керечилер кӧзинче эки чаазынга эдип јазаган. Анайда ок Иеремия, документтер јакшы кичеелип калзын деп кичеенген (Иеремия 32:9—12; Башталганы 23:16—20-ни база кӧрӱгер). Качан бис ака-эјелерисле кожо иш ачарга јӧптӧжӱ тургузып турзаас, кол салылган, керелелген ле јазап белетелген документте ончо јетирӱлерди чокум бичип јадыс. Бу алтамдар бой-бойына бӱтпей турганын кӧргӱспей јат, карын оҥдошпостордоҥ, ачыныштардаҥ, керек дезе бӧлӱништерге экелип турган ӧӧн-бӧкӧннӧҥ дӧ кыйарга болужат. Христиандар јуунныҥ амыры ла ака-эјелеристиҥ бирлиги баштапкы јерде турат деп, ундыбас учурлу (1 Коринфтегилерге 6:1—8) *.\\nБУ ТЕЛЕКЕЙДЕ ТӦГӰНДЕБЕЙ ЈӰРЕРИ\\n15. Ишле колбулу керектердиҥ тӧгӱнине Иегова канайып кӧрӧт лӧ бу телекейде таркадылган тӧгӱнге христиандар кандый кӧрӱмдӱ болор учурлу?\\n15 Христиан кижи јӱк ле јуунда тӧгӱндебей јӱрер учурлу эмес. Павел бичиген: «Ончозында чын эдип јӱрерге кӱӱнзейдис» (Еврейлерге 13:18). Бистиҥ Јайаачыбыс, кожо иштеп турганыста бой-бойысты тӧгӱндебезин деп тыҥ кӱӱнзеп јат. Укаа сӧстӧрдиҥ бичигинде беске чын болор учурлу деп тӧрт катап бичилген (Укаа сӧстӧр 11:1; 16:11; 20:10, 23). Јебрен ӧйлӧрдӧ акчаны ла садып алган не-немени бескениҥ ле гиряныҥ болужыла бескелеер керек болгон. Тӧгӱнчи садучылар неме садып аларга турган улусты тӧгӱндеерге, эки башка гиряларлу ла јастыра кӧргӱзип турган бескелерлӱ болгон *. Иегова мындый керектерди кӧрӧр кӱӱни јок! Оныҥ сӱӱжинде артарга, бис ишле колбулу сурактарда јӱзӱн-јӱӱр тӧгӱннеҥ кыйып јадыс.\\n16, 17 Бӱгӱнги кӱнде улус канайып тӧгӱнденет ле чындык христиандар нени эдерге бек шӱӱп алган?\\n16 Бис тӧгӱнниҥ элбеде таркап калганына бир де кайкабай јадыс, нениҥ учун дезе бу телекейле Сатана башкарат. Кажы ла кӱн бисте тӧгӱндеп ийер кӱӱн келердеҥ айабас. Улус ишке кирерге, резюме бичип јатса, бойы керегинде рекомендацияны ла ченемели керегинде јетирӱни кӧпчиде бичип салат. Анайда ок иммиграционный, налоговый, страховой эмезе ӧскӧ дӧ бланктар бичиир тушта, улус тӧгӱн јетирӱлер бичийт. Школдо ӱренип турган балдар ла студенттер контрольный иштер, рефераттар ла сочинениелер бичиир тушта, база канайып ла сӱмеленип јат. Темдектезе, олор интернеттеҥ та кемниҥ де ижин табып алала, бойлорыныҥ адынаҥ эдип табыштырып ийет. Улус јаҥда отурган куурмакчылардаҥ неме аларга болуп, карын (взятка) бергилейт. Бу телекейде кӧп саба улус «јаҥыс бойын сӱӱр, акчага ӱстӱгер... јакшыны јаман кӧрӧр» болуп калганына кайкабай јадыс (2 Тимофейге 3:1—5).\\n17 Чындык христиандар мындый керектерде турушпас деп бек шӱӱп алган. Је кезикте тӧгӱндебей јӱрерге кӱч болот, нениҥ учун дезе бӱгӱнги телекейде тӧгӱндеп јӱрген улус јакшы јӱрет, керек дезе бийик једимдерге де јединет деп билдирет (Сарын 73:1—8). Бу ок ӧйдӧ, христиандар акча-манатка јединбей турардаҥ айабас, нениҥ учун дезе «ончозында» тӧгӱндебеске албадангылайт. Мынайып јӱреринде туза бар ба? Тузазы сӱреен јаан! Је нениҥ учун тӧгӱндебес керек? Тӧгӱндебес улусты кандый алкыштар сакыйт?\\nТӦГӰНДЕБЕЙ ЈӰРЕРИНИҤ АЛКЫШТАРЫ\\n18. Тӧгӱндебей јӱрген кижиниҥ јакшы ады-јолы нениҥ учун сӱреен баалу болуп јат?\\n18 Тӧгӱндебес ле бӱдӱмјилӱ кижиниҥ ады-јолы јӱрӱмде баалу болуп турган немелердиҥ тоозына кирет. (« Мен бир де тӧгӱндебей тургам ба?» деген рамканы кӧрӱгер.) Сананып кӧрзӧҥ дӧ, кажы ла кижи јакшы ат-јолду болор аргалу! Јакшы ат-јолду болоры кижиниҥ јайалтазынаҥ, бай болгонынаҥ, тыш бӱдӱминеҥ, угы-тӧзинеҥ эмезе ӧскӧ та незинеҥ де камаанду болбой јат. Је андый да болзо, кӧп улуска јакшы ат-јолду болорго келишпей јат. Андый улустыҥ тоозы ас (Михей 7:2). Сениҥ тӧгӱндебей јӱрӱп турганыҥа кезиги каткырыжар болор, је кезиги бу јакшы кылык-јаҥыҥды баалап, сени тоор ло сеге бӱдер. Кӧп саба Иегованыҥ Керечилери, тӧгӱндебей јӱрери акча јок артып калбаска болушкан деп, ајаруга алган. Не дезе тӧгӱнчи улусты иштеҥ чыгарып ийерде, олор ижин јылыйтпаган, эмезе ишке тӧгӱндебей турган улус керек болордо, иштӱ болуп калгандар.\\nМЕН БИР ДЕ ТӦГӰНДЕБЕЙ ТУРГАМ БА?\\nПринцип: «О-о Иегова, Сениҥ байканыҥда кем айылчы болор? [...] Јек јок, чындык јӱрген ле јӱрегинде чынды айдып турган кижи» (Сарын 15:1, 2).\\nШӱӱп сананатан сурактар\\nМен нениҥ учун јаантайын чынды айдар учурлу? (Укаа сӧстӧр 6:16, 17).\\nЈӱзӱн-јӱӱр бланктарды: школдогы экзамендердиҥ чаазындарын, налоговый декларацияларды ла оноҥ до ӧскӧ документтерди мен канайып тӧгӱндебей, толо бичиир аргалу? (Исаия 28:15; Матфей 22:17—21; Римдегилерге 13:1—7; Ефестегилерге 4:25).\\nМен иште сӧстӧ лӧ керекте тӧгӱндебей јӱредим бе? (Укаа сӧстӧр 11:1; Ефестегилерге 4:28; Колоссыдагыларга 3:9, 10).\\nАкчаны сӱӱп баштаганым тӧгӱндебей јӱрерге албаданып турганымга кандый каршу јетирер болор? (Сарын 37:21; 1 Тимофейге 6:9, 10).\\n19. Јӱрӱмниҥ кандый ла јанында тӧгӱндебей јӱргени бистиҥ уйадыска ла Иеговала колбуларыска кандый камаанын јетирет?\\n19 Сенде бого тӱҥей учуралдар болбозо до, тӧгӱндебей јӱрери јаан алкыштар экелип турганын оҥдоп аларыҥ. Сениҥ уйадыҥ да ару болор. Павел бичиген: «Санаабыс [уйадыс, ЈТ] ару деп, бӱдӱп јадыс» (Еврейлерге 13:18). Ого ӱзеери, тӧгӱндебей јӱргениҥ теҥеридеги сӱӱштӱ Адабыстыҥ кӧзинеҥ туура калбас, Ол тӧгӱндебей јӱрген улусты сӱӱп јат. (Сарын 15:1, 2; Укаа сӧстӧр 22:1 кычыр.) Чын, тӧгӱндебей јӱрери сеге Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга болужар. Бу эҥ јаан кайрал болот. Је эмди бу темала колбулу ӧскӧ теманы — ишке Иегованыҥ кӧрӱми кандый болгонын кӧрӱп ийеектер.\\n^ 9 абз. Христиан кижи улуска каршу эдерге, ӧнӧтийин тӧгӱн сӧстӧр айдарга темигип калган болзо, мындый кылыкты јаргыныҥ комитеди кӧрӧрдӧҥ айабас.\\n^ 14 абз. Кожо иштееринде кандый бир уур-кӱчтер боло берзе, нени эдери керегинде Кожултаныҥ «Јадын-јӱрӱмле колбулу блааш-тартышту сурактардыҥ аайына канайып чыгар» деген јӧрмӧлинеҥ кӧрӱгер.\\n^ 15 абз. Кезик гирялар неме садып аларга, кезиги немени садып ийерге тузаланылган. Анайып садучылар качан да кирелте јок артпас болгон. Анайда ок улусты тӧгӱндеерге, олор бескениҥ бир јанын узундадып эмезе уурладып салатан болгон болор.\\nӰлежер Ӱлежер Ончо немеде тӧгӱндебей јӱрӱгер\\nlv 14 баж. 160—170 б.\\n1-КЫ БАЖАЛЫК Кудайды сӱӱп турганыс недеҥ кӧрӱнет\\n2-ЧИ БАЖАЛЫК Уйадыс ару болзын деп, нени эдер керек?\\n3-ЧИ БАЖАЛЫК Кудайдыҥ сӱӱп турган улузын сӱӱгер\\n4-ЧИ БАЖАЛЫК Јаҥды нениҥ учун тоор керек?\\n5-ЧИ БАЖАЛЫК «Телекейдеҥ эмес» болорго, канайып чеберленер\\n6-ЧЫ БАЖАЛЫК Тузалу соот-јыргалдарды канайып талдаар\\n7-ЧИ БАЖАЛЫК Слер јӱрӱмди Кудай ла чылап, баалайдыгар ба?\\n8-ЧИ БАЖАЛЫК Кудай ару албатыны сӱӱйт\\n9-ЧЫ БАЖАЛЫК «Балыр јӱрӱмнеҥ качыгар»\\n10-ЧЫ БАЖАЛЫК Биле — сӱӱштӱ Кудайдыҥ сыйы\\n11-ЧИ БАЖАЛЫК Билелӱ болгон улус бой-бойын тооп јӱрзин\\n12-ЧИ БАЖАЛЫК Айткан сӧзигер тузалу болзын\\n13-ЧИ БАЖАЛЫК Кудайга јарабай турган байрамдар\\n14-ЧИ БАЖАЛЫК Ончо немеде тӧгӱндебей јӱрӱгер\\n15-ЧИ БАЖАЛЫК Эткен ижиҥе јакшызынып јӱр\\n16-ЧЫ БАЖАЛЫК Кӧрмӧстиҥ куурмакту керектерине удура туругар\\n17-ЧИ БАЖАЛЫК Агару бӱдӱмјигерди тыҥыдыгар\\nКОЖУЛТА Јууннаҥ чыгарылган кижиге канайып баштанар керек\\nКОЖУЛТА Башты качан ла нениҥ учун јабар керек?\\nКОЖУЛТА Мааныга бажырары, ӱн берери ле черӱниҥ ордына иш (альтернативная служба)\\nКОЖУЛТА Канныҥ фракциялары ла канды тузаланатан медицинский процедуралар\\nКОЖУЛТА Мастурбация. Бу јаман кылык-јаҥнаҥ канайып айрылар?\\nКОЖУЛТА Агару Бичик айрылыш ла башка јадары керегинде нени айдат\\nКОЖУЛТА Јадын-јӱрӱмле колбулу блааш-тартышту сурактардыҥ аайына канайып чыгар\\nТексти Публикацияларды электронный бӱдӱмдӱ эдип чыгаратан эп-аргалар «Бойыгарды Кудайдыҥ сӱӱжинде чеберлегер»\\nӰлежер Ӱлежер «Бойыгарды Кудайдыҥ сӱӱжинде чеберлегер»","num_words":5554,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22865.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кӱнӱҥ сайын рейдтер ӧдӧт - altaicholmon\\nРоспотребшиҥжӱниҥ республикан башкартузы тергеениҥ предприятиелери коронавирус југуш оорула тартыжарыныҥ ээжилерин бузуп турган ба деп кӱнӱҥ сайын шиҥжӱ иштер ӧткӱрет.\\nАҥылу ајару садуныҥ, эл-јонды ашкарарыныҥ предприятиелерине эдилет. Кӧп квартиралу тураларда дезинфекция ӧткӱрилип турган ба, туристический объекттерде санитарный некелтелер бузулбайт па деген сурактарга Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери база јаан ајару эдет.\\nЈаан изӱ айдыҥ 18-19 кӱндеринде Горно-Алтайскта, Майма ла Суску јурттарда 32 объект, ол тоодо Јыланду ӧзӧктӧги кӧлмӧк, кӧп квартиралу алты тура, маршрутный тӧрт автобус, «На Шумах» ла «Белый камень» деп эки турбаза ла садуныҥ ла эл-јонды ашкарарыныҥ 20 предприятиези шиҥделген.\\nКаланыҥ эл-јоны эжинип турган Јыландудагы кӧлмӧктиҥ айалгазы шиҥделген кийнинеҥ, андагы пляж улус амыраарга белен эмес болгонын кӧргӱскен. Пляж јазалбаган, андагы ӧлӧҥ кезилбеген. Анайып, Роспотребшиҥжӱ Горно-Алтайсктыҥ ЖКХ аайынча башкартузына административный керек ачкан.\\nЭпидемияны болдыртпазыныҥ ээжизин бускан учуралдар Горно-Алтайскта садуныҥ «Розница К-1» ООО, «Мария-РА» деген јаан магазиндерде темдектелген. Бу магазиндерде дезинфекция эдилбей турган (јазалдар, фасовочный кыпта садуныҥ инвентари јунылбайт).\\nСадуныҥ инвентарин јунарына керектӱ эки секциялу ванна белетелбеген. Ӧйи ӧдӱп калган аш-курсак салар јер јок. Мынаҥ улам бу юрлицого РФ-тыҥ КоАП-ныҥ 6.3 тизиминиҥ 2-чи бӧлӱги аайынча административный јаҥбузуш керегинде протокол тургузылган.\\n«Агроторг» ООО-ныҥ Горно-Алтайскта «Пятерочка» магазининде садучылар маска јок, ишчилери аҥылу кийим јогынаҥ иштеп турганы темдектелген. Анайып, садуныҥ бу јерине РФ-тыҥ КоАП-ныҥ 6.3 тизиминиҥ 2-чи бӧлӱги аайынча административный керек ачылган.\\nГорно-Алтайскта кӧп квартиралу тураларда дезинфекцияныҥ ээжизи бузулып турганы база темдектелген. COVID-19 оорула оорып турган улус јаткан јерлерде санитарный ээжилердиҥ некелтелери аайынча ӧткӱрилетен дезинфекция база ӧткӱрилбейт. Мынаҥ улам оору таркагадый чочыду тӧ-зӧлӧт. Јаҥбузуштар керегинде протоколдор тургузарга управляющий компаниялардыҥ башкараачылары алдыртылган.\\nНекелтелерди бӱдӱрзин деген ајарулар Суску јуртта турган «На Шумах» ООО туркомплекстиҥ башкараачызына эдилген.\\nБу рейдтер ӧйинде Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери шиҥжӱ ӧткӧн предприятиелердиҥ ишчилерине, анайда ок јербойыныҥ улузына, амырап турган туристтерге санитарный ээжилерди бӱдӱрери јанынаҥ јартамалду иш ӧткӱрген.\\nРоспотребшиҥжӱниҥ ишчилери јеткилдештиҥ бӧлӱгиниҥ чыгартулу улузын, тергеениҥ эл-јонын коронавирусла колбой эдилген кирелендириштерге ле некелтелерге јаан ајару этсин деген кычыру эдет.\\nЈӱк ле тургузылган ээжилерди ле кирелендириштерди буспазаас, коронавирус оорула тартыжубыс турултага экелер.\\n2020 јыл башталганынаҥ ала јаан изӱ айдыҥ 19-чы кӱнине јетире Роспотребшиҥжӱниҥ специалисттери эпидемияны болдыртпазыныҥ ээжизин буспазын шиҥдеер, коронавирус југуш ооруныҥ таркаарын болдыртпас амадула 4060 объектти шиҥдеген. Бу шиҥжӱ иштердиҥ турулталары аайынча 795 протокол тургузылган, 7 объекттиҥ ижи токтодылган, эл-јонды ашкарарыныҥ бир объегиниҥ ижин токтодоры керегинде материал јаргыда кӧрӱлет, 33 материал јаргыга табыштырылган. Мындый шиҥжӱ иштер кӱнӱҥ сайын ӧдӧт.\\n«Единая Россия» политический партияныҥ Јиит гвардиязыныҥ чыгартулу улузы тергеелик Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилериле кожо каланыҥ ла Майма јурттыҥ ичиле јорыктап турган автобустар аайынча рейд ӧткӱргендер. Оныҥ турултазыла, автоперевозчиктер коронавирусла колбой тургузылган ээжилерди буспаска кичеенип турганы темдектелген. Тискинчилер ле кондукторлор маскаларлу, перчаткаларлу иштейт. Маршрут аайынча калганчы токтодуга келгенде, пассажирлер тудунатан порученьдер, эжиктер, отургыштар дезинфекцияныҥ эдимдериле арчылат. Кажы ла автобуста антисептиктер бар. Кӧп саба автобустарда «Јӱк ле маскалу кирерге јараар» деп бичилген.\\nБу ок ӧйдӧ шиҥделген он автобустаҥ ӱчӱзинде бузуштар темдектелген. Анайып, таҥынаҥ аргачы Н. В. Сюзевага келижип турган 198 госномерлӱ 17-чи таҥмалу автобустыҥ салонын дезинфекцияныҥ чейинтизиле арутаар иш ӧткӱрилбейт. Не дезе, андый чейинти де, колдор јунар антисептиктер де јок.\\nМындый ок айалга таҥынаҥ аргачы О. В. Гуринаныҥ 294 госномерлӱ 1-кы таҥмалу автобузында темдектелген.\\nТаҥынаҥ аргачы О. В. Колоскованыҥ 265 госномерлӱ 117-чи таҥмалу автобузыныҥ тискинчизи Майма јуртта калганчы «Гидростроителей» токтодуга једеле, автобустыҥ ичинде ле таҥкылаган. Мынайып, ол «Граждандардыҥ су-кадыгын таҥкыныҥ ыжынаҥ ла таҥкы тартарыныҥ салтарларынаҥ корыыры керегинде» федерал јасактыҥ 12-чи тизимин бускан.\\nЭэжилерди бускан таҥынаҥ аргачыларды ла тискинчини Роспотребшиҥжӱниҥ тергеелик башкартузына административный јаҥбузуш керегинде протокол тургузарына алдырткандар.\\nРейд ӧйинде Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери коронавирусла колбой профилактический иштерди кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱрери керегинде јартамалду иштер ӧткӱрген.\\nЈаан изӱ айдыҥ 17-чи кӱнинде Роспотребшиҥжӱниҥ тергеелик башкар-тузыныҥ санитарный шиҥжӱ аайынча бӧлӱгиниҥ ведущий специалист-эксперти Байана Чедушева 11 объектти, ол тоодо беш ашкананы, кӧп квартиралу эки тураны ла ӱч магазинди шиҥдеген. Ол Горно-Алтайскта Чорос-Гуркинниҥ оромында турган «Мария-РА» ла «Аникс» магазиндерди шиҥдеерге келерде, мен оныла кожо баргам. «Аниксте» ээжилерге јаан ајару эдип турганын кӧрдим. Садучылары бастыразы ла маскалу, дезинфекцияныҥ эдимдериле, чейинтилериле, перчаткаларла јеткилделген. Керек дезе, садыжып келген улуска маскалар берилет. Магазинниҥ ишчилери ишке келгенде, бастыразыныҥ эди-каныныҥ изӱзин кемјийдилер ле журналга бичийдилер. «Мария-РА» магазинде айалга эмеш башка, је андый да болзо, олор база ээжилерди буспаска кичеенет.\\nБайана Чедушеваныҥ айтканыла болзо, бу кӱнде шиҥделген объекттерде кандый да бузуш темдектелбеген. Ведущий специалист-эксперт бу ууламјыда тӧрт јыл иштейт. Эки јылдыҥ туркунына Красноярскта база ла Роспотребшиҥжӱде иштеген эмтир. Адакыда јиит специалистке мындый рейдке кожо алганы учун быйанымды айдып, ижинде једимдер кӱӱнзейдим.","num_words":1506,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15930.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"(src)=\"1\"> 3 « Мениҥ Каандыгым бу телекейдеҥ эмес »\\n(src)=\"2\"> 8 Иегова ла Иисус чылап , бирлик бололы !\\n(src)=\"3\"> Иисустыҥ ӧйинде албаты социальный , этнический , политикалык бӧлӱништердеҥ улам бирлик болбогон .\\n(src)=\"4\"> Бу эки јӧрмӧлдӧ Христос бойыныҥ ӱренчиктерин бирлик болзын деп ле ӧӧн - бӧкӧннӧҥ айрыларга , улусты јаман кӧрбӧзин деп , канайып ӱреткенин шӱӱжип кӧрӧрис .\\n(src)=\"5\"> Анайда ок бис , бӧлӱнип калган тел��кейде јадып турган улус , олордоҥ кандый тем аларын билип аларыс .\\n(src)=\"6\"> 15 Уйадыгарды ӱредерге , Кудайдыҥ јасактарын ла принциптерин шӱӱп сананыгар\\n(src)=\"7\"> Уйадыс биске јолды чын кӧргӱссин деп , оны ӱредер керек .\\n(src)=\"8\"> Оны ӱредерге , Иегова биске сӱӱжинеҥ улам јасактар ла принциптер берген .\\n(src)=\"9\"> Олор биске ӱзе немеге Иегованыҥ кӧзиле кӧрӧргӧ болужат .\\n(src)=\"11\"> 21 Слердиҥ « јаркыныгар » Иегованы мактазын !\\n(src)=\"12\"> Иисус бойыныҥ ӱренчиктерин : « Јаркыныгар улус алдында анайып јарып турзын » — деп кычырган .\\n(src)=\"13\"> Бу јӧрмӧл биске бу кычыру аайынча јӱрерге ле Кудайды оноҥ тыҥ мактаарга болужар .\\n(src)=\"14\"> 27 Амыр .\\n(src)=\"15\"> Амырды канайып табар ?\\n(src)=\"16\"> 30 Ол Кудайдыҥ јарадузын алар эди\\n(src)=\"1\"> « Чындыкты керелейин деп . . . телекейге келгеним бу » ( ИОАНН 18 : 37 ) .\\n(src)=\"2\"> КОЖОҤДОР : 15 , 74\\n(src)=\"3\"> Иисустыҥ политикага киришпегени недеҥ кӧрӱнет ?\\n(src)=\"4\"> Иисус калан тӧлӧӧри керегинде нени айткан ла бу сӧстӧр нениҥ учун ойгор болот ?\\n(src)=\"5\"> Христиандар базынышка кандый кӧрӱмдӱ ?\\n(src)=\"6\"> 1 , 2 . а ) Бу телекей канайып там ла бӧлӱнип барат ?\\n(src)=\"7\"> б ) Бис бу јӧрмӧлдӧ нени шӱӱп кӧрӧрис ?\\n(src)=\"8\"> « МЕН јаштаҥ ала чындык јогын кӧрӱп ӧскӧм .\\n(src)=\"9\"> Меге ороонымныҥ политиказы јарабай турган болгон , оныҥ учун јаҥды солыырга турган улустыҥ кӧрӱмин јарадып баштагам .\\n(src)=\"10\"> Анайда ок кӧп јылдардыҥ туркунына мен террорист уулла кожо јаткам » — деп , Тӱштӱк Европада јадып турган эје айдат .\\n(src)=\"11\"> Тӱштӱк Африкада јадып турган ака чындыкка келердеҥ озо базынышты база јараткан болгон .\\n(src)=\"12\"> Ол айдат : « Мен бойымныҥ угы - тӧзимниҥ улузын , ӧскӧ уктарга кӧрӧ , артык деп сананып , политикалык партияга кирип алгам .\\n(src)=\"13\"> Ондо бисти ӧштӱлерди , керек дезе ӧскӧ партияларды јарадып турган бойыстыҥ да угыстыҥ улузын јыдала ӧлтӱрерге ӱреткен » .\\n(src)=\"14\"> А Орто Европада јадып турган эје айдат : « Мен ӧскӧ укту ла ӧскӧ кудай јаҥду улусты чек сӱӱбейтем » .\\n(src)=\"15\"> Бӱгӱнги кӱнде мындый кӧрӱм - санаалу улус там ла кӧптӧп јат .\\n(src)=\"16\"> Улустыҥ јайым аларга болуп , бой - бойын базынчыктап турганы ла политикалык сурактарда бӧлӱнип турганы там тыҥыйт .\\n(src)=\"18\"> Агару Бичикте калганчы кӱндерде улус « јаражар кӱӱни јок » болор деп судурлалган ( 2 Тим .\\n(src)=\"19\"> 3 : 1 , 3 ) .\\n(src)=\"20\"> Христиандарга там ла башкаланып бараткан телекейде бирлик артарга нени эдер керек ?\\n(src)=\"21\"> Карууны аларга , политиказы тыҥ бӧлӱнип калган ороондо јаткан Иисустыҥ темин шӱӱп кӧрӧӧктӧр .\\n(src)=\"22\"> Бис мындый ӱч сурак кӧрӧрис : Иисус нениҥ учун политикалык бӧлӱништерге јӧмӧшпӧгӧн ?\\n(src)=\"23\"> Кудайдыҥ ишчилери политикага киришпес учурлу деп , Иисус бойыныҥ темиле канайып кӧргӱскен ?\\n(src)=\"24\"> Анайда ок бис качан да , кемди де базынбас учурлу деп , Иисус канайып јартаган ?\\n(src)=\"25\"> 3 , 4 . а ) Иисустыҥ ӧйинде јаткан иудейлер неге иженген ?\\n(src)=\"26\"> б ) Андый кӧрӱмнеҥ улам Иисустыҥ да ӱренчиктери неге иженген ?\\n(src)=\"27\"> Баштапкы чакта , И��сус јарлап турарда , кӧп иудейлер Римниҥ башкарузынаҥ јайым болорго тыҥ кӱӱнзеген .\\n(src)=\"28\"> Олор мындый кӧрӱм - санааны јуулажар кӱӱндӱ националисттердеҥ — зелоттордоҥ алынган .\\n(src)=\"29\"> Олордыҥ кӧбизи Галилейдиҥ Иуда деп кижизиниҥ , калыкты туура апарган тӧгӱн мессияныҥ , кӧрӱмиле јӱрген .\\n(src)=\"30\"> Иудей јериниҥ тӱӱкичизиниҥ Иосиф Флавийдиҥ сӧстӧриле болзо , Иуда « иудейлерди Римге калан тӧлӧп турганы учун уйаттаган » .\\n(src)=\"31\"> Соондо римляндар оны ӧлтӱрип койгон ( Ап . ижи 5 : 37 ) .\\n(src)=\"32\"> Кезик зелоттор бойлорыныҥ амадуларына јединерге болуп , улусты базынып та туратан .\\n(src)=\"33\"> Је зелотторго кӧрӧ , иудейлердиҥ кӧбизи Мессияныҥ келерин сакыган .\\n(src)=\"34\"> Нениҥ учун дезе Иисус каан болуп келзе , олорды римниҥ јаҥынаҥ јайымдап , Израильдиҥ улу магын орныктырар деп иженген ( Лука 2 : 38 ; 3 : 15 ) .\\n(src)=\"35\"> Олор , Мессия Израильдиҥ каандыгын орныктырып салза , башка - башка јерлерге чачылып калган миллиондор тоолу иудейлер тӧрӧл јерине кайра јанып келер деп , алаҥзу јогынаҥ бӱткен .\\n(trg)=\"35\"> Chi joʼkan , chixjunilebʼ laj Judiiy li wankebʼ yalaq bʼar teʼruuq chi sutqʼiik saʼ li xtenamit .\\n(src)=\"36\"> Анайып Крестеечи Иоанн да Иисустаҥ сураган : « Келер дегени Сен бе , айса ӧскӧни сакыйтан ба ? »\\n(src)=\"37\"> ( Матф .\\n(src)=\"38\"> 11 : 2 , 3 ) .\\n(src)=\"40\"> Эммаус деп јурт јаар барадала , тирилген Иисуска туштаган эки ӱренчик Мессия олорды јайымдаар деп база иженген .\\n(src)=\"41\"> ( Лука 24 : 21 кычырыгар . )\\n(src)=\"42\"> Бу туштажуныҥ кийнинеҥ јаан удабай ла элчилер Иисустаҥ : « Кайракан , Израильге каандыкты шак бу ӧйдӧ орныктырып јадыҥ эмеш пе ? » — деп сураган ( Ап . ижи 1 : 6 ) .\\n(src)=\"43\"> а ) Галилей јериниҥ улузы Иисусты нениҥ учун каан эдип тургузарга кӱӱнзеген ?\\n(src)=\"44\"> б ) Иисус олордыҥ јастыра кӧрӱмин канайып тӱзеткен ?\\n(src)=\"46\"> Олор Иисустаҥ артык башкараачы табылбас деп сананган болор .\\n(src)=\"47\"> Нениҥ учун дезе ол куучынды сӱрекей јакшы айдар кижи болгон , оору улусты јаскан ла аштаган улусты да азыраган .\\n(src)=\"49\"> Агару Бичикте : « Оны тудала , каан эдип аларга тургандарын Иисус билип ийеле , јаҥыс Бойы кыр јаар ойто јӱре берди » — деп айдылат ( Иоанн 6 : 10 — 15 ) .\\n(src)=\"50\"> Эртезинде олор эмеш токунай берерде , Иисус Галилей талайдыҥ јарадына јуулган албатыга акча - јӧӧжӧ јанынаҥ эмес , кӧгӱс јанынаҥ болужарга келгенин јартап берген .\\n(src)=\"51\"> Ол айткан : « Ӱрелер курсак учун эмес , ӱргӱлји јӱрӱм јӱргӱзер курсак учун иштегер » ( Иоанн 6 : 25 — 27 ) .\\n(src)=\"52\"> Иисус јерде каан болбоско турганын канайып кӧргӱскен ?\\n(src)=\"53\"> ( Јӧрмӧлдиҥ бажындагы јурукты кӧрӱгер . )\\n(src)=\"54\"> Ӱренчиктердиҥ кезиги Иисусты Иерусалимде каан болуп отурар деп сакыган .\\n(src)=\"55\"> Мыны Иисус божоор алдында билип ийеле , олордыҥ сакыганы јастыра деп јартап берерге , мина акча керегинде укаа сӧс куучындаган .\\n(src)=\"56\"> Бу укаа сӧстӧ « укту - тӧстӱ бир кижи » , ӧскӧртӧ айтса Иисус , ыраак ороонго узакка атанар учурлу болгон ( Лука 19 : 11 — 13 , 15 ) .\\n(src)=\"57\"> Анайда ок Понтий Пилат Иисустаҥ : « Сен иудейлердиҥ Кааны ба ? » — деп сураарда , Иисус политикага киришпей турганын јартын айткан ( Иоанн 18 : 33 ) .\\n(src)=\"58\"> Пилат Иисусты иудейлерле кожо Римниҥ јаҥына удура тӱймеен кӧдӱрер деп , коркыган болор .\\n(src)=\"59\"> Је Иисус ого : « Мениҥ Каандыгым бу телекейдеҥ эмес » — деп , каруу берген ( Иоанн 18 : 36 ) .\\n(src)=\"60\"> Иисустыҥ Каандыгы теҥериде тургузылар учурлу болгон , оныҥ учун ол политикага киришпеген .\\n(trg)=\"64\"> Li Jesus maajunwa kixchʼik ribʼ saʼ li xʼawabʼejilal li winq , xbʼaan naq li Xʼawabʼejilal wank saʼ choxa .\\n(src)=\"61\"> Ол Пилатка : « Чындыкты керелейин » — деп келгем деген .\\n(src)=\"62\"> ( Иоанн 18 : 37 кычырыгар . )\\n(src)=\"63\"> Слер элдеҥ озо бу телекейдиҥ керектерин бедирейдигер бе эмезе Кудайдыҥ Каандыгын бедирейдигер бе ?\\n(src)=\"64\"> ( 7 - чи абзацты кӧрӱгер . )\\n(src)=\"65\"> Јайым учун тартыжып тургандарга јӧмӧжӧтӧн санаа јӱректе де болбозын деп албаданарга , кезик улуска нениҥ учун кӱч болот ?\\n(src)=\"66\"> Кудайдаҥ берилген јакылтаны Иисус чылап оҥдоп турзаас , јайым учун тартыжып тургандарга јӧмӧжӧтӧн санаа јӱрегисте де болбозын деп албаданарыс .\\n(src)=\"67\"> Је анайып эдерге јеҥил эмес болордоҥ айабас .\\n(src)=\"68\"> Бир јорыкчы кӧрӧӧчи мындый сӧстӧр айткан : « Бистиҥ јердиҥ улузыныҥ јаҥга удурлажып турганы там ла тыҥып јат .\\n(src)=\"69\"> Олор бойыныҥ нациязыла оморкоп , башкараачы олордыҥ ла нациязыныҥ кижизинеҥ болзо , јакшы јӱрӱм болор деп сананат .\\n(src)=\"70\"> Је бистиҥ ака - эјелер бирлик артат , олор бастыра ийде - кӱчин Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды јарлаарга берет .\\n(src)=\"71\"> Чындык јогыныҥ ла уур - кӱчтердиҥ аайына јӱк ле Кудай чыгар деп , олор алаҥзу јогынаҥ бӱдет » .\\n(src)=\"72\"> Баштапкы чакта јаткан иудейлерде кандый уур јӱк болгон ?\\n(src)=\"74\"> Кезикте чындык јогынаҥ улам политикалык курч сурактар кӧдӱрилет .\\n(src)=\"75\"> Иисустыҥ ӧйинде шак мындый айалга болгон .\\n(src)=\"76\"> Темдектезе , калан тӧлӧӧри јанынаҥ курч сурак турган .\\n(src)=\"77\"> Римниҥ империязыныҥ јеринде јаткан улуска кандый ла неме учун : јӧӧжӧ , тура , јер ле оноҥ до ӧскӧ неме учун калан тӧлӧӧргӧ келишкен .\\n(src)=\"78\"> Тегин де уур мындый јӱкти , тӧгӱнчи албанчылар , оноҥ кӱч эдип туратан .\\n(src)=\"79\"> Олордыҥ кезиги калан јууйтан јаҥды аукциондо садып алала , улустаҥ калан јууп байыган .\\n(src)=\"80\"> Анайып Иерихондо албанчылардыҥ јааны болуп турган Закхей , улустыҥ акчазын албан кӱчле айрып , байып калган ( Лука 19 : 2 , 8 ) .\\n(src)=\"81\"> Оныҥ учун Римниҥ јаҥы , каланды кажы ла кижи тӧлӧп турган ба деп бӱдӱмјиленерге , тооалыш ( перепись ) эдерде , ӧрӧги айдылган Галилей јериниҥ кижизи , Иуда , тӱймеен кӧдӱрген .\\n(trg)=\"85\"> Ut maare moko kaʼaj tawiʼ laj Zaqueo kixbʼaanu li naʼlebʼ aʼin .\\n(src)=\"82\"> 9 , 10 . а ) Иисустыҥ ӧштӱлери оны политикалык суракта канайып ченеген ?\\n(src)=\"83\"> б ) Иисус биске кандый тем артырган ?\\n(src)=\"84\"> ( Јӧрмӧлдиҥ бажындагы јурукты кӧрӱгер . )\\n(trg)=\"88\"> ( Taawil li xkabʼ jalam u saʼ xtiklajik ) .\\n(src)=\"85\"> Бир катап Иисустыҥ ӧштӱлери оны калан тӧлӧӧри јанынаҥ суракта ченеерге умзанган .\\n(trg)=\"89\"> Ebʼ li xikʼ nekeʼilok re li Jesus keʼxbʼaanu naq ttzʼaqonq saʼ jun li naʼlebʼ chirix li tojlebʼ .\\n(src)=\"86\"> Ол ӧйдӧ римниҥ улузыныҥ кажызы ла бойы учун бир динарий тӧлӧӧр учурлу болгон .\\n(src)=\"87\"> ( Матфей 22 : 16 — 18 кычырыгар . )\\n(trg)=\"90\"> Re naq ttʼaneʼq saʼ ruqʼebʼ , keʼxpatzʼ re chirix li tumin plaat re Roma , li tojlebʼ li tento teʼxkʼe chixjunilebʼ li poyanam re li nimla tenamit Roma ( taayaabʼasi Mateo 22 : 16 - 18 ) .\\n(src)=\"88\"> Иудейлер бу каланды тӧлӧӧргӧ чек сӱӱбеген , не дезе , бу калан олордыҥ Римге багынып турганын кӧргӱскен .\\n(trg)=\"91\"> Aʼin jun rehebʼ li tojlebʼ li jwal naxchiqʼebʼ xjosqʼil ebʼ laj Judiiy xbʼaan naq naxjultika chiruhebʼ naq wankebʼ rubʼel xwankil ebʼ laj Roma .","num_words":2947,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.293,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":34291.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jаргы ижинде – албатыныҥ чыгартулу улузы - altaicholmon\\nПрисяжный заседатель – не улус, чыдулары ла молјулары кандый, олорды канайда тудуп јат? Бу керегинде Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ јаргычызы Е. Табакаев куучындайт.\\n– Евгений Александрович, присяжный заседатель болуп кандый улус тудулар аргалу?\\n– РФ-тыҥ граждандарыныҥ јаргыда албатыныҥ чыгартулу кижизи – присяжный заседатель болуп туружар тап-эриги јасакла быжулалган. Кандый улус присяжный заседатель болор аргазы јок, куучынды мынаҥ баштаза, артык болгодый. «Россия Федерацияда текши юрисдикцияныҥ федерал јаргыларында присяжный заседательдер керегинде» федерал јасакта айдылганыла, присяжный заседательге кандидаттардыҥ тооломын тургускан ӧйдӧ 25 јажы толбогон, јаргыныҥ ого эдилген кезедӱзи бӱтпеген эмезе кезедӱниҥ ӧйи ӧтпӧгӧн, иштеер аргазы јок деп јаргы јӧптӧгӧн, алкоголизмле, наркоманияла, токсикоманияла оорыганыла, психиказы узак ӧйгӧ оору болгоныла колбой наркологический эмезе психоневрологический учетто турган, каршулу керек эткен деп серемјиде болгон, јаргы ӧткӧн тилди билбес улус присяжный заседатель болор аргазы јок.\\nБого ӱзеери, јасакта темдектелгениле, присяжный заседательдердиҥ текши эмезе запасной тооломына кийдирилген кижи бу молјуларды бӱдӱрерге буудакту айалга бары керегинде угузу бичик бичигенде, ол тооломноҥ чыгарылып јат. Мындый айалгалардыҥ тоозында: заседательдиҥ молјузын су-кадыгыныҥ айалгазыла бӱдӱрип болбозы; 65 јажы толгоны; јербойында бойы башкарынар јаҥдарда государстволык эмезе талдашту јамыда иштегени; јеткер болдыртпазыныҥ федерал службазыныҥ, государстволык коруныҥ федерал јаҥдарыныҥ эмезе тыш кайуныҥ органдарында контракт аайынча јуучыл иште болуп, оноҥ чыккан кийнинде беш јылдыҥ туркунына; јаргычы, прокурор, шылучы, адвокат, нотариус, јаргы приставтардыҥ службазыныҥ ишчизи эмезе таҥынаҥ детектив болуп иштеген ӧйдӧ лӧ бу ижин токтотконынаҥ ала беш јыл ӧтпӧгӧнчӧ; ичбойындагы керектердиҥ органдарыныҥ, таможенный јаҥдардыҥ эмезе уголовно-исполнительный учреждениелердиҥ ишчизиниҥ аҥылу званиелӱ ишчизи болгоны ла бу иштеҥ чыкканынаҥ ала беш јыл ӧтпӧгӧнчӧ; мӱргӱӱл јаҥныҥ ишчизи болгоны.\\nЈе бу бӧлӱк улус јаргы керек��е туружар кӱӱндӱ болзо, присяжный заседатель болор аргалу.\\nАнайда ок бир ле кижи јаргыда присяжный заседатель болуп бир јылдыҥ ичинде бир катаптаҥ кӧп туружар аргазы јок.\\n60 јаштаҥ ашкан улус, 3 јашка јетпеген балалу ӱй улус, јаҥдаган мӱргӱӱл јаҥыла колбой јаргы керекте туружып болбос деп бойын чотогон улус ла јаргы керекте туружарын буудактаган ӧскӧ дӧ чын шылтактарлу улус угузу бичик бичип эмезе јӧптӧжип, присяжный заседательдиҥ молјуларын бӱдӱреринеҥ јайымдалар аргалу.\\nПрисяжный заседательге кандидат болгон кижи керегинде тооломдогы јетирӱлер кандидаттыҥ паспорттогы јетирӱлериле башкаланып турза, ол анайда ок присяжный заседательдердиҥ коллегиязын тӧзӧӧринде туружар аргазы јок.\\nБу адалган ончо айалгалар ла буудактар присяжный заседательдердиҥ коллегиязын тӧзӧӧр ӧйдӧ јаргыныҥ јуунында кӧрӱлет.\\n– Присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргылар кандый керектерди кӧрӱп јат?\\n– Аймактыҥ јаргыларына бурулаткан кижиниҥ сурагыла присяжный заседательдердиҥ турушканыла мындый керектер кӧрӱлер аргалу: кижи ӧлтӱрген деп бурулаткан кижиниҥ шылу кереги; кижиниҥ су-кадыгына ӧнӧтийин уур-кӱч каршу јетирген ле мынаҥ улам кижи корогон керек; государстволык эмезе јондык ишчиниҥ, эмезе јаргы эткен ле шылу ӧткӱрген кижиниҥ, эмезе тап-эрик корыыр ишчиниҥ јӱрӱмине каршу јетирерге умзанганы; анайда ок геноцид керегинде керектер. Наркотиктерди јаан кемдӱ сатканы ла эткени, наркотиктерди ӧткӱриштирген улустыҥ керектери аймак јаргыларда база присяжный заседательдер турушканыла кӧрӱлер аргалу.\\n– Присяжный заседательдердиҥ тоозы 12 кижи болорына бис темигип калганыс. Республиканыҥ аймак ла кала јаргыларында бу тоо кубулар ба?\\n– Эйе, база бир кубулта – присяжный заседательдердиҥ тоозы астаганы. Республиканыҥ аймак ла кала јаргыларында присяжныйлардыҥ коллегиязы 6 кижидеҥ турар ла ӱстине запасной 2 заседательдер болор, текши алза, 8 кижи. Коллегияны тӧзӧӧргӧ 12 кандидат јеткил болор. Бийиктей јаргыларда присяжный заседательдердиҥ коллегиязы 8 кижидеҥ ле 2 запасной заседательдердеҥ турар, текши тоозы 14-тӧҥ ас эмес кандидат болор керек.\\n– Присяжный заседательдердиҥ тооломдоры канайда белетелет? Кандый бир кижи заседатель болорго сӱрекей кӱӱнзеп, је тооломго кирбеген болзо, бу керегинде угузар аргазы бар ба?\\n– Заседательдердиҥ тооломы, ого кем кирери кандый бир кижиниҥ, улустыҥ кӱӱниле тӧзӧлӧр аргазы јок, мыны јасак јеткилдеп јат. Онойдо, федерал јасактыҥ некелтезиле, тӧрт јылдыҥ ичинде бир катап Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ башкартулары присяжный заседательдерге кандидат болгон улустыҥ текши ле запасной тооломын, ого муниципал тӧзӧлмӧдӧ јаантайын јаткан улусты кийдирип, тургузат ла РФ-тыҥ «Талдаштар» деген государстволык автоматизированный системазы ӱнбереечилердиҥ ортозынаҥ кандый бир кижини келишкенче ле талдап ��лза, тооломго ол кижи кирер аргалу. Оноҥ республиканыҥ аймак (кала) јаргыларында тургузылган аҥылу компьютерный программа канча кандидат керек – ончо кижини бу тооломдордоҥ келишкенче айдат. Кижи бойы угузу бичик бичип, присяжный звседатель болор аргазы јок – кандидат болотон улусты автоматизированный система келишкенче талдап јат.\\n– Присяжный заседательдерге кандидаттардыҥ тооломына киргенин кижи кайдаҥ билер?\\n– Кандидаттардыҥ тооломына кийдирилген ончо граждандарга аймактардыҥ башкартуларынаҥ бу керегинде самаралар келер. Республиканыҥ кӧп улузы мындый самараларды алган. Бого ӱзеери, присяжный заседательге кандидат болгон улустыҥ тооломдоры аймактардыҥ газеттеринде јарлалат.\\n– Јаргылаткан кижи оныҥ керегин присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрзин деп нени эдер керек?\\n– Каршулу керек аайынча шылу иш тӱгенип, бурулаткан кижи ончо материалдарла танышкан ӧйдӧ керегин присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрӧри јанынаҥ суракту бичик (ходатайство) бичиир учурлу. Мындый эп-аргала ӧдӧр јаргыныҥ аайы-бажын шылучы ого јартап јат. Јаргыда кӧрӱлген керекте бурулаткан улус бир канча болзо ло олордоҥ бир кижи керекти присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрӧри керегинде сурагын угускан ла арткандары мынаҥ мойногон болзо, јаргычы керекти присяжный заседательдер турушканыла кӧрӧрин јарадар аргалу, мындый јарадуны јасак берип јат.\\n– Присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргыныҥ аҥылулары кандый, бу керегинде куучындап берзегер, Евгений Александрович?\\n– Присяжный заседательдердиҥ турушканыла ӧткӧн јаргы, чын да, тегин јаргынаҥ аҥыланып јат. Уголовный ла уголовно-процессуальный јасактарды билерин, олорды јаргы ӧйинде тузаланар ченемелдӱ болорын јасак присяжныйлардаҥ некебей јат. Јаргы эдеринде олордыҥ јӱрӱмдик ченемели, бойыныҥ ла јондыктыҥ алдында ак-чек болоры, кӧрӱлген керектиҥ айалгаларын, учурын оҥдооры чыгарган јӧбиниҥ тӧзӧлгӧзи болор керек.\\nПрисяжный заседатель молјуларын бӱдӱрер алдында бу ишти ак-чек ле чындык бӱдӱрери, јаргыда кижини бурулаган да, актаган да ончо айалгаларды ајаруга алары, шылу керекти кӧрӧр ӧйдӧ јаргылаткан кижини бурулабай да, актабай да, бойыныҥ кӧгӱс кӧрӱмиле, санаа-сагыжыла, ак-чегиле башкарынары јанынаҥ черт берип јат.\\nЈаргы ӧйинде присяжный заседательдер јаргыны башкарып ӧткӱрген јаргычы ажыра бурулаткан кижиге, каршу эдилгендерге, керечилерге, эксперттерге ле специалисттерге сурактар берер ле јаргыга чыгарылган керелерле, документтерле таныжар аргалу. Је олорго шылу керек аайынча таҥынаҥ шиҥжӱ ӧткӱрерге ле јаргыдаҥ башка јерде јетирӱлер јуурга јарабас, анайда ок јаргы ӧткӧн ӧйдӧ кыптаҥ чыгар, кӧрӱлген керек аайынча јаргыда турушкан ла ӧскӧ дӧ улусла тыштанар ӧйдӧ куучындажар эриги јок.\\nБу ла тургузылган ӧскӧ дӧ ээжилерди бускан заседательдерди тооломноҥ чыгарып, ордына ӧскӧ присяжныйларды тургузат. Јуундары канайда ӧткӧнин, кем ӱнин канайда бергенин присяжныйлар јарлабас учурлу. Олордыҥ ончо молјуларын тоолобой јадыс, бу јасак-ээжилерде бичилип калган.\\nПрисяжный заседательдерге јаргыда туружарга, јаргы јӧбин чыгарарга ондый ла кӱч керек эмес болгонын аҥылап темдектеер кӱӱним бар. Олор бурулаткан кижиниҥ керектерин юридический јанынаҥ баалабай јадылар ла тургузылган сурактарга нениҥ учун «јок» эмезе «эйе» деген каруулар бергенин јартабас аргалу.\\n– Присяжный заседательдерге тургускан сурактарга каруулар суракту листтерде бичилет. Бу керегинде куучындап берзегер.\\n– Суракту листтер – шылу керектерди јаргыда присяжный заседательдердиҥ турушканыла кӧргӧниниҥ тӧс учурлу бӧлӱги болуп јат. Бу листке киретен сурактар присяжныйлар јогынаҥ шӱӱжилет ле олор шылу ӧйдӧги айалгаларды, бурулаган да, корыган да јандардыҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып тургузылат.\\nСуракту листте кыйалтазы јогынаҥ 4 сурак тургузылат: мындый керек болгоны чын керелелген бе, бурулаткан кижи чын бу керекти эткен бе, бу керек эдилеринде јаргылаткан кижи чын бурулу ба, јаргылаткан кижи бурулу болгонын алынгажын, ого килемји эдер керек пе?\\nКӧрӱлген керек аайынча ӧскӧ дӧ сурактар болор аргалу.\\n– Присяжный заседательдер јаргылаткан кижи бурулу ба эмезе јок по деп, бойыныҥ јӧбин чыгарган болзын, бу јӧп јаргычыныҥ чыгарган турулта јӧби кандый болорына камаанын јетирип јат па?\\n– Јаргыныҥ јӧбин чыгарар тушта јаргычы присяжный заседательдердиҥ коллегиязыныҥ јӧбине тайанат. Присяжныйлар бирлик кӱӱндӱ јӧп чыгарганы јакшы эмей. Је ӱч сааттыҥ туркунына шӱӱжип, заседательдер бирлик јӧпкӧ келбезе, турулта јӧп ӱнберишле эдилет. Присяжныйлар ӱнбериште турушпас јаҥы јок.\\n– Присяжный заседательдердиҥ ижи, јолыныҥ чыгымдары тӧлӧлип јат па?\\n– Присяжный заседательдерди молјуларын бӱдӱрерге јыл ичинде бир катап 10 кӱнге алдыртадылар. Бу ӧйгӧ јаргыда кӧрӱлген керек тӱгенбезе – јаргы учына јеткенче. Бу ӧйдиҥ акчазы заседательге федерал бюджеттеҥ орныктырылып јат, ол заседательдиҥ тӧс иштеген јеринде бу ӧйгӧ алган орто ишјалынаҥ ас эмес болор учурлу. Анайда ок присяжный заседательге јолго чыккан, конор јер учун тӧлӧгӧн акча орныктырылат.\\n–Мен присяжный заседательдиҥ тоозына кирген болойын, је иштеген тӧс јеримниҥ башкараачызы иштеҥ барып турганымды јаратпай јат. Мындый айалгада нени эдер?\\n– Присяжный заседатель болгон кижиге јаргы ӧдӧр ӧйдӧ молјуларын бӱдӱрерин буудактаганы учун башкараачы каруузына тургузылары РФ-тыҥ администрациялык тап-эрик бузуштар керегинде јасагында бичилген. Присяжный заседательди иштеген тӧс ижинде јаргы ӧткӧн ӧйгӧ божодор эмезе солыыр арга јок болзо, ӧскӧ заседатель тургузып јадылар.\\n– Алтай Республиканыҥ аймак (кала) јаргыларында присяжный заседательдерге иштеер кандый айалгалар тӧзӧлгӧн? Присяжный болоры – јеткерлӱ иш пе?\\n– Республиканыҥ аймак јарг��ларында уголовный керектерди присяжный заседательдердиҥ турушканыла кӧрӧр кыптар темдектелген. Јаргы ӧдӧр лӧ заседательдер јуундажар кыптар керектӱ ончо немеле, ол тоодо јеткер болдыртпас јазалдарла јеткилделген.\\nПрисяжный заседательдер јаргыныҥ ижинде турушкан ӧйдӧ, јаргычылардый ок, јайымын корыган ла олордыҥ бойын чеберлеген гарантияларлу. Присяжный заседательге молјуларын бӱдӱрерге буудак јетирген улус каруузына тургузылары РФ-тыҥ јасактарында темдектелген.\\n– Телекӧрӱлтениҥ экранында кӧп тоолу шоуларда присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргылар јӱрӱмде чын јаргыларга тӱҥей бе?\\n– Мындый берилтелерди кӧрӱп турган улуста јаргы јеҥил иш ле тӱрген, бир ле кӱнге ӧдӱп турган деген јастыра кӧрӱм тӧзӧлӧрдӧҥ айабас. Је бу ойын эдип кӧргӱскен, шоу-берилте болгонын ундыбас керек. Јӱрӱмде шылу керекти јаргыда кӧрӧри сӱреен каруулу иш, ол бир неделедеҥ де узак ӧйгӧ улалар аргалу. Јаргы канайда ӧдӧри кандый керек кӧрӱлип турганынаҥ, јаргыда турушкан улус толо келгенинеҥ, шиҥделген доказательстволордыҥ кеминеҥ камаанду.\\n– Куучыныстыҥ учында, присяжный заседатель болоры – керектӱ бе, јок по?\\n– Присяжныйлардыҥ јаргызы – каршулу керек аайынча јаргы ӧткӱрер тушта јаргылаткан кижи бурулу ба, јок по болгоныныҥ кезик сурактарын тегин граждандар шиҥдеп кӧргӧн јаргы иштиҥ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Бир јанынаҥ бу – кажы ла гражданинниҥ кӱндӱлӱ молјулу кереги. Экинчи јанын алза – ӧскӧ улустыҥ салымы учун јаан каруулу болгоны. Кезик улус присяжный заседатель болорго амадап јат. Кезиги – мындый керектеҥ канча ла кире тууралайт. Је присяжный заседатель болор кычыруга јӧпсинери эмезе јӧпсинбези – кижиниҥ таҥынаҥ бойыныҥ кереги. Кӧп улус присяжный заседательдиҥ молјуларын бӱдӱрери јилбилӱ ле јаан учурлу керек деп чотойдылар. Алтай Республиканыҥ улузына келген айттырунаҥ мойнобой, присяжный заседательдердиҥ коллегияларын тӧзӧӧринде турушсын деп баштанадым.\\nГраждандардыҥ турушканыла ӧткӧн јаргы (суд присяжных) элдеҥ озо X чакта Англияда табылган. Россияда ол јӱк XIX чакта, Александр II каан јаргыныҥ ижинде јаҥыртулар эткен кийнинде, 1864 јылда тӧзӧлгӧн.\\nСовет јаҥ турганыла, 1917 јылдаҥ ала присяжный јаргылардыҥ ижи токтодылган.\\nОроондо јаргы ӧткӱрген ишке присяжныйлардыҥ јаргызы такып 1993 јылда, РСФСР-дыҥ Уголовно-процессуальный кодексине кожулталар эдилген кийнинде кийдирилген ле бу эп-арга Россияныҥ 9 тергеезинде ченелген.\\nРеспубликалардыҥ, крайлардыҥ, областьтардыҥ Ӱстиги јаргыларында, федерал учурлу калалардыҥ јаргыларында, автоном областьтардыҥ ла автоном округтардыҥ, анайда ок окружной јуучыл јаргыларда каршулу керектерди присяжный заседательдер турушканыла кӧрӧр федерал јасак 2004 јылда ийде алынган. Бу ок јылда Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызында присяжный заседательдер турушкан баштапкы шылу керек кӧрӱлген.\\n2018 јылдыҥ кичӱ ��зӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала, РФ-тыҥ УПК-зына эдилген кубулталарга келиштире, присяжный заседательдер турушкан јаргылар аймактардыҥ јаргыларында база ӧдӧт. 2018 јылдыҥ ӱч кварталына Россияда 18 каршулу керек присяжный заседательдер турушкан јаргыларда кӧрӱлген, олордыҥ 12-зинде јаргылаткан улусты бурулаган ла 6-зында актаган јӧптӧр чыккан. Алтай Республикада тургуза ӧйдӧ Оҥдой ло Кан-Оозы аймактыҥ јаргыларында присяжный заседательдер турушкан бирдеҥ шылу керектер кӧрӱлет.\\nЈаргы департаменттиҥ АР-дагы пресс-службазы","num_words":3125,"character_repetition_ratio":0.117,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":26616.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ӱнбереечилердиҥ угузуларын алары башталган - altaicholmon\\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 18-чи кӱнинде ӧдӧтӧн талдаштарына јетире бир айдаҥ ас ӧй артты. Ӱнбереечилер бойлорын бу талдаштарда ӱнбереечилердиҥ тооломына болгон јери (по месту нахождения) аайынча кийдирзин деген угузу бичиктер табыштырары јанынаҥ база ас ӧй арткан. Jартамал эдип ийели: талдаштарда јаткан јери аайынча туружып болбос ӱнбереечилер болгон јеринде ӱнбериште туружар арга аларга, угузу бичикти озолондыра табыштырар учурлу.\\nБолгон јери аайынча ӱнбереечилердиҥ тооломына кийдирзин деген угузу бичиктерди алар пункттардыҥ тоозы 2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 25-чи кӱнинеҥ ала билдирлӱ кӧптӧй берген, нениҥ учун дезе участковый талдаачы камыстар бу иште туружарын баштап ийген. Ол ок ӧйдӧ угузу бичиктерди алары бастыра территориальный талдаачы камыстарда, государственный ла муниципал јеткилдештердиҥ кӧп учурлу тӧс јерлеринде (мениҥ документтерим) улалганча. «Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ талдаштары ӧйинде талдаачы участокты талдап алары» деген опция база иштегенче, оныҥ болужыла угузу бичикти Россия Федерацияныҥ государственный јеткилдештериниҥ www.gosuslugi.ru порталы ажыра онлайн бӱдӱмле берер арга бар.\\nУгузу бичиктерди алары 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде, олорды алып турган бастыра пункттарда тӱгенер.\\nУчастковый талдаачы камыстар 2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 25-чи кӱнинеҥ ала тулаан айыныҥ 12-чи кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына ӱнбереечилердиҥ олорды болгон јери аайынча ӱнбереечилердиҥ тооломына кийдирзин деген угузу бичиктерин иштеер кӱндерде 14 сааттаҥ ала 18 саатка јетире, амыраар ла иштебес байрамдык кӱндерде 10 сааттаҥ ала 14 саатка јетире алар.\\nАлтай Республиканыҥ территориальный талдаачы камыстары угузу бичиктерди 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнине (бу кӱнде база) јетире ӧйдиҥ туркунына иштеер кӱндерде 10 сааттаҥ ала 12 саатка ла 16 сааттаҥ ала 20 саатка јетире, амыраар ла иштебес байрамдык кӱндерде 10 сааттаҥ ала 14 саатка јетире алар.\\nТерриториальный ла участковый талдаачы камыстарга, МФЦ-ларга угузу бичикти таҥынаҥ бойы табыштырып јаткан ӱнбереечиде бойында Россия Федерацияныҥ гражданиниҥ паспорты болор учурлу. Керелелген учетный бичимел бар ӱнбереечилер угузу бичикти «Госјеткилдеш» ажыра электрон бӱдӱмле берер аргалу. Ӱнбереечиде јӱк ле јаҥыс угузу бичик табыштырар тап-эрик бар. Арткан угузу бичиктер чотко алылбас.\\nБойыныҥ угузу бичигинде ӱнбереечи болгон јери аайынча ӱнин берерге турган талдаачы участоктыҥ номерин кыйалта јогынаҥ кӧргӱзер учурлу. Керектӱ талдаачы участокты талдап алары андый ла кӱч керек эмес — јӱк ле Россия Федерацияныҥ талдаачы камыстарыныҥ интерактивный картазына баштанар керек. Бу карта Россияныҥ ЦИК-иниҥ cikrf.ru сайтында јарлалган, бу сайт керегинде јетирӱ Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ altai_rep.vybory.izbirkom.ru сайтында база бар.\\nУчастковый талдаачы камыстар керегинде јетирӱни анайда ок Россияныҥ ЦИК-иниҥ сайтындагы «Бойыҥныҥ талдаачы участогыҥды табып ал» деген аҥылу сервис, Россия Федерацияныҥ субъекттериниҥ талдаачы камыстарыныҥ сайттары ажыра алар арга бар.\\nАлтай Республиканыҥ террриториальный талдаачы камыстарыныҥ сурулары ла телефондоры керегинде јетирӱлер Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ сайтында јарлалган.\\nУгузу бичикти территориальный, участковый талдаачы камыстарга эмезе МФЦ-ларга табыштырар тушта ӱнбереечиге берилген отрывной талондо ӱнбериш ӧдӧр кӱнде кандый талдаачы участокко келери керегинде јетирӱ болор. Угузу бичикти «Госјеткилдештердиҥ» порталы ажыра онлайн бӱдӱмле берер тушта, ӱнбереечиге угузу бичиктиҥ распечатываемый бӧлӱги тӧзӧлӧт, анда ӱнбереечи талдап алган талдаачы участоктыҥ сурузы болор.\\nУгузу бичикти алып јаткан пункттыҥ операторы ӱнбереечиге угузу бичикти канайда бичиирине, керек болзо, ӱнбереечи ӱнбериштиҥ кӱнинде болотон талдаачы участоктыҥ номерин ле сурузын чокымдаарына болуш јетирер аргалу.\\nӰнбереечилер су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ, кенек болгонынаҥ улам ӧрӧ адалган угузу бичикти табыштырар пунктка бойы једип болбос болзо, јуугындагы территориальный эмезе участковый талдаачы камыска айдып эмезе бичип, баштанар арга бар. Участковый камыстыҥ турчылары андый ӱнбереечилерге барарын ла олор болгон јери аайынча ӱнбереечилердиҥ тооломына кийдирери керегинде угузу бичикти айылынаҥ чыкпастаҥ берерин јеткилдеер.\\nБолгон јери аайынча ӱнбереечилердиҥ тооломына кийдирери керегинде угузу бичикти канайда берериниҥ аайы, келиштирте талдаачы участоктыҥ сурузы ла телефондорыныҥ номерлери керегинде јетирӱлерди аларга, Россияныҥ ЦИК-иниҥ Jетирӱ-справочный тӧс јерине 8-800-707-2018 телефонло, анайда ок Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезине 8-388-22-222-34 телефонло баштанар арга бар.\\nАР-дыҥ Талдаачы кӱреези","num_words":1114,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.082,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18466.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"14.07.2020 - Страница 2 из 2 - altaicholmon\\nНацӱлекерлер: тудум иштер текшилей ӧдӧт\\nАлтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јаан изӱ айдыҥ 9-чы кӱнинде Шабалин аймакла јол-јорыкта болуп, кӧп тоолу объекттерди шиҥдеп кӧргӧн. Башчы аймактыҥ тӧс јеринде балдардыҥ јаҥы садын тудары канайда ӧдӱп турганын шиҥдеп кӧргӧн. Бу объектти «Демография» деген нацӱлекер аайынча быјыл тузаланарына табыштырар керек. Детсадка 125 бала јӱрер, олордоҥ 60 јер ясельный группага берилер. Бастыра јети группа\\nАлтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јаан изӱ айдыҥ 13-чи кӱнинде тергееде маскалу јӱрер ээжи катуланганы керегинде угускан. Ол керегинде башчы тергеениҥ башкарузыныҥ турчыларыла, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыла неделе сайынгы јуунда айткан. Тӧс јӧп эл-јонныҥ тынар органдарын таҥынаҥ корулаар эп-аргаларды тузаланарыныҥ тергеедеги ээжизиниҥ бӱдӱп турганын шиҥжӱлеерин тыҥыдары керегинде болды. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ темдектегениле, бӱгӱнги кӱнде","num_words":210,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21877.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Росстаттыҥ јууны: эл-јонныҥ тооалыжы јеткер јогынаҥ ӧтсин деп - altaicholmon\\nРосстаттыҥ јууны: эл-јонныҥ тооалыжы јеткер јогынаҥ ӧтсин деп\\nЈаҥар айдыҥ 4-чи кӱнинде «Алтай-Резорт» амыраар комплекстиҥ конференц-залында 2021 јылдыҥ кандык айында Россияда јуртап турган албатылардыҥ тооалыжын јеткер јогынаҥ ӧткӱрерине учурлалган јуун ӧтти.\\nЈуунныҥ ижинде Росстаттыҥ федерал службазыныҥ башкараачызы Павел Малков, оныҥ ордынчызы Павел Смелов, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов, Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикин, Алтай Республиканыҥ МВДзыныҥ јааныныҥ эл-јон ортодо јеткер болдыртпазы аайынча ордынчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Алексей Аманчин, Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча тӧс башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков, «Сбер» ПАО-ныҥ государстволык сектор аайынча департаментиниҥ јааны Иван Макаровский, «Сбер» ПАО-ныҥ управляющий директоры, кибербезопасность аайынча департаменттиҥ јааны Андрей Чахеев, «Ростелеком» ПАО-ныҥ бизнести ӧскӱрер ӱлекерлердиҥ ижи аайынча бӧлӱктиҥ директор-башкараачызы Олег Поляков туруштылар. Јуунныҥ ижин «КРОС» АО-ныҥ јааны Сергей Зверев башкарган.\\nАлтайРеспубликаныҥбашкарузыныҥпредседателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов федерал тӧс јердеҥ келген айылчыларды Алтай Республикага ишмекчи јол-јорыгыла келгениле уткыды. Ар-бӱткени ару болуп арткан, экологиялык айалгалары ӱрелбеген тергее ороонныҥ бастыразы ок тергеелери чилеп, ичкери јӱткӱп, текши государстволык амадуны бӱдӱрип, јаан амадулу иштеп јат деп, ол темдектеген. «Келер јылда ӧдӧтӧн тооалыш чындап та јаан учурлу. Мында он јылдыҥ туркунына јаҥыс ла албатылардыҥ тоо��ы кӧптӧгӧниастаганы эмес, је онойдо ок экономикалык ла социальный айалгалары, албатылардыҥ миграциязыныҥ кеми канайда солынганы керегинде тӱп-шӱӱлтелер эдилер. Алтай Республика бу јаан ишке бӱгӱнги кӱннеҥ ала белетенип јат. Тергеениҥ 2021 јылдагы бюджежинде тооалышты ӧткӱрер јаан иш база темдектелген ле оныҥ правовой базазы шиҥделип-кӧрӱлип јат. Текши ороонныҥ јӱрӱминде сӱреен јаан учурлу болгон тооалыш јеткер јогынаҥ ӧтсин деп, ишти бастыра муниципал башкартулар, јурт јеезелердиҥ јаандары некелтелӱ бӱдӱрер» – деп, В. Махалов айткан.\\nТергеениҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикинниҥ темдектегениле, албатылардыҥ тооалыжы сӱреен јаан учурлу.\\nБистиҥ ороондо кӧп албатылар јуртап јат. Он јылдыҥ туркунына тергеелердиҥ ле улустыҥ јӱрӱминде сӱреен кӧп солынталар болот. Ороонныҥ, тергеелердиҥ јӱрӱминиҥ кемин билерге, государстволык кеминде экономикалык учурлу тӱп-шӱӱлтелер ле прогноз-амадулар тургузарга тооалыштыҥ учуры баштапкы јерде. Бистиҥ ороон он, јирме јылдаҥ кандый јӱрӱм јӱрер, албатылар кандый ӧзӱмге иженер аргалу? Бу сурактарга карууны улустыҥ ӧткӧн он јылдыҥтуркунына јӱрген јӱрӱминиҥ кеминиҥ уч-турултазы керегинде каруулар берер. Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республика бойыныҥ алдында тургускан амадуларын једимдӱ бӱдӱрет. Государстволык программалар аайынча тергееде јаҥы ФАП-тар, школдор, балдардыҥ садтары, балдардыҥ амырайтан площадкалары, амырайтан јерлер, јолдор, производство-ээлемдер тудулып, улустыҥ јӱрӱми оҥдолып барып јат. Экономисттердиҥ ижинде статистиканыҥ тоолоры сӱреен керектӱ. Алтай Республика гран-кыйузыла Монголия, Китай, Казахстан ороондорло коштой турган тергее. Бу айалга экономикалык колбуларда база учурын ойнойт. Јуртээлемдик производство-иштиҥ, туризмниҥ ӧзӱми… Тергеениҥ текши ӧзӱмдӱ једимге једер амадузында статистиктердиҥ бастырајандай эткен тооалыжы јаан камаанын јетирер.\\nРосстаттыҥ федерал службазыныҥ башкараачызы Павел Малков 2021 јылдыҥ кандык айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала онынчы кӱнине јетире Россияда ӧткӱрилетен тооалыш јеткер јогынаҥ ӧтсин деп, кандый белетеништӱ иштер ӧткӱрилип турганы керегинде куучындаган.\\n–Тӱӱкиде он экинчи катап болотон тооалыш быјылгы јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала 31-чи кӱнине јетире ӧткӱрилер керек болгон. Је тура берген санитарно-эпидемиялык айалгала колбой ол келер јылдыҥ кандык айына кӧчӱрилген. Ороондо јуртап турган улустыҥ тооалыжы – ол бастыра албатылар, ас тоолу албатылар керегинде текши јетирӱлер алатан сок јаҥыс эп-арга деп чотолот. Ороонныҥ улузы керегинде мындый јетирӱлерди база кайдаҥ да, кандый да эп-аргала алар арга јок. Јаҥыс ла тооалыш тужында билелик статус, национальность-угы, тӧрӧл тил, гражданство, ӱредӱзиниҥ кеми, миграциялык солынталар, јадыныныҥ кеми, улустыҥ јажы, эр ле эпши улустыҥ тоозы, балдардыҥ јажы аайынча тоозы ла оноҥ до ӧскӧ сурактарга чокум каруулар алар арга бар. Анчада ла ас тоолу албатыларкерегиндејетирӱлераларыучурлу. Мында Россияныҥ этнокультуразыныҥ байлыгы керегинде бӱткӱл тӱп-шӱӱлте эдер арга болор. Бӱгӱнги кӱнде ороонныҥ 26 субъектиниҥ једерге кӱч јерлеринде јарым миллион кире улус јадып јат. Чукотканыҥ, Таймырдыҥ, Еврей автоном областьтыҥ, Свердловский областьтыҥ ла оноҥ до ӧскӧ тергеелердиҥ једерге кӱч јерлеринде тооалыш ӱлӱрген айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала башталып калган.\\n2021 јылдыҥ тооалыжы ӧткӧн ӧйлӧрдӧгизинеҥ башка болотонын темдектееркерек. Мындајаҥытехнологиялар тузаланылар ла олор аайынча текши иш ӧдӧр. Улус бу тооалышта карууларды Госуслугалар, МФЦ-ларда гостевой компьютерлер, оноҥ тооалышта туружып турган тоо алаачы улус ажыра берер аргалу. Переписчик улус карууларды бу проектке ӧнӧтийин тӧзӧлгӧн планшеттерде темдектегилеер. Росстаттыҥ шиҥжӱлӱ тӱп-шӱӱлтелериле болзо, мындый эп-аргалар аайынча јуулган јетирӱлердиҥ чыҥдыйы бийик болор. Бланк-чаазындарды тузаланатан айалгалар јокко јуук, је бир-эки кезем учуралдарда олор тузаланылар аргалу.\\nАйдарда, 2021 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-25 кӱнине јетире ЕСИА-да учетный записьтемдектӱ кажы ла кижи «Госуслуги» деп порталга кирип, «Тооалышта туружар» деп бӧлӱкти ачып, сурактарга карууны берер аргалу болор. Јаҥыс ла бойы учун эмес, је анайда ок билезиниҥ бастыра улузы учун каруулар берер аргалу. Онойдо ок компьютер јок улус МФЦ-ларда турган гостевой дейтен компьютерлер ажыра каруулар берер аргалу. Бу ла ӧйдӧ кандык айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала одус биринчи кӱнине јетире планшеттӱ переписчик улус айылдарла јӱрӱп, тооалышта турушпаган улуска туштап, карууларды алгылаар. Онойдо ок кандый бир шылтактардаҥ улам айылдарына тооалыш ӧткӱрип турган улусты кийдирбеске кӱӱнзеген улусла иштейтен ӧнӧтийин пункттар база тӧзӧлӧр лӧ мындый улустаҥ каруулар алынар.\\nТооалышта туружатаны кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кӱӱнинеҥ камаанду. Албан-кӱчле турушсын деп некеер јаҥкемде де јок. Мында керек кижиниҥ бойыныҥ кӱӱн-табынаҥ ла каруулузынаҥ камаанду. Россияда, ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, улустаҥ туружарын некеер кандый да јаҥ јок. Оноҥ каруулар улустыҥ сӧзинеҥ бичилип, кандый да документтер некелбей јат. Каруузын берип турган кижи кандый бир суракка каруузын јандырбас та аргалу.\\nТекши ороондо мындый јаан акцияиш ӧткӱрилип јадарда, бу ӧйдӧ јеткер болдыртпазы јанынаҥ сурак јаан учурлу сурактардыҥ эҥ баштапкы јеринде. Улуска туштап, јетирӱлерди јууп турган улустыҥ су-кадыгы ла јӱрӱми корууда болотоны Россттатыҥ баштапкы молјузы болуп јат. Статистиканыҥ ишчилери сурактарга каруулар јууйтан улузын каршулу айалгаларда канайда бойын тудатанына, нени эдетенине эртедеҥ ӱредер. Јаҥы тузаланылатан планшеттерде 112, 02 деп службаларла тургуза ла колбуга чыгатан аргалар озолондыра белетелген. Онойдо ок кажы ла переписчик кижи ӧнӧтийин тӧзӧлгӧн экипировка-кийимдӱ болор. Бу кийим ДТП-ларга учурабаска, караҥуй ӧйлӧрдӧ иштеерге болужын јетирер. Текши тооло 360 муҥ переписчик ишчи каршулу учуралдардаҥ «Сбербанк Страхование» СК ажыра коруланар аргалу болор. Јеткерлӱ учуралдарга кирген переписчик улуска Сбербанк страховка дейтен 50 муҥ салковой тӧлӧӧри темдектелген.\\nПандемияла колбулу кӱч айалгада тооалышта иштеп турган бастыра улус бойын коруланар эп-аргаларла артыгынча тузаланар (маскаларла, перчаткаларла, дезинфектанттарла). Оору улуска карууларды канайда, кайда беретени керегинде јартамал берилер. Бӱгӱнги кӱнде Росстат тооалыш тужында иштейтен ишчилерине вакцинация ӧткӱрери јанынаҥ куучын-эрмектер ӧткӱрет.\\nСурактарга каруу берип турган кажы ла кижи оныҥ каруулары јӱк ле сӧстӧр ажыра бичилип турганын билер учурлу. Ол документтер кӧргӱзер учуры јок. Персональный дейтен јетирӱлер кайдӧӧн дӧ кӧчӱрилбей јат. Кижи ады-јолын адабай турганынаҥ улам оныҥ каруулары текши тоолорго тоо болуп артып каларын темдектеер керек. Росстат кижиниҥ ишјалыныҥ кемин сурабай јат, оныҥ ордына акча алып турган эп-аргаларын чокумдайт. Темдектезе, аргачылыктыҥ ижинеҥ, ишјал, пенсия, пособилер, о. ӧ. Респонденттердеҥ алынган јетирӱлер Росстатта артып калат. Калан алар службага, Пенсионный фондко, МВД-га ла ӧскӧ дӧ ведомстволорго ло бирликтерге берилбей јат. Тооалыштыҥ ӧйинде јетирӱлерде јастыралар, бу јетирӱлерге туурартынаҥ кирижиш болбозын деп, ӧнӧтийин јаҥы планшеттер тӧзӧлгӧн лӧ чыгарылган деп темдектеген эдим. Бу планшеттерде коруланышту «Аврора» деп система тургузылган ла бу система планшеттиҥ ижине кирижер ле оны бузар бастыра айалгаларга белетелип калган. «Аврораныҥ» тӧзӧӧчилериниҥ чокумдаганыла болзо, јетирӱлер јууп турган кажы ла перпесчик ишчиниҥ јетирӱлери планшеттеҥ кӧндӱрезинеҥ тергеениҥ статистиктериниҥ тӧс јерине барып јат. Бу тӧс јердиҥ коруулу сервери ажыра олор Росстаттыҥ серверине једет. Мында ороон кеминдеги јаан кемдӱ јетирӱлерле иштеерине ӧнӧтийин тӧзӧлгӧн, јабык BIплатформа тузаланыларын темдектеер керек. Ороонныҥ бастыра кемдӱ јаҥдары 2021 јылдыҥ тооалыжы јеткер, каршулу учуралдар јок ӧтсин деп, бастырајандай иштеер учурлу — деп, Павел Малков айткан.\\nСтатистиканыҥ федерал службазыныҥ Алтайский край лаАлтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааны Ольга Ситникова край ла республика тооалыштардыҥ ижинде јаантайын эрчимдӱ туружып турганын ла бу јаан учурлу иш ӧткӱрилип турган ӧйдӧ јаҥбузуштар, каршулу керектер ас болуп турганын темдектеген. Мында тергеелерде јуртап турган албатылардыҥ граждан кӱӱнтабы, каруулузы бийик болгоны учурын ойноп јат деп, ол айткан. Быјылгы јылда Росстаттыҥ јарлап койгон «Јаҥжыгуларды чеберлейдис» деп фотокӧрӱзинде Алтай Республиканыҥ фотосогоочызы Сынару Ороеваныҥ фотојуругы ороон кеминде ӱнбериш ӧдӱп, јеҥӱ алганы база учурлу болгонын крайстаттыҥ јааны аҥылаган.\\nТооалыштыҥ ӧйинде улустыҥ ла переписчик ишчилердиҥ јӱрӱмине, су-кадыгына каршулу айалгаларды болдыртпазы јанынаҥ иш эҥ бийик некелтелер аайынча ӧткӱрилери керегинде Алтай Республиканыҥ МВД-зыныҥ јааныныҥ эл-јон ортодо јеткер болдыртпазы аайынча ордынчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечизи Алексей Аманчин куучындаган. Алексей Еликпаевичтиҥ айтканыла, ороондо ло тергееде тооалыш ӧдӱп турган ӧйдӧ МВД-ныҥ бастыра бӧлӱктериниҥ ишчилери некелтелӱ режимде иштегилеер. Анчада ла јаан иш участковыйларга келижер. Бойыныҥ иштеп турган район-јерлериниҥ улузы керегинде толо јетирӱлер элдеҥ ле озо олордо бар. Тооалыш тужында кандый бир каршулу айалга тура бербезин деп, бастырајандай белетеништӱ иш эртедеҥ тӧзӧлип калар учурлу.\\nРоссияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча тӧс башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков ороондо бу јаан акция-иш амыр ла једимдӱ ӧтсин деген амадулу ишке тергееде МЧС-тыҥ бӧлӱгиниҥ ишчилери белен деп чокумдаган. Тооалыш тужында текши коромјылу каршулар болдыртпазы – олордыҥ чике амадузы ла ижи.\\nЈуунныҥ ӧйинде Росстатыҥ јарлаган «Јаҥжыгуларды чеберлейдис» деп фотоконкурсында јеҥӱ алган јерлежиске сыйын буфедерал службаныҥбашкараачызы Павел Викторович Малков сыйлаган ла јеҥӱле уткуган. Адакыда журналисттер јуунда турушкандарга сурактарын бердилер.","num_words":2426,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23300.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Алтай аш-курсактыҥ јыргалы - altaicholmon\\nАлтай аш-курсактыҥ јыргалы\\nКажы ла калыктыҥ јиген-ичкен аш-курсагы оныҥ тӱӱкизиниҥ, культуразыныҥ, јаҥжыгуларыныҥ ла чӱм-јаҥыныҥ база бир байлык бӧлӱги болуп јат.\\nБу байлыкла тергеениҥ айылчыларын ла башка-башка укту эл-јонын таныштырар амадула «Эне Јер. Алтай 2019» деп гастрофестиваль Горно-Алтайскта тӧрт кӱнге улалды. Гастрофестиваль удурумга башчыныҥ баштаҥкайыла ӧткӱрилди.\\nКуран айдыҥ 8-9 кӱндеринде фестивальдыҥ окылу ачылтазы ла кӱрее-куучын ӧткӧн. 10-11 кӱндерде тӧс тепсеҥде ле оныла коштойында ӧткӧн Чорос-Гуркинниҥ ле В. Чаптыновтыҥ оромдорында, паркта аш-курсактыҥ јаан јыргалы ӧтти дезе, јастыра болбос. Је мында тӧс кайкал ла ачылта – ол тергеениҥ башкарузыныҥ туразыныҥ јанында беш автомашинада белетелип садылган аш-курсак болды. Тергеениҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин аш-курсактыҥ фестивалинде туружып, алтай айылда аш-курсакты кӱӱнзеп амзаган. Оныҥ айтканыла, Горно-Алтайскта ӧдӱп турган байрамга ончо ло аймактардыҥ устары, казанчылары, артисттери јуулган.\\n«Бистиҥ тергеениҥ ар-бӱткени јаражыла аҥыланат. Је Туулу Алтайдыҥ тӧс байлыгы – ол иштеҥкей, јайалталу эл-јоны, олор бу кӱндерде бойыныҥ эҥ артык, бийик чыҥдыйлу, натурпродукциязын экелген: сырлар, эттиҥ курсагы, јерлик ӧзӱмдер, телекейде эҥ артык мӧт. Албаты устары кайкамчылу эдимдерин тургустылар, мастер-класстар ӧткӱрдилер. Шеф-казанчылар јербойыныҥ эп-сӱмелериле, јажыттарыла амтанду аш-курсактарын белетейт» – деп, ол темдектеди. Олег Хорохординниҥ шӱӱлтезиле, кӧп тоолу туристтер јаҥыс ла јербойыныҥ ар-бӱткенин кӧрӧргӧ келзин эмес, је тергеениҥ эл-јоныныҥ солун ла амтанду аш-курсагын амзаарга келзин. Айдарда, ондый болзын деп, кӧп иштеер, кӧпти эдер керек. Бу амадула туризмниҥ јербойыныҥ улузына јарамыкту ончо бӱдӱмдерин ӧскӱрер керек. Олордыҥ тоозында «јажыл» туризм, јурт туризм, этнотуризм, гастротуризм. Јербойыныҥ эдимдерин бастыра ороон ичиле «Туулу Алтай» деп бирлик брендле таркадары пландалат. Фестивальдыҥ туружаачылары мындый байрамды јылдыҥ ла ӧткӱрер деген кӱӱнземелин айттылар. «Мындый јаан байрамды бис јылдыҥ ла ӧткӱрерис» – деп, ол бӱдӱмјиледи.\\nЈурт ээлем ле туризм бирлик јолдо\\nКӧдӱриҥиде онойдо ок калыктар ортодогы Slow Food деген офистиҥ чыгартулу кижизи Анна Каньшиева, «Начало» деген ассоциацияныҥ президенти Юлия Фоминых, онойдо ок таланыҥ аймактарынаҥ келген фермерлер, јуртээлемдик товарды, аш-курсакты эдеечилер, туристический индустрияныҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты.\\nТаланыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиниҥ бойыныҥ уткуулду сӧзинде темдектегениле, Алтай Республикада гастрономический фестиваль баштапкы катап ӧткӱрилет, је ол мынаҥ ары јылдыҥ сайын ӧткӱрилер.\\n«Фестивальдыҥ амадузы Алтай Республиканыҥ эки је ле деген јарамыкту аргазын, эки ууламјыны, јурт ээлемди ле туризмди, бириктирери. Туулу Алтай туристтерге ар-бӱткендик куулгазын ийделӱ јер деген шӱӱлте элбеде јарлу. Јылдыҥ ла талага эки миллионноҥ ажыра улус келет. Республикада экологиялык јанынаҥ эҥ ле ару сырьедоҥ чыҥдыйы бийик аш-курсак, продукция белетелет. Олордыҥ тоозында сырдыҥ башка-башка бӱдӱмдери, эттеҥ белетеген јӱзӱн-башка аш-курсак, мӧт, аҥныҥ мӱӱзинеҥ ле јерлик ӧзӱмдердеҥ белетеген продукция, эм-томго бодолду тоҥмок суу. Онойдо ок калыктыҥ тӱӱкизин ле јадын-јӱрӱмин толо ло чындык кӧргӱзип јаткан эл-јонныҥ јаҥжыккан аш-курсагы.\\nФестивальдыҥ амадузы кайкалга бодолду продукцияны элбеде тургузып, ыраак-јуук талалардаҥ келген аргачыларды, айылчыларды, ончо эл-јонды бу байлыкла толо таныштырары.\\nБисте туризмниҥ башка-башка бӱдӱмдери, темдектезе, суула јӱзер, кырла јӱрер, экстремал, билелик, этнографиялык ла оноҥ до ӧскӧлӧри бар. Шак бу тооломго биске кыйалтазы јогынаҥ гастрономический туризмди кожор керек. Онызы эҥ ле озо республиканыҥ эл-јоныныҥ јилбӱзине тузалу. Нениҥ учун дезе мындый эптӱ айалгада эл-јонго бойыныҥ белетеген продукциязын садарга быжу рыноктор табылар, албатыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кеми кӧдӱрилер, јаранар» — деп, О. Хорохордин куучындады.\\nОл онойдо ок фестивальдыҥ окылу бӧлӱгинде айткан куучынында јурт ээлем талада тӧс јерде турат ла бу ууламјы��ыҥ једимдӱ ӧзӱми сырьены тереҥ ле тӧзӧмӧлдӱ белетеп јазаганынаҥ камаандузы јанынаҥ айтты.\\n«Бис продукцияны шак ла ол сырьедоҥ белетеп тургандарды јӧмӧӧрис, олорго болужарыс. Олордыҥ продукциязын «Туулу Алтай» деген бирлик бренд-кычырула ичкери јаан јолго чыгарарыс. Мындый чыҥдыйы бийик продукция республиканыҥ кӧп тоолу аймактарында белетелет, бис олорды фестиваль ӧйинде элбеде кӧргӱзерис. Келер јылда ондый продукцияныҥ кеми јаанаар, нениҥ учун дезе бистиҥ фермерлерде јилбӱӱ де, иштеер кӱӱн-тап та тыҥыырына мен иженедим, бӱдедим.\\nГастрофестиваль ончо туружаачыларда, айылчыларда эҥ ле јаркынду кӱӱн-санаа артыргызар деп бӱдӱп турум. Шак ла бу гастрофестиваль јуртээлемдик ууламјыныҥ ичкери ӧзӱмине јаан тебӱ берер, ичкери јолго јарамыкту арга болор» — деп, удурумга башчы айтты.\\nКӧдӱриҥи ӧйинде оныҥ туружаачылары республикада турумкай туризмди ӧскӱрери аайынча јарамыкту эп-аргаларды шӱӱштилер. Онойдо ок мында куучын-эрмек талада, аймактарда гастрономический туризмди элбеде таркадары јанынаҥ база ӧтти. Фермерлер, јӱзӱн-башка продукцияны белетеечилер экологический ару продукцияны белетееринде, онойдо ок чыҥдый, ток аш-курсакты белетеериниҥ бойыныҥ озодоҥ келген јажыттарыла, ээжилериле таныштырдылар. Оныҥ кийнинде эрмек-куучын, мастер-класстар башка-башка јерлерде ӧткӧнин темдектеер керек.\\nЭтногастротуризмди билим тӧзӧгӧлӧ\\n«Јер-Эне. Алтай-2019» деген фестивальдыҥ окылу кӧдӱриҥизи «Гастрономическая карта России» деген федерал инновациялык ӱлекердиҥ программазына кирет ле Ростуризмниҥ, Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧ колбулар аайынча министерствозыныҥ ла коммерциялык партнерствоныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӱрилди.\\n«Јер-Эне. Алтай-2019» деген гастрофестивальдыҥ окылу бӧлӱгиниҥ билим ууламјызы куран айдыҥ 9-чы кӱнинде ӧтти.\\nГорно-Алтайсктыҥ государственный университединде «Этногастрономиялык туризм Россияда јуртап јаткан калыктардыҥ этнокультуралык энчи-байлыгын орныктырып ла чеберлеп алатан эп-аргазы» деп адалган кӱрее-куучын ӧткӧн. Кӱрее-куучында Алтай Республикада туризмди ичкери ӧскӱрерине ууламјылалган кӧдӱриҥилердиҥ планын белетеери ле јӱрӱмде бӱдӱрери, республиканы тӱӱкизиле, культуралык энчи-байлыгыла, јаҥжыккан аш-курсагыла јилбилӱ, танылу тала эдип элбеде јарлаары, эл-јонныҥ, јондыктыҥ ајарузын, јилбӱлерин, јаҥжыккан јаҥжыгуларга, туризмге јарамыкту аргаларга, ар-јӧӧжӧгӧ тартарына учурлалган сурактар аайынча јетирӱлер, шӱӱлтелер угулды. Россияда, ӧскӧ ороондордо Алтай Республиканыҥ сӱр-кеберин, эл-јоны кӱндӱзек, тала бойы байлык деген тӱп-шӱӱлтени, оныҥ учурын керектӱ кемине кӧдӱрери јанынаҥ кӱрее-куучында элбеде айдылды ла ӧткӧн иштиҥ турулталары кӧрӱлди.\\nКӱрее-куучынныҥ туружаачыларын туризм аайынча (Ростуризм) федерал агентствоныҥ башкараачызыныҥ советниги Наталья Осипова, Горно-Алтайск��ыҥ государственный университединиҥ ректоры Валерий Бабин уткыдылар.\\nАлтай Республикада баштапкы катап ӧткӧн билим тӧзӧгӧлӱ этногастрономиялык туризмниҥ сурактарына учурлалган кӱрее-куучында ыраак-јуук талалардаҥ келген улус солун јетирӱлер этти. Темдектезе, рестораторлордыҥ ла отельерлердиҥ федерациязыныҥ президенти Олег Бухаров, Ростуризмниҥ «Гастрономическая карта России» деген ӱлекериниҥ координаторы Ольга Шаповалова, «Slow Food в России» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ вице-президенти Игорь Кехтер ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу улус туружып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. Олор талалардыҥ калыктарыныҥ јаҥжыккан аш-курсагы ла гастрономиялык туризмниҥ, калыктардыҥ кӧгӱс байлыгыла таныжарында гастрономия оныҥ бир бӱдӱми, этногастрономиялык туризм ле балдар, Россияда курсак-тамак продукцияныҥ каршузын јетирбезиниҥ ле чыҥдыйыныҥ чокым ууламјылары ла оноҥ до ӧскӧ сурактар ороон кеминде кӧргӱзилди. Гастротуризмдеги телекейлик учурлу байлык ченемел јанынаҥ солун јетирӱлер болды.\\nКӱрее-куучында Алтай Республикада турбӧлӱктиҥ курч сурактары, ӧзӱмниҥ аргалары јанынаҥ тӧзӧмӧлдӱ шӱӱлтелер айдылды. Мында јетирӱлерди, темдектезе, Алтай Республикадагы государственный биосферный заповедниктиҥ јааны Игорь Калмыков, «Соразвитие» деген АНО-ныҥ јааны Олег Рогачаевский ле оноҥ до ӧскӧлӧри эттилер.\\nЭтногастротуризм туризмниҥ база бир јаан ууламјызы болуп јат. Туризмниҥ шак бу бӱдӱминиҥ амадузы Алтайда ар-бӱткенле эптӱ-јӧптӱ јаткан калыктыҥ јадын-јӱрӱмиле, јаҥжыгуларыла, культуразыла тереҥжиде таныштырары. Этногастротуризмди ӧзӱмниҥ јолына кӧндӱктиргени эл-јонныҥ кӧгӱс байлыгын корып аларына ла јербойында јуртап јаткан калыктардыҥ јериниҥ турумкай ӧзӱмине јарамыкту камаанын јетирери јанынаҥ кӧп тоолу шӱӱлтелер, јӧп-сӱмелер айдылды.\\nФестиваль эл-јонго јараган\\nМобильный ресторандарда белетелип садылган аш-курсактыҥ аттары кӧбизи алтай: балыкту кулактар, карбалјын, чараанду мӱн, талкан-грильяж, эттӱ ӧтпӧк, аттыҥ эдинеҥ мӱн, кӧчӧ, теертпек, вареньелӱ быштак, чок-чок, боорсок. Онойдо ок мындагы мобильный ресторандарда казах ла орус калыктардыҥ аш-курсактары база белетелип садылганын айдар керек. Орус кухняда темдектезе, туку XVI чактаҥ бери келген кундюбки деп курсак – гречкалу, мешкелӱ пелмендер эмтир. Окрошка, щи, јӱзӱн-башка пирогтор. Казах кухняныҥ казылу бешбармагы, тӧӧниҥ эдинеҥ эткен плов, кумыс садылган.\\nСолуны столдорды айландыра пресстеген ӧлӧҥдӧрди отургуш этире тургузып койгоны болды. Эл-јон олорго јакшызынып отурып, алган аш-курсагынаҥ амзап турдылар. Аш-курсакты амзабай, канайып бичиир. Айдарда, олорды амзаган улусла куучындаштым. Галина Михайловна Топтыгина фестиваль ла амзаган курсагы керегинде мынайда айтты:\\n– Мен уулымла кожо «Ойрот» СПОК-тыҥ тере јууркандарын экелип садып турус. Оныла коштой бу баштапкы катап ӧткӱрилип јаткан јаан байрам-фестивальды кӧрӧргӧ кӱӱнзедис. Мындый јаан, элбек байрам тӧзӧп ӧткӱреечилерге быйан айдар керек. Мында автомобильдерде ле белетелип садылып турган курсак-тамакты да, оромдордо белетелип турган курсактарды кӧрӱп, кайкап турбай. Бир јанынаҥ тышкары от салып, ышталып, курсак белетегенче, бу автомобильдерде ле электрооттыҥ ийдезиле белетеп сатканы торт ошкош. Мен сугуштыҥ эдине буудайды јибидип белетейле, гарнир эдип сатканын сонуркап алдым. Буудай эт-канга, су-кадыкка тузалу аш эмей. Мӧт садып турган јерде кижиниҥ кӧзи «јӱгӱрӱжер» эмтир! Ӧҥдӧриле, амтандарыла, кандый ӧлӧҥдӱ јерде јуулганыла кандыйы јок деер!\\nМен јарлу ресторатор јиит келинле, Юлия Фоминыхла, туштажып таныштым. Оныҥ шӱӱлтелери солун келин эмтир. Алтай эне јеристиҥ продукциязынаҥ, ӧлӧҥдӧринеҥ де эткен аш-курсагысты белетеп, јарлап јӱргенине јаан быйан айдар керек. Алтай калыктыҥ аш-курсагы ас, теп-тегин дегени јастыра куучын. Алтай кӧчкӱндер ол ло кӧчӱп јӱрӱп, мал-ажын сойып, чӱрчеде ле кандыгын, маҥырын казып-ӱзӱп, кожуп јип турбай. Јӱзӱн ӧлӧҥ-чечегинеҥ чай азып ичетени кайда.\\nСтепан Николаевич Ябыштаев эш-нӧкӧриле кожо кандый да курсак амзап отурдылар. «Бис казылу бешбармак садып алганыс. Мында казы, јуу, согоно ло тесте бар, амтанду курсак эмтир. Баазы да јарамыкту 150 ле салковой, ресторанныҥ курсагы эмей деп сананзаҥ – ондый ла баалу эмес ошкош. Онойдо ок эки стакан кумысты 100 салковойго алдыс. Эмди эмеш тамзыктанып алала, ӧскӧ дӧ кӧрӱлерди базып кӧрӧрис» — деп, ол айтты.\\nГорно-Алтайскта јуртап јаткан Тамара Николаевна Чувашованыҥ куучындаганыла, байрам бастыра јанынаҥ кайкаткан. «Бу фестивальда албаты устарыныҥ эдимдерин, анчада ла албадаҥ, тередеҥ ле кийистеҥ эткен не-немелерди (ол тоодо меелейлерди, бӧрӱктерди) кӧрӱп, јӱзӱн ле башка аш-курсагын амзап, бистиҥ республика кандый бай ла јилбилӱ јер деп сананарыҥ, – деп, ол айтты. — Автомобильдерде јиит казанчы улустыҥ белетеген аш-курсагы солун эмтир. Мен база сонуркадып тӧӧниҥ эдинеҥ кайнаткан пловты алып, баштапкы катап јидим. Эди јымжак, амтанду эмтир. Ристи кашадый этирте кайнатпагы јакшы, кажы ла рис башка – профессионал казанчылар белетени иле. Плов кӧп салылган, баазы да кем јок. Кайкап кӧргӧним – маала ажынаҥ белетеген манты болды. Мантыны кижи эттӱ ле эдип турбай. Су-кадыгыныҥ айалгазыла, эт-неме јип болбос улуска маала ажыла белетелгени карын јакшы тамзык деп бодойдым. Десерт курсактаҥ талканду грильяжты амзаар ба деп турум».\\nОлег Васильевич Кокулев баркаларын ээчидип јӱрӱ. «Мени былар «саап» ла јат. Туку Чорос-Гуркинниҥ оромында тегин казанчылардаҥ шашлык садып бергем. Эмди бу ресторандарда чычранадаҥ, вишнядаҥ кайнаткан суузындар садып бердим. Бойым кӧчӧ лӧ мӧттӱ чай садып алала амзадым. Ончо ло јараган».\\nТазранова Айсулу бир балазын ээчидип, бирӱзин кучактанып алган фестиваль кӧрӱ�� јӱрген эмтир. «Мен эки баламла кожо бу байрамды кӧрӧр деп амадап келдим – деп, јиит келин айдат. – Кӧчӧ садып алдыс. Автомобильдиҥ тыштында бичилгениле, арбадаҥ, койдыҥ эдинеҥ аскан ток-тойу кӧчӧ. Чын ла, байа классический дейтен кӧчӧ эмтир. Койдыҥ семис кабыргаларынаҥ кайнаткан кӧчӧни јакшызынып ичтис».\\nКурсак-тамактаҥ мен бойым бешбармак амзаар деп санандым. Је улусла куучындажып јӱргенчем, бешбармак божой берерде, куру калдым. Чараан-балыкту рулет садып алар деген санаама база јетпедим. Чараан јок, семга балык амзаарга келишти.\\nБир саатта Ленинниҥ тепсеҥинде сценада окылу ачылта болды. Ондо эмди республикада јарлу казанчы, ресторатор Юлия Фоминых јуулган улусты фестивальдыҥ ачылтазыла уткыды. «Кажы ла калыктыҥ культуразы, тӱӱкизи ле јаҥжыгулары јербойыныҥ аш-курсагыла тудуш. Айдарда, олордыҥ аш-курсагы јанынаҥ јаҥжыгуларын, белетеер эп-аргаларын корулап ла чеберлеп, келер ӱйелерге артырары јаан учурлу» – деп, ол айдып, улусты мобильный ресторан-фудтрактарда белетелип садылган аш-курсактаҥ амзазын деп кычырды. Оныҥ кийнинде сценада тергеениҥ ончо аймактарынаҥ келген делегациялар ойын-концерттерин кӧргӱстилер. Онойдо ок јилбилӱ ойындар ӧткӱрилди.\\nТӧс тепсеҥде тегерийте јазалган саду јерлерде тергеениҥ крестьян-фермер ээлемдериниҥ, таҥынаҥ аргачыларыныҥ садузы эрчимдӱ ӧтти. Мында ӧлӧҥ-чӧптӧҥ, бальзам-суузындардаҥ баштайла, эттеҥ ле сӱттеҥ эткен аш-курсакка чыгара садылды. Ол тоодо «Туулык ферма» СПОК-тыҥ сӱттеҥ эткен курсак-тамагын садып аларга тургандар узун очередьке туруп ийдилер. Чамал аймакта сарлыктыҥ эдинеҥ солун курсак эдип садаачылар турдылар. Магазини Горно-Алтайскта да бар эмтир. Чой аймагынаҥ «Подворье» СК-ныҥ сӱттеҥ эткен йогуртын, кефирин ле ӧскӧ дӧ курсак-суузынын улуска амзадып тургылады. Амтандузы сӱреен эмтир! Горно-Алтайскта ла коштой јурттарда магазиндер оныҥ продукциязыла садыжып турганы јакшы болуптыр. Бӱлӱлӱде «Алтайские луга» деп фермер ээлем јербойыныҥ сырьезынаҥ, ол тоодо аҥныҥ, аттыҥ, кроликтиҥ ле такааныҥ эдинеҥ амтанду ла тузалу аш-курсак белетеп садат. Оогоштой кертип салган колбасаларды улуска амзадып турдылар.\\nБерсимбаевтердиҥ казах калыктыҥ сӱттеҥ казах калыктыҥ эп-сӱмезиле белетеген курсагы улусты јилбиркеткени иле кӧрӱнди. Онойдо ок јиит аргачылар Чендыевтердиҥ јӱзӱн бӱдӱм-кеберлӱ этирте белетеген тату куруттарын эл-јон ло айылчылар кӱӱнзеп, сурулап келип алып турдылар. Шашлык, колбаса-купаты белетеген јерлерде улустыҥ чырайы кызыл ӧрт, олорды быжырган чоктыҥ, эттиҥ ыш-буузы куу туман турды…\\nГастрофестиваль, алтайлап айтса, кара кардынныҥ, јыргалы бийик кеминде ӧттти деп айдар керек.\\nКош-Агаш аймактаҥ фермер Гарри Телесов:\\n«Јер-Эне. Алтай-2019» деген этнофестиваль бистиҥ талада баштапкы катап ӧткӱрилип јатканы тӱӱкилик учурлу керек. Шак бу јаан байрам ӧйинде талада јуртап јаткандардыҥ азыраган мал-ажыныҥ эдинеҥ, сӱдинеҥ белетеген аш-курсагы кӧргӱзилер.\\nМындый солун керекти таланыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин јакшы јӧмӧгӧн. База «Начало» деген ассоциацияныҥ президенти. «Типография» ресторанныҥ шеф-таскадаачызы Юлия Фоминыхтыҥ шылтузында јакшынак байрам ӧдӱп јат.\\nБиске, фермерлерге, мындый байрам база јарамыкту. Бисте бойыстыҥ аш-курсагыс ажыра олордыҥ чыҥдыйын, тузазын кӧргӱзер арга келишкени база јакшы темдек. Бӱгӱнги кӱнде јер-телекейдиҥ улузы чыҥдый, јӱзӱн-башка кожумактар јок курсак-тамактарга тартылат. Айдарда, бистиҥ Алтайда белетеген аш-курсак телекейде аҥылу. Бистиҥ таланыҥ курсак-тамагы ару, јаан да, јаш та улустыҥ су-кадыгына тузалу.\\nБӱгӱнги кӱнде јурт јерлерде кӧп саба улус мал-ашта иштеп јат. Бис, фермерлер, биригип, азыраган ак малыс бийик баала барзын деп иштейдис. Бистиҥ аймактыҥ ак малыныҥ амтамы башка, танылу. Нениҥ учун дезе бийик кырларда одорлордо јӱрген мал отогон ӧлӧҥи ару, јулукту, борјоҥ. Эди-јуузыныҥ чыҥдыйы бийик. Биске бу байрамда бийик јерлерде, тайгаларда јӱрген малдаҥ белетеген ару, химия јок аш-курсакты элбеде чыгарып јатканы сӱреен јараган.\\nТургуза ӧйдӧ бистиҥ аймакта алты кирези фермер балыкла иштеп баштаган. Бу биске чек јаҥы ууламјы, бис мал-ашла иштеп јӱрген улус ине. Је балык ӧскӱрерине јилбӱӱ бар. Фермерлердиҥ кӧп лӧ јаны чараан, нельма, пелядь деген балыктар ӧскӱрет. Јада тура балыкла иштеп турган аргачылар, фермерлер кӧптӧӧр деп иженедим. Байа товарный рыболовствоныҥ бойыныҥ ээжизи бар. Ол кӧлдӧрди аукционло берип јат. Новосибирсктеги аукциондо туружып, кӧлди ойноп алар арга бар. Ол кӧлгӧ балыкты божодып ӧскӱрериҥ».\\nОҥдой аймактаҥ аргачы Сергей Тобоев:\\n«Бу солун байрамды белетеп ӧткӱрип јаткан улустыҥ амадузы, кӧрӱм-шӱӱлтези солун ла тузалу. Таланыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин бу керекти јӧмӧгӧни јакшы. Туку Италиядаҥ келген улус бар. Олордыҥ тӧс амадузы јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала албатыныҥ азыранган курсак-тамагын чеберлеп, элбеде таркадып ӧскӱрери, чыгарары.\\nЕвропада ару, су-кадыкка тузалу аш-курсактыҥ баазы бийик болуптыр. Бис дезе аш-курсагыстыҥ учурын јетире баалабай, оҥдобой турган эмтирис. Келген айылчылар айылга кирип, чеген амзагандар. Чеген-айрактыҥ тӱӱкизин угуп, бедиреп јӱргенисти таптыс деп сӱреен сӱӱнгиледи. Јаан ороондордо, темдектезе, Италияда муниципалитет биригӱлер болуптыр, байа бисте чилеп, јӱзӱн-башка ук-калыктар јок.\\nМен олорго талканныҥ учурын јартадым. Талкан озодоҥ бери ток аш-курсак деп јолду чотолот. Талканды белетеерге, озо ло баштап јакшы јер, чыҥдый арба керек. Арба сӱреен чӱмдӱ аш. Суланы-эшти јылдыҥ ла ӧскӱрзеҥ, ӧзӱп ле јадар. Арбаны бир ле јерге јылдыҥ ла отургуссаҥ, ол коомой чыгар эмезе чек чыкпаза да табы. Айдарда, ол јерди амырадар, ӧтӧктӧӧр, јазаар керек. Техника керек.\\nЈе кӱскиде бӱткен ашты колло согуп болбос, комбайн керек. Туку 90-чы јылдардыҥ эскизи-элентизи јеткен комбайндарына запчастьтар керек. 25-30 јылдыҥ туркунына темир де болзо, ээлебей база. Ээжизиле болзо, комбайнды ол ло јылдыҥ бажында солыйтан јаҥду. Јаҥы комбайнныҥ баазы 5-7 миллион салковой. Кандый бир грантовый јӧмӧлтӧ-болуш болгон болзо. Јаҥы комбайнды алза, коштой јурттардыҥ фермерлерине тӱҥей ле болужып бербей.\\nБот бу «Јер-Эне. Алтай» деген фестивальды ӧйдиҥ некелтези деп айдар кӱӱним бар.\\nКош-Агаш аймактаҥ фермер Мирон Дилеков:\\n«2008 јылда кредит алып, мал садып алганыс, кымыс эдер ферма ачканыс. Кымысты эл-јонго садып, сӱттеҥ ӧскӧ дӧ аш-курсак белетеп јадыс. Јайлубыс Кӧкӧрӱниҥ Кӧк Ыйыгыныҥ алдында, кыштубыс Чараш деп јерде.\\nБала-баркам болужат. Уулдарым малды кабырат, кыстарым беелерди саарга болужат. Мен дезе Кош-Агашка барып, кымысты садып јадым.\\n«Јер-Эне. Алтай» деген бу фестивальга кычырарда, амадап келдим. Фестивальдыҥ окылу бӧлӱгинде ӧткӧн кӱрее-куучындарда туружып, кӧп тузалу, керектӱ јетирӱлер уктым. Темдектезе, арбаныҥ бӱдӱмдери, ӧзӱми, талкан керегинде јетирӱ солун. Чындап та, Кош-\\nАгашта тайга јердиҥ ле ӧзӧктӧ турган малдыҥ сӱдинеҥ белетеген кымыстыҥ амтамы башка болор. Бу кӱрее-куучында Кӧксуу-Оозы аймактаҥ адаручы эпшиниҥ айтканы база солун. Ол адарузын тайганыҥ бажында тудат. Айдарда, тайганыҥ ла ӧзӧктиҥ адаруларыныҥ мӧдиниҥ амтамы башка, аҥылу болуптыр.\\nКымыстыҥ чыҥдыйы бийик болзын деп, сӱтти тыҥ ла быжар керек. Ол тушта оныҥ амтамы сӱреен јакшы болор. Бис тӧртӧннӧҥ ажыра бее саап јадыс. Кӱнинде эки-ӱч катаптаҥ саайдыс. Оноҥ малды кулундарыла кожо одорго чыгарадыс.\\nКымыс сӱреен тузалу суузын. Эл-јон ортодо јаан суруда. Белетеп, садып турган улус кӧп. Оныҥ учун кымыс ару, чыҥдый, амтамы бийик болзын деп, билебисле чырмайып иштейдис».","num_words":4721,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14572.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Биле бек болзо, ороон до бек - altaicholmon\\nБиле бек болзо, ороон до бек\\nАлтай Республиканыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јеринде кӱӱк айдыҥ 6-чы кӱнинде Билениҥ кӱнине учурлалган «Јылдыҥ билези» деген талалык кӧрӱ-маргаанныҥ очный бӧлӱги кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.\\n«Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары мынаҥ озо аймактарда ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ турушкан. Солун кӧрӱ-маргаанда Горно-Алтайсктаҥ, Чамал, Шабалин, Оҥдой, Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы аймактардаҥ 10 биле турушты. Олордыҥ кажызы ла «Јиит биле», «Јурт јердиҥ билези», «Кӧп балдарлу биле», «Россияныҥ алтын билези» ле «Биле — чӱм-јаҥныҥ, јаҥжыгулардыҥ коручылы» деп адалган ууламјылардыҥ бирӱзинде туруштылар. Талалык кӧрӱ-маргаанды Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозы ла АР-дыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јери ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрди.\\nТалалык кӧрӱ-маргаанныҥ тӧс амадузы билениҥ учурын, тоомјызын јондыкта кӧдӱрери. Билелик јадын-јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзин, тазыл-тамырын, чӱм-јаҥжыгуларын, канча-канча ӱйелерге ук-тӧслӧ улалып келген эрјине байлыгын, биледе ада-энениҥ, јаандарыныҥ чындыгын, чегин, карулузын шак ла бу кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары берилген тӧрт јакылта-ченелте ажыра окылу жюриге ле кӧрӧӧчилерге толо кӧргӱстилер. Баштапкы тур-бӧлӱкте – билеле таныштыру. Мында туружаачылар бойлорыныҥ угы-тӧзи, тарап-таркап барган јаандары, билениҥ једимдери, биледеги канча ӱйеге улалган јаҥжыгулар керегинде солун јетирӱлерле јуулгандарды, онойдо ок окылу жюрини таныштырдылар.\\nОноҥ ары экинчи бӧлӱкте туружаачылардыҥ биле, билелик јадын-јӱрӱм керегинде калыктыҥ озодоҥ бери айдып салган кеп сӧстӧрин, табышкактарын, канатту сӧстӧрин билери кӧрӱлди. Нениҥ учун дезе бу ла кеп сӧстӧрдӧ, табышкактарда калыктыҥ ойгор ӱредӱзи, шӱӱлтези салынганын кажы ла биле јакшы билер. Бӱгӱнги кӱнде калык чӱмделгезиниҥ алтын кӧмзӧзиниҥ байлыгын кӧп билелер бала-баркаларына айдып, ол байлыкка тайанып таскадат.\\nӰчинчи бӧлӱк «Јадын-јӱрӱминдеги ойгор ӱредӱниҥ јуунтызы» деп адалды. Бу бӧлӱкте туружаачылар бойлорыныҥ билези, текши јилбӱлери, онойдо ок билениҥ кажы ла турчызыныҥ таҥынаҥ јилбӱлери керегинде куучындадылар. Мында текши билениҥ једимдерин керелеген Мактулу грамоталар, дипломдор, Быйанду самаралар солун болды. Кӧрӱ-маргаанда турушкан билелердиҥ кажызы ла бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јеринде, аймак, республика кеминде ӧткӧн маргаандарда улай ла эрчимдӱ туружып тургандары шак ла бу бӧлӱкте кӧргӱзилди. Кӧрӱ-маргаанда билелер балдарыла, баркаларыла турушканы јарамыкту. Ада-эне балдарын оогоштоҥ ала мынайда таскадып јатканы база ӱредӱ, таскамал ине.\\nТӧртинчи бӧлӱк – айылга берилген јакылта јайаандык ууламјылу болды. Кажы ла биле бойыныҥ чӱмдемел ижин белетеп алган болуптыр. Мында билелер јайаан јайалталарын, кокыр-каткызын, кожоҥын, бијезин бийик кеминде кӧргӱстилер. Анчада ла алтай албатыныҥ кӱндӱзегиле, кӱӱнзегиле, келген улусты бар-јогыла кӱндӱӱлериле колбулу чӱм-јаҥы јуулгандарга јилбилӱ болды.\\nЈаскы јараш кӱнде билелерди олордыҥ каруулу ла јакшынак кӧдӱриҥизинде јӧмӧӧргӧ, кӱӱн-санаазын кӧдӱрерге, ачык ла једимдӱ јол кӱӱнзеер амадула Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Эмиль Толкочеков ло «Беловодье» деген албаты ӧмӧлиги келдилер. Артисттер ӧзӧккӧ табарар бир канча јараш кожоҥдорын сыйлады. Олор јуулган билелерге мындый ла нак, ӧмӧркӧк лӧ аргалу-чакту, ырысту болзын деп кӱӱнзедилер. Кажы ла биле угы-тӧзиле, јаҥдаган јаҥыла, јаҥжыгуларыла байлык болгонын олор база темдектедилер.\\n«Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачыларыныҥ јайаандык ижин окылу жюри ајарулу кӧрӱп баалады. Окылу жюриде Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-��онды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыныҥ, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ совединиҥ Ассоциациязыныҥ, Россияныҥ балдарыныҥ фондыныҥ Алтайдагы талалык бӧлӱгиниҥ, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ чыгартулу улузы болгон, «Россия-24 «Эл Алтай» телеканал эрчимдӱ иштеди.\\nКандый ла кӧрӱ-маргаанда јолду јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры адалатан јакшынак јаҥжыгу бар ине. Айдарда, бу да «Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанда башка-башка ууламјылар аайынча јеҥӱчил билелердиҥ ады-јолдоры адалды. Онойып, «Јиит биле» деген ууламјыда јеҥӱ Шабалин аймактаҥ Аткыр ла Евгения Мендешевтердиҥ билезине келишти. «Јурт јердиҥ билези» ууламјыда эҥ артыгы болуп Оҥдой аймактаҥ Сергей ле Оксана Зубакиндердиҥ билези адалды. Шабалин аймактаҥ Павел ле Эльвира Шагаевтердиҥ билези, Кош-Агаш аймактаҥ Василий ле Любовь Мудаевтердиҥ билези «Биле – чӱм-јаҥныҥ, јаҥжыгулардыҥ коручылы» деген ууламјыда јеҥӱчилдер болуп чыктылар. «Россияныҥ алтын билези» деп ууламјыда јеҥӱчилдер Исак Демидович ле Салбан-Антонида Манхыновна Саблаковтордыҥ билези, «Кӧп балдарлу биле» деп ууламјыда Кош-Агаш аймактаҥ Сержан ла Акгуль Малсаковтордыҥ билези јеҥӱчил болуп чыкты.\\nРеспубликан кӧрӱ-маргаанныҥ ончо туружаачыларына Быйанду самаралар, кереес сыйлар табыштырылды.\\nКӧрӱ-маргаанда эрчимдӱ, акту кӱӱндеринеҥ турушкан кажы ла биле бойын эҥ ле нак, ачык-јарык, кокырчы ла быжу, чындык деп кӧргӱстилер. Олордыҥ кажызынаҥ ла јаҥы айыл-јурт тудуп, баштапкы алтамдарын эдип јаткан билелерге јозок алгадый ырысту учурал болды. Биледе амыр-энчӱ, токыналу айалга болзо, бала-барка да су-кадык, ачык-јарык кӱӱн-санаалу болуп ӧзӧр. Ада-энези эптӱ-јӧптӱ, бой-бойын тооп, сӧзин-эрмегин угужып, учураган уур-кӱчтерге туйуксынбас, ичкери ле барза, биле бек болор. Биле ол шибее, бала-барказын ыжыктап, ырысла-сӱӱшле курчаган јараш ла јаан телекей деп айдарга јараар. Биледе токынал болзо, ороондо до токынал, амыр-энчӱ деген эрмекте тереҥ учур бар деп, ӧткӧн билелик байрам јарт кереледи.\\n«Јылдыҥ билези» деген республикан кӧрӱ-маргаанныҥ «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјызында јеҥӱчил болуп Кош-Агаш аймактаҥ Исак Демидович ле Салбан-Антонина Манхыновна Саблаковтордыҥ билези чыкканы керегинде ӧрӧ айдылып калган.\\nТалалык кӧрӱ-маргаанныҥ «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјызында бежен јылдаҥ ажыра амыр-энчӱ јуртап, бала-барказын чыдадып, эл-јонныҥ тоозына кошкон тоомјылу билелер кирет.\\nАды-јолы јарлу, ороонныҥ канча-канча бийик кайралдарыла, Мактыҥ грамоталарыла јолду кайралдаткан Исак Демидович ле Эне-Герой Салбан-Антонина Манхыновна алтан бир јыл эзен-амыр јуртап, он балазын эки алаканныҥ кырына экчеп чыдаткан. Бу биле бойыныҥ эрјине тойын темдектеген эди. Јон ортодо јаан тоомјыда Саблаковтордыҥ билези 2018 јылда ороонныҥ бийик кайралыла «За любовь и верность» деген медалиле кайралдаткан.\\nТӧӧлӧс сӧӧктӱ Исак Демидович 1928 јылдыҥ, тогузон эки јажына барып јат. Алкы бойы јаан ла нак билениҥ јааны, бала-барказыныҥ ортозында баш болуп отурат. Эш-нӧкӧри Салбан-Антонина Манхыновна кыпчак сӧӧктӱ, 1936 јылдыҥ, сегизен ӱч јажына барып јат. Ол кыпчак сӧӧктӱ Маныкы Тадыровтыҥ ла тоҥжаан сӧӧктӱ Мама Одорованыҥ кызы. Кожо чыккан акалары Јӧӧжӧ лӧ Шӱӱјиҥ, эјелери Анастасия ла Маҥба. Олордыҥ кажызы ла айыл-јуртту, бала-баркалу, мал-ашту калыҥ јурт-уйа.\\nСаблаковтордыҥ јаан ла нак билезинде ада-энези балдарын оогоштоҥ ло ала ишке таскаткан. Байа мынызы уул баланыҥ, онызы кыс баланыҥ ижи деп качан да ылгабайтан. Тӧп, чыйрак уулдары, темдектезе, кӧктӧнӧр, ийнектерди саар, кыстары дезе атка чыккан устар, кажаан-чеденниҥ ӧтӧгин казар, ӱйген ӧӧрӧр, тӱк сабаар, кийис базар, јуурканды, кеп-кийимди кӧктӧӧр. Айылдыҥ ичинде иште, онойдо ок тышкары кату-кабыр иште, малды азыраар, кабырар, тӧрӧдӧр иште ле оноҥ до ӧскӧзинде ада-энезиниҥ берген таскамалын, ӱредӱзин балдары бӱгӱнги кӱнде бойлорыныҥ билелеринде улалтат. Ада-энезиниҥ ырызы балдарында.\\nБу билениҥ бала-барказы, кӱйӱлери, келиндери калыктыҥ чӱм-јаҥын, калык чӱмделгезин сӱреен јакшы билер. Олор республика, аймак, јурт кеминде ӧдӱп турган байрамдардыҥ, кӧрӱ-маргаандардыҥ эрчимдӱ туружаачылары. Бойыныҥ ӧйинде Исак Демидович ле Салбан-Антонина Манхыновна бала-барказыла кожо Эл-Ойындардыҥ эрчимдӱ туружаачызы болгонын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери јылу сӧстӧрлӧ эзеттилер. Саблаковтордыҥ је ле деген ар-јӧӧжӧзиле јык эткен кийис айлынаҥ айылчылар айрылбайтан. Аскан казаны изӱ, элкем-телкем ээлери кӱндӱзек, јалакай болгоны кӧп улустыҥ санаазында артып калганы база балдарыныҥ, баркаларыныҥ ичкери јолына ине.\\nСаблаковтордыҥ калыҥ јуртында бала-барказы јурт ээлемде, мал ижинде озочылдар. Бу јаан биледе балдарыныҥ ончозына јуугы – Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчилери. «Республиканыҥ алтын кӧмзӧзи» деген ат-јолло шак ла Саблаковтордыҥ калыҥ јуртын адаарга јараар.\\nОлордыҥ билезинде беш уул, беш кыс. Јаан уулы Александр Исакович амырап калган. Эки кызы Ульяна ла Милана билелерлӱ, балдарлу. Владимир Исакович, Евгений Исакович, Менкуш Исакович Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчилери. Эҥ кичӱ карындажы Кӱндӱ Исакович. Олордыҥ кажызы ла билелерлӱ, бала-баркаларлу, мал-ашту, республикада тоомјылу билелердиҥ тоозында.\\nИсак Демидовичтиҥ ле Салбан-Антонина Манхыновнаныҥ кыстарыныҥ эҥ јааны Светлана Исаковна (Енчинова) амырап калган, беш балазы айыл-јуртту, балдарлу. Агунай Исаковна (барган јурты Малчановтор), эки балалу. Арина Исаковна (Чӱрекенова) билелӱ, беш балалу, балдары билелерлӱ, балдарлу. Светлана Исаковна (Сергеева) одус јылдаҥ ажыра мал ижинде иштеп јат. Эки уулду, билелерлӱ. Кыстардыҥ эҥ оогожы Айдыҥ Исаковна (Дибесова) билелӱ, тӧрт баланыҥ кару энези.\\nСаблаковтордыҥ бала-барказы, эл-тӧрӧӧни јер-Алтайды ӧткӧн. Балдарыныҥ кажызыныҥ ла билезин, бала-барказын, кем кайда иштеп эмезе ӱренип турганын ончозын элбеде бичизе, таҥынаҥ јилбилӱ бичик болорында алаҥзу јок. Айса болзо, јуук ӧйдӧ баркаларыныҥ бир-бирӱзи угы-тӧзи, јаандары, таадазы, јааназы керегинде бичиир ле болор.\\n«Јылдыҥ билези» деген талалык кӧрӱ-маргаанга Салбан-Антонина Манхыновна бала-барказыла кожо келген. Јол ыраак та болзо, ӧрӧкӧн кӱчсинбей, бала-барказыныҥ јолын баштап јӱрди. Олор дезе энезин колдыҥ бажына алып јӱредилер. Билениҥ јааны, айылдыҥ ээзи Исак Демидович айылда арткан. Энезин, јааназын ыраак ла каруулу јолго уулы Менкуш Исаковичтиҥ билези, эш-нӧкӧри Ырысту Николаевна, уулдары Шуну (медколледжте ӱренет), ортон уулы Ажу 9-чы класстыҥ ӱренчиги тайгада малын кӧрӱп арткан, кичӱзи Демид (школдо ӱренет), Светлана Исаковна ла унуктары Эвелина, Эрмек, Арина Исаковнаныҥ барказы Байана ӱйдешти.\\nЭре-Чуйдаҥ амадап келген Саблаковтордыҥ билезиниҥ сӱрлӱзин! Ончозы алтай кебин кийген, кожоҥдогон, јаҥарлаган, ойногон-каткырган. Бу биледе кажызы ла ус ине, айдарда, кийген кептерин де бойлоры кееркедип кӧктӧгӧни јаан учурлу јайаан иш деп айдар керек. Бот, мындый солун биле келип, кӧрӱ-маргаанда турушканы оморкодулу. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ адынаҥ бу јаан ла нак билеге амыр-энчӱ, бек су-кадык, ичкери јаан ла ачык јол кӱӱнзейли.","num_words":2458,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16071.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кудайга јарабай турган байрамдар | Кудайдыҥ сӱӱжи\\nКудайга јарабай турган байрамдар\\n«Кудайга не јарап турганын билип алыгар» (ЕФЕСТЕГИЛЕРГЕ 5:10).\\n1. Иегова Бойына кандый улусты јууктадат ла андый улус нениҥ учун кӧгӱс јанынаҥ сергелеҥ болор учурлу?\\n«ЧЫНЫЛА бажырып јӱрген улус Адага тынла, чынла бажырар... Ада андый бажыраачыларды Бойына бедирейт ине» — деп, Иисус айткан (Иоанн 4:23, ЈК 2003). Иегова андый улусты, сени тапкандый чылап таап алза, Бойына ла Уулына јууктадып јат (Иоанн 6:44). Кандый јаан кӱндӱ! Агару Бичиктиҥ чындыгын сӱӱп турган улус Кудайга не јарап турганын јаантайын шиҥдеп турар учурлу, не дезе Сатана — сӱмелӱ тӧгӱнчи (Ефестегилерге 5:10; Ачылта 12:9).\\n2. Чын кудай јаҥды тӧгӱн кудай јаҥла булгап турган улуска Иегова кандый кӧрӱмдӱ? Јартап беригер.\\n2 Синай деп кырдыҥ јанында израильтяндар Ааронды кудай эдип берзин деп сураарда не болгонын шӱӱп кӧр. Аарон кӱӱнзебей де турган болзо, олорго алтын бозу эдип береле, бу бозу Иегованы темдектеер деп сананып: «Эртен Иеговага учурлалган байрам болор» — деп айткан. Мынайып чын кудай јаҥды тӧгӱн кудай јаҥла булгап салганын Иегова јараткан ба? Јок. Ол чалуга бажырган ӱч муҥ кире кижини јоголтып салган (Чыгыш 32:1—6, 10, 28). Мынаҥ бис неге ӱренип аларыс? Бис Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга турган болзоос, кирл�� немеге јууктабас учурлу ла чындыкты кандый ла јаманнаҥ корулаар учурлу (Исаия 52:11; Иезекииль 44:23; Галаттарга 5:9).\\n3, 4. Бис јарлу чӱм-јаҥдарды ла байрамдарды шиҥдеп турган ӧйдӧ, библиялык принциптерди нениҥ учун ундыбас учурлу?\\n3 Јуунды тӧгӱн ӱредӱлердеҥ корулап турган элчилердиҥ божогоныныҥ кийнинеҥ, христиандар деп аданып турган, је чындыкты сӱӱбей турган улус, чалуларга бажырып тургандардыҥ (язычники) чӱм-јаҥдарын ла байрамдарын алынып, олорды христиан байрамдар деп адап баштаган (2 Фессалоникадагыларга 2:7, 10). Кезик байрамдарды шӱӱп кӧрӱп јатсабыс, олордо Кудайдыҥ кӧрӱм-санаазы эмес, је бу телекейдиҥ кӧрӱм-санаазы кӧрӱнет деп, ајарып тур. Чынын алза, телекейдиҥ байрамдарында тӱҥей немези бар: олор эт-канныҥ кӱӱнин бӱдӱрет ле тӧгӱн кудай јаҥныҥ ӱредӱлерине ле спиритизмге јӧмӧжип јат. Мындый ончо керектер «улу Вавилонныҥ» чын јӱзин сӱреен јакшы кӧргӱзип јат (Ачылта 18:2—4, 23) *. Анайда ок бӱгӱнги кӱнниҥ јарлу чӱм-јаҥдары јебрен ӧйлӧрдӧҥ келгенин ле бу јескинчилӱ чӱм-јаҥдарды Иегова Бойыныҥ кӧзиле кӧргӧнин ундыбас керек. Оныҥ да учун андый байрамдарды Иегова бир де јаратпай јат. Андый болордо, биске озо ло баштап Иегованыҥ кӧрӱм-санаазын сананар керек эмес пе? (Иоанныҥ 2-чи самаразы 6, 7).\\n4 Бистер, чындык христиандар, кезик байрамдар Иеговага јарабай турган деп билерис, оныҥ учун телекейдиҥ байрамдарына бир де киришпес керек деп, бек шӱӱп алар учурлу. Мындый байрамдарды Иегова нениҥ учун јаратпай турганыныҥ шылтактарын шӱӱп кӧргӧнис Кудайдыҥ сӱӱжинде артарына каршу јетиргедий керектердеҥ кыйарга болужар.\\nРОЖДЕСТВО — КӰНГЕ БАЖЫРАРЫЛА КОЛБУЛУ БАЙРАМ\\n5. Иисус јаҥар айдыҥ 25-чи де кӱнинде, чаган айдыҥ 7-чи де кӱнинде чыкпаган деп, бис нениҥ учун бӱдӱмјилӱ айдар аргалу?\\n5 Агару Бичикте Иисустыҥ чыккан кӱнин байрамдаары керегинде айдылбай јат. Чынын алза, Оныҥ чыккан кӱни јарт эмес. Андый да болзо, Ол јаҥар айдыҥ 25-чи де кӱнинде чыкпаган, чаган айдыҥ 7-чи де кӱнинде чыкпаган деп, бис бӱдӱмјилӱ айдар аргалу. Мындый ӧйдӧ Израиль јеринде кыш тӱжӱп калат *. Темдектезе, Иисус чыгып турарда, «јалаҥда кӱдӱчилер ӱӱрлӱ койын коно каруулдап тургандар» деп, Лука бичиген (Лука 2:8—11). Олор койлорын јыл туркунына «јалаҥда» кабыратан болгон болзо, бу сӧстӧргӧ јаан ајару эдилбес эди. Је мындый ӧйдӧ Вифлеемде јашкан кар јаап туратанынаҥ улам, койлорды кажаанда кыштадып јат, андый ӧйдӧ кӱдӱчилер «јалаҥда» конбос эди. Анайда ок Иосиф ле Мария Вифлеем јерине барган, нениҥ учун дезе Цезарь Август тоо алыш ӧтсин деп јакару чыгарган болгон (Лука 2:1—7). Цезарь римниҥ башкарузын јаратпай турган улуска кыш ортозында бойлорыныҥ калаларына барзын деп јакарар беди?\\n6, 7. а) Рождествоныҥ чӱм-јаҥдары кайдаҥ келген? б) Христиандардыҥ бой-бойына сыйлар эдетени, Рождествоныҥ ӧйинде сыйлар эдетенинеҥ незиле башка?\\n6 Рождество Агару Бичимелдеҥ алылган байрам эмес, бу байрам чалуларга бажырып тургандардыҥ байрамдарынаҥ, темдектезе кыра ижиниҥ Сатурн деп кудайына учурлалган римниҥ сатурналий деген байрамынаҥ келген. «Мир русской культуры» деген энциклопедияда мынайып айдылат: «Римниҥ улузы јебрен Иран албатыныҥ Митра деген кӱнниҥ кудайына бажырар болгон. Је христиан серкпе мындый байрамды јоголторго, Рождество деген байрамды кийдирген. Анайып, Рождество јӱк ле IV чактыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинеҥ ала байрамдалып башталган. Митра деген кудайдыҥ чыккан кӱни база јаҥар айдыҥ 25-чи кӱнинде байрамдалар болгон».\\nЧындык христиандар сыйларды акту кӱӱнинеҥ эдет\\n7 Чалуларга бажырган улус бойлорыныҥ байрамдарында бой-бойына сыйлар эдер болгон. Бӱгӱнги кӱнде Рождество деген байрам анайып ла ӧдӧт. Је мынайып баалу сыйлар эткени алдындагы да ӧйдӧ, бӱгӱнги де кӱнде 2 Коринфтегилерге 9:7-те бичилгенине келишпей јат. Ондо мынайып айдылат: «Кажы ла кижи јӱреги ого айтканыла, ачурканбай, албан јокко берзин, не дезе сӱӱнип берип турган кижиге Кудай буурзап јат». Чындык христиандар сыйды кандый бир кӱнге келиштирип этпей јат, улустаҥ сый сакыбай јат, карын сыйларды бой-бойын сӱӱп турганынаҥ улам эдет (Лука 14:12—14; Апостолдордыҥ ижи 20:35 кычыр). Ого ӱзеери, олор кӧп улуска кӧрӧ, Рождествоныҥ шакпыртына да кирбей турганын, тӧлӱге де тӱшпей турганын тыҥ баалап јат (Матфей 11:28—30; Иоанн 8:32).\\n8. Астрологтор сыйларды Иисуска чыккан кӱнине сыйлаган ба? Јартап беригер.\\n8 Је кем де: «Астрологтор Иисуска сыйларды чыккан кӱнине эткен эмес пе?» — деп айдар аргалу. Јок, чыккан кӱнине эмес. Библиялык ӧйлӧрдӧ атту-чуулу кижиге тоомјызын кӧргӱзерге, сыйлар эдер јаҥ болгон (Каандардыҥ 1-кы бичиги 10:1, 2, 10, 13; Матфей 2:2, 11). Анайда ок олор Иисус чыккан тӱнде келбеген. Астрологтор келерде, Иисус мал азыраар ӧлӧҥ салгышта јаткан јаш бала болбогон. Оноҥ бери кӧп ӧй ӧткӧн лӧ Иисус турада јаткан болгон.\\nБАЙРАМГА ТУРУЖАРЫМ БА?\\nПринцип: «„...Олордыҥ ортозынаҥ чыгып, олордоҥ бӧлӱнигер,— деп, Кайракан [Иегова, ЈТ] айдат,— ару эмеске тийбегер“, „Мен слерди јуудып аларым“» (2 Коринфтегилерге 6:17).\\nЈарлу байрам эмезе чӱм-јаҥ керегинде шӱӱп сананатан сурактар\\nОл спиритизмле, тӧгӱн кудай јаҥныҥ чӱм-јаҥдарыла эмезе ӱредӱлериле чике колбулу ба? (Исаия 52:11; 1 Коринфтегилерге 4:6; 2 Коринфтегилерге 6:14—18; Ачылта 18:4).\\nОндо кандый бир кижиге, организацияга эмезе ороонныҥ сӱрлерине мак эдилет пе? (Иеремия 17:5—7; Апостолдордыҥ ижи 10:25, 26; Иоанныҥ 1-кы самаразы 5:21).\\nОндо кандый бир албаты ӧскӧ албатылардаҥ бийик тургузылат па? (Апостолдордыҥ ижи 10:34, 35; 17:26).\\nОндо Кудайдыҥ агару тынына удурлажып турган «телекейдиҥ тыны» бар ба? (1 Коринфтегилерге 2:12; Ефестегилерге 2:2).\\nОго турушсам, кемге-кемге буудак болуп калбазым ба? (Римдегилерге 14:21).\\nОго турушпас болзом, нениҥ учун турушпай турганымды тоомјылу эдип улуска канайып јартап берер эдим? (Римдегилерге 12:1, 2; Колоссыдагыларга 4:6).\\nӦрӧги берилген суракка бу ӱлгерлер база каруу ��ерет:\\n«[Чындык эмес израильтяндар] албатыларла колбожып, олордыҥ керектерине ӱренип баштаган» (Сарын 106:35).\\n«Аска бӱдӱмјилӱ болгоны, кӧпкӧ дӧ бӱдӱмјилӱ. Аска бӱдӱмји јок болгоны, кӧпкӧ дӧ бӱдӱмји јок» (Лука 16:10).\\n«Слер телекейдеҥ эмес» (Иоанн 15:19).\\n«Кайраканныҥ [Иегованыҥ, ЈТ] курсагын ла шилемирлердиҥ курсагын јип болбозыгар» (1 Коринфтегилерге 10:21).\\n«Ӧткӧн ӧйлӧрдӧ кара јаҥдулар чылап јӱргенигер, болор. Балыр јӱрӱп, кычага башкартып, аракыдап, тойлоп-јыргап, ичип-јип, јескинчилӱ чалуларга бажырган эдигер» (Петрдыҥ 1-кы самаразы 4:3).\\nЧЫККАН КӰН КЕРЕГИНДЕ АГАРУ БИЧИК НЕНИ АЙДАТ\\n9. Агару Бичикте бичилген чыккан кӱндерде не болгон?\\n9 Бала чыкканы — јаан сӱӱнчи де болзо, Агару Бичикте Кудайдыҥ ишчилери чыккан кӱнди байрамдаган деп айдылбай јат (Сарын 127:3). Бу керегинде бичилбей, ундылып калган болор бо? Јок, не дезе Агару Бичикте чыккан кӱнди байрамдаганыныҥ эки учуралы бар: баштапкызы, Египеттиҥ фараоныныҥ чыккан кӱни, экинчизи, Ирод Антипаныҥ чыккан кӱни. (Башталганы 40:20—22; Марк 6:21—29 кычыр.) Је бу эки учуралда јакшы ла неме болбогон: анчада ла калганчызында, нениҥ учун дезе ондо Крестеечи Иоанныҥ бажы кезе чабылган.\\n10, 11. Баштапкы христиандар чыккан кӱнди байрамдаарына кандый кӧрӱмдӱ болгон ло нениҥ учун?\\n10 «Уорлд бук» деген энциклопедияда мынайып бичилген: «Баштапкы христиандар кажы ла кижиниҥ чыккан кӱнин байрамдаарын чалуларга бажырып турган улустыҥ чӱм-јаҥы деп кӧрӧтӧн». Темдектезе, јебрен гректер кажы ла кижиде байаназы (дух-покровитель) бар, ол байаназы кижиниҥ чыкканынаҥ бери бастыра јӱрӱмине кожо болот деп бӱдӱп туратан. «Бу кӧскӧ кӧрӱнбес байана кижиле кожо чыккан кудайла кандый да колбулу» — деп, «Истоки празднования дня рождения» деген бичикте айдылат (The Lore of Birthdays). Чыккан кӱнниҥ байрамдары јебрен ӧйдӧҥ келген ле астрологияла, гороскопло јуук колбулу.\\nБАЙРАМДАР ЛА САТАНИЗМ\\nСатанизм деген кудай јаҥныҥ эҥ јаан байрамы — кижиниҥ чыккан кӱнин байрамдаары болот. Нениҥ учун? Нениҥ учун дезе сатанисттер, бойын кудай деп сананып турган кижини, кудай деп кӧрӧдилер. Оныҥ учун олор кижиниҥ чыккан кӱнин кудайдыҥ чыккан кӱни деп байрамдагылайт. Је кӧп саба улус бойын кудай деп сананбай јат. Андый да болзо, «Истоки празднования дня рождения» деген бичикте: «Чыккан кӱнди байрамдаары, ӧскӧ байрамдарга кӧрӧ, кижини јаҥыс бойын сананарына кӱӱнзедет» — деп айдылат (The Lore of Birthdays).\\nАнайда ок сатанисттер Вальпургиева ночь ло Хеллоуин деген байрамдарды байрамдайдылар. Бу эки байрамныҥ баштапкызы керегинде «Мифы народов мира» деген энциклопедияда: «Кандык айдыҥ 30-чы кӱнинеҥ кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнине кӧчӱп јаткан тӱн — јыл сайын тармаачы ӱй улустыҥ јуулыжып, јыргайтан ӧйи болгон» — деп айдылат.\\n11 Јебрен ӧйдӧги Кудайдыҥ ишчилери чыккан кӱнниҥ байрамын јаҥыс ла чалуга бажырарыла, спиритизимле колбулу болгонынаҥ улам эмес, је принциптеҥ улам байрамдабаган болор. Нениҥ учун мынайып айдарга јараар? Бу јобош ло тӧп улус бойыныҥ чыккан кӱнин аҥылу кӱн этпеген (Михей 6:8; Лука 9:48) *. Карын олор Иеговага јӱрӱм эдип берген баалу сыйы учун быйанду болгон ло Оны макка кӧдӱрген (Сарын 8:3, 4; 36:9; Ачылта 4:11) *.\\n12. Божогон кӱн чыккан кӱннеҥ артык дегенин канайып оҥдоор?\\n12 Кудай божоп калган чындык улузын качан да ундыбай јат, ого ӱзеери келер ӧйдӧ олорды тиргизер деп сӧзин берет (Иов 14:14, 15). Јарлыкчы 7:1-де: «Јакшы ат-јол јакшы майдаҥ артык, божогон кӱн чыккан кӱннеҥ артык» — деп айдылат. Бистиҥ «јакшы ады-јолыс» — Кудайдыҥ кӧзинде чындык иштеп јӱргенистеҥ улам јакшы атту болгоныс дегени. Кудайдыҥ байрамдазын деп јакарган сок јаҥыс кӱни чыккан кӱнле эмес, божогон кӱнле колбулу. Бу кӱн Христостыҥ божогон кӱни болот, Оныҥ бийик «ады-јолы» биске аргаданыш берет (Еврейлерге 1:3, 4; Лука 22:17—20).\\nКЫЗЫЛ ЈЫМЫРТКАНЫҤ БАЙРАМЫ — ТӰЖӰМ БЕРЕРИНИҤ КУДАЙЫНА БАЖЫРАРЫЛА КОЛБУЛУ БАЙРАМ\\n13, 14. Кызыл јымыртканыҥ байрамыныҥ чӱм-јаҥы кайдаҥ келген?\\n13 Кызыл јымыртканыҥ байрамын (христианская Пасха) — Христостыҥ тирилгенин темдектеп турган кӱн деп байрамдап јадылар, је чынынча болзо, бу байрам тӧгӱн кудай јаҥнаҥ келген. Је јымыртка ла кролик кайдаҥ келген? Јымыртка «јаҥы јӱрӱмниҥ ле тирилериниҥ сӱр-темдеги», а кролик озогы ӧйлӧрдӧҥ бери тӱжӱм берериниҥ сӱр-темдеги болот деп, «Британиялык энциклопедияда» айдылат. Оныҥ учун Христостыҥ тирилгенин байрамдайтан Кызыл јымыртканыҥ байрамын, чынынча болзо, тӱжӱм берериниҥ кудайына бажыратан байрам деп айдарга јараар *.\\n14 Иегова тӱжӱмниҥ кудайыла колбулу кирлӱ чӱм-јаҥды Уулыныҥ тирилгениниҥ сӱр-темдеги болзын деп, јарадар беди? Јок, качан да јаратпас эди! (2 Коринфтегилерге 6:17, 18). Кудайдыҥ Сӧзи Иисустыҥ тирилген кӱнин байрамдаарын јакарбай да, јаратпай да јат. Анчада ла тӱжӱмниҥ кудайына учурлай бу кӱнди байрамдаарына куучын да јок.\\nЈАҤЫ ЈЫЛДЫҤ БАЙРАМЫ КАЙДАҤ БАШТАЛГАН\\n15. Озогы ӧйлӧрдӧ Јаҥы јылдыҥ байрамы канайып ӧткӱрилген?\\n15 Јаҥы јылды албатылар башка-башка ӧйдӧ лӧ кажызы ла бойыныҥ эбиле байрамдап јат. Је бу байрам кайдаҥ башталган? Грузияныҥ православный серкпезиниҥ ишчизиниҥ айтканыла болзо: «Јаҥы јылдыҥ байрамы чалуга бажырган Јебрен Римниҥ байрамдарынаҥ келген. Чаган айдыҥ 1-кы кӱнинде олор Янус деген кудайга бажыргандар, а орус тилде Январь деген ай оныҥ адыла адалган. Бу чалуда эки јӱс болгон: бир јӱзи ичкери кӧргӧн, экинчи јӱзи кайра кӧргӧн. Анайып ол бир јӱзиле келер ӧйди кӧргӧн, экинчи јӱзиле ӧткӧн ӧйди кӧргӧн. Оныҥ учун чаган айдыҥ 1-кы кӱнин арбынду аш-курсагыла, сӱӱнчилӱ ойын-каткызыла уткыган кижи, јыл туркунына ырысту ла ончо јанынаҥ јеткил јадар деп бӱткендер. Эмдиги ӧйдиҥ улузы јаҥы јылды база анайып ла сананып ӧткӱргилейт. [...] Чалуга бажырып тургандардыҥ кезик байрамдарында улусты тайылгага экелетен. Кезик байрамдары аайы-бажы јок јыргаганыла, балыр керектериле аҥыланган. Кезигинде, темдектезе Янус кудайдыҥ байрамында, улус аайы-бажы јок ичип-јип, аракыдап, бойын тудунбай нени ле эдер болгон... Бис алдында бойыс та Јаҥы јылды байрамдап, чалуга бажырып тургандардыҥ байрамына турушкан эмес бедис».\\nТОЙ-ЈЫРГАЛЫГАР АРУ БОЛЗЫН\\n16, 17. а) Биле тӧзӧӧргӧ турган христиан улус, той ӧткӱретен јербойыныҥ чӱм-јаҥдарын нениҥ учун Агару Бичиктиҥ принциптериле шӱӱп кӧрӧр учурлу? б) Христиандар кыстыҥ чечегин таштаар чӱм-јаҥ керегинде ле чечекти тудуп алган кижиниҥ тойы ээчиде болор деп бӱдери керегинде нени ундыбас учурлу?\\n16 Удабас «колтуныҥ ла сыргалјыныҥ ӱни... [Улу Вавилондо] база угулбас» (Ачылта 18:23). Нениҥ учун угулбас? Нениҥ учун дезе Улу Вавилон удабас ла јоголып калар, анайда ок билени тойынаҥ ла ала киртиткедий спиритизмле колбулу чӱм-јаҥдар база јоголып калар (Марк 10:6—9).\\n17 Кажы ла ороондо бойыныҥ чӱм-јаҥы бар. Андый јаҥдардыҥ кезигинде јаман неме јок деп билдирет, је тазыл-тамырын кӧрзӧ, олор Вавилонныҥ чӱм-јаҥдарынаҥ келген болот (Исаия 65:11). Бӱгӱнги кӱнде мындый чӱм-јаҥдарга тойдо кыстыҥ чечегин таштаганы кирет. Бу чечекти, ырызы тартып, тудуп алган кижиниҥ тойы ээчиде болор деп бӱдӱп јадылар. Мындый чӱм-јаҥ тӧгӱн кудай јаҥнаҥ келген. Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга турган улус, кирлӱ чӱм-јаҥдардаҥ кыйып турар деп, бис алаҥзыбай јадыс. (2 Коринфтегилерге 6:14—18 кычыр.)\\n18. Той эдерге турган улус ла тойго келетен улус библиялык кандый принциптерле башкарынар учурлу?\\n18 Иегованыҥ Керечилери христиан тойдыҥ учурын јабызаткадый эмезе улустыҥ уйадына тийгедий телекейдиҥ чӱм-јаҥдарынаҥ кыйып јадылар. Темдектезе, олор алыжып јаткандарды ла келген улусты эби јок айалгага тургускадый сӧстӧр айтпай јадылар. Анайда ок алыжып јаткандарды бу телекейдиҥ кӧрӱминине, аргалу-чакту болорына, кӱӱнзетпей јат (1 Коринфтегилерге 2:12; Лука 6:31; 10:27). Ого ӱзеери, «јадын-јӱрӱмле оморкойтонын» кӧргӱзип турган ӧткӱре баалу той ӧткӱрбей јат (Иоанныҥ 1-кы самаразы 2:16). Тойго белетенип јаткан болзоҥ, Иегова сеге нени кӱӱнзеп турганын качан да ундыба. Ол сеге, кийнинде бу кӱнди эске алынгаҥда, кунукчылду санаалар келбезин, карын јылу сезимдер келзин деп кӱӱнзейт *.\\nТОСТ АЙДАРЫ КУДАЙ ЈАҤЛА КОЛБУЛУ БА?\\n19, 20. Бир справочник тост айдары керегинде нени айдат ла христиандар нениҥ учун тост айтпай јат?\\n19 Той-јыргалдарда ла најылар јуулышканда тост айдар јаҥжыгу бар. Башка-башка албатылардыҥ ачу ажы керегинде 1995 јылдыҥ бир справочнигинде мынайып айдылган: «Тост айдары... урулта эдетен чӱм-јаҥдардаҥ тизилип келген болор. Ол чӱм-јаҥдарла болзо, кижи кудайларга тайылга эдип, агару сыйлар экелип: „Су-кадык бол!“, „Кӧп јаш јажа!“ — деп кӱӱнземел сӧстӧр, ол эмезе мӱргӱӱл сӧстӧр айдатан» (International Handbook on Alcohol and Culture).\\n20 Тост айдарын кӧп улус кудай јаҥла эмезе ырым-белгеле колбобой јат. Је аракылу чӧӧчӧйди «теҥериге», ӧскӧртӧ айтса кӧрӱнбес тындарга, кӧдӱргенин алкыш сураганына тӱҥейлеерге јараар. Мындый јаҥ Агару Бичимелдиҥ ӱреткенине келишпей јат (Иоанн 14:6; 16:23) *.\\n«ИЕГОВАНЫ СӰӰП ТУРГАНДАР, ЈАМАНДЫ КӦРӦР КӰӰНИГЕР ЈОК БОЛЗЫН»\\n21. Христиандар кудай јаҥла колбу јок, је јарлу кандый байрамдардаҥ кыйып јадылар ла нениҥ учун?\\n21 Бу телекейдиҥ там ла ӱрелип бараткан нормаларына Улу Вавилон кӧндӱрезинеҥ эмезе туйказынаҥ салтарын јетирет. Мынаҥ улам кезик ороондор кажы ла јыл јескинчилӱ бијелерлӱ, гомосексуалистердиҥ ле лесбиянкалардыҥ јӱрӱмин макка кӧдӱрип турган карнавалдар ӧткӱрип јадылар. «Иегованы сӱӱп тургандар» мындый байрамдарда болор бо, эмезе тууразынаҥ кӧрӧр бӧ? Олор јаманды чыннаҥ кӧрӧр кӱӱни јок деп кӧргӱзер бе? (Сарын 1:1, 2; 97:10). «Ајаруга турбас неменеҥ кӧзимди тууралатсаҥ» — деп мӱргӱген сарнаачыныҥ шӱӱп алганына тӱҥейлежери канча киреге артык болот (Сарын 119:37).\\n22. Кандый учуралда христиан кижи байрамда туружарын, турушпазын бойыныҥ уйады аайынча кӧрӧр аргалу?\\n22 Христиан кижи бу телекейдиҥ байрамдарына турушпай турганын эткен керектериле кӧргӱзерге албаданып јат. Элчи Павел айткан: «Јип пе, ичип пе, нени де эдип турган болзогор, Кудай макталзын деп эдигер» (1 Коринфтегилерге 10:31; « Ойгор шӱӱлтелерди канайып эдер» деген рамканы кӧрӱгер). Је чӱм-јаҥ эмезе байрам тӧгӱн кудай-јаҥла чике колбулу деп кӧргӱзилбей турган болзо, политикалык эмезе патриотический церемонияларла колбулу эмес, анайда ок библиялык принциптерди буспай турган болзо, байрамга туружар ба, јок по деп кажы ла христиан кижи бойы шӱӱп сананар учурлу. Ого ӱзеери, буудак болбоско, улустыҥ сезимдерин ајаруга алар керек.\\nАЙТКАН СӦЗИҤ ЛЕ ЭТКЕН КЕРЕГИҤ КУДАЙДЫ МАКТАЗЫН\\n23, 24. Бис Иегованыҥ чындык нормалары керегинде канайып јакшы кере берер эдис?\\n23 Јарлу байрамдар билелерге ле најыларга јуулыжатан шылтак болот. Оныҥ учун кем-кем бистиҥ Агару Бичикке тӧзӧлӧнгӧн кӧрӱмисти ӧткӱре кату деп сананып турган болзо, Иегованыҥ Керечилери андый улуска најыларыла, билезиле куучындажарын баалап јат деп, јартап берер аргалу (Укаа сӧстӧр 11:25; Јарлыкчы 3:12, 13; 2 Коринфтегилерге 9:7). Бис сӱӱген улузысла, јууктарысла ӧткӱрген ӧйди јаантайын баалайдыс, је Кудайды ла Оныҥ чындык нормаларын сӱӱп турганыстаҥ улам, Кудайды ачындырып турган чӱм-јаҥдар сӱӱнчилӱ мындый туштажуларды быјарсытпазын деп кӱӱнзейдис. (« Чындык бажырыш јаан сӱӱнчи экелет» деген рамканы кӧрӱгер.)\\nЧЫНДЫК БАЖЫРЫШ ЈААН СӰӰНЧИ ЭКЕЛЕТ\\nИегова — «алкышту [ырысту, ЈТ] Кудай», Ол ишчилерин ырысту болзын деп кӱӱнзейт (1 Тимофейге 1:11). Кудайдыҥ мындый кӱӱни тӧмӧнги ӱлгерлердеҥ кӧрӱнет:\\n«Кемниҥ јӱрегинде сӱӱнчи, ондо јаантайын байрам» (Укаа сӧстӧр 15:15).\\n«Кижиге сӱӱнип ле јакшыны эдип јӱреринеҥ артык неме јок, кижи ичип-јип, бойыныҥ колыла эткен ижине сӱӱнип јӱрер учурлу деп оҥдоп алдым. Бу Кудайдыҥ сыйы» (Јарлыкчы 3:12, 13).\\n«Кысканбас кижи улусты да кысканбас болорына кӱӱнзедет, бойы да кысканбас болуп артат» (Исаия 32:8).\\n«Јобоп-чучурап ка��гандар ла уур-кӱчке бастыргандар, ончогор Меге [Иисуска] келигер, слерди токынадып салайын. Мен берер комут јакшы, Мен салар јӱк јеҥил» (Матфей 11:28, 30).\\n«Чындыкты билип аларыгар, чындык бойы слерди јайымдаар» (Иоанн 8:32).\\n«Кажы ла кижи јӱреги ого айтканыла, ачурканбай, албан јокко берзин, не дезе сӱӱнип берип турган кижиге Кудай буурзап јат» (2 Коринфтегилерге 9:7).\\n«Тыннаҥ туулганы: сӱӱш, сӱӱнчи, амыр... быйанзыш, буурзаш» (Галаттарга 5:22).\\n«Јарык быйанзак болорын, чындыкты ла чынды тууйт ине» (Ефестегилерге 5:9, ЈК 2003).\\n24 Кезик Керечилер Агару Бичикти ӱренерине белетелген тӧс бичиктиҥ шӱӱлтелерин акту кӱӱнинеҥ јилбиркеген улуска эрчимдӱ куучындап јадылар. Бис сӧс блаажарга эмес, је улустыҥ јӱрегин томултарга амадап јадыбыс. Оныҥ учун улуска тоомјылу баштанып, јобош бол, анайда ок «сӧзиҥ јаантайын јакшылыкту ла чечен [тустап салгандый, ЈТ] болзын» (Колоссыдагыларга 4:6).\\n25, 26. Ада-энелер балдарына Иеговага бӱдерин ле сӱӱжин тыҥыдарга канайып болужар аргалу?\\n25 Иегова бисти, Бойыныҥ ишчилерин, јакшы ӱредип салган. Бис неге бӱдӱп турганысты, кандый бир керекти нениҥ учун эдип турганысты эмезе этпей турганысты јакшы оҥдоп јадыс (Еврейлерге 5:14). Оныҥ учун, ада-энелер, бойыгардыҥ балдарыгарды библиялык принциптерди шӱӱп сананзын деп ӱредигер. Мынайып, слер олордыҥ Кудайга бӱдерин тыҥыдадыгар, олордыҥ кӧрӱмин кем-кем алаҥзуга тургузып турза, Агару Бичиктиҥ болужыла канайып каруу беретенине болужадыгар, анайда ок Иегова олорды сӱӱп турган деп бӱдӱмјилеп јадыгар (Исаия 48:17, 18; Петрдыҥ 1-кы самаразы 3:15).\\n26 Кудайга «тынла, чындыкла» бажырып тургандардыҥ ончозы јаҥыс ла телекейдиҥ байрамдарынаҥ кыйып јат эмес, је анайда ок јӱрӱмниҥ кажы ла јанында тӧгӱндебеске албаданып јат (Иоанн 4:23). Бӱгӱнги кӱнде тӧгӱндебей јӱреринеҥ туза јок деп кӧп улус айдат. Је Кудайдыҥ принциптериле јӱргени јаантайын тузалу болот деп, келер бажалыктаҥ кӧрӧрис.\\n^ 3 абз. « Байрамга туружарым ба?» деген рамканы кӧрӱгер. Кезик байрамдар Иегованыҥ Керечилериле чыгарылган «Индекс публикаций Сторожевой Башни» деген бичикте бар.\\n^ 5 абз. Библиялык хронологияны ла кижиликтиҥ тӱӱкизин кӧрзӧ, Иисус б. э. озо иудей албатыныҥ кӱнтизӱзиле (календарь) 2 јылда этаним айда чыккан болор. Бу ай, эмдиги ӧйдиҥ кӱнтизӱзиле кӧрзӧ, ӱлӱрген ле кӱчӱрген айларга келижет. («Понимание Писания» деген энциклопедияда, «Иисус Христос» деген јӧрмӧлдӧ, «Время рождения и длительность служения» деген бӧлӱкти кӧрӱгер.)\\n^ 11 абз. « Байрамдар ла сатанизм» деген рамканы кӧрӱгер.\\n^ 11 абз. Јасактыҥ јӧптӧжӱзи аайынча, бала чыгарган ӱй кижи, кинчек учун Кудайга тайылга эдер учурлу болгон (Левит 12:1—8). Бу некелте ада-энезиниҥ кинчеги балдарына кӧчӱп турганын ундыбаска болушкан, анайда ок израиль албатыга бала чыкканына ӧйинеҥ ӧткӱре ајару этпеске болушкан ла чыккан кӱнди байрамдаарыла колбулу чалуга бажыратан чӱм-јаҥдарды алынбаска кӱӱнзе��кен болор (Сарын 51:5).\\n^ 13 абз. «Пасха» деп кӧчӱрилген английский сӧс јарыктыҥ ла јастыҥ, ол эмезе тӱжӱм берериниҥ, англо-саксонский Эастра, эмезе Эостра, деп кудайдыҥ адынаҥ келген. «Словарь мифологии» деген бичикле болзо, «бу кудайдыҥ сӱр-темдеги — айдыҥ толуны тушта јымырткалар экелерге сӱӱген кролик болгон. Кезикте бу кудайдыҥ бажын кроликтыҥ бажындый эдип јурап туратан» (The Dictionary of Mythology).\\n^ 18 абз. 2006 јылдыҥ ӱлӱрген айдыҥ 15-чи кӱниниҥ «Каруулчы баканазында» «Свадьбы, достойные в глазах Бога и людей», «Покажите свою веру на деле» ле «Пусть ваша свадьба пройдет радостно и благопристойно» деген јӧрмӧлдӧрди кӧрӱгер.\\n^ 20 абз. 2007 јылдыҥ кочкор айдыҥ 15-чи кӱниниҥ «Каруулчы баканазынаҥ» 30—31 бӱктерди кӧрӱгер.\\nОЙГОР ШӰӰЛТЕЛЕРДИ КАНАЙЫП ЭДЕР\\nКезикте Иегованы сӱӱп турганыс ла библиялык принциптерди оҥдоп турганыс ченелер болор. Темдектезе, христиан кижини Керечил эмес эш-нӧкӧри кандый бир байрамга учурлай тӧрӧӧндӧриле кожо јуулыжарга кычырган болзын. Мындый учуралда христиандардыҥ кезиги јӧпсинер, кезиги јӧпсинбес болор. Је христиан кижи јӧпсинген болзо, ол байрамдаарга эмес, је тӧрӧӧндӧриле кӧрӱжип ийерге келген деп, јарт кӧрӱнип турар учурлу.\\nХристиан кижи эш-нӧкӧриле озодоҥ тоомјылу эдип куучындажып салза, ойгор болор эди. Нениҥ учун дезе оныҥ байрамдабай отурганынаҥ улам эби јок айалга боло берердеҥ айабас. Анайып, Керечил эмес эш-нӧкӧри тӧрӧӧндӧрине ӧскӧ дӧ кӱнде барып келерге сананар болор (Петрдыҥ 1-кы самаразы 3:15).\\nЈе ӧбӧӧни христиан ӱйиниҥ кожо барбаска турганын јаратпай турза, нени эдер? Мындый айалгада христиан ӱй кижи ӧбӧӧнинде, билениҥ бажында, билезин азыраар молју бар деп сананар болор (Колоссыдагыларга 3:18). Бу учуралда, ӧбӧӧни тӧрӧӧндӧриле јуулыжып, ажанарга турганыла ӱйин кичееп турганын кӧргӱзет. Мындый ӧйдӧ христиан ӱй кижи јакшы кере берер болор. Курсак кандый бир байрамга белетелген де болзо, оны быјарсып калган деп айдып болбозыҥ (1 Коринфтегилерге 8:8). Оныҥ учун христиан ӱй кижи андый курсакты тегин ле курсак деп јиир аргалу, је байрамныҥ уткуул сӧстӧрине, кожоҥдорына, тост айдарына ла ӧскӧ дӧ немелерине турушпас учурлу.\\nАнайда ок, кандый бир байрамда болгоны улуска салтарын јетирердеҥ айабас деп, ајаруга алар керек. Христиан эјениҥ Керечил эмес тӧрӧӧндӧриле байрамда болгонын кем-кем билип ийзе, ол андый улуска буудак боло берерин ундыбас учурлу (1 Коринфтегилерге 8:9; 10:23, 24).\\nОго ӱзеери, христиан эје байрамга барза, тӧрӧӧндӧри библиялык принциптерди бускадый керектер эдерине албадабас па? Мындый айалгада, христиан эје тӧрӧӧндӧриниҥ кӱӱнине болуп, библиялык принциптерди бузып ийерине чочыду бар. Оныҥ учун ӧрӧги тоололгон айалгаларды ла христиан уйадын ајаруга алып, нени эдерин озодоҥ сананып салар керек (Апостолдордыҥ ижи 24:16).\\nЈаҥы јылга сый эдип берилген акчаны алатан ба?\\nХристиан кижиге Јаҥы јылга учурлай, ижинеҥ акча эмез�� сый берилер аргалу. Христиан кижи андый сыйды алар ба? Кажы ла кижи бойы кӧрӧт. Сен акчаны алып, Јаҥы јылды ла Рождествоны байрамдап тургаҥ деп, директор сананбай да турган болор. Ол предприятиезиниҥ артыкташкан акчазынаҥ бойыныҥ ончо ишчилерине сый эдип берген болор. Эмезе бу акча јыл туркунына јакшы иштегени учун берилген болор. Директор сыйды бойыныҥ ишчилерине: мусульмандарга да, иудейлерге де эмезе ӧскӧ дӧ кудай јаҥныҥ улузына олор Јаҥы јылды ла Рождествоны байрамдап та, байрамбадай да турган болзо, берер аргалу. Оныҥ учун байрамга учурлай берилген сыйды Иегованыҥ Керечилери албас учурлу деп сананбас керек.\\nСый кандый бир кудай јаҥныҥ байрамына да учурлалып берилген болзо, сыйды алган кижи олордыҥ кудай јаҥын јарадып турган деп кӧргӱспей јат. Тӧрӧӧни эмезе кожо иштеп турган кижизи мынайып айдар болор: «Мен билерим, сен бу байрамды байрамдабай тургаҥ деп, је тӱҥей ле мен сеге сый берерге турум». Христиан кижиниҥ уйады ару артатан болзо, ол сыйды алып, байрам керегинде нени де айтпай, быйанын айдар аргалу (Апостолдордыҥ ижи 23:1). Христиан кижи бойыныҥ кӧрӱмин эптӱ ӧйдӧ, кижини ачындырбай јартап берер аргалу.\\nЈе сый берип јаткан кижи христианды акчага болуп, Кудайдыҥ принциптеринеҥ тайкыла берзин деп, ӧнӧтийин эткен болзо, нени эдер? Мындый учуралда сыйды албаза торт болор. Нениҥ учун дезе бис јӱк ле Иегова Кудайыска чындык артарга кӱӱнзейдис (Матфей 4:8—10).\\nӰлежер Ӱлежер Кудайга јарабай турган байрамдар\\nlv 13 баж. 144—159 б.","num_words":6089,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.206,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24927.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кайда кооперация, ондо ичкери ӧзӱм бар… - altaicholmon\\nКуран айдыҥ 20-21 кӱндеринде Горно-Алтайскта кичӱ ле орто аргачылыктыҥ федерал корпорациязыныҥ (АО «Корпорация «МСП») стратегический сессиязы ӧткӧн.\\nБу корпорация кичӱ ле орто аргачылыктыҥ бӧлӱгинде ӧзӱмниҥ тӧс институттарыныҥ бирӱзи болуп јат.\\nКичӱ ле орто аргачылыктыҥ корпорациязыныҥ баш эксперттери стратегический сессияныҥ туружаачыларына кичӱ ле орто бизнести јӧмӧӧр бӧлӱктеги калганчы солундар керегинде айдып, российский рынокто ижиниҥ ченемелиле ӱлешкен.\\nСессия ӧйинде Алтай Республиканыҥ инвестициялык ӱлекер-проекттериниҥ ле «Бизнес-навигатор МСП» деген порталдыҥ аргаларыныҥ презентациязы база ӧткӧн. «Бизнес-навигатор МСП» – акча тӧлӧбӧзинеҥ тузаланар портал. Ол кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерине маркетинговый ла јетирӱлик јӧмӧлтӧ јетирер амадула белетелген. Бу портал јаҥы иштеп баштап јаткан аргачыга бизнес-план тургузарында болуш јетирер аргалу эмтир. Тургуза ӧйдӧ бу портал эл-јоныныҥ тоозы 100 муҥ кижиге једип турган 177 калада иштейт. 2016 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире бу ресурста јаҥыс ла Алтай Республикадаҥ 694 аргачы регистрация эттирткен.\\nМСП-ныҥ бизнес-навигаторыныҥ порталы РФ-тыҥ президенти Владимир Путинниҥ јарлыгыла тӧзӧлгӧн «Россия – аргалардыҥ орооны» деп адалган платформаныҥ бӧлӱги болуп јат. Ол јарамыкту јондык баштаҥкайларды јӱрӱмге кийдирер ле граждандарга бойыныҥ билгирлерин бийиктедер аргалар берет.\\nСтратегический сессияныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин ле «Корпорация «МСП» АО-ныҥ генеральный директоры Александр Браверман, анайда ок республиканыҥ государственный ла муниципал јаҥыныҥ органдарыныҥ, кичӱ ле орто аргачылыктыҥ чыгартулу улузы турушкан.\\nСтратегический сессия ӧйинде ӧткӧн тегерик столдордо бизнеске јилбилӱ болгодый сурактар кӧрӱлген. Ол тоодо кичӱ бизнеске лизинговый јӧмӧлтӧ, 223-чи таҥмалу федерал јасак аайынча госзакупкаларда туружары, јуртээлемдик кооперацияныҥ ӧзӱми ле оноҥ до ӧскӧзи.\\nАндый тегерик столдордыҥ бирӱзи Горно-Алтайск каланыҥ администрация-зыныҥ актовый залында ӧткӧн. Анда АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов, республи-каныҥ јурт ээлем аайынча министри Владислав Таханов, «Корпорация «МСП» АО-ныҥ, јаҥныҥ бӱдӱреечи ле јербойында бойы башкарынар органдардыҥ, јурт ээлемниҥ кооперативтериниҥ, крестьян-фермер ээлемдердиҥ, банктардыҥ чыгартулу улузы турушкан.\\nИ. Коршунов кире сӧзинде «Корпорация «МСП» АО тергеебиске мындый ајару эдип турганы учун быйанын айткан. Ол бу ӧмӧ-јӧмӧ иш мынаҥ да ары улаларына иженгенин темдектеп, анчада ла кичӱ бизнести јӧмӧӧрине јаан ајару эдилер учурлу деген. Не дезе, тергеениҥ экономиказы кичӱ бизнеске тайанат.\\n«Корпорация «МСП» акционер ӧмӧликтиҥ јуртээлем кооперацияныҥ ӧзӱми аайынча дирекциязыныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Татьяна Лазутина бу кооперация јуртээлем кооперативтерге ле фермерлерге кандый бӱдӱм јӧмӧлтӧлӧр эдип турганы керегинде айткан.\\nАлтай Республикада јуртээлемдик кооперативтерди јӧмӧӧриниҥ эп-аргалары керегинде тергеениҥ јурт ээлем аайынча министри Владислав Таханов куучындаган. Ол бойыныҥ докладында агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱми тергеениҥ экономиказыныҥ тӧс бӧлӱктериниҥ бирӱзи болгонын темдектеген. Республиканыҥ эл-јоныныҥ 70 процентинеҥ кӧбизи јурт јерлерде јатканы керегинде ол база айткан. Бӱгӱнги кӱнде республикада 56 муҥ ЛПХ, 1700-теҥ кӧп КФХ ла јурт ээлемниҥ 113 предприятиези бар. Министрдиҥ айтканыла болзо, он јылдыҥ туркунына ЛПХ-ларда производствоныҥ кеми астап турганы темдектелет, КФХ-ларда ла јурт ээлемниҥ предприятиелеринде дезе кӧптӧйт. Оныҥ учун јурт ээлемниҥ кооперацияларын тӧзӧӧр деген шӱӱлте эдилет. Андый шӱӱлте ороон кеминде јӧптӧлгӧнин ле јурт ээлемниҥ кооперативтерин тӧзӧӧр иш башталып калганын темдектеер керек. Мындый баштаҥкайды јӱрӱмде эҥ озо бӱдӱрип баштаган тергеелердиҥ турулталарынаҥ кӧрзӧ, бу иш-керек чындаптаҥ да јарамыкту болгоны јарталган.\\nБир канча кичӱ јурт ээлемдер биригип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп баштаза, јакшы турул��аларга келер, јакшы тӱжӱм алар, мал-ажыныҥ тоозын кӧптӧдӧр, улус иштеер ӱзеери јерлер тӧзӧӧр, кирелтелерин кӧптӧдӧр аргалу. Не дезе, бӱгӱн кемде де керектӱ техника јок, кемизиниҥ де јери једишпейт. Бириккен соҥында, уур-кӱчтерди ӧмӧ-јӧмӧ јеҥерге де јеҥил эмей.\\nВладислав Таханов бойыныҥ куучынында кооперация керек болгонын ӧй кӧргӱзет, кайда кооперация бар, анда ичкери ӧзӱм бар деген.\\nДокладчиктердиҥ айтканыла болзо, тергеебисте 2018 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ «Јурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик продукцияныҥ, сырьезыныҥ ла аш-курсагыныҥ рыногын аайлу-башту эдери (2018-2020 јылдарга)» деген государственный программазыныҥ «Јуртээлемдик потребительский кооперацияныҥ ӧзӱми» деп адалган подпрограммазы иштейт. Јурт ээлемниҥ кооперациязын јӧмӧӧр деп Горно-Алтайсктыҥ селекционно-јетирӱлик тӧс јери темдектелген.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузы РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла, анайда ок «Корпорация «МСП» АО-ло кожо јуртээлемдик потребительский кооперативтердиҥ экспортный ууламјылу агропромышленный паркын тӧзӧӧри аайынча «јолдыҥ картазын» иштедет. Мыныла колбой «Заря» СПоК тӧзӧлгӧн. Бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрер амадула кооперативтиҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин ӧскӱрерине грантовый јӧмӧлтӧ эдилген. Анайда ок јер берилген, проектно-сметный документациязын јазаарында болуш јетирилген. Эмди анайда ок кредитно-гарантийный јӧмӧлтӧ эдери темдектелет.\\nТегерик столдыҥ ижи ӧдӱп турганча, АР-дыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин ле «Корпорация «МСП» АО-ныҥ генеральный директоры Александр Браверман келип, бу керек-јарактыҥ туружаачыларына бойлорыныҥ кӱӱнземелдерин айткан. Браверманныҥ темдектегениле болзо, 2016-2019 јылдарда МСП-ныҥ Алтай Республикада регистрация эткен субъекттериле јаан заказчиктер ортодо тургузылган јӧптӧжӱлердиҥ кеми 11,15 миллиард салковойго јеткен.\\nУдурумга башчы Олег Хорохордин республиканыҥ јурт ээлем ле туризм бӧлӱктеринде кичӱ ле орто аргачылыкты эрчимдӱ ӧзӱм алындырар иш темдектелгенин айткан.\\nТегерик стол ӧйинде «Заря» СПоК-тыҥ чыгартулу кижизи Андрей Ялбаков бу ӱлекер-проекттиҥ презентациязын ӧткӱрген.\\n«Заря» СПоК-тыҥ ӱлекеринеҥ башка база ӱч презентация ӧткӱрилгенин темдектеер керек. Бирӱзинде Шабалин аймактыҥ тӧс јуртында «Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК-ныҥ директоры Василий Наранов башкарып турган ээлем эдилген јӧмӧлтӧлӧрди канайда тузаланып турганы керегинде куучындаган. Оныҥ айтканыла болзо, Шабалин јуртта микроразмножениениҥ тӧс јери тӧзӧлӧр. Ол тӧзӧлгӧн соҥында, ӱрен картошко ӧскӱрериниҥ кемин бийиктедер. Анайда ок эм ӧлӧҥдӧрди, ол ло алтын тазылды ла женьшеньди промышленный эп-сӱмеле ӧскӱрер арга берер. Мындый тӧс јер тӧзӧлгӧн соҥында, јурт ээлемде мешке, эм ӧлӧҥдӧр ӧскӱрер ууламјылар болор. Эмдиги ӧйдиҥ технологияларына тайанып, садоводство л�� лесоразведение јаҥы ӧзӱм алынар.\\nТурачак аймактагы «Алтын Бай» СППК-ныҥ башкараачызы Ольга Конореваныҥ айтканыла, бу ӧмӧлик эм ӧлӧҥдӧр аайынча иштейт. Бӱгӱн олордыҥ эдип алып турган продукциязы јаҥыс ла Россия ичинде эмес, је анайда ок ӧскӧ ороондордо до јарлу болуп јат. Олордыҥ продукциязыла эмди Израиль јилбиркеп баштаган эмтир.\\nЧой аймактаҥ Олег Ярусов башкарып турган «Народный» СППК-зы сӱттеҥир уйлар ӧскӱрип јат деген. Саап алган сӱттеҥ сарју, творог, йогурттар, каймак эдип турган бу ээлемниҥ продукциязы эл-јон ортодо јаан суруда эмтир.\\nМындый ээлемдерге чындаптаҥ да болужар керек эмей.\\nБу ла јуунда јуртээлемдик кооперативтерге кредитно-гарантийный јӧмӧлтӧлӧр керегинде «МСП Банк» акционер ӧмӧликтиҥ тергеелик директоры Виталий Маринов куучындаган. Кредиттер берер эп-аргалар керегинде анайда ок «Сбербанк» ПАО-ныҥ ла «Россельхозбанк» АО-ныҥ чыгартулу улузы база куучындаган. Банктар јурт ээлемдерге кандый бӱдӱмдӱ кредиттерди кандый ӧйгӧ, канча процентке берип турганы керегинде толо јетирӱлерди банктарда, олордыҥ окылу сайттарында алар арга бар.\\nТегерик столдыҥ ижи АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ тергеениҥ јурт јеезелери ортодо ӧткӱрген конкурсыныҥ јеҥӱчилдерин кайралдаарыла тӱгенген. Министерствоныҥ кайралдарын алган јурт јеезелердиҥ башчылары кӧп болгонын темдектеер керек.","num_words":1824,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15383.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи О. Хорохординле таныштыру - altaicholmon\\nТергеениҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи О. Хорохординле таныштыру\\nРФ-тыҥ Президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулу чыгартулу кижизи Сергей Меняйло Алтай Республиканыҥ госоргандарыныҥ башкараачыларын ла депутаттарын АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординле тулаан айдыҥ 22-чи кӱнинде Горно-Алтайскта таныштырды.\\n«Олег Леонидович Хорохординде јаҥныҥ башка-башка кеминде органдарында иш јанынаҥ јаан ченемел бар. Ол башкарту иштиҥ кадровый резервиниҥ ӧзӱминиҥ программазыныҥ туружаачызы. Мынаҥ озо\\nТӧс федерал округтыҥ чыдулу чыгартылыгы-ныҥ аппарадында, РФ-тыҥ башкарузыныҥ аппарадында иштеген. Оныҥ профессионализми, эрчими-энергиязы ла ишке каруулузы уур-кӱч айалгаларда турумкай болорына болужарына, Россияныҥ Президентиниҥ каруулу јакылталарын једимдӱ бӱдӱрерине камаанын јетирерине алаҥзыбайдым» — деп, Сергей Меняйло айткан.\\nОл анайда ок республикада турумкай ӧзӱм јанынаҥ јаан аргалар бар болгонын, ол аргаларды билгир тузаланганы бастыра эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер арга берерин аҥылап темдектеген. Оныҥ айтканыла, јаҥыс ла партийный структуралардыҥ, граждан обществоныҥ институттарыныҥ чыгартулу улузы ла депутаттар ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында Россияныҥ Президентиниҥ јакылталарын једимдӱ бӱдӱрер арга болор.\\nОлег Хорохордин Александр Бердниковко республикада ижи ле бастыра јеткен кӧргӱзӱлер учун быйан айткан. Оноҥ арыгы иштиҥ тӧс амадузы улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери болор деп темдектеген.\\n«Алтай Республикада туризмниҥ ӧзӱми јанынаҥ јаан аргалар бар деп бодойдым, олорды инновационный ла инфраструктурный јаҥыртуларла кожо тузаланып, јӱрӱмде бӱдӱрер керек. Бастыра улусты ӧмӧ-јӧмӧ ишке кычырадым. Мен бери иштеерге келгем» — деп, Олег Хорохордин айткан.\\nСергей Меняйло ого једимдӱ иш кӱӱнзеген ле чыдулу чыгартылыктыҥ аппарадыныҥ јанынаҥ кандый ла јӧмӧлтӧ болор деген.\\nРеспубликаныҥ јаҥы башкараачызын Александр Бердников уткып, јаҥы јамыда једимдер ле республиканыҥ ӧзӱминде бийик кӧргӱзӱлер кӱӱнзеген.\\n«Ӧй ӧдӱп јат, государствоныҥ башкараачызы јаҥы иш-амадулар тургузат. Олорды јӱрӱмде бӱдӱрерине јаҥы, јиит ле эмдиги ӧйдиҥ айалгаларына келижип турган ийде-кӱчтер керек. Мен сананзам, Олег Леонидович шак ла андый ийде-кӱчтерлӱ кижи. Бойымныҥ јанынаҥ кичӱ Тӧрӧлимниҥ јилбӱлерине кайда ла иштеерине мен белен» — деп, Александр Бердников айткан.\\nРоссия Федерацияныҥ президенти Олег Хорохординди Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председате-линиҥ молјуларын удурумга бӱдӱрерине, бу јамыга кижи тудуларына јетире, тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде кӧстӧгӧн.\\nОлег Леонидович Хорохордин 1972 јылдыҥ кандык айыныҥ 3-чи кӱнинде Алтай крайда Косихинский райондо Глушинка јуртта чыккан. 1999 јылда экономиканыҥ ла тап-эриктиҥ Алтайдагы академиязыныҥ экономикалык факультедин, 2000 јылда — бу ок академияныҥ государственный ла муниципал башкарту аайынча кафедразын, 2003 јылда госслужбаныҥ Россия Федерацияныҥ президентиндеги Российский академиязыныҥ очный аспирантуразын божоткон. Социологический билимдердиҥ кандидады. Башкарту иштиҥ кадровый резервиниҥ ӧзӱминиҥ программазыныҥ экинчи потогыныҥ туружаачызы. Ишмекчи јолын 1989 јылда Алтайдагы моторный заводто баштаган, анда 2-чи разрядту слесарь-ремонтник болуп иштеген. Черӱчил молјузын 1990-1992 јылдарда бӱдӱрген.\\n1992-1997 јылдарда ол башка-башка коммерциялык организацияларда иштеген, 1997-2002 јылдарда «Алтайэнергострой» Саду тураны башкарган. 2002-2006 јылдарда Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Тӧс федерал округтагы чыдулу чыгартулу кижизиниҥ Аппарадында иштеген. 2006-2011 јылдарда Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ ичбойындагы политика аайынча Башкартузыныҥ референти, департаментиниҥ советниги, баш советниги, департаменттиҥ јааныныҥ ордынчызы болгон. 2011-2012 јылдарда — Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ болушчызы. 2012 јылда «ГЛОНАСС» деген коммерциялык эмес партнерствоныҥ соведин башкарып баштаган, ол ок јылда Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ — Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ Аппарадыныҥ башкараачызыныҥ качылыгыныҥ башкараа-чызыныҥ ордынчызы боло берген. 2013 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына — Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ качылыгы-ныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы. Ол Россия Федерацияныҥ II классту действительный государственный советниги. О. Л. Хорохордин Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ Быйаныла темдектеткен.\\nФотојурукта: (оҥ јанынаҥ) С. Меняйло, О. Хорохордин\\nАР-дыҥ башкарузыныҥ пресс-службазы\\n«Соцсетьтерди эрчимдӱ ле республиканыҥ эл-јонына тузалу ӧткӱрерим»\\nОлег Хорохордин РБК-га бойыныҥ баштапкы блиц-интервьюзында Алтай Республиканыҥ башчызы болгон Александр Бердниковло качан танышканы, туризмниҥ ӧзӱми аайынча пландар ла республиканыҥ јеринде ӧткӱрген бойыныҥ амыражы керегинде куучындаган.\\n—Слер АР-дыҥ башчызы болгон Александр Васильевич Бердниковло таныш па?\\n—Александр Васильевич Бердниковло мен 2006 јылдаҥ ала таныш. Ол тушта мен РФ-тыҥ президентиниҥ Администрациязында иштеп баштагам. Бойымныҥ ижим аайынча бир канча тергеелерде болгом, ол тоодо Алтай Республикада.\\nКайда да тӧрт јыл кайра, качан мен башкаруда иштеп турарымда, бис биотехнологиялар аайынча јаан конференция ӧткӱргенис. Ол тушта мениҥ башкартумда бир канча тӧзӧмӧл сурактар болгон. Оныҥ кийнинеҥ Алтайдагы госуниверситетте инжиниринговый тӧс јердиҥ ачылтазы ӧткӧн. Анда федерал профильный министерстволор, «Сколково» деген фонд, Российский венчурный компания турушкан. Бис Александр Бердниковло кожо бу ла делегацияныҥ составыла Майма јуртта «Биотехнологияныҥ» заводыныҥ ачылтазын ӧткӱргенис. Заводто шроттоҥ (кӱнкузуктыҥ ӱзиниҥ производствозыныҥ таштанчылары) белокторы кӧп протеиновый азырал кошмоктор эдип чыгарарыныҥ технологияларын тузаланып баштаган.\\n—Слер А.В. Бердниковты Федерация Соведине кӧстӧӧрин пландап туругар ба?\\n—Бу иште иштеерин мен јаҥы ла баштап јатканымды слер билеригер, оныҥ учун керек-јарактарды меҥдетпези јаан учурлу деп бодойдым. Бӱгӱн ол керегинде куучын ӧткӱрери арай ла эрте.\\n—Тергеениҥ башчызы болгон кижиниҥ командазын солыраар ба?\\n—Чынынча айдайын: команданыҥ улузыныҥ кӧбизиле мен таныш эмес, оныҥ учун кандый да белге-шӱӱлте эдери эмезе кадрларла колбулу кандый да јӧптӧрди јарлаары арай ла эрте.\\n—Алтай Республикадаҥ сенатор Владимир Полетаев РБК-га айтканыла, Слер бойыгардыҥ отпуск ӧйигерди республикада ас эмес ӧткӱрип јадыгар.\\n—Мен Туулу Алтайды сӱӱп јадым, бойымныҥ чыккан-ӧскӧн јерим одоштойындагы Алтай край. Мен республиканыҥ јерине келбеген бир де јыл болбогон. Школдо ӱренип турар тушта каникулдардыҥ, кийнинде јылдарда отпусктыҥ кезик бӧлӱгин мында ӧткӱрип туратам. Школдо ӱренип турала, Чамал аймактыҥ јеринде археологический казынтыларда студенттерле, јаан класстардыҥ абитуриент болотон ӱренчиктериле кожо турушкам. Ол сӱрекей јилбилӱ иштер болгон.\\n—Алтай Республиканыҥ ла одоштойындагы Алтай крайдыҥ улузы ортодо «негласное соперничество» бар дежет. Республиканы Алтай крайдыҥ кижизи башкарып турганыла јӧпсинишпестер болорын сакып туругар ба?\\n—Алтай крайдыҥ башкартузыла колбуларым јакшы — бӱгӱнги башкараачызы Виктор Томенколо до, губернатор болгон Александр Карлинле де. Кандый да удурлажу-соперничество, мениҥ кӧрӱм-шӱӱлтемле, болбос керек. Бис эки башка таҥынаҥ субъекттер, биске не де ӧмӧ-јӧмӧ једимдӱ, экијандай тузалу иштеерине чаптыгын јетирбейт. Јаҥыс ла Алтай крайла эмес, је анайда ок одоштойындагы ӧскӧ дӧ тергеелерле — Кемеровский областьла, Тувала, Хакасияла.\\n—Алтайдыҥ тергеелерин бириктирери аайынча шӱӱлте јанынаҥ нени сананып јадыгар?\\n—Тергеелерди бириктирери аайынча теманы, мениҥ билеримле, бир канча јылдар кайра јабып салган (президент Владимир Путин јаан пресс-конференция ӧйинде). Бу сурак федерал да повесткада, мениҥ башкараачы болгон ижим аайынча пландарымда да јок.\\n—Политологтор республиканы кӧп тоолу курч сурактарлу соҥдоочы тергее деп адап јадылар. Ол курч сурактарды канайда аайлаштырарын пландап туругар?\\n—Тӧс курч сурактар — албатыда иштеер иш јок ло эл-јонныҥ кирелтелериниҥ кеми јабыс болгоны. Ол ок ӧйдӧ Алтай Республикада туризм јанынаҥ ла рекреационный арга-байлыктар сӱрекей јаан. Олорды инновационный ла инфраструктурный јаҥыртуларла кожо ӧскӱрерин улалтар керек. Оныҥ шылтузында иштеер јерлер тӧзӧӧр, бюджеттиҥ кирелте бӧлӱгиниҥ кемин кӧптӧдӧр, тергеениҥ дотационный кемин бир эмештеҥ астадар арга болор.\\nАҥылу ајару эдип турум: республиканыҥ ӧзӱми ар-бӱткенниҥ јараш объекттерине, экологияга ла Алтайдыҥ байлу јерлерине салтарларын јетирбестеҥ ӧдӧр учурлу. Мен туризм аайынча федерал агентствоныҥ башкараачызы Зарина Догузовала тушташкам. Ростуризмде ороонныҥ ичбойындагы туризминиҥ комплексный ӧзӱми аайынча јаан пландар бар, ол пландарда Алтай Республика баштапкы јерлерде турат. Бис туризм аайынча стратегияны кыйалта јогынаҥ тургузарыс, анда инвесторлорды тартып алары ла ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ бӧлӱктей турган планы болор.\\n—Бу јуукта Сбербанктыҥ предсе-дателиниҥ ордынчызы Станислав Кузнецовтыҥ адынаҥ республиканыҥ јаҥдарыныҥ ла слердеҥ озо башчы болгон кижиниҥ адына «Манјӱрек» туучаналык курортты тудар иштерди ле турсезонды ӱскени јанынаҥ критика болгон. Мыныҥ аайына канайда чыгарыгар?\\n—Онызы мениҥ ээчиде туштажу-ларымныҥ бирӱзи болор. Бис Сбербанктыҥ правлениезиниҥ председатели Герман Грефле таныш. Бу сурактыҥ аайына токыналу, эмоция-неме јогынаҥ чыгар ла ӱлекерди учына јетирер керек. Строительство качан учына једери керегинде айдарга мен бӱгӱн белен эмес, је бу курч сурактыҥ аайы-бажына бис чыгар учурлу.\\n—Слердиҥ биографиядаҥ кӧрзӧ, Слерде публичный политика јанынаҥ ченемел јаан эмес. Онызы јаҥы јамыдагы ижигерге буудагын јетирбес пе?\\n—Онызы јӱрӱмдик ченемелле кожо келер. Публичность менде јок, нениҥ учун дезе мениҥ мынаҥ озогы ижимде андый неме болоры некелбеген. Онызы курч сурак болбос: јуук ӧйдӧ соцсетьтер јанынаҥ иштеп баштаарым, олорды эрчимдӱ ӧткӱрерим деп сӧзим берип турум. Эҥ ле учурлузы — республиканыҥ албаты-јонына ол тузалу болзын деп.","num_words":2191,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22948.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Кара-бајырт улусты кӧрӱп ийгем» — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nКаруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw19 Сыгын ай 26—31 б.\\n«Кара-бајырт улусты кӧрӱп ийгем»\\nБу бӧлӱкке видео јок.\\nЈаманысты таштагар, видео иштебей калды.\\nКаруулчы шибее 2019\\nКАРА-БАЈЫРТ УЛУС КАЙДА ЈАДАР?\\nЧЫНДЫКТЫҤ ЈАРКЫНЫ ТАМ ЈАРКЫНДАЛЫП ЈАТ\\nКАРА-БАЈЫРТ АЛБАТЫНЫҤ КӦПТӦГӦНИ\\nБАСТЫРА АЛБАТЫЛАРДАҤ ЈУУЛГАН КАРА-БАЈЫРТ АЛБАТЫ\\nБУ КӦРӰЛТЕНЕҤ БИС КАНДЫЙ ТУЗА АЛАДЫС?\\n39 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\n«Кем де тоолоп болбогон кара-бајырт улусты кӧрӱп ийгем. [...] Олор ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында тургандар» (АЧЫЛ. 7:9).\\n60 КОЖОҤ Јӱрӱмди аргадап турган јар\\n1. Баштапкы чактыҥ учында элчи Иоанн кандый айалгада болуп калган?\\nБИСТИҤ эраныҥ баштапкы чагыныҥ учында јажы јаанаган элчи Иоанн кӱч айалгада болуп калган. Ол Патмос деп ортолыкта ссылкада болгон, анайда ок јерде јӱрген элчилердиҥ калганчызы болгон болор (Ачыл. 1:9). Бу ӧйдӧ Кудайдаҥ јана баскан улустыҥ јуундарды аскыртып, христиандардыҥ ортозында бӧлӱништер эдип турганын Иоанн билер болгон. Анайып, христианствоныҥ јаҥду ла кӱйӱп јаткан оды удабас ла ӧчӧ берер деп билдирген болор (Иуда 4; Ачыл. 2:15, 20; 3:1, 17).\\nЭлчи Иоанн колдорына пальма агаштыҥ сабактарын тудунып алган ак кийимдӱ «кара-бајырт улусты» кӧрӱп ийген. (2 абзацты кӧрӱгер.)\\n2. Ачылта 7:9—14-лӧ болзо, Иоанн кандый кӧрӱлте кӧргӧн? (Кадарындагы јурукты кӧрӱгер.)\\n2 Бу мындый кӱч айалгада элчи Иоанн сӱрекей јилбилӱ кӧрӱлте кӧргӧн. Ондо ангелдер улу тӱбектиҥ тӧрт салкынын тудуп алган. Олор бу тӧрт салкынды, кулдар калганчы таҥманы албаганча тудуп јат (Ачыл. 7:1—3). Таҥмалаткан улус — Иисусла кожо теҥериде башкаратан 144 000 кижи (Лука 12:32; Ачыл. 7:4). Оноҥ Иоанн база бир бӧлӱк улусты кӧрӱп ийген. Бу — «кем де тоолоп болбогон кара-бајырт улус». Олор керегинде Иоанн мындый сӧстӧр бичиген: «Ончо уктардаҥ, ӱйелердеҥ, калыктардаҥ ла тилдердеҥ улус болгон. Олор ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында тургандар». (Ачылта 7:9—14 кычырыгар.) Иоанн келер ӧйдӧ Кудайга чын бажырар улустыҥ тоозы сӱреен кӧп болор деп билип алала, тыҥ сӱӱнген болор!\\n3. а) Иоанныҥ кӧрӱлтези нениҥ учун бӱдеристи тыҥыдып јат? б) Бу јӧрмӧлдӧ нени шӱӱжерис?\\n3 Бу кӧрӱлте Иоанныҥ бӱдерин тыҥыткан. Је бистиҥ бӱдеристи бу кӧрӱлте оноҥ тыҥ эдер, нениҥ учун дезе бис шак ла бу судурдыҥ бӱдӱп јаткан ӧйинде јададыс! Улу тӱбекти ӧдӱп, јерде ӱргӱлјиге јӱрерге турган миллиондор тоолу улустыҥ јуулып турганын бойыстыҥ кӧзибисле кӧрӱп јадыс. Бу јӧрмӧлдӧҥ Иегова 80 кире јыл кайра бу албаты кем болгонын канайып ачып бергенин билип аларыс. Оноҥ бу албатыныҥ 1) сӱрекей кӧп болгонын ла 2) башка-башка албатылардаҥ јуулганын шӱӱп кӧрӧрис. Мындый шӱӱжӱ бу албатыныҥ тоозына киретен ончо улустыҥ бӱдӱмјизин тыҥыдар.\\n4. Бастыра телекейдиҥ христиан серкпелери Агару Бичиктиҥ кандый чындыгын оҥдобой јат, је Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери олордоҥ незиле аҥыланган?\\n4 Агару Бичикте, Кудайга сӧсуккур улус јерде ӱргӱлјиге јӱрер деп, јарт бичилип калган да болзо, бӱгӱнги кӱнниҥ кудай јаҥдары анайып ӱретпей јат (2 Кор. 4:3, 4). Кӧп саба христиан серкпелер јакшы улус божогон кийнинеҥ теҥеридӧӧн барат деп ӱредет. Је XIX чактыҥ учында «Каруулчы шибее» деген журналды чыгарып баштаган Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилеринде (Исследователи Библии) ӧскӧ кӧрӱм болгон. Бу бӧлӱк улус Кудай јердеги райды орныктырар ла миллиондор тоолу сӧсуккур улус теҥериде эмес, је мында, јерде јадар деп оҥдоп алган. Је Кудайга кемдер сӧсуккур болор деп јарт билип аларга, бир канча ӧй керек болгон (Матф. 6:10).\\n5. Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери 144 000 керегинде нени оҥдоп алган?\\n5 Анайда ок Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери, кезик улус теҥериде Иисусла башкарарга, јердеҥ садылып алылар деп оҥдоп алган (Ачыл. 14:3). Бу бӧлӱк улус, јерде Кудайга чындык иштеген 144 000 эрчимдӱ христиандардаҥ турар учурлу. Је кара-бајырт улус керегинде нени айдарга јараар?\\n6. Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери кара-бајырт керегинде чындыкты канайып оҥдоп туратан?\\n6 Иоанн кӧрӱлтезинде «ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында» турган кара-бајырт улусты кӧргӧн (Ачыл. 7:9). Оныҥ учун Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери кара-бајырт улус 144 000 чылап теҥериде јадар деп бодогон. Је андый болзо, бу эки бӧлӱктиҥ башказын олор канайып јартаган? Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери кара-бајырт улустыҥ тоозына, јерде јӱрерде Кудайга бӱткӱлинче сӧсуккур болбогон улус кирер деп сананган. Андый улус библиялык нормаларла јӱрген де болзо, је олордыҥ кезиги христиан серкпелердеҥ чыкпаган болор. Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилериниҥ санаазыла болзо, андый улус Иисусла кожо башкарарга турбас, нениҥ учун дезе олордыҥ Кудайга сӱӱжи арай ла ас болгон. Айдарда, кара-бајырт улус Кудайды тыҥ сӱӱбей турган болордо, олор ширееге отурбас, је ширеениҥ алдында турар.\\n7. Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилериниҥ санаазыла болзо, бир муҥ јылдыҥ ӧйинде јерде кемдер јадар учурлу болгон, анайда ок олор Христостоҥ озо божогон, је Кудайга чындык арткан эр улус керегинде нени сананган?\\n7 Айса болзо, Шиҥдеечилер јерде кемдер јадар учурлу деп сананган? Кара-бајырт улус ла 144 000 кижи теҥериде јуула берзе, миллиондор тоолу улуска јерде јадатан арга ачылып, Христостыҥ бир муҥ јылга башкаратан ӧйинде болотон алкыштар берилер. Андый улус Кудайдыҥ јасактарына Христостыҥ бир муҥ јылга башкаратан ӧйинде ӱредӱ алар. Оныҥ учун олордоҥ Иисус башкарып баштагалакта Иеговага иштеери некелбей јат. Ӱредилген кийнинеҥ Иегованыҥ нормаларын бӱдӱрип турган улус јерде ӱргӱлјиге јӱретен кайрал алар, бӱдӱрбей турган улус дезе, јоголтылып калар. Анайда ок ол ӧйдӧ «бастыра јердиҥ ӱстинде јайзаҥдар» болотон улустыҥ кезиги бир муҥ јылдыҥ учында теҥериде јӱретен арга алар болгон (Сар. 45:16). Олордыҥ ортозында Христостоҥ озо божогон, је Кудайга чындык арткан эр улус болор деп, Шиҥдеечилер сананган.\\n8. Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилери кандый ӱч бӧлӱк улус болор деп сананган?\\n8 Анайдарда, Агару Бичиктиҥ Шиҥдеечилериниҥ санаазыла болзо, ӱч бӧлӱк улус болор: 1) Иисусла теҥериде башкаратан 144 000 кижи; 2) теҥериде «ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында» туратан јаан эрчимдӱ иштенбей турган кара-бајырт улус; 3) Христостыҥ бир муҥ јылга башкаратан ӧйинде Иегованыҥ јасактарына ӱренетен миллиондор тоолу улус*. Је Иегова бойыныҥ ӧйинде чындыкты јарт ачып берген (Укаа 4:18).\\n1935 јылдыҥ курултайында јерде јӱретен ижемјилӱ сӱрекей кӧп улус чӧҥӱрилген (9 абзацты кӧрӱгер.)\\n9. а) Кара-бајырт улус «ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында» турат дегенин канайып оҥдоор? б) Ачылта 7:9-ты мынайып оҥдогоныс нениҥ учун чын болот?\\n9 1935 јылда Иегованыҥ Керечилерине Иоанныҥ кӧрӱлтезиндеги кара-бајырт улус кемдер болорын билип алатан јарт оҥдомол берилген. Мынаҥ улам олор «ширеениҥ алдында ла Кураанныҥ алдында» турарга, кара-бајырт улус теҥеридӧӧн барбас деп оҥдоп алган. Нениҥ учун дезе олор јерде де болзо, «ширеениҥ алдында» турар аргалу. Је «ширеениҥ алдында» турарга, Иегованыҥ башкарар јаҥын тооп, ого сӧсуккур болор керек (Иса. 66:1). Бу улус Христостыҥ тайылгазына бӱдӱп турганыла «Кураанныҥ алдында» турат. Анайып ла Матфей 25:31, 32-де «ончо калыктар», ол тоодо калју да улус, улу ширееде отурган Иисустыҥ алдына «јуулар» деп айдылат. Бастыра албатылар теҥериде эмес, јерде јадып турган эмей. Бу мындый сӱрекей чын оҥдомол Агару Бичикте нениҥ учун кара-бајырт улус теҥеридӧӧн јуулбас деп айдылганын јартап јат. Теҥеридеги ӱргӱлји јӱрӱмди јӱк ле 144 000 кижи алар. Олор Иисусла кожо «јерле башкарар» (ЈТ) (Ачыл. 5:10).\\n10. Кара-бајырт албатыга Иегова керегинде билгирлерди нениҥ учун Христостыҥ бир муҥ јылга башкарарынаҥ озо алар керек?\\n10 Айдарда, 1935 јылдаҥ ала Иегованыҥ Керечилери Иоанныҥ кӧрӱлтезиндеги кара-бајырт албаты јерде ӱргӱлјиге јӱретен чындык христиандардаҥ турат деп оҥдоп баштаган. Олорго улу тӱбекти ӧдӧргӧ, Христостыҥ бир муҥ јылга башкарарынаҥ озо, Иегова керегинде билгирлерди алып, ого бажырар керек. Анайда ок Иисустыҥ бир муҥ јыл башкаратан ӧйинеҥ озо келип јаткан ончо тӱбектеҥ кыйып ӧдӧргӧ, бек бӱдӱмјилӱ болор керек (Лука 21:34—36).\\n11. Агару Бичиктиҥ кезик Шиҥдеечилери Христостыҥ бир муҥ јылга башкаратан ӧйиниҥ учында Иегованыҥ кезик ишчилери нениҥ учун теҥеридӧӧн барар деп сананган?\\n11 Је Христостыҥ бир муҥ јылга башкаратан ӧйиниҥ учында Кудайдыҥ кезик чындык ишчилери јердеҥ теҥеридӧӧн алылар дегенин канайып оҥдоор? Бу керегинде 1913 јылдыҥ кочкор айдыҥ 15-чи кӱниниҥ «Каруулчы шибеезинде» айдылган. Кем де мынайып сананар аргалу болгон: «Нениҥ учун јебрен ӧйдӧ Кудайга чындык арткан эр улус јерде јадар, је јаан эрчимдӱ иштенбеген христиандар теҥеридӧӧн барар?» Андый санаалар эки јастыра оҥдомолдоҥ улам болгон: 1) кара-бајырт албаты теҥериде јадар, 2) кара-бајырт албаты јаан эрчимдӱ иштенбей турган христиандардаҥ турар.\\n12, 13. Майлаткандар да, кара-бајырт та алатан кайралы керегинде нени оҥдоп јат?\\n12 Је 1935 јылда Иегованыҥ Керечилери Армагеддонды ӧдӱп чыгатан улус, ол Иоанныҥ кӧрӱлтезиндеги кара-бајырт улус болор деп јарт оҥдоп алган. Олор улу тӱбекти ӧдӱп, тыҥ ӱнденип: «Улусты ширееде отурган Кудайыс ла Кураан аргадайт!» — деп айдар (Ачыл. 7:10, 14). Бу неме јерде болор. Анайда ок Агару Бичикле болзо, теҥериде јӱрерге тиргизилген улус, јебрен ӧйдӧ јаткан чындык ишчилерге кӧрӧ «артык болгонды» алар (Евр. 11:40). Акалар мыны оҥдоп аларда, јердеги ӱргӱлји јӱрӱм керегинде ижемјини сӱӱнип куучындаган ла улусты Иеговага иштеерине кычырган.\\n13 Кара-бајырт албатыга кирип турган христиандар мындый ижемји барына сӱӱнип јат. Олор кем јерде, кем теҥериде јӱрерин Иегова бойы кӧрӧт деп оҥдоп јадылар. Майлаткандар да, кара-бајырт та, Иегова мындый кайралды, бойыныҥ јалакайынаҥ улам Иисус Христостыҥ толынты тайылгазы ажыра бергенин оҥдоп јат (Рим. 3:24).\\n14. Нениҥ учун 1935 јылдаҥ ала, кӧп улус кара-бајырт албаты керегинде судур канайып бӱдерин билерге кӱӱнзеген?\\n14 1935 јылда Иегованыҥ Керечилери Иоанныҥ кӧрӱлтезин оноҥ јарт оҥдоп алган. Мынаҥ улам кӧп улус јердеги ижемјилӱ кара-бајырт албаты канайып јууларын билерге кӱӱнзеген. Ол ӧйдӧ 12 јашту болгон Рональд Паркин ака мынайып айдат: «Ол ӧйлӧрдӧ бастыра јердиҥ ӱстинде јарчылардыҥ тоозы 56 000 кире болгон. Олордыҥ кӧбизи майлаткандар болордо, кара-бајырт албаты андый ла кӧп эмес деп билдирген».\\n1935 јылда јердеги райда кемдер јадар деп, бис јарт оҥдоп алганыс. Агару Бичикти, графикте кӧргӱзилген бичиктердиҥ болужыла ӱренип, миллиондор тоолу улус Каандыктыҥ јарчылары болуп калган. Олордыҥ кӧбизи кара-бајырт улустыҥ тоозына кирет. (14, 15 абзацтарды кӧрӱгер.)\\nСлер (эмезе слердиҥ тӧрӧӧндӧрӧӧр) Агару Бичикти кандый бичикле ӱренгенигер?\\nБичиктер: 1943 (орус тилге 1950) «Истина освободит вас»; 1946 (орус тилге 1956) «Бог верен»; 1968 (орус тилге 1969) «Истина, ведущая к вечной жизни»; 1982 (орус тилге 1989) «Ты можешь жить вечно в раю на земле»; 1995 (алтай тилге 2001) «Ӱргӱлји јӱрӱмге баштап апарар билгир»; 2005 «Чему на самом деле учит Библия?»; 2015 (алтай тилге 2018) «Агару Бичик неге ӱредет?».\\n15. Кара-бајырт албаты канайып јуулат?\\n15 Је канча јылдардыҥ туркунына, кӧп ороондорго аткарылган миссионерлердиҥ ижинеҥ улам, Иегованыҥ Керечилериниҥ тоо��ы там ла кӧптӧгӧн. Оноҥ 1968 јылда Агару Бичикти «Истина, ведущая к вечной жизни» деген бичикле ӱренетен программа башталган. Бу бичикте библиялык чындык сӱрекей јеҥил јарталганынаҥ улам, Иегова керегинде билип алган јобош улустыҥ тоозы оноҥ тыҥ кӧптӧгӧн. Тӧрт јылдыҥ туркунына јарым миллионноҥ кӧп јаҥы ӱренчиктер чӧҥӱрилген. Латинский Америкада ла ӧскӧ дӧ ороондордо католический серкпелердиҥ улузыныҥ тоозы астап турарда, Кӱнчыгыш Европада ла Африкада бистиҥ ижис токтодунаҥ јайымдалып туратан. Анайып, база да канча миллиондор улус чӧҥӱрилген (Иса. 60:22). Калганчы јылдарда Иегованыҥ организациязы, Агару Бичик неге ӱредип турганын билерге болужатан ӧскӧ дӧ тузалу јепселдер чыгарган. Эмди Иегова кара-бајырт албатыны јууп турганында бир де алаҥзыбай јадыс. Олордыҥ тоозы 8 миллионноҥ ажа берди.\\n16. Кара-бајырт албаты кемдердеҥ турар?\\n16 Иоанн кӧрӱлтезин јартап тура, кара-бајырт албаты «ончо уктардаҥ, ӱйелердеҥ, калыктардаҥ ла тилдердеҥ» болор деп айткан. Иоаннаҥ озо Захария судурчы бого тӱҥей сӧстӧр бичиген: «Ол кӱндерде ончо албатылардаҥ болгон ло башка-башка тилдерге куучындап турган он кижи иудейдиҥ эдегинеҥ тудунып, ого мынайып айдар: „Бис слерле кожо барарыс, нениҥ учун дезе Кудай слерле кожо деп укканыс“» (Зах. 8:23).\\n17. Иегованыҥ организациязы башка-башка тилдерлӱ албатыларга канайып болужат?\\n17 Иегованыҥ Керечилери, улусты ончо тилдердеҥ јууп аларга, сӱӱнчилӱ јарды олордыҥ тилине јарлаар керек деп оҥдоп јат. Оныҥ учун Агару Бичикти ӱренетен бичиктерди бис 130 јылдаҥ кӧп ӧйгӧ кӧчӱрип јадыс. Бӱгӱнги кӱнде канча јӱс тилдерге кӧчӱрилип турган ишти, кижиниҥ тӱӱкизин кӧрзӧ, кем де, качан да этпеген. Иегова кара-бајырт албатыны ончо албатылардаҥ јууп турганын бойыстыҥ кӧзисле кӧрӧдис. Анайып бу улус, башка-башка албатылардаҥ да болзо, кӧгӱс курсактыҥ ӧскӧ тилдерге кӧптӧп турганынаҥ улам, Иеговага бирлик бажырып јат. Олор бойыныҥ јарлаар ижиле, анайда ок бой-бойына сӱӱштӱ баштанып турганыла текши јарлу болот. Бу ончо неме бистиҥ бӱдӱмјибисти тыҥыдып јат! (Матф. 24:14; Иоанн 13:35).\\n18. а) Исаия 46:10, 11-ле болзо, Иегованыҥ кара-бајырт керегинде судурды бӱдӱрип турганы бисти нениҥ учун кайкатпай јат? б) Јерде јадатан ижемјилӱ улус теҥеридӧӧн барбайтанына нениҥ учун ачынбай јат?\\n18 Бис кара-бајырт керегинде судурдыҥ бӱдӱп турганын кӧрӱп, тыҥ сӱӱнип јадыс! Иегованыҥ бу судурды мынайып бӱдӱрип турганында кайкамчылу неме јок. (Исаия 46:10, 11 кычырыгар*.) Кара-бајырт улус Иисусла кожо теҥериде башкарар эдип майлатпаганына ачынбайдылар, карын Иегованыҥ сыйлаган ижемјизин баалап јадылар. Агару Бичикте, Кудайдыҥ агару тынына башкарткан да болзо, је 144 000-га кирбей турган чындык эр ле ӱй улустыҥ ас эмес темдери бар. Олордыҥ бирӱзи Крестеечи Иоанн (Матф. 11:11). База бирӱзи Давид каан (Ап. ижи 2:34). Олор, анайда ок ӧскӧ дӧ улус, јердеги райга тиргизилер. Ончо тирилген ишчилерде, кара-бајырт улуста чылап, Иеговага чындык болгонын ла оныҥ бийленер јаҥына јӧмӧжип турганын кӧргӱзетен арга болор.\\n19. Иоанныҥ кара-бајырт керегинде кӧрӱлтезиниҥ канайып бӱдӱп турганын оҥдоп турганыс бисти неге кӱӱнзедет?\\n19 Кудай ончо албатылардаҥ миллиондор тоолу улусты мынайып баштапкы катап бириктирип салган. Бистиҥ ижемјибис кандый да болзо, теҥериде ол эмезе јерде јадатан да болзо, бис канча ла кире кӧп улуска кара-бајырт «ӧскӧ койлордыҥ» (ЈТ) тоозына кирерге болужар учурлу (Иоанн 10:16). Удабас, судур аайынча, Иегова јерде улу тӱбекти баштап, кижиликти шыраладып турган башкаруларды ла кудай јаҥдарды јоголтып салар. Ол тушта кара-бајырт улуска Иеговага ӱргӱлјиге јерде иштейтен сӱрекей јакшы арга ачылар! (Ачыл. 7:14).\\nСЛЕР КАНДЫЙ КАРУУ БЕРЕР ЭДЕЕР?\\n1935 јылга јетире кара-бајырт керегинде кандый јастыра оҥдомол болгон?\\nКара-бајырт албаты канайып кӧптӧп калган?\\nИегова кара-бајырт улусты ончо албатылардаҥ јууп турган деп недеҥ кӧрӱнет?\\n139 КОЖОҤ Бойымды јаҥы телекейде деп сананадым\\nБу јӧрмӧлдӧ элчи Иоаннга берилген кӧрӱлте шӱӱжилер. Ол кара-бајырт улустыҥ јуулганын кӧргӧн. Бу кӧрӱлте кара-бајырт улустыҥ тоозына киретен улустыҥ ончозыныҥ бӱдерин тыҥыдар.\\n«Свидетели Иеговы — возвещатели Царства Бога» деген бичиктиҥ 159—163 бӱктерин кӧрӱгер.\\nИсаия 46:10, 11: «Учында не болорын бажынаҥ ла ала айдадым, эдилгелек немени јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери айдадым. „Мениҥ амадуум бӱдӱп калар, бойымныҥ табымды бӱдӱрип саларым“ — деп айдадым. Кӱнчыгыш јанынаҥ барынтычы (хищная) кушты ла мениҥ табымды бӱдӱретен кижини ыраак јердеҥ кычырарым. Айтканымды ла амадуумды бӱдӱрип саларым».\\nАлтай тилге бичиктер (1998—2022)","num_words":3619,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.206,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27901.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Манјӱректе тудум иштер ӧдӧр - altaicholmon\\nМанјӱректе тудум иштер ӧдӧр\\nDoppelmayr\/Garaventa деген австрийско-швейцарский структура канатный подъемник тудар иштер ӧткӱрер.\\nМанјӱректеги курорт бери келип турган туристтердиҥ тоозы быјылгы келер сезондо 20 процентке кӧптӧӧрине иженет. «Доппельмайр Раша» ООО деген австрийско-швейцарский компания тудатан јаҥы канатный јол бу курорттыҥ ижине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр. Контракттыҥ баазы — 989 миллион салковой, тудум иштерди келер туучаналык сезон башталар алдында тӱгезери планга кийдирилип калган. Рыноктыҥ туружаачыларыныҥ шӱӱлтезиле, алтай курорттӧӧн туристтер келери јӱк ле улус јыҥылаар јолдорды искусственный карла бӱркеери јеткилделген соҥында кӧптӧӧр, бу иштер кӱчӱрген ай кирезинде бӱдер дежет.\\n«Горнолыжный комплекс «Манжерок» компания (ГЛК) Манјӱректиҥ кӧлиниҥ јанында јаҥы канатный јол тудары јанынаҥ генподрядчикти талдаары аайынча конкурстыҥ уч-турулталарын кӧрди. Конкурска эки угузу бичик аткарылган болгон — «Национальный канатный јолдор» ООО-��оҥ (НКД, Росјӧӧжӧ шиҥжӱде тудат, Кабардино-Балкар Республика) ло «Доппельмайр Раша» ООО-ноҥ (Doppelmayr\/Garaventa деген австрийско-швейцарский структура). НКД бастыра ишти 1,5 миллиард салковой (баштамы баа 1,51 миллиард салковой) акчага бӱдӱрер кӱӱндӱзин угузарда, «Доппельмайр Раша» — 989 миллион салковойго. Адакыда НКД-ныҥ угузу бичиги јарадылбаган, јӧптӧжӱ конкурстыҥ экинчи туружаачызыла тургузылган. Конкурстыҥ јеҥӱчили ишти 90 кӱнниҥ туркунына бӱдӱрип салар учурлу.\\nСбербанктыҥ структуралары 2011 јылдаҥ ала «ГЛК «Манжерок» АО-ныҥ ээзи болуп јат. Синюха кырдыҥ јанында, Манјӱректиҥ кӧлиниҥ јаказында јыл туркунына иштеер туучаналык курорт тудары 2007 јылда башталган. Бу ӱлекердиҥ инвестициязыныҥ кеми 2,6 миллиард салковойдоҥ кӧп. «Манјӱрек» ГЛК — Алтай Республикада эҥ јаан дегендердиҥ бирӱзи. Курорттыҥ јеринде иштеп турган канатно-кресельный јолдыҥ узуны 2300 метр кире — Сибирьде эҥ ле узун болуп јат. Ол алдындагы станцияны Кичӱ Синюха кырдыҥ бажыла бириктирет. Jаҥы сегис јерлӱ гондольный пассажирский подвесной канатный јол кӧлдиҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында тудулар. Улус отурар-тӱжер бир станция талайдыҥ кеминеҥ 957,2 метр бийик кеминде болор, экинчизи — талайдыҥ кеминеҥ 1000 метр бийик кеминде.\\nJаҥы канатный јол тудары керегинде шӱӱлте курортто кышкы туризмди канча ла кирези кӧптӧҥ ӧскӱрер деген амадула эдилген деп, «ГЛК «Манжерок» АО-ныҥ генеральный директорыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Анатолий Майков куучындаган. Jаҥы јолдыҥ аргалары — бир сааттыҥ туркунына 2400 кижини тартар — бӱгӱн иштеп турган канаттыйына кӧрӧ, эки катапка кӧп болор. Улусты апарары база тӱргендеер — улусты јетирер јерге 25 минуттыҥ ордына 6 минуттыҥ туркунына јетирер.\\n— Сибирьде мындый јол јӱк ле бисте болор — деп, господин Майков угускан.\\nОныҥ айтканыла, јаҥы канатный јол иштеп баштаза, курортко туристтердиҥ јанынаҥ јилбӱ јаанаар. «2017 јылда бистиҥ комплекске 220 муҥ кире кижи келип јӱрген (былтыр јыл туркунына бистиҥ республикага келген туристтердиҥ тоозы 2 миллион болгон). Jайдыҥ ӧйинде кӱнине бисте 5 муҥ кире кижи болот, онызы республиканыҥ курортторына сӱрекей јакшынак кӧргӱзӱ» — деп, ол куучындаган.\\nАнатолий Майковтыҥ темдектегениле, курорттыҥ јарамыкту ӧзӱми туучаналык јолдорды искусственный карла јеткилдееринеҥ камаанду. «Туристтер Кичӱ Синюханыҥ бажында ӱстиги станциядаҥ јыҥылаарга база кӱӱнзегилейт, анда јыҥылаар јолдор бар, олорды јӱк ле јазап салар керек — арутаар, суучактар агатан јерлерди белетеер керек. Jе кырда кардыҥ кеми бир аай болбойт: кырдыҥ бажында кар кӧп болуп турган болзо, оныҥ кырлак јерлеринде карды салкын учурта берип турган кайа-таштарлу јерлер бар. Оныҥ да учун Синюханыҥ ӱстиги станциязынаҥ улус чанала јыҥылабай турган болгон» — деп, ол јартамал эткен.\\nМанјӱректеги курорттыҥ јеринде туучаналык јолдорды искусственный карла бӱркеери јанынаҥ механи��еский системаны тӧзӧӧриниҥ ӱлекери «Россия Федерацияда ич ле тыш туризмди ӧскӱрери (2011-2018 јылдар)» деген федерал адылу программа аайынча иштейт деп, Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствозы јетирет. Алтай Республиканыҥ тураныҥ ипотечный кредитованиези аайынча агентствозы (АИЖК) 2017 јылдаҥ ала бӱдӱрип баштаган ӱлекердиҥ инвестициязыныҥ кеми 505,3 миллион салковой. АИЖК-ныҥ пландаганыла, иштер 2018 јылдыҥ кӱчӱрген айында бӱдер учурлу.\\n«Сибирь-Алтай» ООО-ныҥ туризм аайынча директоры Юлия Володинаныҥ айтканыла, јыҥылаар јолдорды искусственный карла бӱркееринеҥ туристтердиҥ тоозы кӧптӧӧри кӧнӱ камаанду, андый ӱлекерди бӱдӱрери јанынаҥ куучын он јылдыҥ туркунына ӧдӧт.\\nКурч сурак Алтайда канатный јолдор једишпей турганыла колбулу эмес — олордыҥ аргалары јаан. Ю. Володинаныҥ айтканыла, бастыра сурак-айалга јыҥылаар јолдорго кар једишпей турганыла колбулу. «Манјӱректеги јыҥылаар јолдорды јылына эки ле айдыҥ туркунына искусственный карла јеткилдеер керек, Кемеровский областьта Шерегештеги курортто — 6-7 айдыҥ туркунына. Кыштыҥ ӧйинде Алтайга ла Шерегешке келип турган туристтердиҥ тоозы — бир онго. Манјӱректеги ГЛК кандый да болзо, Шерегештийине тыҥ ла конкурент болбос. Искусственный кардыҥ чыҥдыйы тӱҥей ле эмеш јабыс болот» — деп, ол темдектейт.","num_words":1220,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19464.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Айылым — байлыгым, јӱрӱмим! | Официальный сайт газеты \"Ажуда\"\\nАйыл-јурт дегени кижиниҥ аайлу-башту, тоомјылу амыры, ырысту јадыны ла Кудайдаҥ берген байлу ла агару јурты. Айыл-јурт ук-билениҥ, чындык сӱӱштиҥ ле јӱрӱмниҥ тынын ла ӧзӱмин кичеейтен, санаа-укаазын кожуп, амыр-энчӱзин корыйтан, су-кадыгын тыҥыдатан, ырым-сезимин ле кылык-јаҥын оҥдоп, эбин-јӧбин табып эрмектежетен бийик тӧс јер.\\nАйыл-јурт — кижиниҥ билезиниҥ јайым кыймыгузыныҥ јолын ачатан айлаткыжы, аҥылу ла таҥынаҥ јадар ырысту тӧзӧмӧли учун, оны баалап ла байлап јӱрер керек деп бодойдым.\\nОзодо алтай улустыҥ текши культуразы — ол узанып эткен эдим-тудумы, кабынган ар-јӧӧжӧзи, јӱрген салымыныҥ айткан сӧстӧри тереҥ ле бийик болгоны учун, байла, кааза айлыс пирамидаларла колбузы кайкамчылу ла учурлу. Айыл-јуртыбыс — ол бистиҥ культурабыс.\\nЭрте чактаҥ ала айыл тудардаҥ озо чакы тургузатан, чакыныҥ аайыла содон айыл тудуп, эжигин, тӱнӱгин эптеп эдетен.\\nЧакы ла кааза айылдардыҥ учурын јазап сананып кӧрзӧгӧр, тегин болор ло јерге тутпаган, је талдантылу чакызы ла айылы чирибес, курсагы ачыбас, ӱрелбес, јылу, ыжык јерге тургузары бӱдӱн философия.\\nЭмди де турлулардыҥ эски чакыларын ла айылдарын кӧрзӧҥ, кандый да јуук, кару. Оныҥ да учун алтай кижи озодоҥ бери айылдыҥ байын тудуп, оныҥ ичи-тыштын кара немелердеҥ корулап, арчып арутайтан.\\nАйыл��нда јӱрӱм улалзын, амыр-энчӱзи бек болзын деп турган болзо, јаан јашту билер кижини кычырып, талдап алган јерге чакыны кайда тургузарын јӧптӧӧр эмтир.\\nАйылду, чедендӱ болзо, чакыны чеденниҥ эжигиниҥ сол јанында тургузар. Чакыны тургузардаҥ озо оныҥ јерге барар тужын ӧртӧӧр, эмезе кайыҥныҥ тӧгӧдиле сӱртӱп салза, узак ӧйлӧргӧ чирибес, јыгылбас, бажын суу кирбес этирте јараштыра јазаар. Чакыны тургускан кийнинде, оныҥ эҥ баш ӱйезине аттыҥ кылынаҥ кыйра буулап, сӱтле ӱрӱстеер, арчынла аластаар, айдынар:\\nКӧк тайганыҥ кой арчыны,\\nКорулап салзаар мал чакыны.\\nАк тайганыҥ ат арчыны,\\nАлкыштап салзаар ат чакыны.\\nСӱтле ӱрӱстеп, алкыш айдар:\\nСӱт энебис кӧрӱмдӱ,\\nСӱт алкыжыс быйанду.\\nКурбустан ийген теејилӱ,\\nКудай салган салымду.\\nСӱт чачканда, эрмектӱ,\\nСӱт ийгенде, эжилӱ,\\nАк чачканда, алкышту,\\nКӧк алганда, быйанду.\\n( Ерехонова О.К.)\\nМынайда баалаар, нениҥ учун дезе чакы — ол эр кижиниҥ јуртын темдектеер байлу кереези ле сӱнезиниҥ амыраар јери, билезиниҥ амыр-энчӱзи.\\nАт чакызы ээлӱ. Оныҥ учун чакыныҥ јанына табыштанбас, кожоҥ-комыт ӧткӱрбес, айландыра базып, јӱгӱрип, тыҥ јаактабас. Эҥирде балдардыҥ табышту ойыны, чыҥырыжы угулбас керек.\\nЧакыны малтала чаппас, бычакла кеспес, бичибес, јонбос, агашла сокпос, айса болзо, ээзиниҥ эрјине адыныҥ сӱр-сӱлтери чыгар. Ат маҥтап, ыраак јол-јорыкка барып болбос, једер-јерине јетпес, оорыыр, јобоор, кӱч-чинези чыгар. Чакыда турган малды ӱркитпес, сокпос. Кинчеги бойоорго једер, сӱнегер качар.\\nӦскӧ јер јаар кӧчӱп баратса, чакыны тийбес, кожо албас, јыкпас, аҥтарбас. Оны арчындап, сӱтле ӱрӱстеп, алкап салар:\\nJети ӱйелӱ чакымныҥ\\nJерде ӱйези бек болзын,\\nJеереним турган чакымныҥ\\nJеле буузы бек турзын.\\nАлты ӱйелӱ чакымныҥ\\nАргымагым турган чакымныҥ\\nАрга-кӱчи бек турзын.\\nТаш чакыбыс јажына\\nТурган јердеҥ јыгылбазын,\\nТӧзине, бийик бажына\\nТӱмен јон бажырып јӱрзин,\\nТӱжӱп мында јаҥдап јӱрзин.\\n(«АЧ» «Таш чакылар»).\\nЧакыныҥ ээзи сӱреен ырымчы. Албатыныҥ кебин алып, кижи чилеп, ары јанынаҥ сезип турар. Jакшыны-јаманды, айыл-јуртта байрам болотонын, кандый бир јакшы кылыкту кижи келерин, буулалган ат ажыра айылдыҥ ээзине јетирӱ де эдер аргалу. Атту айылчы ак санаалу, амыр тапту болзо, чакыда ат амыр, токыналу уткыыр. Jе шоктоп, јаман санаалу кылык эдерге јӱрген кӱлӱк чакыга тӱшпезе де, турган ат шокырып, ӱркип, токтобой барар, нениҥ учун дезе чакыныҥ ээзи буулап койгон аттарды кӱйбӱредер.\\nЧакылар кай чӧрчӧктӧрдӧ кӧп туштайт. Баатырдыҥ чакызыныҥ учы јердиҥ јети кадын ӧткӧн Эрлик — бийдиҥ болзо, ӱстиги учы — Ак-Айаска кӧмӱлген Ӱч-Курбустанныҥ, тал-ортозы баатырдыҥ, оныҥ да учун чакылар ырымду.\\nТогус кырлу мӧҥӱн чакы —\\nАлтыгы учы алтыгы ороон,\\nАйбыстанныҥ бу чаданы.\\nӰстиги учы ӱстиги ороон —\\nӰч-Курбустан бу чакызы —\\nТал-ортозы кара калтар јакшы атту\\n(«Маадай – Кара». Калкин А.Г.)\\nJаҥы чакыны этсе, 6 — 7 ӱйеге јетире болор, 9 -12 ӱйеге једер эмтир. Кажы ла кижи бойыныҥ ӱйезин канчага јетире билер, ончо ӱйелӱ чакы эдет. Ӧскӱс те арткан улус, тӧрӧӧн-туугандары ас та кижи бар. Олорго ӱйезин кем айдып берген деп тураар. Jе ондый да болзо, олор чакызын тургузып, энчизин алып јӱрген деп сананадым.\\nЭмдиги ӧйдиҥ улузы да бойыныҥ угы-тӧзин чек билбези бар. Jе ондый да болзо, алтай кижи јаҥы айылду болгон уулдарына јаҥы айыл тудуп, чакызына уулдыҥ ук-тӧстӧриниҥ таҥмаларын, јайаачы байлу аҥ-куштарын чертип, алтай кулјалар јурап тургусканы сӱреен сӱрлӱ.\\nЧакыныҥ тузалузы ла учурлузы сӱреен јилбилӱ. Озодо чакыныҥ болужыла ӧйди темдектеер болгон. Чакыныҥ кӧлӧткӧзи эртен тура кӱнбадышка баштанып, эҥ узун деп кӧрӱнер, тал-тӱште кӧлӧткӧзи тӱндӱк јаар баштанып, кыска болор. Эҥирде кӱнчыгышка баштанып, кӧлӧткӧзи узун болуп кӧрӱнер. Алдында улус чакыныҥ кӧлӧткӧзи аайынча ижин бӱдӱретен, айылчы кижи кӧлӧткӧни кӧрӱп, айылы јаар атанатан. Озодо улус кӱнниҥ аайын чакынаҥ база кӧрӧтӧн. Кӱнниҥ јабызын, бийигин чакыныҥ кӧлӧткӧзинеҥ кӧрӱп, јааш ла кааҥ кӱндер болотонын аайлап туратан.\\nАлдында ӧйдӧ, кандый бир байрамдарда, эр кижи аракы ичеле шалбаарза, оны кийиске оройло, чакыга јаба буулап, серигенче таҥар болгон. Чакыга јаба буулатпаска эр улус кӧп аракы амзабайтан. Нениҥ учун дезе чакыга буулаткан кижи канча ӧйгӧ улуска кӧрӱнбей, уйалып, балдардаҥ да јажынып јӱретен.\\nАлдында кыс бала кижиге барза, уулдыҥ ада-энези (кудалары) кыстыҥ ада-энезиниҥ айлыныҥ чакызына мал экелип, куда ла кудагай минзин деп буулап ла ийзе, «Кыс бала келген айылда јадар, таш таштаган јерде јадар учурлу» деп айтканы, ӱйедеҥ ӱйеге эптӱ-јӧптӱ кудалар болуп, ийделӱ јурт тудуп, јииттер амыр-энчӱ јадатанын кӧргӱскени. Чакыга ат буулабаза, олордыҥ јурты кирелӱ, кӱӱн-санаазы јабыс деп чотолотон.\\nАттыҥ чакыларынаҥ башка, озогы таш чакылар, мӱргӱӱлдиҥ тӧс чакызы, айылдыҥ кереминиҥ тӧс чакызы, албатыныҥ Эл Ойыны деп јыргалы болотон јерди темдектеп, элге ыраагынаҥ кӧрӱнер эттире јонгон бийик агаш чакы, јурттардыҥ бажында турар уткуул чакылар, боочы-ажуныҥ бажында јелее чакылар тургузылат.\\n«Мӱргӱӱлдиҥ тӧс чакызы сӱрекей тыҥ байлу, бу чакыныҥ ээзи учуп јӱретен эмтир. Кайдаар, кайдаар барып јадала туштаза, ол чакылу тагылдарга соныркап кирбес, айса болзо, чакыга «соктыртарыҥ» дежер». (Малташева Јала Кармановна).\\nКам укту кижиниҥ чакызы кӧзнӧктӱ болор. Олордыҥ бажында ӱйт эдип салган. Бир де, эки де кӧзнӧктӱ. Бу ӱйт ажыра ол улус ӱстиги де, јердиҥ алдында да ороонло куучындажар аргалу. Чакыныҥ ӱйелериниҥ алдында кӧзнӧк лӧ тутка база јонот. Ого улус армакчы кадып, кайыш јелее буу ӧткӱрер ӱйттер эдер эмтир.\\nЧакыныҥ кийнинеҥ содон кааза айыл тудар. Ай јаҥыда агаштарды белетеер. Тыттыҥ чӧбрӧзин сойып, ӱсти-ӱстине салар, талдыҥ чырбагалдарыныҥ чичкезин, тӱзин јууйтан эмтир. Шерде-сыра болотон агаштардыҥ кадарын сойор.\\nАгаштыҥ каазазын тулаан, кӱӱк ай��арда сойор, бу ӧйдӧ короны тыҥ, курт-коҥыс бачым јууктабас, јибес те, ӱрелбес те. Узак јылдарга улай турар. Айылдыҥ эжигин кӱнчыгыш јаар эдер, анайда тутпаза, оныҥ ичин канайып аайлу-башту тургузатан.\\nАлтай кижи эжик ажыра эҥчейип киргени — ол элдеҥ озо Jайыкка, тӧрине, от-очогына бажырып киргени эмтир. Оноҥ айылга кирзеҥ, ээзи кандый чӱм-јаҥ тудуп турганын сезип ийериҥ.\\nАйылды тудардаҥ озо алтай кижи ару ак тӧстӱ ле кара тӧстӱ агаштарды ол эмезе байана агаштарын билер учурлу. Ару тӧстӱ агаштар — ол кайыҥ, мӧш, тыт, эргиш, ыргай. Кара тӧстӱлер — ол чиби, аспак, чычрана, терек, јойгон (З. Тырысова). Эне агаш кара тӧстӱ деп уккам.\\nАйылдыҥ ичинде эҥ байлу ла учурлузы — ол От-Эне ле Ак Jайаачы, от-очогы. Нениҥ учун От-Эне? Одырган одын ада-ӧбӧкӧлӧри энеге бодолду тоогон, эне кижи ак-јарыкка бала сыйлап, агару керек эдет, балдарын јаан јӱрӱмге белетеп, јолын ачат. От-Эне аш-курсагын јылыдып, азырап, бистиҥ јӱрӱмисти улалтып корулайт. Оттыҥ энези теҥериниҥ 9 кадында јӱрер деер. Ол кижи ле Кудайдыҥ ортозында колбу тудар эмтир.\\nАйылдыҥ чип-чике ортозында, тӱнӱктиҥ алдында от-очок турар. От-очок — ол эки кижиниҥ агару ийдези, бала-барказыныҥ ӧзӱми, су-кадыгы ла тӧс тазылы. Очогыстыҥ кудайы — От-Эне.\\nТӧрдиҥ бажы тӧстӧк кӱл—\\nОныҥ байын байлактаар.\\nТӧртӧн эки Ак-Быркан\\nОныҥ јаҥын јаҥдайлы,\\nОттыҥ бажы обоо кӱл—\\nОдус эки Ак-Быркан\\nОныҥ јаҥын јаҥдайлы.\\nНениҥ учун «обоо кӱл» деер? Алтай улус очоктыҥ бажында тӧр келтейинде кӱл болчоктоп саладылар. Оны «обоо кӱл» деп айдадылар. Бу кӱлди бир де кыймыктатпас, чачпас. Оноҥ ол кӱлдеҥ аларга да јараар (кайдаар-кайдаар кӧчӱп барып јатса). Бала кандый бир айылга келзе, оныҥ тумчугына кӱл сӱртер. Кийнинде ол бала база катап кирзе, оттыҥ ээзи танып ийетен эмтир. Бу оттыҥ ээзиле таныштырып, оды-кӱлинеҥ алкыш јетсин, су-кадык јӱрзин, јаанап, угы-тӧзин улалтсын дегени.\\nБала-баркага јол беригер,\\nОттыҥ ээзи узун чачту, јӱзӱн-јӱӱр јинјилерлӱ, оныҥ да учун одус башту От-Эне, кырык башту Кыс-Эне деп айдар эмтир. Оныҥ кийген тоны алтын, темир кырлу, тӧжӧги болзо, кӱл-кубал, тӧртӧн башту кызыл-марал чырайлу, ак-сары атту, бӱткен јери Кӧк Теҥериде, бажына кийгени кӱкӱрт-јалкын, кеендиги јерде болор кыс эмтир.\\nОт-очок сезим белгелӱ, байлу, алкыш-быйанду, јайым-кӧгӱстӱ, ойлу кӧрӱмдӱ. От — ӧзӧтӧн бала-барканыҥ ачык јолы. От — јурттыҥ, јӱретен јӱрӱмниҥ бажы. Айыл-јурттыҥ бажы эр кижи, ол курчу-куйагы, амырын корулаар кижи.\\nЭр кижи айдыҥ 3-чи, 8-чи јаҥызында балдарын јанына отургызып, одын байлап, алканып, одына арчын салып кӱндӱлезе, бала-барказы тоомјылу, кӱӱн-санаазы бийик, килемји јӱректӱ, тереҥ сезимдӱ болор деп сананадым.\\nКандый ла курсакты белетезеҥ, озо ло баштап отко салып амзадарыҥ, јаҥы тӧрӧгӧн уйдыҥ урагын ӱрӱс эдер, кой, мал сойгондо, кайнаткан тӧштиҥ сӱме кабыргазынаҥ, јодо-карынаҥ, ончо эт бажынаҥ кичинектеҥ кезеле, теејилеп амзадар, алкыштаар.\\nКызыл чогына курсак аскан,\\nЈалбыш бажыла куучын айткан.\\nАкту кӱӱнимнеҥ тамзыктайдым.\\nОтко амзаткан кийнинде, айылдыҥ ээзи эр кижи амзайт, эр кижи айылда јок болзо, јаан уулы амзаар, оныҥ энези, оноҥ ары бала-баркалары. Мал-аштыҥ сӧӧктӧрин отко салбас.\\nJаҥы јурт тӧзӧгӧн уул бойы айыл-јуртту, отту, очокту болотон. Той эдер тужында эне-адазыныҥ одын арчып, ойто от камызылат. Ол уул бала эр кемине јеткени ле јурт тӧзӧгӧниниҥ учурлу темдеги.\\nТой этпеген, одын камыспаган, отты аш-курсагыла эл-јонды кычырып, јыргадып амзатпаган болзо, јуртка келген баланыҥ чачын эки эдип јарбаганы — кинчек, јаантайын оору-јоболдоҥ чыкпай, јурты алаҥ ачык, коручылы јок болор. Ол јерге барза, эки бойын билишпес, туш улус болуп јӱрер. «Оныҥ учун јурт тӧзӧӧргӧ, бала-барка азыраарга турган јиит той-јыргалын эдип, очокто одын камызар јаҥду. Jурт тӧзӧлгӧн кийнинде, отты байлаар керек. Байын тутпаза, от-очогы быртып калар. Айыл-јуртына кериш-согушту јадып, бала-барказы амыр јок болор эмтир». (В. Муйтуева, М. Чочкина, «Алтай јаҥ»)\\nОт сезимдӱ, ырымду белгечи:\\nОт јалбырап, кӱӱлеп, куучындажып тургандый кӱйзе, јакшы, ак санаалу кижи келип јатканын белгелегени. Бу тушта от шулураганы деер. Айылдыҥ ээзи ӱй кижи шулурла куучындажып, ајыктап, содойо отурган кызыл кос кӧрӱнзе, сӱӱнер.\\nКоноочы одыма кондыра отурып,\\nСолун-собурды омок сурадым.\\nОзогы очоктыҥ ордына содойып,\\nСоҥузыннаҥ айылчы болор ло деди.\\nОндый солунды уккан ла бойым,\\nОт-Энени алкап баштадым.\\nАйса болзо, ӧскӧ ороонныҥ\\nАйылчызы деп бойыма иженедим.\\nJоон кос кӧрӱнзе, оборы јаан кижи, ол эмезе барлу келин келерин ырымдаар.\\nЭр јанында эр кижиниҥ, эпши јанында ӱй кижи келериниҥ белгези. Коноочыны аш-курсакла кӱндӱлеер, алкап салар.\\nКосты јастандырып, кӱлди тӧжӧндирип, кубалыла јаап, «амырагар, уйуктагар» деп, косты эки турунла тудуп, араай јыгып салар.\\nКоноочы кондырган От-очок,\\nКозы изӱ От-очок.\\nКызыл отту таш очок!\\nОп, куруй, От-Эне одым!\\nКоноочыны тӱште уйуктатпас, бажы оорыыр, тӱжине ле уйкузыраар. Коноочыны кӱндӱлебезе, айылдап келип јаткан кижи јеткерге де туштаардаҥ айабас. Оттыҥ косторын јууп кокпос, ортозында коноочыны да одоо согуп саларар. Коноочыны јаантайын кӧрӧргӧ база албаданбас.\\nОт ачынып билер, оныҥ јалбыжыныҥ ӱстиги јаны — бажы, орто јалбыжы — колы-буды, эди-каны, косторы — сӧӧк-тайагы. Алды јалбыжы турган тӧзи, јалбыжы јаан болзо, куучын сурап турган деер.\\nОттыҥ косторы чарчап, табыштанып турза, мал-аштаҥ чыгым болор, кериш-чугаанга дежер.\\nОтты ажыра калыбас, баспас, будыла тееп ӧчӱрбес, кӱлин кӧмӧ баспас, чукчыбас, каза теппес, тӱкӱрбес. Отло соотоп берижерге, ӧчӧжӧргӧ јарабас. Оттыҥ ээзи катуланар.\\nОттыҥ бажында тӧр јаар јоон турун, агаштыҥ јоон учын салбас, чичке учынаҥ баштаар. Турунды эжиктеҥ тӧр јаар кечире саларга јарабас. Отто кӱйӱп јаткан тоормошко отурбас, теппес. Jетире кӱйбеген турунды, кызыл косту кӱлди айылдаҥ чыгарарга јарабас.\\nОтко сӱрее-чӧп, баштыҥ кылын, тырмакты, ӱй кижиниҥ, кыс баланыҥ кирлӱ бӧстӧрин салбас, быјарсытпас, айса болзо, бала таппас, эди-канынаҥ баалу айрылбас. Отко ачу-корон аракы јаҥдабас, таҥкыныҥ когын, тарткан учтарын да салбас. Отко кадулу агаш одырбас. От карылар, миистӱ-оосту неме уулабас, турунын бычакла јылдырбас. Турунды печкеге будыла, темирле, агашла тыктап кийдирбес. Айса болзо, оттыҥ ээзи ачынар, ӧрт-неме чыгарар, бу ӧрӧ бичилген јарабастарды эдип турган кижи јаантайын ӧртӧнип јӱрер, колы-буды оорыыр.\\nСӱре чачары кезедӱ,\\nОт салбаза, кӱл туйук,\\nОчок арутабаза, кӱл туйук.\\nОт сӱреези коркышту,\\nОт јалбыжы куучынду,\\nОт чырайы кӧрӱмдӱ,\\nӦрӧ чыгар бӱдӱмдӱ.\\nӦскӧ јерге кӧчсӧ, оды-кӱлин арутап, обоо — кӱлдеҥ бӧскӧ тӱйӱнчектеп алала, јаҥы турагарга экелетен эмтир. Ӧскӧ улус јаткан айылдыҥ кӱлин арчыйла, экелген кӱлин печкезине салып, одын камызып, арчын салып, кӱндӱлейтен болтыр.\\n«Очоктыҥ ӱч буды ӱч толыкту Кудайысла, чике тӧр бажында турган буды теҥери јайаанла тудуш. От ийдезиле тыҥ. Оҥ јанында буды — ол суу ийдезиле бирлик, сол јанында буды Алтайысла, јер — ийделе бирлик. Кам укту улустыҥ бутту таш очогы келер, эмдиги, ӧткӧн ӧйлӧрди темдектейт». (З. Тырысова).\\n«Очокты айылдаҥ ала-кӧнӧ кыймыктатпас, чыгарбас—бу јаман белге. Очокты айландыра баспас, каҥза какпас, теппес». (М.С. Кудачинова).\\nОчоктыҥ бажына болор ло кижи отурбас. Кайда-кайда той-јыргал, ӧскӧ дӧ байрамдар болуп јатса, айылда турган очогын чыгарбас, бербес.\\nУс кижи очок јакыган кижиге эткен очогын экелип табыштырза, алкап берер.\\nӰч очоктыҥ јебизиндий,\\nӰч карындаштый нак јадыгар!\\nОчок эткен усты куру колду чыгарбас. Сый-белегин озолондыра белетеп, чайладар. Алкыш-быйанын айдар. Айылга очокты тургузып, от салып ӱрӱстеп, байлап, јаҥдап салар.\\n«Алтай эр кижи боду, неме керектебес, ӧдӱрим эмес те болзо, оныҥ очогында оды сӱрекей бай кӱлдӱ, кӧжӧгӧзинде ырыс сӱрекей јаан болуп јат. Очогыныҥ јалбыжын, айыл-јуртыныҥ ырызын корыган Jайыктар сӱреен кӧп, кӱчтӱ» (Т. Акулова).\\nОзодо балазы токтобос улус очокто кӱлдиҥ алдында јерди казала, баланыҥ јадынын, эрик јокто, ого кӧмӧтӧн эмтир. Оны корулаар, јаман неме јууктатпас эмтир.\\nJаскыда баштапкы кӱкӱрт болзо, от јайыгына арчын салып, сӱт ӱрӱстеп, талкан-курутла кӱндӱлеп мӱргиир.\\nКӱкӱрт јалкын бажынаҥ\\nКӱркӱреп чыккан От – Эне!\\nКӧк Айасту јеринеҥ\\nБычылу кӱйген От-Эне!\\nАгар јалкын бажынаҥ\\nАйланып кӱйшен От-Эне!\\nАлтайыстыҥ байлу кӧк арчынына барза, айыл-јуртын, от-очогын арутап салар. Арчынду јерге једеле, база от камызып, кыйра буулап, сӱт ӱрӱстеер, аш-курсагынаҥ амзадып, тоомјылу, тӱргендебей, табыланып араайынаҥ јанар.\\nАрчынды айылына экелзе, от-очогын амзадып, јаҥыс арчынды салбас, оныла кожо сӱт ӱрӱстеп, аш-курсагыла кӱндӱлеер. Jайык бар болзо, ого салып айдынар.\\nАрчын јытту Алтайымнаҥ\\nКӧгин ӱзӱп айлыма экелдим.\\nАк јайыг��мды байлайдым.\\nАк мӧҥкӱлӱ тайганаҥ\\nКеректеп ӱскен кой арчыным,\\nАрутап берзеер, кӧк арчыным.\\nБойыныҥ одына улустаҥ сурап алган аш-курсакты салбас, этти тиштебес. Ачу ашты качан да отко јаҥдабас. Курт-коҥысты, јыланды отко салбас, оттыҥ ээзи јескинер.\\nАлтай эр кижи бойыныҥ јуртын, јаткан айылын аластаарга чаптыксынбас, уйалбас, јалкуурбас, коркыбас јаҥду. Эр кижи чӱм-јаҥын билип, байланып, ого балдарын ӱредер ле таскадар учурлу.\\nАйыл-јуртында салган оды кӱйбей, бырыксып турза, ачынбас, айткыланбас. Айак-казаны оодылып, стенелери табыштанып, ӱйи, бала-барказы оору-јоболдоҥ чыкпай, ырыс-кежиги астап, чугаан-табыштары кӧптӧп, ол эмезе бала-баркаҥ кызылып турза, «айлыныҥ оды катуланып турган» дежер.\\nАйдарда, бала-барказы оорыбазын, кара санаалар кирбезин, мал-ажы амыр турзын, ӧскӧ улустыҥ кӱйӱнижи јетпезин, баланыҥ кудын берзин деп, айыл-јуртыныҥ одын јымжадып, ӧрӧ кӧдӱрип, такыыр керек.\\nБу мӱргӱӱлди «тӧс эткени» деп база айдар. Бала табылбай турган улустыҥ айлына база тӧсти тургузар. Мӱргӱӱлди, ӧскӧзин де ойо кӧрӧр, билер јарлык кижиге баштадып, мӱргиир, аластанар.\\nБу ӧйдӧ айылдыҥ эр улузы ачу аш амзабай, бай тудар. Ары-бери базып кейтибес, тоомјылу кылык-јаҥду јӱрер. Ӱй кижи ару-чек болор учурлу.\\nОзолондыра айыл-јуртыныҥ ичи-тыштын, от-очогын, Jайыгын белетеп арутап алар керек.\\nКойды сойып, эт-кӧчӧзин кайнадып алар. Ончозын агаш айактарга эш эдип кезеле салар. Экинчи айакка аарчылу сарјуны, курутты, теертпекти, талканды эштеп салар.\\nЭртен тура айылыныҥ одын камызар. Jарлык кижи байлу кӧк арчынды отко салып, јолды арчып, арутап, Умай-Энеге јетсин, билениҥ ээзиниҥ адын адап, сӧӧгин айдат, тӧс ыйыктарын, бала-барказын адап, оору-јобол табарбазын деп, амыр-энчӱ јуртазын, ару кӱӱн-санаазын, јол-јорыгын ачсын деп алкаар, айыл-јурттыҥ ичин аластаар эмтир.\\nКудачинова М.С., Оҥдой јурт\\nБадакина — Малташева Ј.К., Коркобы јурт\\nАтарова В.К., Коркобы јурт\\nТокоекова А.Т., Алтыгы Талду јурт\\n1. «Алтай алкыштар», Укачина К.Е., Ямаева Е.Е.\\n2. «Материалы по шаманству у алтайцев», Анохин А.В.\\n3. «Чӧбӧлкӧптӱҥ јӱрӱми» — Чевалков М.В.\\n4. «Памятное завещание», Бедюров Б.Я.\\n5. «Семья у алтайцев», Шатинова Н.М.\\n6. «Алтай и его инородческое царство», Ядринцев Н.М.\\n7. «Слово об Алтае», Бедюров Б.Я.\\n8. «От Очок – От Эне», Ерехонова О.К.\\n9. «Ат ӱстинде јӱрӱмис ӧткӧн», Акулова Т.\\n« Родительский дом — начало начал…\\nБалдар терроризмге удура »","num_words":4779,"character_repetition_ratio":0.026,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14089.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Страховой медицинский тӧзӧлмӧни солыыры керегинде - altaicholmon\\nКалганчы ӧйлӧрдӧ улус страховой медицинский тӧзӧлмӧни солыган учуралдар кӧптӧп баштады. Бир тергееде јадып, ӧскӧ тергееде темдектелген страховой медицинский тӧзӧлмӧгӧ солыганы салтарлу деп јартаар керек. Мындый учуралдар бистиҥ де јерде учурап јат. Бу шылтактаҥ улам «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы Алтай Республиканыҥ кыйалтазы јогынаҥ медицинский страхованиениҥ территориальный фондыныҥ каруулу ишчилеринеҥ јартамал алган.\\nАндый тап-эрик бисте бар. Је таҥынаҥ кижи тӧзӧгӧн страховой медицинский тӧзӧлмӧлӧрдиҥ сӧзине ајарыҥкай болор керек. Бис олордыҥ эрмегин угуп, ӧскӧ тергееде тӧзӧлгӧн тӧзӧлмӧгӧ қӧчӧ берзебис, ол јердиҥ «кижизи» боло бередис. Байа Горно-Алтайск калада, ол эмезе аймактарда јаткан кижи оорый бергенде, су-кадыгын корыыр болушты ол ӧскӧ тергееде темдектелген тӧзӧлмӧниҥ јеринеҥ алар учурлу. Мындый айалга оору кижиге сӱрекей качалаҥду. Оноҥ ӧскӧ тергееге јорукла слер јаантайын барып болбозыгар. Бойыгардыҥ јеригерде план аайынча диспансеризация база ӧдӱп албазыгар. «Хронический» деген ооруларлу улуска јаантайын врачтарга јӱрер керек. Ал-камык анализтер табыштырары кайда. Оны бир кӱнле ӧдӧри база алаҥзулу. Оныҥ учун медицинский страхованиениҥ Территориальный фонды јербойыныҥ улузын таҥынаҥ кижи тӧзӧгӧн страховой медицинский тӧзӧлмӧлӧрдиҥ сӧзиле јӧпсинбезин деп сурап туру. Кандый бир суракла јартамал аларга, акча тӧлӧбӧзинеҥ бу телефондорго согугар:\\n—8-800-550-96-68, «Капитал Медицинское Страхование» ООО-ныҥ Алтай Республикада филиалы, ол эмезе 8-800-100-8102 (тӱни-тӱжи, федеральный номер);\\n—8-800-770-0799, 8 (388-22) 2-33-77; «Страховая группа «Спасские ворота-М» АО-ныҥ Алтай Республикада филиалы;\\n—8-800-100-55-40 Алтай Республиканыҥ Кыйалтазы јогынаҥ медицинский страхованиениҥ территориальный фонды.\\nТергеелик ОМС-тыҥ программазыла кажы ла эмчиликке эмезе поликлиникага бӱдӱретен чокым иштиҥ кеми тургузылган. Бӱгӱнги кӱнде кандый бир эмчилик оору кижини эмдеер аргазы јок болгондо, ол тушта оору кижини тергее ичинде ӧскӧ эмчиликке аткаргылаар учурлу. Мында страховой медицинский тӧзӧлмӧ солыыр керегинде эрмек-куучын ӧтпӧс.","num_words":490,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.052,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15523.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кем де, качан да ундылбас... - altaicholmon\\nКочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде орооныста, ол тоодо тергеебистиҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринде совет черӱниҥ Сталинградтагы јуу-согуштагы јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгына учурлай кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӧн.\\nКан-Оозы аймак ого эртедеҥ быжу белетенген ле ӧдӧтӧн керек-јарактар озолодо темдектелген болгон. Аймактыҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Маргарита Мишкинаныҥ айтканыла, кочкор айдыҥ 1-кы кӱнинде аймактыҥ бастыра школдорында ачык уроктор ӧткӧн. Анда тӱӱкиниҥ, литератураныҥ ӱредӱчилери методикага тайанып, Сталинградта болгон јуу-согуштыҥ учурын балдарга јартаган. Оныла коштой тӱӱкиниҥ ӱредӱчилери аймакта «Кижи ле јуу» деп адалган билим-практикалык конференция ӧткӱрген. Бу конференцияныҥ учуры сӱрекей јаан болгон деп айдар керек. Не ��езе, кажы ла школ шиҥжӱ иштер ӧткӱрген — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде кажы јурттаҥ кем Сталинградтагы јуу-согушта турушкан деп. Ондый бедиреништӱ иштерди ӱредӱчилер озолодоҥ ӱренчиктериле кожо ӧткӱрген эмтир.\\nКочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде «Ты выстоял, великий Сталинград» деп адалган керек-јарак ӧткӧн. Ого белетеништӱ јаан иш ӧткӱрилген. Ол тоодо открыткалар, презентациялар, видеофрагменттер белетелген. Аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели Алексей Лутцев, аймактыҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Марина Савинкова белетеништӱ иштерде эрчимдӱ туружып, башкарып апарган. Анда тӱӱкиниҥ ӱредӱчилери, краеведческий музейдиҥ башкараачылары, школдыҥ администрациязы, јуучыл-патриотический клубтар турушкан.\\nТургуза ӧйдӧ аймактыҥ беш школында андый клубтар бар. Олорго јӱрӱп турган балдар бу керек-јаракта база эрчимдӱ турушкан. Анда јаҥыс ла школдор турушкан эмес, је анайда јондык биригӱлер, јурт јеезелердиҥ чыгартулу улузы турушты, јаан јӧмӧлтӧзин аймактыҥ администрациязы јетирген. Бастыра бу иш-керекти Кан-Оозыныҥ школыныҥ кадеттери алып чыккан деп айдар керек. Олордыҥ башкараачызы Евгений Айдарович Мекешев болуп јат.\\n«Ты выстоял, великий Сталинград» деп адалган керек-јарак јеҥӱниҥ маанызын кийдиргенинеҥ башталган ла сӱреен кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧткӧн. Анда кӧп тоолу ӱлгерлер айдылган, кожоҥдор кожоҥдолгон.\\nСталинградта болгон от-калапту јуу-согушта Кан-Оозы аймактаҥ бежен кижи турушкан болуптыр. Олордыҥ тоозында Советский Союзтыҥ Геройлоры Илья Захарович Шуклин ле Темирей Токурович Казаков. Алтай албатыныҥ јарлу бичиичизи Иван Васильевич Шодоев база анда јуулашкан. Оныҥ да учун олор керегинде кӧп айдылган. Бойыныҥ јетирӱзин аймактыҥ јуучыл комиссариадынаҥ Андрей Федоров эткен. Ветерандардыҥ јондык биригӱзиниҥ јааны Александр Матыков, тӱӱкиниҥ ӱредӱчилериниҥ адынаҥ Наталья Тайтыкова база солун јетирӱлер эткен.\\nБу јаан учурлу керек-јаракка Чамал аймактаҥ делегация келгенин темдектеер керек. «Jеҥӱниҥ волонтерлоры» деп адалган бу делегацияга јаан јашту беш кижи кирген. Олорды Роза Андреевна Кайгородова баштап экелген. Залда јуулгандар Сталинградтагы от-калапту јуу-согушта корогондорды бир минут ӧйдиҥ туркунына унчыкпастаҥ эзеткен. «Кан Ойрот» ӧмӧлик јуулган албаты-јонго кожоҥдорын сыйлаган.\\nБу керек-јаракта эҥ јилбилӱ болгон неме, байла, Илья Захарович Шуклинниҥ јуудаҥ бичиген самаразын кычырганы болор. Балдарды тӧрӧлчи кӱӱнге таскадарында јаан учурлу керек-јарак ӧдӧр тушта, фойеде кӧрӱ-выставка иштеген. Анда Кан-Оозы аймакта чыккан ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружып, Советский Союзтыҥ Геройыныҥ адын адаткан беш кижи, анайда ок Сталинградта болгон јуу-согушта турушкан јерлештер керегинде јетирӱлер, шиҥжӱ иштер кӧргӱзилген. Кажызына ла учурлалган буклеттер, папкалар јазалган.\\nСоветский Союзтыҥ беш Герой��ныҥ тӧрӧӧн-туугандары бу керек-јаракта база турушканын айдар керек. «Ты выстоял, великий Сталинград» деген юбилейлик керек-јарак божогон кийнинеҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондордыҥ кереезине чечектер салынган. Елеусовтыҥ ла Туганбаевтиҥ Туратыда тургузылган кереестерине, Чаргы-Оозында тӧрт Геройдыҥ кереезине чечектер база салынган, олорды эске алган митингтер ӧткӧн.\\nБу ла кӱнде Экинурдыҥ школыныҥ музейиниҥ јуучыл ла иштиҥ магыныҥ залында экскурсия ӧткӧн. Анайып, кочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде Сталинградтагы јуу-согушта алган јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай аймак ичинде кӧп тоолу керек-јарактар ӧтти.\\nАймактыҥ администрациязыныҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ тургускан планы аайынча кочкор айдыҥ 3-чи кӱнинде педагогический ишчилердиҥ 2-чи кышкы спартакиадазы ӧткӧн. Ол база бу јаан учурлу юбилейлик керекке учурлалган. Анда 20 ӱредӱлик организация турушты. Олордыҥ тургускан командалары конекту эстафета, дартс, чанакту биатлон, армакчы тартары, тошто бијелеери аайынча маргаандарда турушкан. Сӱрекей јилбилӱ айалгада ӧткӧн маргаандарда јеҥӱчил болуп, Кан-Оозыныҥ школы чыккан. 2-чи јерди Кан-Оозыныҥ ла Экинурдыҥ садиктери, 3-чи јерди Кырлыктыҥ ла Кайрукунныҥ школдоры алган.\\nМаргарита Мишкинаныҥ темдектегениле, ӱредӱчилердиҥ спартакиадазында аймактыҥ бастыра школдоры туружат. Эҥ ле солун, эҥ ле кӧп кӧрӧӧчилер јууп турган тошто бијелеери аайынча маргаанды балдардыҥ кеендигиниҥ школы ӧткӱрет. Jайаан јайалталу улус оны сӱреен јилбилӱ ӧткӱрип, јеҥӱчилдерди адайт ла бойлорынаҥ база сыйлар табыштырат. Республика ичинде ады-јолы јарлу Виктор Темеев спартакиаданыҥ комментаторы болуп турган эмтир. Ол бойы база балдардыҥ кеендигиниҥ школында иштейт. Оныҥ чечен тили, јарт эрмек-куучыны кӧрӧӧчилерди сӱӱндирип, маргаандарга база да аҥылу ӧҥ кожот. Кажы ла этапты ДЮСШ-ныҥ тазыктыраачы-преподавательдери ӧткӱрген.\\nМынайып, текши ороон кеминде јаан учурлу кӱнге — Сталинградтагы јуу-согушта алган јеҥӱниҥ 75 јылдыгына Кан-Оозы аймак эртедеҥ белетенип, ого учурлалган керек-јарактарды бийик кеминде ӧткӱрип салган.","num_words":1192,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22241.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ајаруда - аймактардагы эмчиликтердиҥ ижи - altaicholmon\\nЧаган ай – республиканыҥ су-кадыкты корыыр медицина учреждениелериниҥ 2018 јылдагы ижи-тожыныҥ турулталарын шӱӱжер ле јылдык отчетторын табыштырар ӧй. Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыр министерствозында\\nбӱткӱл айга улай мини-коллегиялар болуп, ведомствоныҥ башкараачылары ла баш специалисттери аймактардыҥ тӧс эмчиликтериниҥ ле республикан медицина организацияларыныҥ ижин кӧрӱп баалары ӧдӱп туру.\\nШабалиндеги тӧс эмчилик\\nБаштапкы мини-коллегия АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ министри Андрей Анатольевич Макинниҥ башкарганыла чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде ӧткӧн лӧ ондо Шабалин аймактыҥ эмчилигиниҥ ижи шӱӱжилген.\\nШабалин аймактыҥ эмчилиги јылды кандый турулталарлу тӱгескени керегинде јетирӱни оныҥ баш врачы Наталья Владимировна Каврига эткен. 2018 јылдыҥ 11 айыныҥ туркунына аймакта 179 бала чыккан, онызы 1000 эл-јонго 14,2 болгон – республикан кӧргӱзӱдеҥ (15,4) јабыс. 2017 јылдыҥ бу ӧйинде 190 бала чыккан болгон. Улустыҥ текши ӧлӱминиҥ кеми 1000 эл-јонго 11 болгон, тооло 138 кижи, олордоҥ 35 кижи иштеер аргалу улус болгон. Баш врачтыҥ темдектегениле, ӧлӱмниҥ тӧс шылтагы – кан айланар системаныҥ оорулары, калганчы ӧйдӧ бу кӧргӱзӱ астаган да болзо.\\nАймакта онкологиянаҥ божооры астаган, 2018 јылда чемет оорудаҥ кижи божобогон. Аймак балдардыҥ диспансеризациязын ла флюорографияныҥ планын једимдӱ бӱдӱрген.\\nАР-дыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ штатта эмес специалисттери бу аймактыҥ эмчилигиниҥ ижи јанынаҥ шӱӱлтелерин айткан. АР-дыҥ баш хирургы Игорь Владимирович Вострокнутов аймактыҥ хирургия службазыныҥ ижин јакшы деп айткан. Баш психиатр-нарколог Ирина Ивановна Карпова наркотиктердеҥ камаанду ла олорды тузаланып тургандардыҥ тоозы кӧп болгонына ајару эткен. Наркологтыҥ шӱӱлтезиле, бу кӧргӱзӱ ондый улусты илезине чыгарар иш јакшы тӧзӧлгӧниле колбулу.\\nБаш пульмонолог М. М. Чекурашева ӧкпӧлӧринде удаган обструктивный оорулу улусты илелеерин эрчимделтерине кычырган ла Шабалин аймакта бу сурак курч турат деген.\\nРеспубликаныҥ медицинский јетирӱ-аналитикалык тӧс јериниҥ директоры Федор Федорович Федотов Шабалин аймакта су-кадыкты корыырына информатизацияны кийдирери керегинде айткан. Тургуза ӧйдӧ участковый эмчиликтерди ле јурт врачебный амбулаторияларды интернетке колбооры ӧдӧт. 2019 јылда ого Чаргыдагы ла Барагаштагы эмчиликтер, Ильинкада јурт амбулатория колболгон.\\nЈуунныҥ учында су-кадыкты корыырыныҥ министриниҥ баштапкы ордынчызы Валентина Юрьевна Мунатова аймактагы су-кадыкты корыырын текшилей кӧрзӧ, турумкай иштейт, је аайына чыккадый сурактар бар, олордыҥ бирӱзи медицинский кадрлар једишпей турганы деген.\\nШабалин аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 13 735 кижи. Шабалиндеги тӧс эмчилик коногына иштеер 52 ле тӱште јатыргызып эмдеер 15 орынду, поликлиника сменада 250 кижи кӧрӧр аргалу. Аймакта Барагашта ла Чаргыда участковый эки эмчилик, Ильинкада врачту амбулатория ла 17 фельдшерско-акушерский пункт иштейт.\\nЧамалдагы тӧс эмчилик\\nЧамалдагы тӧс эмчиликтиҥ ижи керегинде баш врач Дмтирий Валентинович Манеев куучындаган. Ӧткӧн јылда балдар чыгарыныҥ кӧргӱзӱзи 1000 кижиге 14,6 болгон. Ӧлӱмниҥ текши кеми 1000 кижиге 10,6 болгон. Иштеер аргалу улустыҥ ӧлӱми республикадазынаҥ ас ла 1000 кижиге 4,6. Аймакта канныҥ айланар системазыныҥ оорузынаҥ, онкологиядаҥ, ДТП-даҥ ла аракыла корондолгонынаҥ улам улус божооры кӧптӧгӧн. Тынар системаныҥ органдарыныҥ ооруларынаҥ, сынык-бычыктаҥ ла јеткердеҥ улам божо��ры республикан кӧргӱзӱдеҥ јабыс.\\nЧамал аймакта јаан јаштулар кӧп учун, мында геронтологиялык службаны ӧскӱрери пландалат. Врач-геронтолог ӱредӱни ӧткӧн лӧ сертификатты алган, ончо белетеништӱ иштер тӱгензе, ол иштеп баштаар. Онойдо ок јуук ӧйдӧ паллиативный болуштыҥ специализи иштеер.\\nӦткӧн јылда тӧс эмчиликте реабилитацияныҥ 9 орынду бӧлӱги иштеп баштаган, ондо нервный системазында, арка-сӧӧгинде оорулу, арказына операция эткен пациенттерге болуш јетирилет. Мынаҥ ары меезинде кан айланары кенетийин бузулган улусты реабилитировать эдери пландалат. Эндоскопический јепсел бар, хирургияныҥ бӱгӱнги эп-аргалары эрчимдӱ тузаланылат.\\nБаш психиатр-нарколог И. И. Карпованыҥ айтканыла, Чамал аймакта наркомания ла аракыдаш јанынаҥ сурак курч турат. Ол коллегаларын бу ууламјыда ишти јонјӱрӱмдик службаларла, тап-эрик корыыр органдарла јаба эрчимделтерине ајару этти. Баш онколог А. А. Сараевтиҥ темдектегениле, аймакта былтыр онкологияла баштап ла орыыры кӧптӧгӧн, онызы оору улусты илелеери јаранганыла колбулу. Баш специалист-фтизиатр Татьяна Маратовна Ткач аймактыҥ фтизиатр службазыныҥ ишчилерин эрчимдӱ ижи учун мактаган. Оныҥ айтканыла, 2018 јылда аймакта чемет оорула баштапкы катап оорыыры астаган, је таркаары ол бойы артканча ла специалисттерге иш эмди де бар.\\nМинистрдиҥ ордынчызы Татьяна Владимировна Поносова Чамалдыҥ эмчилигиниҥ башкараачызына ајарузын акушерско-гинекология службаныҥ ижине, гинекология ооруны јаанагалакта табары јанынаҥ иштеерине, эл-јонло јартамалду иш ӧткӱрерине этти. Баш специалист-инфекционист Наталья Юрьевна Рау Чамал аймакта айалга улустыҥ ВИЧ-инфекцияла оорыыры јанынаҥ коомой болгонын айдып, эл-јонло бу оору аайынча јартамалду ишти ле ВИЧ-теҥ шиҥжӱлеерин эрчимделтерине ајару этти.\\nВ. Ю. Мунатова јуунды учап, Чамал аймак јылды кем јок божоткон, је аайына чыккадый сурактар бар деген.\\nКош-Агаштагы тӧс эмчилик\\nАймактыҥ эмчилигиниҥ ижи керегинде јетирӱни баш врачтыҥ ижин бӱдӱреечи Жанаргуль Семенова эткен. Аймак – Алтай Республикада јаш балдар чыгарында баштапкылардыҥ бирӱзи. 11 айдыҥ туркунына 1000 кижиге 22,3 болгон, текши ӧлӱмниҥ кӧргӱзӱзи – 6,4, онызы республикадазынаҥ јабыс. Аймакта кӧбизи јиит улус јуртайт. 2018 јылда иштеер аргалу улустыҥ ӧлӱми кӧптӧгӧн, тӧс шылтактардыҥ тоозында – сынык-бычык, корондолыш, јеткерлер.\\nАймакта чемет оорулар астаган. Кош-Агаш аймакта улус, ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, чемет оорула ас оорыйт. Ӧткӧн јылда чеметтеҥ божогондор јок. Калганчы јылдарда аймакта онкология ооруны эртеледе илелеер иш эрчимдӱ ӧдӧт. Эл-јонныҥ диспансеризация аайынча план јеҥӱлӱ бӱткен. Эмчиликте шиҥжӱлердиҥ чыҥдыйыныҥ анализи ай сайын ӧткӱрилет.\\n2018 јылда эмчиликте аттестация ӧткӧн врачтардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Быјыл акушер-гинеколог ло дерматовенеролог иштеп келер. Эмчилик јылды кредитор тӧлӱ јок тӱгескен.\\nЈуунны�� уч-турултазында В. Ю. Мунатова аймактыҥ эмчилиги тӧс кӧргӱзӱлерди јарандырып, јакшы иштегенин темдектеп, је иштейтен сурактар эмди де барын айткан. Сынык-бычыктарга, корондолышка ла јеткерлерге экелип турган аракыдашты астадарына ууламјылу ишти тыҥыдарына ајару эдилген. Јаш балдардыҥ ӧлӱмин астадар амадула барлу келиндерге аҥылу ајару эдип, кӱч јӱргендерин Республикан перинатальный тӧс јерге аткарарына ајару салар керек деген.\\nОҥдойдогы тӧс эмчилик\\nАймактыҥ медучреждениезиниҥ ижи-тожы ла демографиялык айалга керегинде јетирӱни баш врач Виктор Васильевич Убайчин эткен. Балдар чыгарыныҥ кӧргӱзӱзи – 1000 кижиге 16,0. Текши ӧлӱмниҥ кеми 1000 кижиге 10,8 болгон, онызы јолдыҥ картазынаҥ ла республикан кӧргӱзӱдеҥ ашпай јат.\\nАймакта иштеер аргалу улустыҥ ӧлӱми республикан кӧргӱзӱдеҥ бийик. Тӧс шылтактары – сынык-бычыктар, корондолыш ла јеткерлер. Кан айланар системаныҥ ооруларынаҥ ӧлӱмдер, ӧткӧн јылга кӧрӧ, кӧптӧгӧн, је јолдыҥ картазында кеминде артат. Онкология, чемет оорулардаҥ, тынар системаныҥ ооруларынаҥ ӧлӱмдер астайт.\\nБир канча јылдарга улай эмчилик кредитор тӧлӱлер јок иштейт. Аймактыҥ эмчилиги отчет табыштырганы учун «јакшы» темдек алган. Баш врачка јуугуш ла јуугуш эмес оорулар јанынаҥ профилактикалу ишти тыҥыдып, ведомстволор ортодо ишти тӧзӧӧрине ајару эдилген.\\nКан-Оозындагы тӧс эмчилик\\nАймактыҥ тӧс эмчилигиниҥ ӧткӧн јылдагы ижи-тожы ла демографиялык айалга керегинде баш врач Тимур Михайлович Сазанкин јетирӱ эткен. 11 айдыҥ туркунына балдар чыгарыныҥ коэффициенти – 1000 эл-јонго 16,6 болгон ло бу тоо республикан кеминеҥ бийик. «Кан-Оозы аймакта балдар чыгары јанынаҥ јаантайын јакшы кӧргӱзӱлер болгон, је эмди эмеш астаганын кӧрӧдис», — деп, Т. М. Сазанкин айткан.\\nТекши ӧлӱмдердиҥ кӧргӱзӱзи 1000 эл-јонго 11,5 болгон, шылтактардыҥ ортозында баштапкы јерлерде – јаан јаштулардыҥ јӱрек-тамырыныҥ оорулары, сынык-бычык, корондолыш ла јеткерлер ас эмес. Калганчылары иштеер аргалу улусты «апарат». Кан айланар ла тынар системалардыҥ ооруларынаҥ, тыш шылтактардаҥ божоры, республикан кӧргӱзӱлердеҥ бийик артат, онкологиядаҥ ӧлӱмдер астап јат.\\nБаш специалисттер аймактыҥ эмчилигиниҥ ижин јакшы деп темдектегендер. Баш врачка кадрларла јеткилдеерине ле эл-јон ортодо профилактикалу ишти эрчимделтерине ајару эдилген.\\nМаймадагы тӧс эмчилик\\nАймактагы эмчиликтиҥ ижи ле демографиялык айалга керегинде баш врач Сергей Коваленко јетирӱ эткен. 2018 јылдыҥ 11 айында балдар чыгары 1000 кижиге 11,5 болгон ло Россия Федерациядагы кӧргӱзӱле тӱҥей арткан (11,4). Улустыҥ текши ӧлӱминиҥ кӧргӱзӱзи 1000 кижиге 8,9 болгон ло текши республикадазынаҥ јабыс (10,0). Ӧлӱмниҥ шылтактары ортодо 1-кы јерде – кан айланар системаныҥ, 2-чи једе – онкология оорулар, 3-чи јерде – сынык-бычык алганы, корондолгоны ла јеткерлер. Иштеер аргалу улустыҥ, јаш балдардыҥ ӧлӱмдери, онкологиядаҥ ла тыш шылтактардаҥ божооры текши республикадагы кӧргӱзӱлердеҥ јабыс. Је кан айланар ла тынар системалардыҥ ооруларынаҥ ла чеметтеҥ улам ӧлӱмдер текши республикадазынаҥ бийик.\\nШтатта эмес баш специалисттер чемет оорула, койдонышканынаҥ јуугужар инфекцияларла, эндокринный ооруларла, внебольничный пневмонияла оорыыры кӧптӧгӧнин темдектеген. Эмчиликтиҥ башкараачыларына баштамы звеноныҥ ижин тыҥыдарына, профилактикалык ишти эрчимделтерине ајару эдилген.\\nМедучреждениени акушерско-гинекологиялык службада, онкология ооруларла тартыжарында турулталу ижи учун мактагандар. Министрдиҥ ордынчызы В. Ю. Мунатова 2019 јылда эмчиликке профилактикалык ишти тыҥыдып, эмчиликти медицина кадрларла јеткилдеери, кредитор тӧлӱни тӧлӧӧри јанынаҥ иштезин деп ајарды.\\nТурачактагы тӧс эмчилик\\nАймактыҥ эмчилигиниҥ ижи-тожын баш врачтыҥ ижи керегинде бӱдӱреечи Мария Тришина јетирӱ эткен. Турачак аймакта јаш балдар ас чыгат, калганчы ӧйдӧ бу кӧргӱзӱ јабызап туру. 11 айда бу кӧргӱзӱ 13,4 промилле болгон. Текши ӧлӱмниҥ кеми балдар чыгарынаҥ јабыс – 13,1 промилле.\\nИштеер аргалу улустыҥ ӧлӱминиҥ кӧргӱзӱзи бийик (6,8) артат ла текши республикан кӧргӱзӱдеҥ (5,2) бийик. Је алдында јылдаҥ ол јабыс.\\n1993 јылдаҥ бери аймакта баштапкы ла катап иштеер аргалу улустыҥ кан айланар системаныҥ ооруларынаҥ божооры астаган. 2018 јылда аймакта 4 тромболизис эдилген, аймактыҥ 20 кижизине республикан эмчиликте јӱректиҥ тамырларын стентировать эдер операциялар эдилген.\\nӦткӧн јылда аймакта онкологиядаҥ ла чеметтеҥ ӧлӱмдер бйииктеген, је тынар системаныҥ ооруларынаҥ божооры сезимдӱ астаган. Сынык-бычыктардаҥ, корондолыштаҥ ла јеткерлердеҥ ӧлӱмдер, 2017 јылдазына кӧрӧ, бир эмеш кӧптӧгӧн, је јолдордо транспорттыҥ јеткерлеринеҥ божооры астаган.\\nЈыл туркунына специалисттер абортторды астадарыла јаан иш ӧткӱрген ле турултазында аборттор астаган. 2018 јылда ЭКО-го 5 келин аткарылган. Аймактыҥ эмчилиги эл-јонныҥ диспансеризациязыла, флюорошиҥжӱле пландарын бӱдӱрип салган.\\nӦткӧн јылда аймактыҥ эмчилигинде 26 кижиге лапароскопический эп-сӱмеле операция эдилген. 2018 јылда эмчиликке врач-нарколог, психиатр, стоматолог, 5 медсестра ла 1 акушерка, Дмитриевкада ФАП-ка фельдшер иштеп келгендер. Онйодо ок медучреждение тӱрген болуштыҥ јаҥы 3 автомобилин алган.\\nМинистерствоныҥ штатта эмес баш специалисттери Турачактагы эмчиликтиҥ ижин текшилей јакшы деп, бир кезик сурактарга ајару эткен. Кредитор тӧлӱни тӧлӧӧри, профилактикалу ишти тыҥыдары, барлу келиндерди шиҥжӱде тудары јанынаҥ ајару болгон. Јылдыҥ отчедын табыштырганы учун «јакшы» темдек алган.\\nТурачак аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 12 389. Медучреждениелердиҥ тоозында аймактыҥ эмчилиги, Иогачтагы участковый эмчилик, 14 ФАП.\\nЧойдогы тӧс эмчилик\\nАймактыҥ эмчилигиниҥ ижи-тожы ла демографиялык айалга керегинде баш врач Роланди Кириякович Зделов јетирӱ эткен. 11 айда аймакта балдар чыгарыныҥ кӧргӱзӱзи 1000 эл-јонго 13,0 болгон, текши ӧлӱмниҥ кӧргӱзӱзи 1000 эл-јонго 12,1 болгон. Иштеер аргалу улустыҥ ӧлӱминиҥ кӧргӱзӱзи республикан кӧргӱзӱле тӱҥей – 1000 эл-јонго 5,0 (АР-да – 5,2).\\nЧой аймакта кан айланар системаныҥ ооруларынаҥ, сынык-бычыктаҥ ла јеткерлердеҥ улус божооры республикан кӧргӱзӱлердеҥ бийик. Республикан кеминеҥ јабыстары – чемет ле тынар системаныҥ ооруларынаҥ, онкологиядаҥ ӧлӱмдер.\\nШтатта эмес баш кардиолог Галина Койтпоковна Санабасова кан айланар системаныҥ ооруларынаҥ ӧлӱмдер кӧптӧгӧнине ајару эткен. Эмчиликтиҥ баш врачын бу кӧргӱзӱни јабызадары јанынаҥ профилактикалык ишти эрчимделтерине ајару эдилген.\\nБаш хирург аймактыҥ хирургия службазыныҥ ижин текшилей јакшы деген. Чойдогы эмчилик – республикада аймактардыҥ медучреждениелериниҥ ортодо кыйманыҥ ректоскопиязын эдип турган сок јаҥыс эмчилик деп ол мактаган. Баш фтизиатор-нарколог И. И. Карпованыҥ айтканыла, аймакта наркология ла хронический аракыдаш јанынаҥ коомой айалга деп, бу јонјӱрӱмдик тӱбектерле тартыжар бир чук керектер ӧткӱрер керек.\\nОнкология службаныҥ ижине ајаруны баш онколог А. А. Сараев эдип, оору улусты илелеерин, статистикалу отчетты чыҥдый эдерин јарандырарын ајарган.\\nСу-кадыкты корыырыныҥ министриниҥ ордынчызы Т. В. Поносова акушерско-гинекологиялык слжубаныҥ ижине ајару эдип, гинекологиялык ооруларды ӧйинде табарын, профилактикалык ла барлу ӱй улусты шиҥжӱде тудар ишти тыҥдарына ајару эткен.\\nКӧксуу-Оозындагы тӧс эмчилик\\nБу ыраак аймактыҥ эмчилигиниҥ јылдык ижи керегинде баш врач Светлана Альбертовна Адыбаева јетирӱ эткен. Балдардыҥ чыгарыныҥ кӧргӱзӱзи – 1000 кижиге 15,8, текши ӧлӱмниҥ кеми республикан кӧргӱзӱни ашкан – 1000 кижиге 12,0 (республикада – 10,0). Иштеер аргалу улстыҥ ӧлӱми 1000 кижиге 7,0, онызы текши республикан кеминеҥ (5,2) бийик.\\nӦлӱмниҥ шылтактарыныҥ ортозында кан айланар системаныҥ оорулары, сынык-бычык, корондолыш ла јеткерлер. Кан айланар системаныҥ оорузынаҥ улус божооры аймакта бийик артат. Минсу-кадыктыҥ штатта эмес баш кардиологы Г. К. Санабасованыҥ айтканыла, бу аймактыҥ эл-јоныныҥ ортозында кӱч ооруларга экелетен сахарный диабетле, артериальный гипертензияла оорулу улустыҥ тоозы кӧп. Эл-јонныҥ профшиҥжӱзин, профилактикалу ишти эрчимделтер керек. Специалисттиҥ темдектегениле, тӧс эмчиликте тамырлары оору пациенттерге тромболитический терапия јакшы ӧткӱрилет, 2018 јылда 20-неҥ ажыра тромболизис ӧткӱрилген.\\nБаш онколог А. А. Сараевтиҥ јетирӱзиле, аймакта онкология оору јанынаҥ айалга турумкай – онкологиядаҥ ӧлӱмдер республикан кеминеҥ јабыс. Онкология јанынаҥ профшиҥжӱлер кӧптӧгӧн, онызы рак ооруларды эртеледе табарына камаанын јетирет.\\nБаш фтизиатор Т. М. Ткачтыҥ темдектегениле, аймакта, ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, чеметле эҥ ас оорып турулар, је аймактыҥ ичинде бу оору кӧптӧйт. Ол медицинский и��чилер улайын шиҥжӱлетпей ле эмдетпей јӱрген, ӧскӧ улусты јуугуштыргадый чемет оорулу улуска аҥылу ајару этсин деген.\\nАР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ министриниҥ ордынчызы Т. В. Поносова ӱй улустыҥ су-кадыгын корулаарына ла барлу улусты шиҥжӱге аларына ајару эткен. Ол гинекология ооруларды эртеледе табарына, барлу келиндердиҥ мониторингин электронный программала апарарына ајару база эткен.\\nУлаганда ла Акташта эмчиликтер\\nБу ыраак аймактагы эмчиликтердиҥ ижи, демографиялык ла экономикалык кӧргӱзӱлери керегинде баш врач Юрий Васильевич Мечушев јетирӱ эткен. 11 айдыҥ туркунына аймакта јаш балдар чыгары кӧптӧгӧн – 1000 кижиге 20,8, онызы текши республикан кеминеҥ бийик. Текши ӧлӱмниҥ кӧргӱзӱзи 1000 эл-јонго 10,0. Ӧлӱмдердиҥ шылтактарында 1-кы јерде кан айланар системаныҥ оорулары ла тыш шылтактар барып јат, олор республикан кӧргӱзӱлерди ажып туру. Онкология оорулардаҥ ӧлӱм астаган ла ондый ооруларды илелеери јаранган. Чемет оорулар республикан кеминеҥ астаган ла баштапкы катап оорыгандар астаган. Је чемет оорудаҥ ӧлӱмдер кӧп бойы артат. Онойдо ок койдонышканынаҥ јуугужар оорулар, ол тоодо сифилисле оорыыры, кӧптӧгӧн.\\nАймакта аборттор эдери астаган ла ЭКО-ныҥ планы бӱткен – 32 келин ЭКО-го аткарылган. Јаан улустыҥ ла балдардыҥ диспансеризациязыныҥ баштапкы бӧлӱги ӧткӧн, эл-јонныҥ флюорографиязыныҥ планы 99,7% бӱткен.\\nУлаганда ла Акташта эмчиликтердиҥ јаандарына баштамы звеноны кадрларла јеткилдеер, профилактикалу ишти эрчимделтер, акушерско-гинекологический службаныҥ ижин ле балдардыҥ иммунопрофилактиказын јарандырар ишти тыҥыдарына ајару эдилген.","num_words":3694,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21289.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Билимчи-фольклорчыныҥ јеҥил эмес јолы - altaicholmon\\nЈе озо ло баштап билимчиниҥ јеҥил эмес јолын ӧдӧрдӧҥ, филология билимдердиҥ кандидады деген ат-јолды једимдӱ корыырдаҥ озо диссертацияны бичиир ле корыыр керек. Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи деп ададардаҥ озо бу кижиниҥ угы-тӧзи, ада-ӧбӧкӧлӧри, ада-энези не улус болгонын билип алары керектӱ эмес пе? Кандый улус оны уур-кӱчтердеҥ, тӱбектеҥ корып алган болотон? Оныҥ јолын ачып, ишке ле турумкайга кем ӱреткен? Кандый Јер-Эне бӱгӱнги кӱнге јетире јайаандыкка, бийик кӱӱн-тапка ийде-кӱчин, алкыш-быйанын берет?\\nБис филология билимдердиҥ кандидады Клавдия Ергековнаныҥ чыккан-ӧскӧн, јаан јолына чыккан ла ӧткӧн јӱрӱминиҥ јетире чокымдалган јандары јанынаҥ чыгып келген сурактарга каруузын јандырып кӧрӧли.\\nОкылу документтерле болзо, ол Оҥдой аймактыҥ «Кызыл Таҥ» деген колхозыныҥ Боочы деп јаан эмес јуртында чыккан. Тургуза ӧйдӧ бу јурт јок. Ичкери ӧзӧтӧн аргазы јок јурт деп, оны 1956 јылда коштой турган «Ленин јол» (Алтыгы Талду) деген јуртла бириктирген. Је энебис бу јерди качан да ундыбай, эбире кырларын, элбек јалаҥдарын, агыны чакпынду Короты сууны эске алып јӱрет. Мында оныҥ бала тужы ӧткӧн. Бис эҥиргеери качан да Боочы јурт турган јерге једип келеристе, энебис кӧстиҥ јажын токтотподы. Ол ыраак бала тужындагы јалтыраган-мызылдаган сууга кӧрӱп, эске алыныштарына кӧмӱле берди…\\nМынаҥ озо энебис бойыныҥ угы-тӧзи керегинде кӧп айтпайтан. Је бу эҥирде ол куучынын озо баштап энезинеҥ баштады. Энези, бистиҥ јаанабыс, иркит сӧӧктӱ Ӧчӧш Содоева. Энебистиҥ айтканыла, энезиниҥ энези аралардаҥ Тудар деп эпши болуптыр. Ӧчӧш бойы Кӧксуу-Оозы алтайдаҥ. Улустыҥ айтканыла болзо, Сугаш ла Сузар деп јурттардыҥ јуугында турган ла балдары кӧп јаан биледе ӧскӧн. Он алты јаштуда кысты, байа бир сюжеди коркышту киного бодолду, уурдап качырган. Кийнинеҥ таҥ атту улус аргадаарга сӱрӱшкен де. Кысты алмат сӧӧктӱ Ергек Текушев деген јииттиҥ тӧрӧӧндӧри уурдаган. Оныҥ кӱӱнин кӧрбӧй-укпай, атка учкаштырбай, арта чачып чапкан. Ӧчӧшти онойып Јоло-Кайырлыкка экелген. Бу керек энези јанынаҥ тӧрӧӧндӧрлӧ јӧп јогынаҥ, јаҥжыккан алтай той до, белкенчек те јогынаҥ болгонынаҥ улам ба кандый, је Сугаштагы, Сузардагы тӧрӧӧн-туугандарла колбу узак јылдарга орныкпаган…\\nОнойып Ӧчӧш лӧ Ергек эмеен-ӧбӧӧн болуп јуртай берген. Билер улустыҥ куучыныла, олор Кеҥиде јаткан. Је качан 20 јылдардыҥ учкары, 30 јылдардыҥ бажында колхозтор текши тӧзӧлип турарда, олор ол Боочы (Кызыл-Таҥ) деп јуртка кӧчкӧн.\\nЭмди Ергек Текушевтиҥ угы-тӧзи керегинде айдып ийели. Бистиҥ алмат сӧӧктӱ таайыс Сергей Токтонович Ямангуловтыҥ эске алынганыла, угы-тӧзис Тӧкӱш деп кижидеҥ барган. Тӧкӱште Јаманул ла Ергек деп эки уул болгон, олор экӱ эки башка ӧбӧкӧлӱ болуптыр: Ергек Текушев, Јаманул дезе Ямангулов деп ӧбӧкӧни алган.\\n1926 јылда Ергек ле Ӧчӧш Текушевтерде уул чыккан, оны Чага деп адаган. Окылу документтерле ол Михаил Алматович Текушев болгон. 1935 јылда кыс чыккан, Алтын, паспортло Валентина Алматовна Текушева.\\n1937 јыл – кату репрессиялардыҥ јылы. Бу ла ӧйдӧ Ергек Текушевти айдаган. Нениҥ учун отургыскан, кезедӱни кайда ӧткӧн, сӧӧги-мӧҥкӱзи кайда јуулган — бистиҥ тӧрӧӧндӧрис билбес…\\nӦчӧш Текушева јаҥыскан, колында эки балала арткан. Балдарын колго-бутка тургузарга кӱчке келишкен. Шак оныҥ учун ол кыпчак сӧӧктӱ Чемдый Чапыевле биригип, јуртай берерде, кем де оны коомой айтпаган. Је бу да билелик ырыс узак ӧйгӧ болбоды. Чемдый 1938 јылда Короты сууныҥ база бир јарадында јаткан јаржактарга тере сопок јакыткан. Сопоктыҥ баазын тӧлӧп, ол јаржактарла байагы сопокты «јунган» деп айдыжат. Эртезинде оныҥ кӧӧлмӧк сууда тумчаланып божогон сӧӧгин тапкан. Бойыла кожо јаҥы сопок то, акча да јок болгон деп куучын јӱрет. Ачу-корон сыра ла јаман улус бойыныҥ кара керегин эдип салган. Алтай Республиканыҥ ЗАГС-ыныҥ бӧлӱгине суракту баштанарыста, олор 2006 јылда Чемдый Чапыевтиҥ божогоны керегинде такып кере бичикти берген. Ол 1938 јылдыҥ сыгын айыныҥ 17-чи кӱнинде 20 јаштуда божоп калган. Онойып оныҥ ак-јарыкка 1918 јылда келгени јарталды.\\nБистиҥ энебис 1939 јылдыҥ кочкор айыныҥ 16-чы кӱнинде Короты сууныҥ оҥ јарадында Арчынду-Кобы ӧзӧктӧ чыккан. Кызычакты Клавдия деген орус атла адаган. Ӧчӧш јаанабыс та нениҥ де учун кызычакты чыкканы керегинде кере бичикке айдаткан ӧбӧгӧниниҥ адыла Ергековна деген отчестволо бичиткен. Чын бойынча бойыныҥ адазыла ол Клавдия Чемдыевна Чапыева болор керек. Кызычакка божогон адазынаҥ артканы — оныҥ сӧӧги кыпчак. Адазыныҥ угы-тӧзи керегинде куучын база болор.\\nЭнебистиҥ энези узак оорыган, баланыҥ кийнинеҥ чек јаба јада берген. Тӧрӧӧндӧристиҥ куучыныла болзо, оны абралу атла Ойрот-Турага јетирген. Јолой кӧп кан јылыйткан болор, каланыҥ эмчилигинде божогон.\\nМен Ӧчӧш Текушеваныҥ салымы ла сӧӧги кайда јуулганы керегинде ЗАГС-тыҥ бӧлӱгине баштангам, је сурак ол ло бойы ачык артат, не де јарт эмес.\\nБот, энебис јер ӱстинде ӧскӱс арткан. Эмди ол јылдарды эске алып, энебис оныҥ јӱрӱми ак-јарыкка да келерде, аштап-суузап јӱрген бала да тужында сакыбаган јанынаҥ токтоп калардаҥ маат јок болгон деп санаага келет. Ол ӧйдиҥ кату чындыгы ондый болгон до…\\nЈе ары јанынаҥ ырыс болуп, энези јанынаҥ јуугы болгон, байла, иркит сӧӧктӱ Меҥчи Тузачинова бойына алган. Јалакай, јымжак јӱректӱ ӧрӧкӧн, оныҥ бай ады Кӱјей эје болгон. Клавдия Ергековна оны бойыныҥ энези деп адап јӱрген.\\nБу эпшиниҥ јаан эмес фотојуругы бар. Ӱзеери энебис Кӱјей эјениҥ бӱдӱмин бичимелинде мынайда бичийт: «Кыскачак сынду, эди-каны, бӱдӱми јука, јӱзи, колы чырышла бӱркелген. Јайгыда сыйса шалмарлу, курчуу-курла курчанган, курдыҥ эки учы јаантайын тӱжип калатан. Јардында сыйса чамча, будында дезе сопок. Бажында бӧрӱги тегин ле бӧстӧҥ кӧктӧлгӧн. Кышкыда кийиминиҥ ӱстинеҥ кой терези тонын кийетен, будында аҥ-куштыҥ бычкактарынаҥ кӧктӧгӧн ӧдӱк. Эки колыныҥ кӱчиле балазын азырап јӱрген теп ле тегин алтай эпши. Энемниҥ санаазында јалакай, килеҥкей, кӱндӱзек, јуук улузына кару ла агару кӱӱниле ӱргӱлјик кереес болуп артар. Оноҥ башка ол кату ӧйдӧ эзен-амыр артар арга јокто. Кӱјей эједе Бачыбай Тузачинов деген согоонныҥ бажындый сок јаҥыс уулы болгон. Бачыбай майман сӧӧктӱ Чӱмдеш Кожутовала јуртаган. Олордо 1925 јылда кызы Айылчы чыккан, окылу документтерле ара сӧӧктӱ Мария Бачибаева. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарыныҥ алдында Боочы јуртта Меҥчи Тузачинованыҥ болчок туразында уулы Бачыбай ӱйи Чӱмдешле, кызы Айылчы ла Ӧчӧш Текушеваныҥ балдары Чага, Алтын ла Клавдия јаткандар.\\nКачан јуу-чак башталарда, Бачыбай Тузачинов фронтко атанган ла кайра ойто јер-Алтайына јанбады. Бу ӧйдӧ Михаил Алматович Текушев тодош сӧӧктӱ Таный деп кысла биле тӧзӧп, база фронтко атанат. Таайыс Михаил Алматович јуучыл службазын Ыраак Кӱнчыгышта ӧткӧн лӧ Тӧрӧлин јопон ӧштӱлердеҥ јайымдаары аайынча јуучыл керектер��е турушкан. Кандый да ӧйгӧ энебисти аказыныҥ билезинде, Таныйда, јӱрзин деп берген. К. Е. Укачинаныҥ эске алынганыла, Кӱјей эјениҥ айлына кӧрӧ, мында айалга чек башка болгон. Таный бойыныҥ энезиле кожо јаткан ла бу эки эпши ого та нениҥ де учун кыйгас ла кату болгон. Оогош кызычак улай ла айылдыҥ ижин бӱдӱрген, коомой азыраган, бир ле эмеш јастыра учун карамы јогынаҥ кезедетен. Бир катап энебис Кӱјей эјениҥ айылдажы Шыкак Сулачаковты чанак јеккен атту барып јатканын кӧрӱп ийген.\\nЭнебистиҥ эске алынганыла, ол сӱрекей тыҥ кыйгырган бойынча ӧдӱк јокко ло јылаҥаш бутту кардыҥ ӱстиле јӱгӱрип, бир канча ӧйдӧҥ ӧлӧҥдӱ чанак јаар секирип ийген. Кӱјей эјениҥ айлыныҥ ла энебистиҥ качкан туразыныҥ ортозы канча кирези болды не? Кызычак кандый јолды ӧткӧнин кем билер? Эмдигизиле алза, узун ла јол эмес, је ол ӧлӱмнеҥ јӱрӱмге чӧйилген…\\nЭнебис ойто ло Кӱјей эјениҥ айлында јӱрген. Бу ӧйдӧ Кӱјейдиҥ барказы Айылчы майман сӧӧктӱ Јеерен Чугинле јуртаган. 1944 јылда Семен деп уулду болгондор. Бир канча ӧйдӧҥ Јееренди јаргылаган. Айылчыга база једишкен ле, оны улай ла шылаган, ӱстине бойыныҥ айлынаҥ ыраакта јадарга келишкен болзын. Оныҥ учун Кӱјей эје кичинек јеени Семенго бойыныҥ ӧбӧкӧзин берген. Бичикте Семен Сергеевич Тузачинов деп бичилген. Кӱјей эје айлында јаткан ончо балдарды тойо-кана азырап, иштеерге ӱредерге чырмайган. Јаандары оогошторына болушкан. Онойып, энебис кезек ӧйгӧ Семенныҥ таскадаачызы болгон. Энебис эске алат: «Ол курсак-тамак једишпес ӧйдӧ Кӱјей эје кладовщиктеҥ кӧнӧк арба эмезе сула алатан. Ашты теермендеп, кулурын колхозко табыштырарга. Арбаныҥ арткан-калганынаҥ биске талкан эдетен, суланаҥ ток-тойу кӧчӧ азатан. Јаҥыс уйыныҥ сӱдин биске берер, тапкан картошкозыла бисти ле азыраган эмей. Кулур ачыдып, алтай ӧтпӧкти быжырарга ӱредетен. Этти ол ӧйдӧ кӧрӧргӧ дӧ јок ине…».\\nЭнебис 1946 јылда Боочыныҥ баштамы школына барган. Оныла кожо ӱренген ле кӧп јылдар туркунына антыгарлу ӱӱре-јелелер болуп арткан Чемок Тыйданованы, Бичкоп Аргымакованы јаантайын эске алат. Олордыҥ баштапкы ӱредӱчизи Татьяна Михайловна Сабаева болгон. Математикала азый военный болгон эр кижи ӱреткен, ӱренчиктерди бир ле кичинек јастыра учун кезедип, линейкала эмезе указкала соготон.\\nТышкары 1950 јыл. Энебис баштамы школды божоткон. Ол 11 јашту болгон. Ак ла ару санааалу Кӱјей эјениҥ бу ӧйдӧ тыҥ оорып турган тужы. Таҥаары јуукта ла јӧдӱли тыҥыйтан.\\nБир катап ол энеме мынайда айткан: «Мениҥ јажым јаанай берди, је сен дезе јетире чыдап калдыҥ. Караколдо сениҥ јаан акаҥ Чага черӱдеҥ јанып келген. Сен оныҥ билезине барып јӱргиҥ. Ондо орто ӱредӱлӱ школ бар, ӱредӱҥди улалтарыҥ». Оноҥ ары айткан сӧстӧрин-јакылтазын энем бастыра јӱрӱмине ӧзӧгинде алып јӱрет: «Сен ӧскӱс, оныҥ учун сеге кем де болушпас, кемге де иженбе, је ӱрен. Ӱренип алзаҥ, кижи болорыҥ…». Энемниҥ санаазында артканыла, бу ла јылда ол кара јойу Боочыныҥ ажузын ажып, Караколдо јаан аказы Михаил Алматовичтиҥ айлын бедиреген.\\nОныҥ кийнинде јылдарда энебис јалакай Кӱјей эјени быйанду сананып јӱретен. Ойгор ӧзӧктӱ ӧрӧкӧн 1951 јылда ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берген. База ла энебистиҥ эске алынганыла, јымжак ла јаан кӱӱндӱ эне-эпши јуу-чактаҥ јанбаган јаҥыс уулы Бачыбайды јӱрӱминиҥ учына јетире сакыган. Билеечи улуска јарын да кӧргӱстиретен, узун тӱндерде јаҥыс уулын санап, уйкузы учатан. Эҥирлер сайын шакпыртту кӱнниҥ кийнинеҥ чӧйилип барган кара јолго узак кӧрӧтӧн. Јол узун, бурылчык ажыра чӧйилип ле јат.\\nЛидия Ивановна Сарбачакова-Текушева\\nЭнебистиҥ јӱрӱмдик јолында учураган эпшиге ол база јаантайын быйанду јӱрет. Михаил аказы черӱдеҥ јанып келеле, Таныйла јатпай, мундус сӧӧктӱ Лидия Ивановна Сарбачаковала биригип, јурт тӧзӧгӧн. Олордыҥ той-јыргалы 1950 јылда Боочы јуртта болгон. Јиит биле государствоныҥ ӱредӱчиге берген туразында јаткан. Бу тура Караколдыҥ јетијылдык јаҥы туткан школыныҥ јанында турган.\\nЛидия Ивановна ӧскӱс кызычакты јылу уткуган. Тойо азырап, башка орын тургузып берген. Јаҥы платье, ич кийим кӧктӧп берген. Эҥ ле учурлузы, ол энебиске качан да кату сӧс айтпаган, кыйгастанбаган. Бу биле јаан ла сӱрекей нак болгон. Олорло кожо Лидия Ивановнаныҥ энези, ӱлӱп сӧӧктӱ Евдокия Васильевна Сарбачакова, јеҥебистиҥ кожо чыккан сыйны Агния Ивановна ла эјези Галина Ивановна јаткан. 1951 јылда Текушевтердиҥ јаан уулы Алик (Альберт) чыккан, 1953 јылда — экинчи уулы Василий.\\nБу јаан биледе энебисти Евдокия Васильевна квашня тургузып, орус калаш быжырарга ӱреткен. Кӧктӧнӧргӧ Галина Ивановна ӱреткен. Энебис айылда болушкан, оок јеендерин кӧрӱшкен. Ол уй да сааган, јайгыда ӧлӧҥ дӧ ижинде турушкан. 1955 јылдагы баштапкы фотојурукта бистиҥ кару Лида јеҥебис колында јаҥы чыккан уулы Васяла, олордыҥ оҥ јанында Евдокия Васильевна Аликле кожо отурат. Экинчи рядта энебис ле Галина Ивановна турат. Будыныҥ јанында билениҥ сӱӱген ийди Эмба.\\nЭнебис озо баштап 4-чи класска барган. Је «Кызыл Таҥ» колхозтыҥ баштамы школыныҥ берген билгири керектӱ кемине арай ла јетпей турган. Оныҥ учун Лидия Ивановна 3-чи класстыҥ программазын такып ӧдӧри јанынаҥ шӱӱлте эткен. Айдарда, кызычак ойто ӱчинчи класска отурган, ӱредӱчизи Татьяна Сергеевна Сабашкина болгон. Јаан класстарда орус тилди ле литератураны Евдокия Илларионовна Кутейникова ӱреткен. Анчада ла орус тил кӱчке келишкенин энебис база айдып отурат. Бу айалгада Евдокия Илларионовнаныҥ бир класста кожо ӱренип турган кызы Галя кожоҥдорды орус тилле ӱренерине болушкан. Алтай тилди ле литератураны Лидия Ивановна ӱреткен. Шак ла бу ӱредӱчилердиҥ берген билгири энебиске ӱредӱзин оноҥ ары областной национальный школдо ло пединститутта улалтар јарамыкту арга берген.\\n1955 јылда энем Караколдыҥ јетијылдык школын божоткон. Кызычактыҥ алдына оноҥ ары кайда ӱр��нер деген сурак турган.\\nКичӱ изӱ айда энем Михаил аказыла кожо кала јаар педучилищеге кирерге келген. Айса болзо, олор орой келген эмезе ӱредӱге киретен экзамендер башталып калган. Оныҥ учун аказы, ӱредӱни национальный школдо улалтар деп амадула, директор В. К. Плакаска баштанган. Василий Константинович документтерди аткарып ийзин деп айткан: «Школдыҥ педсоведи дезе кӱӱнзеген балдардыҥ ончозын кыракы кӧрӧр, каруузын куран айда аткарар».\\nЭнебис ӱӱре-јелези Галя Кутейниковала кожо, ол база ОНСШ-та ӱренерге кӱӱнзеген, керектӱ документтерди аткарып ийгендер. Ӧкпӧӧриштӱ сакылта болгон ло.\\nӰредӱ башталар ла алдында каруузы келген. Ӱредӱге јӱк ле Клавдия Текушеваны алган. Онойып ол ОНСШ-тыҥ 8-чи «г» клазыныҥ ӱренчиги боло берди.\\nАды јарлу ӱредӱчи Василий Константинович Плакасла ундулбас туштажу 1955 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинде школдогы ӧткӧн баштапкы линейкада болгон. Энебистиҥ куучыныла, бойыныҥ ижине чындык кижи «алтай Макаренко ло Сухомлинский» деп тегиндӱ адатпаган ине. Јӱрӱми, оныҥ учуры школ болгон. Балдар тӧс ӱредӱзиле коштой ӱзеери таҥынаҥ ӱрензин, кружокторго, секцияларга, школдогы самодеятельностько јӱрзин деп бастыра јанынаҥ јӧмӧгӧн-болушкан. Энебистиҥ клазында ол математиканыҥ урогын ӧткӱрген. Орус тилди ле литератураны озо баштап Р. С. Алушкина ла А. В. Быковская, оныҥ кийнинде 10-чы класска јетире бу предметти Г. В. Кондаков ӧткӱрген. Географияла А. В. Щербинина, химияла Г. И. Сукач ла физиканы П. И. Лопарев ӧткӱрген. Алтай тилди ле литератураны Т. М. Мундусова ӱреткен. Немецкий тилди ӱренерге Е. В. Завозина болушкан. 8-чи класста биологияны А. В. Тадыкин ӱреткен ле онойдо ок ол класстыҥ башкараачызы болгон. 9-10 класстарда бу иште оны Г. В. Кондаков солыган. Энебис јаантайын художественный самодеятельностьто турушкан, хордо Р. И. Заводчикованыҥ башкартузыла кожоҥдогон. База «Динамо» стадиондогы чанала јыҥылаарыныҥ секциязына јӱрген, школдыҥ библиотеказына јилбиркеп јӱретен.\\nЭнемле кожо оныҥ баштамы школдоҥ ала ӱӱрелери Чемок Тыйданова ла Бичикоп Аргымаева ӱренгендер. Бир класста кожо ӱренген балдардыҥ ортозында келер ӧйдиҥ кожоҥчызы Эльза Тозыякованы, поэт Байрам Суркашевти адаарга јараар. ОНСШ-тыҥ балдары бӱткӱл класстарла јӱзӱн-башка јуртээлем иштерде: Оносто буудайды, Дубровкада куманакты ла кара белени јуунадарында эрчимдӱ туружатан.\\nЭнебис јайгы каникулдар ӧйинде эмеш те болзо, акча иштеп алар деп, Караколдогы сарјусырзаводто иштеген. Тегин ле ишмекчи болуп иштеп, сырды белетеериниҥ аайын јакшы билип алган.\\nОбластной национальный школдыҥ ӱредӱчилериниҥ ижи агару да, нерелӱ де. Туулу Алтайдыҥ су-алтай ӧзӧктӱ, тилдӱ балдарын ӱредип, јаан јолго чыгарганына кажы ла алтай ада-эне быйанду јӱрет. Кыстар да, уулдар да школды божодып, ороонныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелериниҥ кажызына ла кирер, ӱренер аргазы болгон. Энебиске Ленинград��а пединституттыҥ ӧскӧ тилдердиҥ факультедине кирип ӱренерге направление берген. Је јуук улузы ого ӱренерге болужып болбозыс деп айдарда, ол документтерин мындагы пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультедине табыштырган. Мында ајару эткедий бир айалга бар: ОНСШ-тыҥ ончо ӱренчиктери госјеткилдеште болгон. Ӱредӱ башталар ла алдында олорго школьный форма беретен, ӱч катап азырайтан, бойлорыныҥ интернады болгон. Мында олор јаткан, ӱренген, тӧжӧк-јастыктыҥ кыптарын солып, неделеде бир катап мылчага апаратан. Бот мынайда государство ӧскӱс балдарын кичееген ле ончо керектӱ немеле јеткилдеген. Керек дезе, качан балдар школды божодып та ийерде, В. К. Плакас бир канча абитуриентке, ол тоодо энеме, вступительный экзамендерди табыштырар ӧйдӧ интернатта јадарга јӧп берген.\\nЭнебис 1958 јылда институтка кирген ле орус тилдиҥ ле литератураныҥ, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизине ӱренген. Институтта оны кайкамчылу ӱредӱчилер ӱреткен — ӱредериниҥ методиказын Н. Н. Суразакова, алтай литератураны ла фольклорды С. С. Суразаков ӧткӱрген. Орус тилди В. Д. Сатлаева, совет литератураны М. Д. Бочаров апарган. Экономиканы институттыҥ ректоры Н. М. Киселев, современный литератураны ОНСШ-таҥ келген Г. В. Кондаков ӱреткен.\\nИнституттагы ӱредӱде бойыныҥ аҥылулары болгон. Ӱредӱдеҥ башказын алза, кӱчке келишкен. Школдо госјеткилдеш болгон ине. Мында ончо неме бойыҥныҥ мойныҥда. Ас-мас стипендияла курсак-тамак алар, јадар јер учун тӧлӧӧр керек. Энем Катя Айманова, Раиса Бельбекова, Наташа Яныканова, Рая Туденева деген ӱренеечи кыстарла нӧкӧрлӧжип, олорло кожо Пушкинниҥ оромындагы 52 таҥмалу таҥынаҥ турага барып, баазын тӧлӧп јаткан. Эки орынду оогош кып. Бир орында эки кижидеҥ уйуктаган. Энеме дезе ӱредӱлӱ јыл туркунына јаан сундуктыҥ ӱстинде уйуктаарга келишкен. Улай ла аштап-суузап јӱрген ӧй. Кыстар курсагына база кымакайлап, јӱк ле калаш ла маргарин алып туратан. Тилим калашка маргариннеҥ сӱртӱп, кийнинеҥ дезе тегин ле кайнаган изӱ сууны ичип алатандар. «Айса болзо, мындый кара-боро курсактаҥ болор бо, јылдыҥ учкары бис јетире семире бергенис» — деп, энем эске алат.\\nСтуденттерди 5-чи курска јетире јайгы каникулдарда Кӧксуу-Оозы аймак јаар ӧлӧҥ ижине апаратан. Катанду, Огневка, Кайтанак деген јурттарда ӧлӧҥ чабатан, јуунадатан, обоолор тургузатан.\\n«2-чи курста мен бойыма тӧлӧп јадарга тура бедирегем. Каланыҥ ичиле јӱреле, иркит сӧӧктӱ Кичек эјеге (Александра Андреевна Чапыева) јолыктым. Ол мени олордыҥ билезиниҥ тӧрӧӧни деп билетен, айылына кычырды, оноҥ олордо јатсын деп кычырды» — деп, энем куучындады. Онойып, энебис Октябрьский оромдогы 40 таҥмалу (эмди 57) турада јаткан. Бу турада оныҥ адазы јанынаҥ аказы кыпчак сӧӧктӱ Иженер Меҥдешевич Чапыевтиҥ (окылу документле Евгений Модестович Чапыев) билезиле јуртаган.\\nКычыраачыларды Клавдия Ергековна Текушеваныҥ адазыныҥ у��ы-тӧзиле таныштырып ийели. Энебистиҥ эрте божогон адазы Чемдый Чапыев Балпак Чапыевтиҥ уулы болгон. Ол Чапыев Меҥдештиҥ адазыныҥ кичӱ карындажы болуптыр. Балпакта база Атаан, Чагаш, Јукус, Кеткей деген уулдар болгон. Энемниҥ айтканыла, Балпак бойы Чемдый уулына кару болгон болор, нениҥ учун дезе јӱрӱминиҥ учкары Боочы јуртка кӧчкӧн. Мында ла оныҥ мӧҥкӱзин уулы Чемдыйдыҥ јанына јууп салган.\\nЕвгений Модестовичтиҥ сыйны Јаҥаш Меҥдешевна Чапыева Борис Укачинович Укачинниҥ энези болор. 1959 јылда, качан энебис аказы Евгений Модестовичтиҥ айлында јадып турарда, Борис Укачин черӱчил молјузын бӱдӱрип, јанып келген. Эки јиит мында туштажып, кӱӱн-санаазы бирликке болгон. Олор бичишкен, бой-бойына бичигендерин удурумга одырбай турган печкениҥ ичине артыргызып туратан. Борис бир катап «Меге барарыҥ ба?» деп бичиген. Бир канча ӧйдӧҥ энем јӧбин берген. Онойып, 1959 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 7-чи кӱнинде Кайырлыкта поэттиҥ энези Јаҥаш Меҥдешевнаныҥ айылында эки јииттиҥ той-јыргалы ӧткӧн. Јуртка олор экӱ кара јойу тӱнде јеткен. Олорды Јолодоҥ Кайырлыкка јетире апаратан трактор Сала сууны ӧдӱп болбой, туруп калган. Качан јииттер Јаҥаш Меҥдешевнаныҥ айлына кирип келерде, ол кӧндӱре ыйлап ийген: «Слер та келерер, та келбезер, сакыырга арыдым».\\nЭртенгизинде, кӱчӱрген ай да болзо, тышкары јылу, айас кӱн турган. Азый эмдигидий чӧйилген узун столдор, такталар болгон эмес. Той-јыргал тал-табыш јогынаҥ, јакшы ӧткӧн. Эки јиитти јуук нӧкӧрлӧри, тӧрӧӧндӧри келип уткуган. Кожоҥ-јаҥар чӧйилген, ончо улустыҥ санаа-кӱӱни јарык, јайым болгон.\\nЭнебистиҥ санаазында бу кӱннеҥ ундулбас эки элес арткан. Тойдыҥ сай ла кидим тужында Сергей Токтонович ле Токый эјебис Ямангуловтор јеткен. Бис ӧрӧ айтканысла, ол Текушевтердиҥ эне јанынаҥ таайы болгон. Ол экӱ Јаҥаш Меҥдешевнадаҥ кудалаар тужында тургузылбаган аракыны некеген. Мынызы алтай чӱм-јаҥла айыл туткан уулдыҥ јанынаҥ тӧрӧӧндӧрдиҥ јастыразы деп чотолгон. Айса болзо, ол тужында энебиске билимчи-фольклорист болотон сезим келген болор бо? Алтай той-јыргалдыҥ чӱм-јаҥын бастыра јанынаҥ шиҥдеер-шиҥжӱлеер амаду болгон. Энемниҥ санаазында артканыла, Јаҥаш Меҥдешевна тизе бажына отурып, эмеген-ӧбӧгӧн Ямангуловторды кӱндӱлеп, олорды јымжаткан.\\nЭкинчи учурал Борис Укачиновичтиҥ кылык-јаҥыла колбулу. Ол тушта јаҥы ла кижи алган ак чамчалу јиит та нениҥ де учун кенетийин тура јӱгӱреле, эмдик атка эптӱ калып чыгала, салкын-эзиндий шуҥа ла берди. Јӱк ле чамчазы ыраакта билдирер-билдирбес агарып кӧрӱлген. Бир канча ӧйдӧҥ ол тынастаган ырысту бойы, токынаган атту јортып келген. Сергей Токтонович јакып-ӱредип: «Сен кайткан уул болорыҥ? Ат јескинеле, сени чачкан болзо, бертинген болзоҥ, бу байрамныҥ учы кандый болор эди? Башту, санаалу јӱрер керек эмес пе?» — деп айткан болуптыр.\\nЈе салым јолы олорго эмди тургуза јымжак ла ачык болды.\\nПанфиловецтердиҥ оромында 29-чы тура\\nЈиит биле, алдынаҥ башка јадарга, Красноармейский переулоктоҥ тура тапкан. Баазын тӧлӧп јаткан. Эски, оды јакшы кӱйбес печкелӱ турада шыралаш болгон ло. Энебистиҥ айтканыла, кышкыда турада сӱрекей соок болгон. Таҥары јуук кӧнӧктӧ суу тоҥуп калатан. Олор 1959 јылдыҥ учкары ла келер јылдыҥ кӧп јанын мында јаткан. Качан 1960 јылдыҥ сыгын айында баштапкы уулы Расул чыгарда, Борис Укачинович билезине кандый бир јадар јер берзин деп база баскан ла, суранган ла. Каланыҥ да, областьтыҥ да башкартуларына јӱрген. Онойып, јӱк ле 1960 јылдыҥ кӱчӱрген айында олорго Панфиловецтердиҥ оромында турган 29-чы таҥмалу туранаҥ баштапкы квартираны берген. Борис Укачинович озо баштап «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, оноҥ радиокомитетте корреспондент болуп иштеген. Клавдия Ергековна ГАГПИ-де ӱредӱзин улалткан. Оогош Расулды кемиле јаан эмес акча учун јаан јашту эпшилер кӧргӧн.\\nБистиҥ ада-энебис фронтовик, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти Гавриил Долматович Калкинниҥ билезиле најылашкан. Оныҥ эш-нӧкӧри Зоя Петровна, балдары Наташа ла Гена јаҥыс та јакшынак айылдаштар болгон эмес, је эмди Борис Укачинниҥ баштапкы литературалык чӱмдемелдериниҥ тӧс сӱр-кеберлери боло берген.\\nБорис Укачинович 1962 јылдыҥ јайында Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка кирерге шӱӱген. Бу ла ӧйдӧ ӱйи институтта ӱренген, оогош Расулды коногына ясляга табыштырып турган ӧй. Билениҥ бастыра сурактары энебистиҥ мойнына келген. Одын да алатаны, јаратаны, сууны колодецтеҥ экелетени, курсак-тамакты белетеери, айыл ичиниҥ ижи кайда деп… Ӱзеери пединститутта дипломды корып алар керек. Кажы ла јайда тӧрӧӧндӧргӧ ӧлӧҥ ижинде болужатаны база каруулу керек. Ончо јӱкти энебис комыдабастаҥ алып чыккан.\\nШак онойып К. Е. Укачина бойыныҥ турумкайыныҥ, чыйрагыныҥ шылтузында 1963 јылда институтты божоткон. Ол ӧйдӧ, бӱгӱнги де кӱнде чилеп ок, јиит специалистке ишке кирерге кӱчке келижетен. Энем узак ӧйгӧ иш бедиреген. Оноҥ јӱк ле арайдаҥ национальный школдыҥ интернадына тӱндеги таскадаачы болуп иштеерге кирген. Балазын бойыла кожо алып, интернатта конорго келижип туратан. Озо баштап ӱренчиктерге айылга берген ишти бӱдӱрерге болужар керек. Олорды эрте таҥда ойгозып, ӱредӱзине ийетени база энемниҥ ижине кирген. Бу да иш, энем ОНСШ-ты божоткондордыҥ санаазында узакка јылу эске алыныштар болуп артты. Башка-башка ӧйдӧ таскаткан балдары энемди баалап, тооп јӱргӱлейт. Олор кийнинде кичӱ тӧрӧлиниҥ ӧзӱмине кӧпти эткен јарлу улус болды. Темдектезе, Ю. В. Антарадонов, Э. В. Бабрашев, Н. С. Шумаров ло оноҥ до ӧскӧлӧри.\\nБодолында, Горно-Алтайсктагы Панфиловецтердиҥ оромындагы 29-чы таҥмалу эки кат агаш тураны мемориальный тура эдип салар керек. Нениҥ учун дезе бери Б. У. Укачинге Туулу Алтайдыҥ ады јарлу бичиичилери Лазарь Кокышев, Паслей Самык, Шатра Шатинов ло ӧскӧ дӧ кӧп-кӧп литераторлор келип туратан. 1966 јылдыҥ јайында мында улу орус поэт Николай Рубцов токтогон ло бир канча ӱлгерин чӱмдеген. Ол Борис Укачинле кожо Литинститутта ӱренген. Шак ол јылдарда улус сӱрекей кӱндӱзек болгон. Бӱткӱл јурт эмес тӧрӧӧн-туугандар јуулыжып, айылдап келетен. Бир де кижи тышкары артпайтан. Энемниҥ эске алынганыла, айылчылардыҥ бир канчазы полдыҥ ла бойына јадып уйуктайтан.\\nЭнебис 1970 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта тӱӱкиниҥ, литератураныҥ ла тилдиҥ билим-шиҥжӱлӱ институдына (эмди алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган) иштеп келген. Билим телекейине кирердеҥ озо ого ас-мас ишјалду лаборанттаҥ ала баш билим ишчиниҥ јолын ӧдӧргӧ келишкен. Энебисти ишке ол тушта институттыҥ директоры болгон Е. Г. Мултуева алган. Бу эпшиге ол бастыра јӱрӱмине быйанду јӱрет. Интернатта тӱндеги таскадаачыныҥ ижиниҥ кийнинеҥ энеме эки јылдыҥ туркунына бир канча ишти солыырга келишкен: Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школында, калада Алтайский бичик басманыҥ бӧлӱгинде корректор. Је ол иштеген јерлеринде энемниҥ алган ченемели институтта сӱрекей тузалу болгон. Темдектезе, улусла, коллегаларыла текши тилди табары, печатный машинкала согоры. Иштеген бу ӧйлӧрдӧ јакшызы да, келишпегени де болгон эмей. Энебистиҥ эске алынганыла, кандидатский диссертацияны бичиирге де, корыырга да кӱчке келишкен. Кезик коллегалар јӧмӧӧрдиҥ-болужардыҥ ордына башка-башка јерлер јаар јабарлашту самаралар бичиген. Ижин корулап албазын деген амадула колбой буудактар болгон ло…\\nБис эмди оҥдоп јадыс. Энебис бир ле уунда ӱч уулын таскадып, айылында от-очогыныҥ јылузын туткан, ол ок ӧйдӧ бойы алтай фольклорло бир канча бичик белетеп чыгарган.\\nЈе энебистиҥ эҥ јаан ижи, молјузы, јӱрӱмде, салымда салынганы — ол Борис Укачинниҥ јолын коштой, кожо ӧдӱп јаткан чындык нӧкӧри, эҥ башкы угаачызы ла критиги, оныҥ уулдарыныҥ энези болгоны. Поэтти кӧдӱрген, кӧӧрӧткӧн, јӧмӧгӧн эҥ баштапкы музазы деп айдарым. Јайаан јайалталу поэттиҥ ле прозаиктиҥ кылык-јаҥы јеҥил эмес болгон. Јайаандык ижин тӱгезип јада, ачу ашты ажыра да тудуп ийетен. Калганчы јылдарда адабыс јаан јоболго табарткан. Оны кичеер, улай ла кӧрӧр керек. Бу да коркушту ӧйди энем ӧзӧги бек ӧткӧн, билелик одын-очогын чеберлеп алган.\\nЭнемле ӧткӧн эрмек-куучынныҥ бирӱзинде ол бойыныҥ ижин сӱрекей тыҥ јаратканы, сӱӱгени, баалаганы керегинде айткан эди. Нениҥ учун дезе ол јӱзӱн-башка экспедицияларда болуп, кӧп фольклорлык материалдар јууган, онызы албатыга сӱреен керектӱ ле тузалу. Бу ижиле ол албатыныҥ бойыныҥ билерин-билгирин јууган: «Мен ырысту, нениҥ учун дезе менде албатым-калыгым бар. Мен олорго иштейдим. Алтай јерис бар, бис мында чыкканыс. Јерис бисти корып, јӧмӧп, болужып јат. Тӧрӧл алтай тилис бар. Оныла албатымла тил тудадым. Албаты-јоныска энчи эдип кӧп тоолу алкыштарын, туујыларын, ада-ӧбӧкӧлӧри јаҥарын, кай чӧрчӧктӧрин артыргызып салган. Оныҥ бӱдӱмин, аайын бис олордыҥ кийген кебинеҥ, тудунган эдим-тудумдарынаҥ кӧрӧдис. Оныҥ кажы да јаны байлу, ээлӱ, ийделӱ, кӧрӱмдӱ — мынызы эҥ јаан байлыгыс. Бис, билимчилер, онызын кыракы јууп, келер ӱйелерге тӧкпӧй-чачпай јетирерге чырмайадыс, ченежедис».\\nАлтайыныҥ јалтанбас баатыр кызы ла чындык билимчи-фольклорчызы уур ла ченелтелӱ јолды ӧдӱп чыккан, баштап тарый кӧрзӧ, теп ле тегин болгодый, је ол бу ачылтаныҥ чындык баазын јакшы билер.","num_words":6293,"character_repetition_ratio":0.03,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22738.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ижемји сыйлаары база јайалта - altaicholmon\\nИжемји сыйлаары база јайалта\\nЭл театрда Јонјӱрӱмдик ишчиниҥ кӱнине учурлалган «Јӱректер јылузын улуска сыйлайдыс» деген байрамдык кӧдӱриҥи кичӱ изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде ӧтти.\\nКӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын профессионал байрамыла Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкару-зыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин, онойдо ок таланыҥ министерстволорыныҥ, учреждениелериниҥ чыгартулу улузы, аймактардыҥ јаандары ла ӧскӧ дӧ улус уткыдылар.\\nОлег Хорохордин јуулгандарды профессионал байрамыла бойыныҥ ла башкаруныҥ адынаҥ уткыды. Оныҥ айтканыла, Јонјӱрӱмдик ишчиниҥ кӱни Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путинниҥ 2000 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде јараткан Јарлыгыла темдектелип, јакшынак јаҥжыгу болуп улалат. Бӱгӱнги кӧдӱриҥи јӱрӱминде уур-кӱч айалгага кирген улуска эҥ ле озо болушка келип, јӱрегиниҥ јылузын, болужын акту кӱӱндеринеҥ јетирип, ижемји ле бӱдӱмји сыйлап тургандардыҥ јолду байрамы. Шак ла јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ ишчилери улустыҥ кӱнӱҥги јӱрӱминдеги уур-кӱч сурактарды чечерге, олордыҥ аайы-бажына чыгарга болужат.\\n«Окылу јаҥныҥ ончо органдары улусты чыҥдый, јеткил-бӱткӱл јадын-јӱрӱмле керектӱ кеминде јеткилдеер амадула јаан ишти ӧткӱрет – деп, Олег Хорохордин уткуулду куучын-эрмегинде айтты. – Шак ла оныҥ учун јылдыҥ ла су-кадыкты корыырына, јонјӱрӱмдик болушка акча-манат артыгынча чыгарылат. Алтай Республикада бу бӧлӱктерге бюджеттиҥ алтан процентинеҥ ажыразы чыгарылат. Бистиҥ талада 219 муҥнаҥ ажыра улус јуртап јат. Ӧткӧн јылда олордыҥ јарымызынаҥ кӧбизи башка-башка јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болушла тузаланган.\\nРеспубликада амыр-энчӱ јуртап јаткан јаан јашту улус, кӧп балдарлу билелер, ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар, ӧскӱс балдар, арга-чагы, су-кадыгы кирелӱ улус, ветерандар, ӧскӧ јерлердеҥ качып келген улус (беженцы) олор ончозы јонјӱрӱмдик болушты алып јат. Кемиле, учурыла алза, бу сӱрекей јаан керектиҥ кийнинде јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ ишчилериниҥ каруулу ла некелтелӱ ижи турат.\\nКажы ла кижиге ырысты, ижемјини, јӱрегиниҥ јылузын сыйлаары база јайалта. Айдарда, слердиҥ ижигер агару ла быйанду болгонын бӱгӱнги кӧдӱриҥи јарт керелеп јат».\\nОныҥ кийнинде Олег Хорохордин Алтай Республиканыҥ государственный кайралдарын таланыҥ эл-јонын јонјӱрӱмдик коруулар бӧлӱгинде ак-чек, једимдӱ иштеп јаткан озочылдарына табыштырды. «Алтай Республиканыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик корулаарыныҥ нерелӱ ишчизи» деген кӱндӱлӱ атла Кӧксуу-Оозы аймактыҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ јааны Дина Алимова; Оҥдой аймактыҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ ишчизи Светлана Малкина; АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ баш ишчизи Людмила Разгоняева; јажы јаан ла кенек улустыҥ 2-чи таҥмалу республикан интернат-туразыныҥ јааны Ольга Яимова адаттылар.\\nАлтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Владислав Аткунов (јажы јаан ла кенек улустыҥ 3-чи таҥмалу республикан интернат-туразыныҥ јааныныҥ ээлемдик иш аайынча ордынчызы), Айгуль Бигалиева (Кош-Агаш аймактыҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ социальный педагогы), Алина Иркитова (Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонын ишле јеткилдеер тӧс јериниҥ баш инспекторы), Светлана Согодина (АР-дыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик болушты чук јетирер тӧс јериниҥ психологы) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу озочылдары кайралдаттылар.\\nТаланыҥ јонјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ ишчилерин байрамыла онойдо ок Владимир Тюлентин уткыды: «Алтай Республикада калганчы јылдарда эл-јонды јонјӱрӱмдик корулаштыҥ бӧлӱгинде јарамыкту, јаҥыртулу кубулталар болды: учреждениелердиҥ материально-технический тӧзӧгӧзи керектӱ кеминде јеткилделген, ишчилериниҥ ишјалы кӧдӱрилген, јонјӱрӱмдик службалардыҥ ла јонјӱрӱмдик политиканыҥ ижиниҥ чыҥдыйы, турултазы бийиктеген. Государственный јаҥныҥ органдары чокым, аҥылу бӧлӱктерге кирип турган улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын кӧдӱрери, олордыҥ алкы бойлорыныҥ, онойдо ок билелердиҥ уур-кӱч сурактарын чечери јеҥил эмес иш деп јакшы билер. Је ондый да болзо, јажы јаан улуска, кенектерге, балдарлу јиит билелерге јонјӱрӱмдик болушты јетирериниҥ системазыныҥ ичкери ӧзӱминиҥ, јонјӱрӱмдик болушты башка-башка бӱдӱми аайынча јетиргениниҥ шылтузында тургузылган амаду бӱдер аргалу. Шак бу айалгага јаан ајаруны ороонныҥ президенти Владимир Путин быјыл тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде Россия Федерацияныҥ Федерал Јуунына јаҥжыккан баштанузында эткен».\\nКӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына баштанып, В. Тюлентин олорго сӱреен каруулу иш бӱдӱмјилелген деп чокымдады. Государствоныҥ ла јондыктыҥ аҥылу болужына, кичеемелине иженген, керексиген улуска болужары, јонјӱрӱмдик ишчиниҥ ижи аҥылу. Бу иште јалакай, ару ла јымжак кӱӱн-санаа, тереҥ билгир, байлык ченемел сӱреен керектӱ. Ол јонјӱрӱмдик ишчилердиҥ ижин баалап тура, јаан алкыш-быйанын јонјӱрӱмдик службалардыҥ ветер��ндарына айтты.\\nБайрамдык айалгада Владимир Тюлентин Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын јонјӱрӱмдик бӧлӱкте узак јылдарга ак-чек ле једимдӱ ижи, байлык ченемели учун кӧп тоолу озочылдарына табыштырды. Кайралдаткандардыҥ тоозында, темдектезе, Светлана Антонова, Чой аймактыҥ эл-јонын ишле јеткилдеер тӧс јериниҥ инспекторы; Айсудур Атпасов, аргалары кирелӱ балдардыҥ ла јаш корболордыҥ республикан реабилитационный тӧс јериниҥ тискинчизи; Марина Быева, Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ ишчизи; Нина Пучко, аргалары кирелӱ балдардыҥ ла јаш корболордыҥ республикан реабилитационный тӧс јери-ниҥ таскадаачызы; Лариса Сизинцева, Горно-Алтайсктыҥ эл-јонына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ ишчизи, оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу ижи мактулу улус болды.\\nАдар Сумин залда отурган јонјӱрӱмдик системаныҥ улузын, ветерандарын байрамла уткыды. Ол бу системада ак-чек иштеп, амыралтага чыккан ветерандарга ла тургуза ӧйдӧ једимдӱ иштеп јаткан ишчилерге јаан быйанын айтты. Министр бу бӧлӱктиҥ ижи, једимдери ле келер ӧйдӧ бӱдӱрерге темдектелген иш јанынаҥ элбеде айдып, ижине каруулу ишчилерге јолду бийик кайралдарын табыштырды.\\n«Сибирьдиҥ эҥ артык јонјӱрӱмдик ишчизи» деген кереес темдекле Фаина Клемякина, Оҥдой аймактыҥ эл-јонына јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ ишчизи; Галина Саватаева, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ эл-јонына јӧмӧлтӧ-болуш јетирер башкартузыныҥ ишчизи; Чейнеш Ютанова, јажы јаан ла кенек улустыҥ 2-чи таҥмалу республикан интернат-туразыныҥ ишчизи кайралдаттылар.\\nАлтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Быйанду самаразыла кӧп тоолу озочылдар кайралдаттылар.\\nАлтай Республиканыҥ эл-јонын јонјӱрӱмдик корулаарыныҥ системазында муҥнаҥ ажыра улус иштеп јат. Олор бойыныҥ ижин баалап ла јӧмӧлтӧ-болушты, ајару-килемјини, ижемјини јӱрӱмде уур-кӱч айалгага кирген улуска јетирет. Јӱрегиниҥ јылузын, сӱӱжин олорго акту кӱӱнинеҥ берет. Јонјӱрӱмдик ишчилер деп јондык организациялардыҥ чыгартулу улузын, волонтерлорды да адаарга јараар. Шак ла бу системада энеликтиҥ ле бала тужыныҥ, кӧп балдарлу билелердиҥ, онойдо ок аргазы кирелӱ билелердиҥ сурактары, балдардыҥ амыралтазын, су-кадыгын тыҥыдар иштиҥ, ӧскӱс балдарды ла ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды јадар јерле јеткилдеериниҥ сурактары турат. Республикада бу бӧлӱк ӧзӱмдӱ јолло барат. Јылдыҥ ла государстволык јонјӱрӱмдик политиканы јӱрӱмде бӱдӱрерге 1,5 миллиардаҥ ажыра ак-манат чыгарылат. Экономикалык уур-кӱчтер болуп та турза, је Алтай Республиканыҥ башкарузы јондык программаны јеткилдеериниҥ кемин јабызатпай јат.","num_words":1680,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.058,"special_characters_ratio":0.151,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18262.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јадын-јӱрӱмниҥ ӱрӱмниҥ чыҥдыйын ыҥдыйын бийиктедерге ийиктедерге… - altaicholmon\\nЈадын-јӱрӱмниҥ ӱрӱмниҥ чыҥдыйын ыҥдыйын бийиктедерге ийиктедерге…\\nРеспубликаныҥ ичинде јолдорды јазаар иштер јылдыҥ ла ӧдӧт. 2020 јылда бу ууламјыда база кӧп иш эдилген.\\nТергеебисте јолдорды јазаар иштердиҥ јаан ӱлӱзин ГорноАлтайавтодор эдип турганы јарт. Ол тергеелик учурлу јолдорды јазап, бу јолдор чыҥдыйы аайынча федерал трассалардаҥ уйан болбозын деп кичеенет.\\nКажы ла тергеениҥ ӧзӱми јолдорло колбулу эмей. Јакшы јолдор јогынаҥ кезикте туристический ууламјыны да ӧскӱрип болбозыҥ, анайда ок агаштаҥ продукция иштеп алар бӧлӱкти. Эмдиги инфраструктураны тӧзӧӧри ле јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйын бийиктедери јолдор јогынаҥ база кӱчке келижер. Бистиҥ, јери ле аргалары јаан республикага автомобильный јолдорды ӧскӱрери сӱрекей керектӱ ле учурлу.\\nБу ла јуук ӧйгӧ јетире Алтай Республикада тергеелик јолдордыҥ айалгазы коомой болгон деп айдарга јараар. Текши узуны ӱч муҥ километр кире јолдоҥ јӱк ле 79 проценти кату катла бӱркелген.\\nМындый сурак јаҥыс ла бистиҥ республикада бар эмес, ол кӧп тоолу тергеелерде база бар эмей. Оныҥ да учун бу сурактыҥ аайына чыгарга текши ороон ичинде «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» деп адалган нацӱлекер јӧптӧлгӧн лӧ ол аайынча иштер башталган эди. 2019 јылда Алтай Республикада бу нацӱлекер аайынча 65 километрдеҥ узун тергеелик ле јербойыныҥ јолдоры нормативтерге келиштире јазалган, тузаланарына 32 объект табыштырылган.\\nОкылу сайттарда айдылганыла болзо, «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» нацӱлекер аайынча республикада 900 километр кире јол јазалар. Олордыҥ кӧп сабазы асфальтобетонло бӱркелген јолдор, ӱчинчи ӱлӱзи кумак-щебенка тузаланып белетелген јолдор. Чындап, бу программа иштеп баштаар алдында бистиҥ тергее јолдорыныҥ јӱк ле 19 проценти нормативтерге келижип турган деген јабыс кӧргӱзӱлӱ болгон. Оныҥ да учун тӧс амаду – 2024 јылга јетире аймактардыҥ тӧс јурттарыла транспортный колбуны јеткилдеери, бу ок ӧйдӧ јолдордыҥ чыҥдыйы федерал трассалардыйынаҥ јабыс болбос учурлу.\\nБыјыл республикада јолдорды јазаары аайынча кандый иштер ӧткӱрилгени керегинде кӧп бичилген, айдылган ла кӧргӱзилген. Андый иштер тергеебистиҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринде ле Горно-Алтайск калада ӧткӱрилген. Быјылга темдектелген иштер толо кеминде бӱткенин айдар керек. Тергеелик 16 участокто 110 километрге јуук јол тузаланарына табыштырылган. Быјыл јолјазаачылар асфальтобетонло бӱркелген 60,5 километрдеҥ узун јолды ла кумак-щебенкала салынган узуны 50 километр кире јолдыҥ чыҥдыйын нормативтерге јетирген. Эки участокто иштер темдектелген ӧйинеҥ озо эдилген. Иштер јылгыр ӧткӧниниҥ ле кӱнай јакшы турганыныҥ шылтузында Горно-Алтайсктыҥ 2-чи номерлӱ кирижинде ле Чамал јурттыҥ ичинде специалисттер бир с��зонныҥ туркунына јӧптӧжӱде темдектелген иштерди бӱткӱлинче бӱдӱрип салган. Јӧптӧжӱ аайынча бу иштер 2021 јылда бӱдер керек болгон. Јол јазаар иштер тергеелик 23 участокто ӧткӧн. Кезик объекттерде иш улалат: тӧзӧлгӧзин белетеери ле јолдыҥ каттарын тӱзедери, анайда ок тротуарлар јазаары аайынча иштер эдилген. Тергеелик јолдордыҥ сегис участогында башталган иштерди учына јетирери келер јылга темдектелген.\\nОл ло нацӱлекер аайынча Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ оромдорын нормативтерге келиштирери аайынча иштер ӧткӧн – калада ла Маймада јербойыныҥ учурлу јолдордыҥ 11 участогы. Республиканыҥ тӧс калазында Чкаловтыҥ, Кировтыҥ, Вербицкийдиҥ, Колхозныйдыҥ, Чапаевтиҥ ле Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыныҥ оромдорында, Маймада — Луговой, Строительдердиҥ, Березовый роща оромдордо, Школьный ла Улу Јеҥӱниҥ 50 јылдыгыныҥ переулокторында.\\nЈолдор керегинде айдып турарыста, тергеебисте јаҥыс ла бар јолдорды нормативтерге келиштирери аайынча иштер ӧдӱп турган эмес, је анайда ок јаҥы јолдор тудары аайынча иштер база ӧдӧт. Јолјазаачылар бу ууламјыда јаан иштерди Оҥдой, Кӧксуу-Оозы ла Майма аймактарда ӧткӱрет. Келер ӧйдӧ анда јаҥы ла чыҥдый јолдор болор. Мынызы республикабыстыҥ ӧзӱмине јаҥы аргалар ачар.\\nАлтай Республикада јолдорды јаҥыртар иштер башка-башка ӱлекерлер ле программалар аайынча ӧдӧт. Темдектезе, Ростуризмниҥ программазы аайынча Улаган аймакта Кату-Јарыктыҥажузында јазал иштерге 600 миллион салковойго јуук акча чыгарылар. Анда иштер эзенде јылда башталар. Келер эки јылга акча-манат темдектелген деп айдар керек. Кату-Јарыктыҥ ажузын јаҥыртарына бастыра 1,2 миллиард салковой керек болуп јат. Керектӱ арткан акчаны табары аайынча иштер ӧдӧт\\nБыјылгы јылдыҥ база бир јаан учурлу кереги – ол Улаган аймакта ар-бӱткенниҥ кереези болуп турган Кызыл каалганыҥ тууразыла јол тудары керегинде јетирӱ солун болгон деп айдарга јараар. Јербойыныҥ эл-јоны бу ар-бӱткендик кереести келер ӱйелерге артыргызар кӱӱнин угускан.\\nКандый ла јолдор кӱрлер кечире ӧдӱп турган эмей. Оныҥ да учун тергеебисте јолдорло коштой кӱрлер тудар иштер база улалат. Республикабыстыҥ тергеелик јолдорында бастыра андый искусственный 418 тудум бар, олордоҥ 194-и агаштаҥ тудулган.\\nБыјыл Оҥдой јуртта Урсул суу, Кайрукун јуртта Чарыш суу ла Сугаш суу кечире ӱч јаан кӱр салынган. Алтай Республиканыҥ «Туракоммунальный ла транспортный комплекстиҥ ӧзӱми» деп адалган государственный программазы аайынча јаҥар айдыҥ учына јетире база да алты кӱрде капитальный јазаш иштер эдилип калар. Бу иштерге федерал бюджеттеҥ 77,5 миллион салковой чыгарылган. Анайып, Шабалин аймакта ӱч кӱр: Апшыйакту, Чергушка ла Шебелик суулар кечире. Турачак аймакта эки кӱр ле Чой аймакта бир кӱр. Јолјазаачылар анайда ок Чамал аймакта Онос сууны кечире салынган кӱрди ле Кан-Оозында Кан суудагы кӱрди јаҥыртар иштерди быјыл баштап ийген\\nКелер ӧйдӧ Платовоныҥ кӱрин, анайда ок Кӧксуу-Оозы аймакта Саксабайдыҥ ла Амурдыҥ кӱрлерин тудар керек. Бу объекттерди тударга јаан акча керек.\\nАварийный айалгада 300-ке јуук кӱр-кечӱлерди, ол тоодо јаан изӱ айда Кош-Агаш аймакта јаандаган суулардаҥ улам јемирилген кӱрлерди јазаары аайынча сурак шӱӱжилет.\\nБыјыл орооныста Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелген. Мыныла колбой «Јеҥӱниҥ оромы» деген ӱлекер аайынча аттары јууныҥ тӱгенген кӱниле колбулу оромдорды нормативный айалгага јетирерине аҥылу ајару эдилген. Республикабыста андый тогус ором бар. Анайып, јазал иштер Чой, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Улаган, Оҥдой, Турачак, Майма аймактарда ла Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ оромдорында ӧткӧн.\\nАлтай Республиканыҥ ичиле јорыктап турган улус јурттардыҥ ичиле ӧткӧн тергеелик јолдордо искусственный јарыткыштар тургузылганына ајару эткен ле болбой. Караҥуй ӧйдӧ андый јарыткыштардыҥ јакшызы ла тузазы јаан болгонын тискинчилер билер. Тергеебисте шак ла андый јарыткыштар тургузары аайынча программа белетелген. Ол јарыткыштар озо ло баштап аймактардыҥ тӧс јурттарында тургузылат. «Јеткер јок ло чыҥдый автомобильный јолдор» нацӱлекер аайынча иштер кайда ӧдӱп турганына база ајару эдилет. Быјыл андый јарыткыштар тургузар иштер Шабалинде ле Оҥдойдо ӧткӧн. Боочы јуртта Јеҥӱниҥ 60 јылдыгыныҥ оромында, Инеген јуртка кирип јатса ла Ыныргы јуртта, Горно-Алтайскка кирип јатса ла Горно-Алтайск–Карлушка јолдо эмди олор база бар. Анайда ок Кайрукунда, Сугашта ла Оҥдойдо кӱрлерде јарыткыштар база јарыдат.\\nКуучын јолдор керегинде ӧдӱп турза, мында тоолордыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ башка чыҥдыйдыҥ кеми база јаан учурлу болуп јат. Јаҥыртылган, јаҥыдаҥ тудулган јолдордыҥ чыҥдыйы бийик болор деген ижемјини јаҥытехнологиялар берет. Быјыл јаҥытехнологиялар тергеелик 14 объектте тузаланылган. Јолјазаачылар јолдо колеялар тӧзӧлӧрине турумкай асфальтобетон салгандар, јолдордыҥ тӧзӧлгӧзин соок регенерацияныҥэп-аргазыла тыҥыткандар, јойу улус јолды кечер аҥылу јерлерде јолдыҥ темдектерин термопластикле јазагандар.\\nАдакыда айдарга турганым – јӱрӱм улалат. Кандый да уур-кӱчтер, оору-јобол табылып турган да болзо, кижилик јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерге, эптӱ эдерге јӱткӱйт. Айдарда, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтип турган чыҥдый јолдор эмди де кӧп тудулар.","num_words":1723,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23816.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jуунты кожондор – кумулятивный эп-аргала тургузылган коожондор ÿлгер кептÿ тындулар ла ар-бÿткен керегинде кичинек чöрчöктöргö тÿней.\\nЭн ле jарлузы «Койонок» деп кожон:\\n\"Койон, койон, койонок,\\nКолы чыйрак койонок.\\nКойон, койон, койонок,\\nКобы кечире мантаган.\\nСелбер тÿктÿ сары ÿкÿ,\\nСеспес jерден сезип алган,\\nБолчок jÿрек борт! эткен\\nJиндÿ карын ��ырт! эткен\".\\n(Чараганова J. У.)\\nКожоннын сюжеди арайынан ла öзöт: койоноктын ла ÿкÿнин анылу темдектерин тоолоп, кенетийин «борт!» ло «бырт!» деп öткöнижер сöстöрлö тÿгенет.\\nБаланын санаа-укаазын теренжидерине «эркеледер сöстöр» лö «соотомолдор» сöзлигин байыдып, сöстин кöчÿре учурын jартаарына ууламjылап турган болзо, кожондордо\\nкееркедер эп-аргалар там ла элбеп ле уурладылып барат: метонимиялар олицетворениеле солунат, тегин эпитеттер колболу эпитеттерле кожо айдылат. Темдектезе, «Сабарлардын кожоны» деп чÿмдемелде балдардын сабарлары jаныс ла адын адап эмес, jе кажызы ла кижи кептÿ болуп, анылу иш эдет:\\n«Беш карындаш — беш сабар,\\nБектен бек орды бар.\\nБашпарак — ол баш сабар,\\nБажын билип башкарар.\\nБажы-Кырлу — ус сабар,\\nБала алып отурар\" ...\\n(Ередеев, 1994, 4))\\nБалдардын кожондоры ойын кептÿ болуп, кезикте кожондолот, кезикте öмö-jöмö айдылат-\\n. Темдектезе, «Jааш» деп кожонды балдар кожо айдар аргалу:\\n\"Jааш, jааш jаап jат,\\nМенин бажым суулан jат,\\nМенин бажым сууланза,\\nМенин чачым öзÿп jат\".\\n(Ередеев, 1994, с.4).\\nКызычактар бу öйдö наадайларла ойноп, олорды jайкап, энелеринен уккан «кабай кожон» кожондогылайт. Jе бу кожондордо кöп сабазында баайлар сöстöр лö балага баштанганы артып калган. Кожондо баайлап айдар сöстöрдин такып айдылганы оны чокым ритмикага экелет:\\n«Балдардын кожондоры\"– кемиле кичинек ÿлгер кептÿ лирический чÿмдемелдер. Олор öктöм, чокым ритмикалу. Кожондор баланын эстетический кÿÿн-табын öскÿреринде jаан камаанын jетирип, айландыра телекейди кееркедим сÿр-кебер ажыра кöрöрине темиктирет, кийнинде бу кöрÿм-шÿÿлте оны ар-бÿткенди, тöрöлин сÿÿрине, романтический кÿÿн-тапка темиктирет. -\\n«Том сöс». Алтай jанжыккан оос чÿмдемелде «том сöс» куулгазын кептÿ жанрларла (алкыш, шыпшаар, jада, эм сöстöрлö) укташ. Бу чÿмдемелди тегин кижи эмес, анылу «неме билер» улус кандый-бир чÿм-jан öткÿрип, кÿÿнзегенин бÿдÿрзин деп амадула айдат. Кийнинде öйлöрдö олор куулгазын-тарма учурын jылыйтып öскö жанрларга кирет. Чÿм-jанла кожо айдылганынан кандый бир эдилгелер артып калат. Öскö жанрлардын ичине кирзе де олордын турумкай кееркедим бÿдÿмдери тын кубулбайт.\\nБир канча бÿдÿмдер куулгазын учурын jылыйтып, балдардын оос чÿмделгезине кирет. Олор ан-кушка, ар-бÿткеннин айалгазына баштанган кептÿ айдылат.\\nБу чÿмдемелдер элдин jанжыккан jадын-jÿрÿмиле, иш-тожыла, чÿм-jандарыла колбулу. Темдек эдип, арба куурып, оны сокыга согып, саазынан айрыырга эскинге сееп турза, энези ойын кептÿ балазына «салкыннын ээзин сары эмеенди» кычырып келзин деп сурайт. Бала байагы салкынга баштанып, бöрÿгиле jанып кыйгырат: -\\n\"Салкын, кел! Салкын, кел!\\nСамтар бöрким берейин\\nЭзин кел! Эзин кел!\\nЭски бöрким берейин,\\nЭлгей эзип алайын,\\nКöчö эдер арбамды\\nКöптöн эзип алайын,\\nТуудый коозо берейин,\\nТутканча ла учуп кел!\\nСаатабастан куйбуп кел!\"\\nБу кычыру том сöстö салкынды кижи кептÿ тындандырып, чарактын саазын учурып берзин деп сурайт. «Туудый коозо\\nберейин» деп гипербола ла «самтар бöрким», «эски бöрким» деп эпитеттер\\nкöргÿзип турган не-неменин кемин тыныдап, эткен иштин jалын кокыр кепке кийдирет.\\n«Том сöстö» синонимия эрмек-куучыннын öктöмин тыныдат: «коозо» – «-\\nсаганак» ол эмезе «тутканча» – «саатабастан».\\nБалдардын оос чÿмделгезине киргенинин база бир темдеги – том сöстöрдин ÿлгери чокым ритмикалу болот. Ритмиканы тöзöп турган эп-аргалар ол jаныс та тÿней ÿйелик эмес, jе онойдо ок такып айдыларынын jÿзÿн-башка бÿдÿмдери: баштамы ла учында рифмалар, рифма-редиф, такып айдылган jолдыктар: \"Эзин, кел! Эзин, кел!\"\\nСокыга соккон чаракты эскинге салып сееген кийнинде, ойто ээзинди jанзын деп сураар:\\n\"Тос айылды толурада бер,\\nТоозынды учура бер!\\nКийис айылды килиреде бер,\\nКирди-торды ырада бер!\\nСалкын, салкын, салкынак,\\nЭзин, эзин, эзинек,\\nЭркин — jайым jелбинек!\"\\nJакару кеберлÿ глаголдорды: «толурада бер», «учура бер» ле о.ö.; чокым ритмика, олицетворениелер, чÿмдемелдин айдып, ай-кÿннин айалгазы солунзын деп сураганы – ончозы jебрен «jада сöстин» турумкай темдектерин тузаланганы сезилет.\\n«Jада сöстöн» алынган кыска кептÿ де чÿмдемелдер туштайт. Темдектезе, jаашка баштанганы:\\nБу жанрдын кезик чÿмдемелдери учурыла «шыпшаар сöскö»jуук. Кöскö чöп киргенде айдар сöстö бала кучыйакка баштанат:\\n\"Ак кучыйак алып бер!\\nКöк кучыйак кöрÿп бер!\\nБалдар оны куулгазын чÿмдемел деп сананбайт – олор оны соотоп айдат. Сöслö кожо эдилге: ак кучыйак ла кöк кучыйакты кöзине кирген чöпти алып берзин деп сурап, бала кöзин jыжып, оозыла букырат – олорго ойын кептÿ деп билдирет.\\nТом сöстö аллитерация («чöп, чöп», «чок, чок») ла ассонанстын бек колбузы («Кöр, кöс! Öр, сöс!»), сöстöрдин такып айдылганы («Чык, чык» ол эмезе «Чок, чок») чÿмдемелди чокым ритмикага ла анылу экспрессияга кийдирет.\\nБаза бир анылу том сöс коноочыны азыраганыла колболу. Очокто кÿйген оттын ортозында одыннын учы ол эмезе кос турза, оны айылчы келип jаткан деп, бастыра ла бар курсакла кÿндÿлеп турум деп, кÿлле азыраар. Онон jол-jорыктан арыган кижи болзо, бажынын алдына база кос салып, jадып амырагар деп сурайт. Бала коноочыны азырап, элдин кÿндÿ-кÿреезинин этикедине, карам jок, ак-чек санаалу болорына темигет. Качан да бу база jаан куулгазын кептÿ чÿм-jан болгон болор. Jе öйдин öткöниле чÿм-jаны ундылып, кандый да темдектери артып калган.\\n(Калташева С. С.)\\nБу чÿмдемелде антитезанын болужыла тургузылат: jаман тиштин ордына jакшы тиш берзин деп кÿÿнзегени айдылат.\\nАлкыш сöстöрдин кебин балдар jаны чыккан бозуны, кураганды эркеледип сыймап турза айдар:\\nТом сöстöрдö jебрен жанрлардын турумкай эп-аргалары артып, куулгазын учуры jылыйып калат. Балдар куулгазын бÿдÿмдерле кожо öткÿрилип турган чÿм-jаннын темдектерин соотогон ойын чылап тузаланат. Куулгазын бÿдÿмдер баланын оос поэзиязына кирип кемиле кыскарып, тарма кептÿ формулалары jылыйып калат. Jе кееркедим тили, öктöм солунып jаткан керектер, такып айдыларынын эп-аргалары – олор баланын кееркедим кöрÿмине jуук учун тын кубулбай артат.\\nАн-куштын кожондоры. Бу чÿмдемелдер чÿм-jаннын ичинде айдылып турганы олордын jебрен учурын керелейт. Кöп календарный чÿм-jандар турумкай кебиле бÿгÿнги кÿнге jетире öткÿрилип турган болзо, кезиги öскö жанрларга кандый бир бöлÿгиле кирип, кезиги куулгазын учурын jылыйтып балдардын оос чÿмделгезине кирет. Качан да куулгазын кептÿ болгоны оны том сöстöргö (анчада ла ан-куштарга баштанганына) jууктадып ийет.\\n«Ан-куштын кожондоры» кеткин куштарды уткыганы ла ÿйдешкениле колболу. Темдектеп, jаскыда jелечини уткыганы:\\n«Jакшы, jашкы ба, jелечи?!\\nКандый jедип бардын?\\nКандый jедип келдин?\\nБала-баркан ончо jакшы ба?\\nЭмди jасты баштап,\\nАйыл-jуртка уйа тартып,\\nJана бер, jибе!»\\nJаскыда jаны ла учуп келген jелечини уткуп, аштан, куруттын ла калаштын оодыгынан чачып мынайда айдар. Алтай элдин белгезиле jелечи айылдын jанында учуп, уйа саларга шакпырап ла турза, чын ла jастын келгени ол. Бу ла айалга «Аштын ÿрени» деп чöрчöктин сюжединин тöзöлгöзинде салынган. Jелечи ÿрен табып, алтай улусты аш саларына ÿредип, олорды ач-торонон аргадайт: бышкан ашты куурып, онон талкан эдерине темиктирет (Сказки народов Сибири, 1956, 18-21).\\nJелечиге баштанган ÿлгерде балдар jасла кожо Алтайга келген кеткин куштын сÿр-кеберин кееркедим кемине кöдÿрет. Оныла кижи кептÿ сÿр-кебер чилеп эзендежет, кандый jÿргенин, бала-барказы керегинде сурагылайт. Олицетворениеге чÿмдемел тургузылат. Композиционно ол эки бöлÿкке бöлÿнет: баштапкызында – jелечинин амыр-энчÿ jÿргенин сурулап, экинчизинде – алкап айдат. Чÿмдемел ÿлгер кептÿ де болзо, jе ол чокым ÿйелик jок. Jелечиге баштанганы тегин куучынга jууктада айдылган: эрмектерде инверсия jок, анафора ла рифма ритмика бÿдÿреринде эмес, тилдин сингармонизмнин ээжизине бактырылып тургузылат. Бу чÿмдемелди балдар бирден ол эмезе бир канча кижи кожо айдадылар. Jаан jашту улустын айдыжыла, бу чÿмдемелдер алдында öйдö кожондолып та туратан учун, оны «ан-куштын кжондоры» деп айдадылар.\\nБаза бир анылу чÿмдемел ол – кÿскиде турнаны ÿйдешкенде айдар алкыш кептÿ чÿмдемел:\\nЭнке — тöнкö jÿр!\\nЭзен — амыр jÿр!\\nЭзенде эрте кел!\\nЭки jалбак курут кадырайын,\\nЭки куук capjy салып\\nБойынын бÿдÿмиле, учурыла, айдылганыла «алкыш\\ncöc» деп жанрга jуук. Узак талаларга ÿйдежип, балдар оны jебрен öйлöрдö улус бойынын ага-карындажы кире бодогоны чылап ондобой jат. Балдар турнаны ÿйдешкенин ойын кептÿ бодоп, алкыш сöзин айдып, санаа-кÿÿнинде Алтайынын ан-кужы байлу болгонын, олорды чеберлеп ле кичееп jÿрерине темигет. Бу чÿмдемелдердин варианттары кöп тоолу. Бойынын кÿÿнзегенинде балдар турнаны jерине амыр-энчÿ jедип барзын, чакпыга тÿшпезин, туманга аспазын, эртезинде jылда мынан эрте учуп келзин деп айдат; эзенде jылда олорго курут ла сарjу артызып саларга чертенет.\\nБу чÿмдемелдерде jолдыктарда чокым ÿйелик jок учун, ритмиказы бузулат, jе jолдыктын бажында «Энке – Эзен – Эзенде» деп анафора, учында – jакару кеберде турган глаголдор оны анылу кÿлтке экелет. Мында jанжыккан колболу эпитеттер: «Энке-тöнкö jÿр», «эзен-амыр jÿр»-\\n; «эки jалбак курут»-, «эки куук capjy» балдарга айландыра ар-бÿткенди, jÿрÿмди кееркедим сÿр-кеберлер ажыра кöрöрин онон ары элбедип ле теренжидип jат. -\\nКöп варианттарда алдында öйдö jолукса ла ÿйдешсе айдып турган чокым «элем-селем» деп формула бар болгонына аjару салар керек. Алдында öйлöрдö, байла, чÿм-jандардын куучын-эрмеги анылу болгонын керелейт. -\\nБар чÿмдемелдердин турумкай кептерине келиштире улус бойындыйын (импровизация) база кожып бÿгÿнги кÿнге jетире айдып jÿргени оны эрчимдÿ тузаланганын керелейт.\\nЧололор. Балдар ÿч-тöрт jаштан ала jуулыжып ойноор, бой-бойынан jÿзÿн-jÿÿр jетирÿлер угат. Ол база бир айландыра айалганы ла эл-jоннын jадын-jÿрÿминин ээжилерин ондоорына ла ого кирерине темиктирген институттардын бирÿзи болот. Jаан улусты öткöнижип, чÿм-jандарда, байрамдарда болуп, jÿзÿн-jÿÿр маргаандар кöрÿп, кожондордын ченежин, чечен сöстин чечеркежин, сööктöрдин сöгÿжин угуп, балдар бойынын кокыр кичинек кемдÿ чÿмдемелдерин – «чололор» чÿмдейт.\\n«Чололор» ÿлгерлик кемдÿ, уйгаштырылу бир канча jолдыктардан турат-. Кöп сабазында кижинин jаман кылык-jанын, кезикте тыш та бÿдÿмин кокырлап айдат. Ол эмезе адына, öбöкöзине келиштире уйгаштырылу сöс табып кыскарта айдылат, кезикте сööги де керегинде чоло айдат, jе jаан уулстын айтканына кöрö, бу чÿмдемелдер ныкта, эн ле учурлу темдегин айдат: «Майман – мактанчак», «Ирин-чирин jорыкту,\/ Ийт азыкту иркит». Кöп коптонып турган баланы койонго тÿнейлеп айдат\\n\"Копчы, копчы коптонгон,\\nБогоно сööги торс! эткен,\\nБогы-чычкагы адыла берген,\\nБолчок jÿреги борс! эткен\".\\n(Чочкина 2003, 96).\\nКезик чололорды табышкактан да алат. Эш-неме эдип болбос, jалку баланы бака керегинде табышкак ажыра айдат: -\\n«Базыдын кöрÿп, jелижин не сурайдын». Чололордо метафора ол эмезе öскö дö кöчÿре айдар эп-аргалар – элбеде тузаланган эп-арга. Ыйлак бала керегинде кöчÿре сöслö кокурлап айдадылар: «Быштак сыккан»; бошпок, эттÿ-канду баланы борсуккак тÿнейлеп чололойт: «jуулу токпок».\\nБалдардын ортозында кокыр кезе болбойт, кöп сабазында балдар кижинин адына тÿней уйгаштырылу сöс табып чололойт: -Амаду-амтанду, Айсы-\\nлу-бажы суулу, Кендырбаш - тас баш ла о.ö. Кöп учуралдарда кандый бир шылтактан улам ол эмезе та кандый да темдегиле тÿней учун балдар бой-бойын тындуларга тÿнейлейт: Кöрÿк, Шалjа.-\\n«Чололордын» композициязы, кеми, тили онын куучын-эрмекте эрчимдÿ тузаланып турганыла, балдардын бойынын табып айтканынан камаанду болот. Онын эстетический jаны кезикте аланзылу болгонын кöп шинжÿÿчилер айдат, jе бу жанр балдардын санаа-укаазын элбедип, jÿрÿмде болор уур-кÿчтерге удурлажарында, турумкай болорына темиктирет.\\nБалдардын чöрчöктöри – балдардын фольклорынын бöлÿги де болзо, jе текши оос поэзияда анылу jанжыгып калган бир бÿдÿми. Олор сюжеди де кöрÿм-шÿÿлтези де jанынан терен ле байлык. Öскö жанрларла коштой элдин эстетический, социальный ла ак-чектин ээжилерин кöргÿзер кöгÿс културанын бöлÿги болот\\n«Балдардын чöрчöктöри» – кумулятивный чокым\\nкомпозициялу, сÿр-кеберлер ас тоолу, соот кептÿ куучын. -\\nJаан улустын балдарга куучындаган чöрчöги, баланын куучындаганынан тили канча кире бай болот. Бала сюжетти буспай куучындарын, jаан улус – кееркеде jарандырып айдарын сÿÿйт. -","num_words":3852,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":11802.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Су-кадыкты корыыр иштиҥ чыҥдыйы учун - altaicholmon\\nСу-кадыкты корыыр иштиҥ чыҥдыйы учун\\n2018 јылда Россияда медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ системазыныҥ 25 јылдыгы темдектелет. Бу ӧйдиҥ туркунына эл-јонныҥ медицинада чыҥдый, ӧйлӱ-ӧйинде ле акча тӧлӧбӧс болуш алар тап-эриктерин бӱдӱрери, эмчиликтерин акча-манатла толо ло улайын јеткилдеери јанынаҥ государственный политика бӱткӱлинче бӱдӱп, кажы ла јыл јаҥы ууламјыларла јаранып туру. Бистиҥ бӱгӱнги эрмек-куучын Алтай Республиканыҥ медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ тергеелик фондыныҥ директоры Ольга Алексеевна Корчугановала ӧдӧт.\\n—Слерди ле тергеелик фондтыҥ ончо ишчилерин газеттиҥ кычыраачыларыныҥ адынаҥ байрамаарла уткып турум, Ольга Алексеевна. Алтай Республикада медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ системазын тӧзӧӧр иштер ӧткӧн чактыҥ 90-чы, кӱч јылдарында башталып, једимдӱ јол алынган эди…\\n—Бистиҥ тергееде медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдер системаны тӧзӧӧри, ороонныҥ ӧскӧ субъект-тергеелеринде ок чылап, медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ тергеелик фондын (ТФОМС) тӧзӧгӧнинеҥ башталган. Jиит республикада (республиканыҥ статузы 1991 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде јарадылган) Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ 1994 јылдыҥ тулаан айыныҥ 28-чи кӱниндеги јӧбиле Алтай Республиканыҥ ТФОМС-ы Россиядазынаҥ бир јыл орой тӧзӧлгӧн. Эл-јонго ло медицинаныҥ ишчилерине таныш эмес бу системаны тӧзӧӧриниҥ баштапкы алтамдарын эдери кӱчке келишкен. Су-кадыкты корыырын тӧзӧӧри аайынча кафедралу медицинский университеттерлӱ (олор ТФОМС-тор тӧзӧӧринде тӧзӧмӧл-методикалык болуш јетиргендер) тергеелерде тӧзӧлгӧн фондторго, бистиҥ ТФОМС-ко кӧрӧ, јеҥил болгон эмей. 2005 јылга јетире тергеелик фонд тӧс ижиле коштой страховой медицинский организацияныҥ ижин база бӱдӱрген. Ондый да болзо, республиканыҥ медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ системазы акча тӧлӧбӧс медболушты јеткилдеериниҥ тӧс лӧ быжу јери болуп ӧскӧн.\\n—Медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ (ОМС) тергеелик программаларын бӱдӱреринде бистиҥ тергеениҥ, ӧскӧ тергеелерге кӧрӧ, башказы, аҥылулары ајаруга алынат па?\\n—Тергеелик программаны тӧзӧлгӧлӧӧрдӧ бистиҥ тергеениҥ аҥылулары ајаруга алынып турганы эл-јонго јарамыкту деп чотоор керек. Россия Федерацияныҥ ӧскӧ тергеелерине кӧрӧ, бистиҥ республикада јуртап јаткан 217 муҥ кижиниҥ кӧбизи, 70,8 проценти, јурттардыҥ улузы, онойдо ок чачыҥы јадат—1 кв. км. јерде 2,2 кижи. Онойдо ок ар-бӱткенниҥ, ай-кӱнниҥ кӱч айалгаларыла колбой ыраак Кош-Агаш ла Улаган аймактар Jака Тӱндӱктиҥ јерлерине тӱҥейлелген болгон, су-кадыкты корыыр учреждениелердеҥ тапту ыраак јурттар база кӧп.\\nКалганчы јылдарда тергеелик программаныҥ баазы бийиктеп турганы темдектелет. 2017 јылда оныҥ јарадылган кеми 3 512,6 млн. салковой, 2016 јылга кӧрӧ, 244,1 млн. салковойго кӧптӧгӧн. Страховать эдилген улустыҥ тоозы 2016 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнине јетире чотолгоныла, 225 808 кижи болгон, иштебей тургандардыҥ ӱлӱзи – 63%, ишчилердийи —37%. Алтай Республиканыҥ башкарузы иштебей турган улус учун 2017 јылда 1 370237,4 муҥ салковой страховой взнос тӧлӧгӧн.\\n—Кандый страховой организациялар ла эмчиликтер тергеелик программманы бӱдӱреринде туружат, Ольга Алексеевна?\\n—Былтыр программаны бӱдӱреринде мындый страховой компаниялар турушкан: «Росгосстрах—Медицина» ООО-ныҥ Алтай Республикада филиалы, «Спасские ворота—М страховая группа» АО-ныҥ Алтай Республикада филиалы, онойдо ок башка-башка тӧзӧмӧл-тап-эрик бӱдӱмдӱ 35 эмчилик. Jылдыҥ ла страховаться эткен эл-јонныҥ тоозы кӧптӧйт.\\n—Калганчы ӧйдӧ республикада медицинада болуш јетиреечи учреждениелердиҥ тоозы кӧптӧп турганы иле…\\n—Былтыр олордыҥ текши тоозында республиканыҥ бюджеттеги ле автоном учреждениелердиҥ ӱлӱзи — 54%, ведомстволордыҥ учреждениелериниҥ ӱлӱзи — 3%, федерал эмчиликтердиҥ — 6% ле таҥынаҥ ээлерлӱ организациялар — 37%. Озо олор ийде-аргазы ас стоматологиялык кабинеттер болгон болзо, 2017 ле 2018 јылдарда таҥынаҥ ээлерлӱ эмчиликтер офтальмология, неврология, оториноларингология, акушерство ло гинекология, ол тоодо ЭКО, нефрология, ол тоодо гемодиализ, медицинский реабилитация јанынаҥ медболуш јетирет.\\nJылдыҥ ла ОМС-тыҥ тергеелик программазы аайынча чыҥдый, ӧйлӱ-ӧйинде ле тӧлӧбӧс медболуш алары јаранат. Ол тоодо былтыр ЭКО-го 215 эпши аткарылган. 2016 јылга кӧрӧ, 7,2 катапка кӧп. Карынду болгон 48 ӱй кижи чотко алынган, 24 бала чыккан. 2016 јылда 10 бала чыккан. 2017 јылда ЭКО-ныҥ 127 болужын алгандар учун 20 477,8 муҥ салковой тӧлӧлгӧн.\\n—Калганчы јылдарда бийик технологиялу медболуш јетирери эрчимдӱ ӧзӱм алынганы јарамыкту. Бу иш јанынаҥ нени айдарыгар?\\n—Бийик технологиялу медболуш (ВМП) јетирери ОМС-тыҥ тӧс программазына кийдирилгениле колбой, бистиҥ республикада ВМП тӱрген ӧзӱм алынган. 2014 јылда баштапкы ла катап республикан эмчиликте бийик технологиялу эки бӱдӱм медболуш эдилери башталган. Олор јӱрек-тамырлардыҥ хирургиязы ла травматология-ортопедия. 2017 јылда эндокринология, нейрохирургия, неонатология (јаҥы чыккан балдарга болуш), быјыл дезе, онкология, оториноларингология ла балдардыҥ эндокринологиязы аайынча бӱдӱм болуштар эдилет. Алдында јылдарда очередьтерде узакка турган эл-јон эмди тергеедеҥ туура барбай, ВМП-ты алар аргалу болды. Былтыр ВМП алгандар учун ОМС-тыҥ фондынаҥ бастыра тӧлӧлгӧн акча-манаттыҥ текши кеми 118 140,5 муҥ салковой, ол тоодо тергеелик программадаҥ 92 955,6 муҥ салковой тӧлӧлгӧн. Ондый медболуш алгандардыҥ тоозы кӧптӧп туру.\\n—Медицинада болуш јетиргени, эмдегени учун тӧлӧӧринде јаҥы ӧйдиҥ кандый эп-аргалары тузаланылат?\\n—ОМС-тыҥ федерал фондыныҥ јааны Н. Н. Стадченколо эрмек-куучынныҥ кийнинде, 2017 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-к ыкӱнинеҥ ала былтыр стационарларда ла тӱште эмденер айалгаларда эдилген медболушты клинико-статистический группа аайынча тӧлӧӧрине кӧчкӧнис. Эмчиликтерде јаан оорулу улусты эмдиги ӧйдиҥ јаҥы эп-аргаларыла эмдегени учун тӧлӧмирлер баалада тӧлӧлип јат. Онойып, олорго ӧзӱмин тыҥыдар, улуска толо ло чыҥдый болуш јетирер арга берилет.\\n—Медицинаныҥ ишчилериниҥ ӱзеери ӱредӱзи улайын ла ӧдӱп турганын бис бойыстыҥ эмчи таныштарыстаҥ да угуп, билип јадыс. Олордыҥ ӱредӱзи база ОМС-тыҥ тергеелик программазыла ӧдӧт пӧ?\\n—Страховаться эткендердиҥ ОМС-тыҥ системазында тап-эриктерин јеткилдеери ле корыыры аайынча экспертизалар ӧткӱрер иш база ӧдӧт. Бу экспертизаларда кандый бир коомой эмдеш, јеткилдеш јарталза, эмчиликтерге кезик акча-манат јетире тӧлӧлбӧй, ол тергеелик фондто нормалалган страховой кӧмзӧгӧ кӧчӱрилет. Бу акча-манат медишчилердиҥ ӱзеери ӱредӱзин ӧткӱрерине, медјепселдер аларына ла ремонтоорына барат. Бу иштерди пландаарда тӧс ајару аймактардыҥ јуртјаткандарга баштапкы медболуш јетиреечи эмчиликтериниҥ материально-технический айалгазын јарандырарына эдилет.\\n2017 јылда ӱзеери профессионал ӱредӱ тӧзӧӧрине 145,2 муҥ салковой чыгарылган, 19 048,3 муҥ салковойго медјепселдер алынган, 3 297,0 муҥ салковойго 4 медјепсел ремонтолгон. Бистиҥ бийик дотацияда бюджедисти ајаруга алза, страховой кӧмзӧниҥ акча-манады медболушты бийик кеминде ле чыҥдый ӧткӱрер арга берет.\\n—Медицинада болуш јетирери тыҥ јаранып та турган болзо, эл-јонныҥ бу болуштыҥ, јеткилдештиҥ чыҥдыйы јанынаҥ комудалдар болуп турганы јажыт эмес. Комудалдарла кандый иштер эдилет?\\n—Эл-јонныҥ комудалдары — медицинаныҥ болужыныҥ чыҥдыйыла, ӧйлӱ-ӧйинде эмезиле болорзынбай турганыныҥ темдеги. 2017 јылда тергеелик фондко ло страховой медорганизацияларга (СМО) 804-и — консультациялар, 21-и комудалдар болгон. Эл-јонныҥ комудалдары, баштанулары кӧрӱлип, аайы-тӧӧйи јарталган. Комудалдардыҥ 14-и ле чын тӧзӧгӧлӱ болгон, ол 2016 јылга кӧрӧ, 11 комудалга ас.\\nМедицинаныҥ чыҥдыйы ла эмдерле јеткилдеш коомой болгонына комудалдар аайынча экспертизалар ӧткӱрилген.\\n—Бистиҥ тергееде эл-јонныҥ су-кадыгыныҥ айалгазын диспансеризация ажыра шиҥжӱлеер иштер ӧдӧри удай берди. Бу иш ле ӧскӧ кандый медшиҥжӱлер барын куучындап берзеер?\\n—Эл-јонныҥ јӱрӱмин ле су-кадыгын корыырында эмдеер иштерди тӧзӧп ӧткӱрери јаан учурлу. Jе ооруларды ӧйинде илелеери, олорды болдыртпазы база јаан учурлу болуп јат. Оныҥ учун, ОМС-тыҥ тергеелик программазы аайынча эл-јонныҥ диспансеризациязы ла оорулардыҥ профилактиказы, профшиҥжӱлер ӧткӱрилет. Профилактикалу иштерди план аайынча ӧйлӱ-ӧйинде ӧткӱрерин тергеелик фонд ай сайын шиҥжӱде тудат ла ширтеп јат. 2017 јылда јаан улустыҥ диспансеризациязыныҥ 1-кы бӧлӱгин 33 230 кижи ӧткӧн. Диспансеризацияныҥ планы 97,6% бӱткен, онызы, 2016 јылдазына кӧрӧ, 1,9% кӧп. Экинчи бӧлӱкте баштапкы бӧлӱкти ӧткӧндӧрдиҥ 20% шиҥделген. Диспансеризацияныҥ турулталарыла су-кадыгыныҥ айалгазыла 1-кы группага — 43%, 2-чи группага — 20%, 3-чи А группага — 31% кижи, 3-чи Б группага 6% кижи кирген.\\nОнойдо ок былтыр јаан улусты профилактикалык шиҥжӱлеер јылдык план 95,9% бӱткен. Стационар учреждениеде јаткан ӧскӱс балдардыҥ ла јӱрӱмниҥ кӱч айалгазында балдардыҥ 100% диспансеризация ӧткӧн. ²скӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан, ол тоодо опекада ла попечениеде балдардыҥ 99,4% диспансеризация ӧткӧндӧр. Jажы јетпеген балдардыҥ медицинский шиҥжӱлештери 98% бӱткен.\\nБу ончо иштердиҥ шылтузында Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ су-кадыгыныҥ кӧргӱзӱлери јаранган деп айдар керек. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ федерал фондыныҥ, Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ, Россу-кадыкшиҥжӱниҥ Алтай Республикада тергеелик органыныҥ ла ОМС-тыҥ тергеелик фондыныҥ јаба ижиниҥ турултазында республиканыҥ эл-јоныныҥ 2017 јылда ӧлӱминиҥ текши тоозы, 2016 јылга кӧрӧ, 3% астаган ла 1000 кижиге 9,6 болгон (2016 — 9,9; РФ-та 2016 јылда — 12,9; СФО-до — 2016 јылда — 13); башка-башка оорулардаҥ улам божогон улустыҥ тоозы база астаганы темдектелген.\\nБыјылгы јылда тергеелик фондтыҥ алдында турган керектерди план аайынча ӧмӧ-јӧмӧ, турулталу ла чокым бӱдӱрерге чырмайып јадыс.\\n—Эрмек-куучын учун јаан быйан, Ольга Алексеевна. Jаан учурлу ижигерде бийик једимдер кӱӱнзейдис!","num_words":2273,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17543.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Туулар карын серпий сибирип,\\nТулаан ай кыjыраҥтыды.\\nКÿбÿр карды ол себип,\\nСоок салкынла каткырды.\\nJер, агашты агартып,\\nОйто кышты экелди…\\nКушкаш, аҥды алаҥзыдып,\\nТулаан соогын экелди…\\nТайга, меес, аралда\\nКуштар ÿни – тымыды.\\nЫжык, jылу аркада\\nБалазын булан коруды.\\nСары таҥ келгелекте,\\nСалкын булутты jайлатты.\\nКÿн jÿгÿригине jеткелекте,\\nJаш карды кайылтты.\\nКургак агашта токулдап,\\nТомуртка аркада узанды…\\nJасты макту кожоҥдоп,\\nКушкаштар кööрöп учкулады.\\nЧаҥкыр теҥери, кöк эҥир.\\nАлтын булудычакта ай эжинет.\\nКöгöргöн карлу кöк эҥир.\\nТуралар ыштары кöдÿрилет.\\nАлтын серип – чичке ай\\nJаш баладый jаҥы ай\\nКеен jолында тÿс jÿзет.\\nJолдош jылдызына ол кöрÿп,\\nЫрап алып. Кöгöрип,\\nКурч мызылдап, шымырайт:\\n«Слердиҥ jердиҥ улузы\\nМеге сыйын jетирген.\\nРакетазын меге jÿстÿрген.\\nАйдарда, соондо слер, балдар,\\nМеге айылдап келигер!\\nКадын суузын слер, балдар,\\nСуузын эдип экелигер!»\\nJаактары кызарышкан балдар\\nМыны кайкап, jандылар.\\nJылу айлына келдилер:\\nУрокторын jазап ÿренерге,\\nАйга jедерин билерге.\\nТууjычыныҥ сананып тапкан\\n1. Сÿÿш – кижи jÿрегиниҥ jаскы кÿни,\\nJаан-jаштыҥ jÿрегин чечектедет.\\nСÿÿш – кижиниҥ ару кÿÿни,\\nКöгÿстÿди омок чындыкка кöдÿрет.\\n2. Jашта кирген су-кадык сени батыр эдер,\\nJашта кирген чындык сени кижи эдер.\\n3. Чечек jаражы – öҥинде,\\nКижи jаражы – jÿрегинде.\\n4. Кöгÿстÿ кижи – кöс тööн кöрöр,\\nКöк тенек – кийим jаар кöрöр.\\n11. Мöш бÿринеҥ jааш öтпöс,\\nМöҥкÿ иштиҥ jалбыжы öчпöс.\\n13. Икилиниҥ ÿни jараш,\\nИштенкейдиҥ ийдези jараш.\\n19. Ак санаалу – кöзине айдар,\\nКара санаалу – кийнинеҥ айдар.\\n38. Керсÿ – ÿредип айдар,\\nТенексÿ – электеп айдар.\\n63. Тöрöлиҥе тийген öштÿдеҥ\\nБыйан сакыба, тизеге туруп, jайым сураба.\\n70. Кижиниҥ ийде-кÿчи чындыгында,\\nБийик кижи билгиринде.\\n79. Тенек jакшы кийим кийзе,\\nJакшы jÿрÿмге jединзе,\\nJаҥыс бойын кичеер.\\nJетинчи ноябрьдыҥ баштапкы кÿнин бис кар jок байрамдаганыс. Демонстрацияда кÿски тонду jÿргенис. Кÿн тымык, jылу, jе булутту болгон. Туралардыҥ трубаларынаҥ чаҥкыр ыш теҥери öрö чип-чике кöдÿрилип чыгып турды. Салкын-эзин jок кÿнде айылдыҥ ыжы анайып кöдÿрилетенин Эмилле экÿ бис билетенис. Оны биске бистиҥ тöртинчи класстыҥ ÿредÿчизи Элина Сайдутовна айткан. Эмилге дезе мен оны айдып бергем.\\nЭнирде Эмил ле мен колхозтыҥ фермазына энемниҥ бозуларын азыражарга барып jÿргенис, оноҥ айылда иште энеме болушканыс. Энем колхозтыҥ клубына вечерге jÿре берерде, би экÿ кöзнöктиҥ бозогозына наадайыс тургузып, кийиндирип ойнодыс. Туралардыҥ трубаларынаҥ ыш бурлап, öрö чип-чике тыйрындап кöдÿрилип турганын Эмил кöрÿп айтты:\\n– Бис камелёкко база от салак, энем келзе, айылдыҥ ичи jылу болор.\\n– Бис отты печкеге эртен тура салдыс не, энем катап салбагар деген – деп, сыйныма айттым.\\n– Бÿгÿн тÿнде кар jаар – деп, Эмил, jаан кижи чилеп, бÿдÿмчилÿ айтты.\\n– Оны кайдаҥ кöрÿп туруҥ? – деп, мен сурадым. Jуугында турган тура jаар уулап кöргÿзеле, Эмил оноҥ ары айтты:\\n– Бу тураныҥ ыжын ла туку тураныҥ ыжын кöрзöҥ, ончозы тÿп-тÿҥей, теҥери öрö бурлагылап jат. Ыш анайып, кар jаарга турза, чыгар. Тöгÿн деп пе? Чын. Оны меге былтыр энем айткан. Кышкыда эртен тура туралардыҥ ыжы мынайып ла бурлап турарда, ол айткан: «Jе, Эмил, эҥирде кар jаайтан эмтир». Оноҥ чын ла кар jааган. Бис ол тушта энемле кажаганда бозуларда болгоныс, сен школдо болгоҥ.\\nМен сыйнымла сöс блаашпадым. Энем он часта келген. Бис оноҥ озо ажанала, уйуктап калган болгоныс. Jаҥыс ла мен ойгонып, бойымныҥ тöжöгиме кöчкöм. Эмил энемниҥ тöжöгинде бек уйуктап jатты.\\nЭнем отты öчÿрерге турала, айтты:\\n– Jе, балдар, эртен чаналу, колчанакту байрамдайтан туругар. Кар jаап jат.\\nМен уйуктап браадала, энеме кыскарта айттым:\\n– Эйе, эйе, эне! Jе jакшы уйуктагар.\\nЭмил ле мен эртенгизинде jети часта турганыс. Энем бисти ойгоспой, бозуларын азыраарга колхозтын фермазына таҥла jÿре бертир. Озо Эмил турган, мен оныҥ турганын уккам, оноҥ карамтыга бертирим.\\n– Кöрзöҥ, кöрзöҥ, Марыш! Кыш jедип келтир! Капшай турзаҥ, Марыш! О, jаражын! Айландыра ап-апагаш! Капшай туруп, кöрзöҥ, Марыш! – деп, сыйыным сÿÿнчилÿ айтты. Кышты ол jÿрÿминде баштап ла кöрÿп тургандый болуп, кыш эмди ле ойто кача беретен неме чилеп, оны кöрдирерге мени капшайладып, кöзöктиҥ jанынаҥ орыныма jÿгÿрип келип, ийинимнеҥ, колымнаҥ тартып турды.\\nЭмилдиҥ албанына чыдашпай, мен тура jÿгÿрип, кöзнöк jаар кöрдим.\\n– Чындап та, jаражын! – деп кайкап айттым. – Кар калыҥ jаап салтыр.\\nАйландыра турган jерди, агашты, тураныҥ ÿстин кар бÿркеп койгон эмтир.\\nДеремнени чаазынга jурап койгондый, сÿреен jараш кöрÿнди. Эмди кар jаабай, токтоп калган эмтир. Теҥери булутту, кÿн кöрÿнбейт, jе айландыра сÿреен jарык, айылдыҥ ичи база jарык, айландыра шыҥ болуп калган, jаҥыс ла радио араай, jараш кожоҥдоп турды.\\n«Кар jаар!» – деп, Эмил эҥирде кандый чике айткан.\\nОноҥ мен сыйынымла кийинеле, айылдыҥ ичин jуунадып, печкеге от салып, курсак азып турганчабыс, тураныҥ ичи оноҥ jарык боло берди. Бистиҥ кöзнöктöр ончозы тÿштÿк jаар болгон, кÿн чыкканы билдире берди, jе булут öткÿре кöрÿнбей турды.\\nБис тышкары чыгып, оок-тобыр иш эттибис. Бастыра кушкаштар ойгонып калган, таскактыҥ, потпуштыҥ jанында чуркуражып турды. Куштар азыраарыста, кушкаштар бистеҥ бир де коркыбай, куштыҥ курсагын кожо jиишкилеп турды. Бис олорды ÿркÿтпедис: кööркийлер jигилезин деп санандыс. Оноҥ бис эжик алдынаҥ карын кÿреп, алмар, потпуш, кажаган jаар jолдор jазадыс.\\nТышкары ишти божодоло, айылга кирип, эжикти jаап ла ийеристе, кöзнöктöрдиҥ тыш jанында рамдарда отурган кушкаштар тиркиреде öрö учуп чыкты. Оноҥ бис кöзнöккö jууктагалагыста, бир канча кушкаштар ойто учуп келеле, кöзнöктиҥ тыш рамына отурып, чуркуражып турды. Эмил килегендÿ айтты:\\n– Кушкаштар соокко тоҥуп, jылуга сурангылап jат ошкош. Кööркийлерди олорды!\\n– Jок, курсак сурап jат. Курсактанар jерин кар бÿркеп койгон, тышкары эм тургуза jылу туру не – дедим.\\n– Чындап та! – деп, Эмил jаҥы ла аайлады. – Эм олор ончозы канайып кыштаар? Кööркийлерди олорды, – деп, Эмил кöзнöк jаар басты. – Кöрзöҥ дö, кöрзöҥ дö, ончозы кöктийектер эмтир.\\nКöктийек – кичинек кушкаш. Сыртыныҥ öҥи ногон, бажы кап-кара, килиҥ-торко ошкош, эки канады база jалтыркай-кара, тöжи сарызымак-ногон, куйругы учы jаны ап-апагаш. Чындап, бу кандый jараш кушкаш! Торт ло jаражай. Бу кушкаштардыҥ бÿдÿжин ле кылыгын Эмилле экÿ кöзнöк öткÿре кöрÿп туратаныс.\\nЭнем турага кирип келерде, бис кушкаштарды ундып, энем келгенине jаан сÿÿнип, оны кучактап, оноҥ ажанарга столго аш-курсак салдыс. Энем тонын чечип, пладын jазап, айтты:\\n– Jе, кыстарым, кыш тÿшти, агас тонын кийди. Эмди тышкары барзагар, кышкы тон-öдÿктÿ чыгыгар, соокко алдыртпагар.\\n– Бис эмди колчанакту, чаналу jыҥылаарыс, эне! – деп, Эмил сÿÿнип турды.\\nБис ажанып турганча, кушкаштар кöзнöктиҥ рамына келип отургылап турды. Эмезе кöзнöктиҥ алдында öскöн карганага, jодрого, бороҥоттыҥ jыраазына отурып, кожоҥдожот.\\n– Кöктийектерге бÿгÿн ле стол эдип, кöзнöктöрдиҥ бозогозына кадап койорыс. Эмилге де соот болор, кушкаштар да ток болор, – деп, энем айтты. Ажанып отурган Эмил алакандарын чабынып, сÿÿнип айтты:\\n– Бот, бот! Адам тайгадаҥ тÿшсе, бисти мактаар.\\nБистин турабыс jаҥы болгон. Бис бого былтыр кÿскиде кöчкöнис. Тыт агаштаҥ эткен алтын ошкош сары öҥдÿ эки кып турабыс оромныҥ jаҥы тураларыла jергелей турды. Бастыра туралардыҥ jанында садтар. Оромдор дезе тÿп-тÿс, jалбак, узун болгон.\\nБистиҥ адабыс Ада-Тöрöл учун Улу jууда туружарда гвардеец болгон, Берлин городко jедип, jеҥÿ алышкан. Ол – герой. Госпитальдаҥ 1946 jылда шыркалу jанган. Эмди ол тайгада колхозтыҥ муҥдар тоолу койлорын кабырып jат, койчылардыҥ jааны. Адамныҥ бир буды ла бир колы jок то болзо, ол иш jок, тегин отурбайтан. Ол jаҥыс ла малтала иштенип болбос, тураны дезе биске колхоз тудуп берген.Энем айылда иштиҥ кöп jанын бойы эдетен. Эмди энеме болужып jадыс. Адабыс тайгадаҥ тÿшкенде, амырап алзын деп, бис ого неме эттирбеске кичеенедис. Jе ол дезе сыҥар да колду болзо, энеме одынды бойы jарып берет, энем ле биске уур иш эттирбеске турар: «Ÿй улусты бис чеберлеер учурлу» – деп айдып турат.\\nКöктийектерге столды энем бойы эделе, кöзнöктиҥ тыш jанына, бозогого кадап салды. Тураныҥ ичинеҥ ол «столдо» отурган кушкаштар иле кöрÿнип турат. Ол ло кÿннеҥ ала бис кöктийектерди кÿнÿҥ ле азырап турдыс. Jас келерде, олор чымыл, курт терерге уча берет.\\nОлордыҥ, кушкаштардыҥ, кылыктары, лаптап кöрöристе, сыраҥай ла башка-башка болды.\\nЭҥ баштап, бис кöзнöктиҥ jанына Эмилле экÿ базып келгенисте, олор ÿркÿп, уча бергилейтен. Олорды кöп сабазында Эмил ÿркÿдип турды. Ол эмезе чÿчкÿрип ийер эмезе jöдÿлдеп ийер. Бис оныҥ учун эмеш ачынышканыс та.\\nЭмилге не болзын, кушкаштарды ба, öскö дö немелерди кере тÿжÿне де аjыктап отурар öйи бар. Ол эзенде ÿренер ине. Меге дезе урок белетеер керек, энеме болужар керек, школдо jÿзÿн-jÿÿр иш бÿдÿрер керек.\\nJе кушкаштарды бис кышкы каникулда ла тыштанар кÿндерде лаптап кöрöтöнис, олор ÿркÿбезин деп, бис кöзнöктиҥ шторазын бектейле, аjыктайтаныс, кушкаштар ÿркÿп учуп чыкпазын деп, тыҥ тынбай да турганыс.\\nКушкаштар ажанар столына ÿч катап келип туратан: эртен тура, тÿште, эҥирде. Кезикте тöрт-беш те катап келетен. Олор ÿÿр-ÿÿриле учкулап келип ажанатан эмтир. Jе кезиктери дезе экидеҥ, бирдеҥ келер.\\n– Кöктийектер – тайганыҥ «медсестралары», эмчилери – деп, адам айтты. – Ол куштар, сÿреен кöп каршулу курттар jип, агаштарды: тытты, теректи, мöшти, карагайды, чибини, кайыҥды кöп курт ÿрееринеҥ, оныҥ бÿрин курт jииринеҥ аргадап jат. Онын учун олорды чеберлегер, балдар, – деп, адабыс биске jакыды.\\n– Кöктийектердиҥ кылыгы башка-башка, олор сананып, билип jат па? – деп, Эмил сурады.\\n– Куш та, аҥ да, мал да, кижи чилеп, качан да сананып болбос! – деп, энем самоварын столго тургузала, Эмил ле мен jаар кöрÿп айтты.\\n– Олор канча чакка темиккени аайынча ла jÿрÿп jат ине – деп, адам кожуп айтты.\\nЭмил, та аайлаган, та jок, узак сананып, кöрÿп отурала, сурады:\\n– Олордыҥ jуҥын анайып jараштыра кем будыган?\\nАдам сананала, Эмилдиҥ бажын сыймап айтты:\\n– Кÿн будыган, балам!\\nБис ажанып алала, ончобыс энемниҥ ижине болужарга чыктыбыс.\\nКыш ла келзе, кижиге тузалу болгон кöктийектерди азырап турарыс деп, Эмилле экÿ jöптöжип алдыс.\\nЭки кöстöҥ jаш келет.\\nОл туштазын айдарда,\\nJÿрегиске сыс öдöт.\\nУкту байлар тужунда\\nКöрдÿрбей jÿрген jогыс па.\\nСÿÿтпей jÿрген jогыс па.\\nАртык улус бис болуп,\\n«Jеек jимекей» бис болуп,\\nJÿрек кöкÿп ойнозоҥ,\\nJÿрек jалыҥ суразаҥ,\\nЧынды кöскö сен айтсаҥ,\\nКыйын эткен кулчылар\\nКан ичеечи jутпалар\\nЧактыҥ- чакка jоголды.\\nJарык Совет jаҥ тушта\\nJаранып öсти Алтайыс.\\nАкту закон колыста:\\nТöрöлдÿ болды албатыс.\\nБедиреп туткан кÿн – jайым,\\nБерилди бистиҥ бойыска.\\nЫрысту, байлык бу jÿрÿм\\nJÿрÿмде келди улуска.\\nСырга энези öлöрдö,\\nÖскÿс артты öзöктö.\\nАчу jÿрÿм келерде,\\nАйылы турды тöстöктö.\\nАк- Айанда тай эjези\\nАлып алды айылына\\nМалду- ашту бай эjези\\n- Азыраган адазында\\nАзар- ичер курсак jок.\\nАйыл деген чадырында\\nАспагыныҥ орды jок.\\nИчи куру тербезен\\nЭмди малым кабырды.\\nТенип jÿрген кöрмöс сен\\nСамтырап меге не келдиҥ\\nКардыҥ тойбос jутпа сен\\nJолыма ачу jÿк болдыҥ.\\nАмыр jÿрген балдарым\\nАмыр jоктоҥ куулгылады.\\nКоо, jараш кыстарым\\nКопчы болуп баргылады.\\nJÿс торбогым кабырып,\\nJÿзÿндеп- jоктоп бу болбос.\\nМуҥ койлорым кабырып,\\nJазап тоолоп бу болбос.\\nКÿнÿҥ ле Бата айткылайт.\\nКичинек Сырганы базынчыктайт.\\nКурсак берип кылаҥдайт,\\nКÿнÿҥ оны бурулайт.\\n-Аскыттаҥ куркт jылыйды деп,\\nБир кÿн Сырганы тинтиди.\\n- Баштыкта чайым jылыйды деп,\\nАкту кысты jулкуды.\\nБата эмегенниҥ ÿч кызы\\nКöндöлöҥ Сырганы айткылайт.\\nТегин jÿрген ÿч кызы\\nЭнезиле кожо кылаҥдажат.\\nJаҥыс jерге jуулганда,\\nБойлорыда нак болбойт.\\nТорко кийимдерин чыгарганда,\\nАлтын, камду блаашкылап,\\nÖрö туруп керишкилейт.\\nТорко, чиҥмеери блаашкылап,\\nКазыр энези - бай Бата\\nКыстарын улуска мактаарга\\nКул кыстарды jамандайт.\\nИзÿ сÿттÿ казандарды\\nКичÿ кыстарга чыгартат.\\nКиндиги тайкылган кыстарды\\nJылаҥаш аылынаҥ ырадат.\\nБ��таныҥ койын кабырып,\\nУс Сырга кöктöнди.\\nБай кыстарын jарандырып,\\nАйылдар ичин jуунадып,\\nКелдинниҥ балдарын кöкÿтти.\\nБалдары кейлеп ооруза,\\nКööркий Сырганы айткылажат.\\nКыстары келип чончыза,\\nJаманыҥ jеткен деп каргажат.\\n-Jаман кижи мен болзом,\\nJаҥду улус слер болзоор,\\nJамандабаар мени слер,\\nАлтын кöмдÿрге ÿйгенигерди,\\nӰзе адам эткиледи.\\nШиҥмеери кÿмÿштÿ кийимдерди,\\nМениҥ колым чÿмдеди.\\nКöстöриниҥ jажы тöгÿлип,\\nКерсÿ Сырга керишпейт.\\nЧечеркеек деп истежип,\\nБата тÿжине кырмалайт.\\nТöгÿнчи - деп коптожып,\\nКелишкенде уйатка кийдирет.\\nТуйлаак уйлар ибесте,\\nБата Сырганы тепкиледи.\\nОчокто шуурым изибесте,\\nБышкыш тудуп мергедеди.\\nУй куйругына буулады.\\nАҥ- тайгылды тукурып,\\nТуйлак уйга сÿÿртетти.\\nУй куйругы томурылып,\\nJерде Сырга ыйлап jатты.\\nJобогон бала арайдаҥ туруп,\\nЧыккан jерине jетти.\\nЧыккан öзöгинниҥ улузы\\nКирелÿ jаткан улузы\\nИш берер деп иженди.\\nАйылдар эжигин ачканда,\\n«Айылдажыс!» деп, уткугылабайт.\\nЧадырлар эжигин jапканда.\\nJаҥыс ла ийттерин тукургылабайт,\\nСоок кöстöрлö унчуккылабай,\\nСуйук чейдемин ургулайт.\\nТабакка курудын чоккулабай,\\nАйагын уруп тургулайт.\\nБажы - кöзи кöгöргöн,\\nАк- jаланга Сырга jетти.\\nМал тебеледип ÿдеген\\nМалчы адазына ол келди.\\n- Кару мениҥ о, адам,\\nКалjуга мени туттурдаар.\\nЭjеге болуп,о, адам,\\nÖлÿмге балаар таштадаар.\\nКайран энем бар болзо,\\nКары улус сокпос эди.\\nКарындажым бар болзо,\\nКалап – байлар кыйнабас эди.\\nАдам, чыдалду болзогор,\\nБу шырадаҥ айрыгар.\\nАдам, jÿректÿ болзогор,\\nБу аҥдарды аайлагар!\\n- Тербезен болуп басканча.\\nЭдÿге де, балам, иштейли,\\nОостуга ла айтырганча,\\nШилтиге тептирип иштейли.\\nОору мени, о, балам,\\nОндый немеле кмлинчектебе.\\nТаай эjеҥди, о, балам,\\nАртырарым деп сананба.\\nТÿмен малын кабырып,\\nТÿжине мала болорыҥ,\\nАйыллы- jурттыҥ jуунадып,\\nАшту- тусту айылды\\nАчу – корон сен айтпа,\\nКалjу jаҥду ол байды\\nКоркудар деп санаба.\\nБу алтайды бир эдип,\\nЭнеҥле экÿ басканыс.\\nJе, тамы эжигине бис jедип,\\nЫрысту jоктуга jолыкпадыс.\\nБайлар ончозы калjуда\\nАлтай jайым кöрöр бö?\\nТöрööн байлар ондыйда\\nКары байлар килеер бе?\\n-Jастыра, jастыра, о, адам,\\nJайымды кайдаҥ бедиреели?\\nJоктулар кыйыҥду,о, адам,\\nОшкош ло, jайым бедиреели.\\n-Jе , бистиҥ караҥуй jалаҥыска,\\nКÿн, байла, тийер, балам.\\nБатага барып иште, балам.\\nАлтайдыҥ jараш чечеги\\nКÿнге jайым jайылды.\\nJайгы таҥда кушкаштар:\\n«Jайым, jайым»- деп, кожоҥдошты.\\nJараш таҥда кушкаштар:\\n«Jÿрÿм!Jÿрÿм!» - деп, сыгырышты.\\nБата деген таай- эjезиниҥ\\nJуртына Сырга ойто келди.\\nОору болгон адазыныҥ\\nСырга сöзине ол кирди.\\nАйылга келзе, айттырып,\\nБатаныҥ койын кабырды.\\nБажы- кöзи кöгöргöн,\\nЧуйга Сырга jунунат.\\nКабырган койлорын куjурладып,\\nУчар сууга учурады.\\nКара кöлгö учурап,\\nАржанды Сырга таап алды.\\nСызы jылыйып jазылды.\\nJобоп, оорыган кыс бойы\\nСу- кадык болуп калды.\\nЭди- каны jаранып,\\nJаранып бойы чыдады.\\nИйде- санаазы кожулып,\\nКöгÿстÿ болуп кыс öсти.\\nОору болгон адазын\\nОл аржанга баштады.\\nКару jакшы адазын\\nТаштабазым деп сананды.\\nТегелий деген кысла\\nСырга тегин jолыкпайт,\\nКулга jÿрген ÿÿрезиле\\nСÿунген бойы туштажат.\\nЭмди койлор кабырып,\\nСырга кожоҥ солыштырат.\\nЭмди jÿрÿмди Сырга кайып,\\nСырганныҥ öткÿн кожоҥы\\nЧуй ичине jайылат.\\nЭрке баланныҥ кожоҥы\\nЧуй тууларына jаҥыланат.\\nАйыл – jуртту мен болзом,\\nБата мени базынбас эди.\\nМаалду - ашту мен болзом,\\nКурсактаҥ мени кыстырбас эди.\\nКöк тенерилÿ Алтайым,\\nКöгин байлар тепсегилейт.\\nКеен санаалу албатым,\\nКöк jажыҥ шуулажып,\\nКöргöн шыраҥа кайкажат.\\nКöл- сууларыҥ шоркыражып,\\nБазынчыкты кöрÿп аҥданыжат.\\nJайымду бала мен болзом,\\nКöзим jажы акпас эди,\\nЫрысту кижи мен болзом,\\nКожоҥым албатыма айдар эдим.\\nКандый батыр айрыгай не?\\nКеберлÿ jараш Алтайым\\nКачан седеҥ jÿргей не?\\nСырга ачу кожоҥдойт,\\nКеен Алтайды коолодот.\\nОныҥ öткÿн jаш ÿни\\nАгаш- ташка jаҥыланат.\\nJайым кычырган коо ÿни\\nЧуй jалаҥында торгуланат.\\n-Ачу- корон кожоҥдоп,\\nАл jÿрегин алдыгар.\\nАлбаты шыразына комудап,\\nАлып бойым ыйлаттар- деп,\\nКайадаҥ Сыргага уул тÿшти.\\nКеберкек бойы ÿшкÿрди\\nЭки бойы таныжып\\nТÿгенбес солунын айдышты\\nЭки бойына jаражып,\\nТуштажар болуп табышты.\\nКожоҥду меести одурып,\\nСырга койлорын кабырды.\\nБаатырдый Тадайга jолыгып,\\nТемчинниҥ малчызыла танышты.\\nJас чечектеп турарда,\\nJаш jÿректер jарашты.\\nКоронду jÿрÿм тужунда\\nКоо санаалары jарыды.\\nСÿÿшкен ÿÿрелер кöстöри\\nТереҥ кара кöлдöрдий,\\nJаражып кöргöн кöстöри\\nJарык кÿйген чолмондый.\\nМал, койлор тебеелерде\\nТепкиш ташка тушташкылайт.\\nСÿÿшкен экÿ «теҥериде»\\nКул болгонын ундугылайт.\\nJараш jастыҥ куштары\\nJаш улусты коолойт.\\nЧуйдыҥ учар- суулары,\\n-Jайымга, jайымга!- шоркырайт:\\nКол тудужып кожоҥдойт.\\nКоо jÿректÿ бу jаштар\\nАк- санаалу малчылар\\nАлдында jÿрумин санангылайт,\\nАру jÿректÿ бу кулдар\\nАгару сÿÿжине саарнагылайт.\\nТаҥ чолмоныс, jол баштап,\\nТаҥга удура баралы.\\nКараҥуйды бис таштап,\\nJайымга удура базалы.\\nКалымга мени бай эjем,\\nШокчыл- Кÿйÿнчекке садып jат.\\nКарыган балазына Бата эjем\\nСени кÿйÿ эдип jат.\\nJайымду деп айдыжат.\\nУлу орус баатырлар\\nУлуска болужар - деп, айдыжат.\\nАлбанла бисти айрыза,\\nТургуза экÿ качарыс.\\nСÿÿшкен бисти кыйназа,\\nJайымды бого баштаарыс.\\nКÿндий jайым боо келзе,\\nБисти айрып болбос не,\\nАгару чындык боо jетсе,\\nБайлар мени сатпас не.\\nАралда öскöн чейнедий\\nЭрке Сыргам, иженип jÿр.\\nМеесте чаҥкыр чечектий,\\nЭрjене- ÿÿрем, кунукпай jÿр!\\nJайым кÿни чалыза,\\nЭкÿ удура барарыс.\\nЧуй ажып, толкуланза,\\nЭкÿ коштой турарыс.\\nКара кöлдий сениҥ кöзиҥ\\nМени бактырып кычырат.\\nЭрке jараш сениҥ ÿниҥ\\nJÿрегиме кÿч урат.\\nСÿÿген ÿÿрем, меге бÿт:\\nJÿрÿмиҥ учун öлöрим.\\nJÿрегим, сööгим- муркÿт,\\nАлтайыма туруп öлöрим.\\nЭки сÿÿшкен кÿÿледий,\\nЫрыска коштой учарыс.\\nКоштой öскöн чибидий,\\nJотконго кожо турарыс.\\nМöҥÿн, алтын кийген бай\\nСенеҥ jана тÿжÿрбес.\\nШоктозо д��, шокчыл бай\\nСенеҥ кÿуним jандырбас!\\nТеҥериде кÿйген чолмондый\\nКоштой туруп jарырыс,\\nАлбатызына турган баатырлардый.\\nАлтайдыҥ jайымына барарыс.\\nСÿÿжип jÿрген jаштардыҥ\\nКожоҥы jÿрÿмине келишти.\\nСÿÿнип jолвккан балдардыҥ\\nJÿрÿми jайымга берилди.\\nСырга кожоҥын кам угуп,\\nТаай- эjезине угусты.\\nБата Сырганы силкий тудуп,\\nКам алдына тургусты.\\nСырга кожоҥын кам каргап,\\nТамы эрлигин кычырат.\\nОтту турун ол талдап,\\n-Тенек кырза- леп алгырат.\\nКалаҥы Бата таай-эjези\\nКайыш камчызын сыгыртат,\\n-Курту кадыт, сени мен\\nКалымга тургуза садарым!\\nМынаҥ озо темичи уулы\\nШокчыл- Кÿйÿнчек «кижи алар!»-деди.\\n«кыстар jаражы Сырга учун,\\nJаан калым берерим!»-деди.\\nОноҥ бери Чуй ичине\\nШокчыл- Кÿйÿнчек кöкÿп jÿрди:\\n-Кыстар jаражы- jаш Сырга\\nЭмди мениҥ - деп кööрöди.\\nМалын кабырган Таадайды\\nКырлу сöслö кöрбöс болды.\\nШогын jетирип, Тадайды\\nУлуска jамандап, коптоп турды.\\nТадайдыҥ тапкан алузын\\nÖткÿрген малдыҥ алтынын\\nБаза капка тыктады.\\nJööжöгö ачап Батага\\nБай калымды jетирди.\\nТорко кийим - балага!\\nТой болор!-деп, быжулады.\\nСырга эjези бай Бата\\nКам, jайзаҥла табышты.\\n-Шокчыл- Кÿйÿнчек деген уулга\\nСырганы берер- деп тыйдылдашты.\\nОмок малчы Тадайды\\nЧечен аҥчы Тадайды\\n-Коркок кыска эш!-дешти.\\n-эки кÿнниҥ бажында\\nЭки тойды эдер!-дешти.\\n-Эки кулды уйатка\\nУлус алдына тÿжурер- дешти.\\n-Кожоҥдо байларды jамандап,\\nТÿймендÿ тушта комудап,\\nУлусты бистеҥ тууралатпас-\\nМаказыраган кам айдат.\\nМактанып тажуурын ол тудат.\\nМыны уккан карыган Малчы\\nКабырган малын таштап тÿшти.\\n«Шыралу баламды айрыырым»-деп,\\nОмок Малчы улу ÿшкÿрди,\\nЭки тыттыҥ jанында\\nКийис jайлу агарды,\\nАтту чакылар jанында\\nJоон тайгылдар ыркыранды.\\nКийис айылдыҥ ичинде\\nКалаган улустар отургылайт.\\nJаҥы каптар тургулайт,\\nТÿрген адын чакыга буулап,\\nБата айылына Малчы кирди.\\nБöркÿн jÿрекке тудуп уужап,\\n-jакшы ба. Öрöкöндöр!..-бöкöйди\\nОтургандар кару бербей,\\nАлтай jаҥыла чеген урбай,\\nБата калjу кыйгырды:\\n-сениҥ келген адыҥ не?\\nМалды артырып, тÿшкениҥ не?\\nБаза jарбыкту jÿрÿҥ бе?\\nКардыҥ каjырап келдиҥ бе?\\n-Сырга jалчар- мениҥ балам,\\nJаш та болзо, керсÿ балам.\\nЭш табылза- бала кÿÿни,\\nJурт тутса- ада jöби.\\nСлер jабысты jабызадып туругар.\\nÖскÿсти öксöдип туругар.\\nJаштардыҥ jÿрÿми базылат.\\nJаандардыҥ jÿреги сыстажат.\\n-чыгара сибиреер бу jыду сарасты.\\nТерезин сыйрыгар бу ырсайган агастыҥ\\nJайзаҥ кöзи кандалып турды,\\nБата мекелеп токтодып тутты.\\n- Керсÿ Сыргам куурмакчыныҥ эжи болбос,\\nШоокчыл- Кÿйÿнчектиҥ jалчызы болбос.\\n-Шоокчыл- Кÿйÿнчектеҥ артык бай jок,\\nШоокчл да болзо, оноҥ jобош кижи jок.\\n-Тыштынаҥ jобош, шокчылаар\\nJаман кылыкту, мактабаар.\\nКÿчи jок улуска ол кÿчÿркейт,\\nJаман эдип, улуска кÿйÿнет.\\n-«Тенексÿ» балаҥ Шокчыл- Кÿйÿнчекке барза,\\nТербезен болуп jÿрбезин.\\nКылыкту кижи кÿйÿÿҥ болзо,\\nJокту бойыҥ шоктотпозыҥ.\\nБалаҥныҥ бажында кей кожоҥ,\\nТапкан эриниҥ эжигинде jаҥыс jойгон.\\nМен Сырганы�� таай- эjези,\\nОныҥ jÿрÿминиҥ мен ээзи.\\nЭрлерле сертежип jат.\\nЭрликтерле куучындажып jат.\\nШоокчыл- Кÿйÿнчек кату кижи,\\nБайыырга колы эптÿ кижи.\\nТенек балаҥ колго тудулар.\\nТедÿ болуп иштеп турар.\\n- jаҥыс балазы тармаачы бала,\\nТили корон каргышчы бала,\\nКайа ташка кожоҥ салат,\\nКамдарды jамандап jадат.\\nБайларды каргап турат,\\nJер ээзин ÿркÿдип турат.\\nАкту Тадайды талдап алган,\\nКызыма буудак этпезим,\\nШокчыл—Кÿйÿнчекти jектеп салган,\\nБаламды улуска jектетпезим.\\nШокчыл- Кÿйÿнчек jаман кижи,\\nКылыгы туйук, уурчы кижи.\\nÖзöктöрдö öскÿстердиҥ малын\\nКоjойымдарга öткÿрип садат,\\nJокту- jойуныҥ тоолу малын\\nТаҥмалып, мензинип казнага садат.\\nJобоп jаткан ÿй улусты\\nУйат jоктоҥ jоткондойт,\\nJаҥыс арткан öскÿстерди\\nÖксöдип, кÿчин ол тонойт.\\nУлуска туйка jаман эдип,\\nУлу кептÿ ол jÿрет.\\nАкту улуска ол кÿйÿнип,\\nСакыбвс тушта шок эдет.\\nJаан улусты ол коптоп,\\nJакшы кижи болуп jÿри.\\nJаш улусты ол jектеп,\\n«Jалакай» jÿстÿ ол jÿри.\\nКалjу шокчыл кÿйÿлÿ болуп,\\nУлу уйатка кирбезим.\\nКуурмакчынын jööжöзине болуп,\\nАда болуп, адым чыгарбазым.\\n- Бийдеҥ артык билееркейт,\\nБайдаҥ артык табылайт.\\nНении эдерин сурабазыс.\\nМениҥ айылымнаҥтургуза чык,\\nТайгада малыма тургуза jÿр!\\n-Бийттерле незин куучындажар.\\nИйттерле незин jылбыҥдажар.\\nЭдегин бажына кыстайла,\\nБалазын оромло бвстырар керек.\\nКеjегезин ат-куйругына буулайла\\nJалаҥла маҥтадар керек.\\nŸчилези тыйтылдап тургулады,\\nМалчыга удура баскылады.\\nМалчы тÿрген отугын тутты\\nоноҥ бычагынныҥ кынын тутты.\\nИзигеннинеҥ терлей берди.\\nСöзин айдып тескерлебеди,\\nКам, jайзаҥ кылайгылабады,\\nМалчыга тийерге коркугылады.\\n- Кам, байлар керсÿ дешкен,\\nКеjирердеҥ быjар сöстöр чыгат.\\nКам, jайзаҥдар кемзинчеек дешкен.\\nКемеер ле кысты быjарлап турат.\\nУйат jокто кöгÿс jок.\\nБай улуста кÿÿн jок.\\nБата, баламды бийлебе,\\nКалым алып jилбиркебе.\\nАлбаты тÿймени кöйлöп jат,\\nJайымду кызылдар келип jат-\\nКолы- буды божой берди,\\nКалjу кöргÿлеп, алаҥзыжа берди.\\nБойы- бойына кöргÿледи,\\nБолгоонын, малчыны сÿргÿледи.\\nАй тийерде айылдаҥ чыкты,\\nМалчы, jалчылар чадырына чапты.\\nJуулган улус кöзине\\nТадай ла Сырганы алкады,\\nКелиндер айылдыҥ тöрине\\nСырганыҥ бажын öргÿледи.\\nЧööчöйдöҥ араjан ичкиледи.\\nТал- табыш jогынан\\nКÿскÿ туман кöгöрди\\nОктябрьдыҥ кÿни чалыды,\\nАлтайда jоктулар кöдурилди.\\nЫраакта кÿкÿрт jаҥыланды.\\nЛенин- деген сöс мында\\nКÿн чилеп улусты тургузат.\\nСовет деген сöс мында\\nJайымга - улусты ойгозот.\\nКöк кöстÿ омок уулдар\\nJайым аларын баштагылады.\\nОрус карындаш- большевиктер\\nАлтайды базынчыктаҥ айрыгылады.\\nАлып Плетневтыҥ гвардеецтери\\nАлбатыны тонокчылардаҥ айрып турды.\\nАктарды Алтайдаҥ сÿрÿп турды.\\nКызылдарга барып кирерге,\\nСырга ла Тадый тергенди,\\nJайым учун туружарга,\\nJааш сÿÿшкендер мендеди.\\nСырганыҥ адазы jакшынак Малчы\\nÖдöр jолды баштап берди,\\nАк jÿректÿ омок Малчы\\nАттар тудуп берерим»-деди.\\nЭмдиги сериген ��айларды,\\nЧалмадап , Тадай ээртеди.\\n- jектеп, шооткон байларды,\\nJеҥинеҥ бис тударыс!-деди,\\nШокчыл- Кÿйÿнчек сÿрÿшти,\\nJе ады арып,jыгылды.\\nТадай ла Сырга jеттирбеди.\\nКызылдарга барып киргиледи.\\nБазынчыкта алтайлар тургулап,\\nТаҥ атка мингилеген,\\nКожоҥду отрядтар öткулейт.\\nКызыл маанызы элбиреген,\\nАлтайга jайым экелгилейт.\\nДеревне, öзöктöр jайымду,\\nСовет jаҥын уткулады.\\nСовет jаҥын таҥыткылады.\\nJылдаҥ ажыра партизандап,\\nТадай ла Сырга чыдагылады,\\nТабылган уулчагын полк алкап,\\nJууда, орус нанага артыргылады.\\nБайлардыҥ бийи Колчактыҥ\\nБандазы Чуйда качкылады.\\nШокчыл- Кÿйÿнчектиҥ jайзаҥныҥ\\nАйылынаҥ jöмö тапкылады.\\nТемей jурттар öртöгилейт,\\nУлуста jööжö кöргöндö,\\nТоноп, шоктоп, öлтÿргилейт.\\nŸй улусты кинчектеп,\\nБалдарын шырага таштагылайт.\\nУлустыҥ малын сойгылайт.\\nКöк тайгага чыкканда,\\nJаан jыштар кÿйерде,\\nАлтайга ыжы иргилди.\\nКарыган улус карыгып,\\nÖштуни сÿрерге баргылады.\\nПартизан Талайдыҥ черÿзи\\nКайалу Чуйды öро алды.\\nШокчыл- Кÿйÿнчектиҥ бандиттери\\nКапчалга Тадайды курчады.\\nБеш конок тартыжып,\\nБандиттер ондо кöп короды.\\nАлты конок адыжып,\\nТадайды олjолоп болбоды.\\n- Тирÿге сени кыйнаарым!\\nКызыл Сыргаҥды аларым!-деп,\\nJолды билер омок Сырга\\nТÿнде курчуны öдö берди.\\nАдазына jеткен Сырга\\nАт алып, черÿзине барды.\\nСалкын,шуурганды ол ундуп,\\nАрчуулы jайылып, бöкöйгöн чапты.\\nАгаш шуулаганын ол угуп,\\nАйлу тÿнде jол тапты.\\nКарыган малчы jол кöргÿзип,\\nБатаныҥ jÿгÿригин талдап берип,\\nКызылдар келерине белетене берди.\\nJылдыстар дезе мызылдап,\\nСырганныҥ jолын баштады.\\nТолы ай jаркындап,\\nСырганныҥ jолын jарытты.\\nАгын суулар шыркырап,\\nАт тибиртин алгылады.\\nАгаштар jолдо тургулап,\\nБÿрлерине Сырганы jажырды.\\nШырказынаҥ Тадай шыралап,\\nУлузыла омок коруланат.\\nАнзыраган öштÿни шыркалап,\\n«Jÿрек согулганча туружар!»-деп,\\nJылбыҥдуш деп jарлыкчы\\nБандиттерге jаарын одурды,\\n-эки коноктоҥ Тадайды\\nКолго тудараар!-деп ÿрдÿрди.\\nJарлыкчы Малчыга келеле,\\n«Кызылдарды сакып турум!\\nМеге бÿдÿгер» деп тÿлкÿленди\\nСырга болгонын сезеле,\\n-Барып, öзöктö jалчыларды\\nИжендирейин… -деп мекеленди\\nАктарга тÿрген jетти jарлыкчы,\\nМалчыны мöҥÿнге садып ийди.\\nКижи jÿзин jылыйтты jарлыкчы,\\nКарыган Малчыны ийде салып ийди.\\n-Сырганыҥ барган изи jаҥы - деп jарлыкч\\nСырганыҥ кийининеҥ сÿрÿштирип ийди\\nШокчыл – Кÿйÿнчекке бойыныҥ jöбин берди:\\nКызылдарды тозорго jылбыҥдууш jарлыкчы\\nКалjуурган Шокчыл- Кÿйÿнчек\\nАлбаты сÿÿген Малчыны кыйнайт.\\nJуртты коркудып Шокчыл-Кÿйÿнчек\\nМалчыны улус алдына камчылайт.\\nКызыл черÿге Сырга jетти.\\nКызыл маанылу озо болды.\\nТадайга öйинде болуш келди.\\nСатунин бандиттери Чуй ичине коскорылды.\\nКызылдар черузи астай берди,\\nЧуй суузы кызара берди.\\nЧуйдыҥ ичи куугара берди.\\nКалганчы калапту jууда\\nТадай ла Сырга коштой турды\\nАлтайыныҥ ырызы учун ол jууда\\nСÿÿшкен ÿÿрелер jÿрÿмин берди!\\nСоветке турушкандардыҥ сööгин\\nПартизан, Черÿ салюту jууды.\\nСырга, Тадай öбöкöзин\\nОлордыҥ ады ундулбас!- деп\\nСовет jаҥ Чуйда турды!\\nАлбаты jон сÿÿнип турды.\\nОрус, алтай, казахтар\\nКарындаш болуп окшожып турды!\\nКайда ла болгон кöдÿриҥи jуунда\\nБата база куучындайт:\\n-Алтай учун бу jууда\\nПартизан Сыргам öлгöн!- деп,\\nАлбаты кöзине ол сыктайт.\\n-Аймай берген болор бо ?- деп,\\nОныҥ аайына улус чыкпайт,\\n- А , тöрööндöр эртешкен болор бо?\\nУлус алаҥзып, унчукпайт.\\nБата малын садып,jуунып,\\n- Тöрööгöндöргö!...- деп,\\nКалапту, канду jуу божоп,\\nУлустар сергелеҥ иштеди.\\nJер, jööжö албатыныҥ болуп,\\nКелер jÿрÿмин шÿÿшкиледи.\\nЧуй таҥдагы jарланып,\\nАлтайга jаҥы кÿн чыкты.\\nЧуй ичи jаранып,\\nЫрыстыҥ jолы ачылды.\\nJаҥы jÿрÿмин Алтай тудуп,\\nJаан кырлар ашкандый болды,\\nJаан кечÿ кечкендий болды.\\nКеберкек Алтай чечектеди.\\nАлбатызы jайым кожоҥдоды.\\nАк малын кÿнÿҥ элбеди,\\nСоциализмле jÿрÿмин улус колбогылады.\\nКайыҥдар элбирген Бичиктÿ-Кайада:\\nТадай ла Сырга амыр уйуктайт.\\nЧуйдыҥ байлык jалаҥында\\nЫрысту колхозчылар нак jуртайт.\\nТадай ла Сырганныҥ öскöн jуртты\\nКÿнÿн- кÿнге бу jурты\\nСырганыҥ баатырдый уулын öскÿргиледи.\\nЧике- Таманды öтсöгöр,\\nЧучурабас Чуйды кöрöрööр!\\nИшмекчи Ийинде jетсегер,\\nИльичтиҥ одын кöрöдööр!\\nЧуй jолыла jоруктап ,\\nJаштар jÿрÿмин анда уктум.\\nСырга ÿÿрелерине мен айылдап,\\nОмок jÿрÿмдерин эске алдым.\\nСырганыҥ ÿÿрези - Тегелий\\nОзогызын ыйлап айтты.\\nЭмди ырысту Тегелий\\nСырга jÿрÿмин меге айтты.\\nЭмди öскöн jаштарга\\nЧынды угуп тууjыладым.\\nАлбатыда jакшынак jаштарга\\nОмок jÿрÿмдерди комустадым.\\nУлуска ойногоныс, топшуурым.\\nОл кожоҥдор jаҥыланатан.\\nОмок болгон улузында\\nОт- кожоҥдор артатан.\\nАлты кылду топшуурым,\\nАйрылып калдыҥ сен менеҥ\\nАйдып туратан кожоҥыҥ\\nЫрай берди ол менеҥ…\\nÖткÿн, jараш ÿндериҥ\\nÖдÿп калды jÿрекке.\\nМениҥ jашта кÿÿндерим\\nСенле болды jÿрÿмде.\\nКомус таркан сабарым,\\nКомудап, шыркам айтпа, сен,\\nСöслö айткан саарнажым,\\nЫрыс болуп угул эм.\\nЭске алзаҥ, комузым.\\nКолхозтогы таҥ ижисти\\nБу ÿйеге айтсаҥ сен.\\nJÿрекке эбилген кожоҥым,\\nТöрöлисте турганыс айтсаҥ, сен,\\nКижиге чындык болгоныс,\\nКижиликке айтсаҥ сен.\\nШыралу jууда нöкöрис\\nШыркалу jолына таштабаныс,\\nКалапту jууда, Тöрöлис,\\nКарындаштар коруган Тöрöлим!\\nКоолоп, карындажыс, айтсаҥ сен.\\nJÿрÿмин Одессага бергенин\\nАжырмагы jогынаҥ айтсаҥ сен.\\nСÿÿнчилÿ öйдö саарнаар?..\\nОроонына ÿÿрем божогонын\\nJонго незин комудаар?..\\nŸзуп алзын экÿге.\\nИзÿ чечектÿ кожоҥым,\\nИште улуска кÿн болзоҥ.\\nКызыл - торко кожоҥым,\\nКыстар, уулдарга ай болзоҥ.\\nКызыл, jараш чечегим,\\nКöзнöктö jайыл кÿҥÿреде,\\nКöп jÿрÿмдÿ чечегим,\\nКожоҥыма ööрил кÿндÿде.\\nАжы jуулган кÿскуде\\nАжы jуулган кÿскÿде\\nТеҥери алтайга мак jайды.\\nАгажы койу тÿштÿкте\\nТеҥериле куш кайыды.\\nАжы кезилген кырада\\nАлтын снаптар jергелешти.\\nАлтын мажак бажында\\nАк- jарыкка кекигилешти.\\nМöш чачакту туудаҥ\\nКÿн тамыры чалчалды.\\nТеҥериде jука булуттаҥ\\nJÿзÿн мааны чайпалды.\\nАлтын мажак мааны,\\nОмок кырачыга кекиди.\\nКызыл- кÿреҥ мааны\\nОйгор партияга элбиреди.\\nЧаҥкыр- кызыл маанылар\\nJаҥы – jер баатырын мактады.\\nКÿн бÿдÿрген маанылар\\nJÿрегим сÿÿндирип, jалбырады.\\nКÿн jураганын кычырып,\\nТеҥеридеҥ кöзим салбадым.\\nКелер öйди аjарып,\\nКожоҥы jок jанбадым.\\nJажыл кожоҥду коо jас\\nАлтын Алтайга алтады.\\nJарык чечектÿ jаҥы jас\\nТайга, чöлди карады.\\nКöчкö öткöн jерлерде\\nКöк öлöҥ кöгöрöт.\\nКÿни jарык меестерде\\nКöнöк чечек кööркöнöт.\\nЧаҥкыр, ару теҥери!\\nТытту jалаҥ тебелÿ\\nКулунду беелер тыштанат.\\nŸндÿ комургай шоорымды\\nŸнгÿр öткÿн шоорлоттым.\\nJайым jалаҥга оттотым.\\nКару эне сÿÿгенде\\nКеен эдет jÿрегим,\\nЭjем jылу кöргöндö,\\nЭрÿ эдет jÿрегим.\\nЭнениҥ эрке кöстöри\\nЭткен ишке кÿн ине.\\nЭнениҥ изÿ сöстöри\\nЭрикпей jÿрер кÿÿн ине.\\nJобол келген тужунда,\\nJолго энем алкады.\\nJолыма буудак турарда,\\nБуурайган энем jакыды:\\nБуудак сеге чыдабас.\\nБуурзап ого санаба.\\nБуудакты чындыгыҥ jууктатпас,\\nБу jоболыҥа саарнаба.\\nОрооныҥа керек болгоҥдо,\\nОоруҥ ундуп иште сен.\\nАлбатыҥга арга болгоҥдо,\\nАлып кептÿ чÿмде сен.\\nСен комусчы дешкенде,\\nТуу, jалаҥныҥ кооло.\\nӰредÿÿм божоп иштезем,\\nŸÿрелердий кожо болорыс.\\nИштеҥ божоп мен келзем,\\n«Jÿрÿмим!» - дейтен балаардыҥ\\nJÿрегинеҥ слерге кожоҥы.\\nТöрöлин сÿÿген кызаардыҥ\\nТöрöлиндий слерге кожоҥы.\\nАргалап öскÿрген Алмаазардыҥ\\nАкту- jÿрÿм кожоҥы.\\nОроонына öскöн «куучынчыгардыҥ»\\nОйгортып айткан кожоҥы.\\nКöлдöр jаражы Алтын-Кöлим,\\nКööлмöк jаражы сениҥ кебериҥ!\\nJердиҥ jаражы Алтай jерим,\\nJебрен балазы сениҥ сÿмериҥ.\\nМöшлö чачакту кыр-айагыҥ,\\nМöҥÿн башту кайа- седеҥиҥ.\\nАлтай баатырдый коо Алтын-Кöл\\nАлтай алыптый коо Алтын-Кöл!\\nСени кöргöндöр кöстöрин алгылабайт.\\nСени сÿÿгендер кöксинеҥ салгылабайт.\\nСанааныҥ кеен салы, тереҥ кöлим,\\nСарнааныҥ салымы, кöстий , кöк кöлим.\\nКöлгö келгемде, jаш тужым келет.\\nКöлди кöргöмдö , сениҥ кебериҥ кöрÿнет.\\nКöлгö келгемде, ырысту кÿнибис эбелет.\\nКöлгö кöргöмдö, кöк кöзиҥ кöрÿнет…\\nJаштардыҥ jери , ару кöк кöлим,\\nJалтанбастардыҥ тери, jараш кöлим,\\nАҥ-куштарыҥ кыймырайт, алаҥзыбайдыҥ,\\nАш- кузугыҥ бышкылайт, албатыҥазырайдыҥ.\\nJаштарды кычырып сен баатыр туруҥ,\\nJаандарды кычырып,сен байып туруҥ.\\nСеге jеткендер jÿреги оморкойт,\\nСеге jÿргендер jÿреги ойгорлойт.\\nJаҥы Алтай кöрÿнет jÿзÿҥде,\\nJайымду Алтай кöрÿнет кÿскÿҥде\\nКерептер jÿскÿлейт коммунизм таҥына,\\nИльичтиҥ оды кычырат улустыҥ ырызына,\\nАлтай кöрÿнген кеен кÿскÿ кöлим,\\nКеен, ару кÿÿним Алтын-Кöлиме,\\nКеберлеп айткан сöзим Алтын-Кöлиме.\\nПоэттер тууjызына тууjым чÿмделзин,\\nПоэттер ÿнине ÿним келишсин.\\nJураачылар jуругына jуругым кожулзын,\\nТуристтер jолына ак кÿÿним болзын.\\nСпутниктер тöрöли сÿÿген орооным,\\nБилгирлÿ албатылар сени кÿндÿлейт.\\nОйгорлор орооны , Россиям мениҥ,\\nСениҥ планеттаҥ кей jок кеен шиҥжилейт.\\nАлтайдыҥ туулары кожоҥ салыштырат,\\nКÿчтÿ ракетаны эткендерге\\nАлтайдыҥ туулары мак jайгылайт.\\nJарык мак сеге кÿндÿ орооным,\\nӰргÿлjи jажыдын сен ок ачтыҥ!\\nСеге, партияма, мениҥ кожоҥым!\\nУулдарыҥ улу ишке сен ок кöдÿрдиҥ\\nКожоҥдо Кучияк нöкöристиҥ\\nКожонго алкаганын эске алдым.\\n«Кожоҥчыга -jол !»-деген наjыбыстыҥ\\nКол сунганын эске алдым.\\nJÿректеҥ келген кожоҥды\\nКöгÿстеҥ келген кожоҥды\\nJаҥы jерди аҥтарып,\\nТракторист терин арлады,\\nТууjыга сöстöр табылып,\\nТууjычы уйкузын албады.\\nИзÿ ногоон jайгыда\\nКойу ашка колхозчы сÿÿнет.\\nОроонында jараш jаскыда\\nУлуста кожоҥына кожоҥчы сÿÿнет.\\nПеро ажыра карындаш кайчы\\nКожоҥын тыҥдап бÿгÿн сÿÿнет.\\nЧöчöкчи, jакшынак бистиҥ кайчы\\nБÿгÿн оноҥ тереҥ шÿÿнет.\\nАлтан jажаар келгенде,\\nАлып кептÿ jÿрÿгер.\\nАлтай слерди сÿÿгенде,\\nАлбатаар баатырдый чÿмдегер.\\nJакшынак ÿйе келгенде\\nJаштар кычырып ундубазын.\\nТöрöлис коммунизмге jеткенде,\\nАлтай кожоҥ туружаачы болзын.\\nАлтан jашту чырайаар\\n«Карыдым» деп, айтпазын.\\nJашта сÿÿген jÿрегер\\n«Сооды» деп таппаазын.\\nКÿни jарык орооныска\\nБаатыр кожоҥ кожоҥдогор,\\nJайымду jарык Алтайыска\\nӰнеер серибей коологор.\\nВАЛЯ ЛА МАРИЯ\\nJаан керсÿ Валя кызычак\\nАда- энезинде jаҥыс бала.\\nТил- кулагы jок кызычак ада-энезине эрке бала.\\nАда- энези сÿÿгенин\\nКызычак кöстöринеҥ кöрöт.\\nВаля кылыктарынаҥ кöрöт.\\nАда-энези ончозынаҥ jакшы,\\nЧындык, иштеҥкей улус.\\nКолхозто олор озочыл малчы.\\nОлорго кÿÿндÿ ончо улус.\\nJаткан jерин Валя сÿÿйт!\\nАда-энезин jериндий сÿÿйт!\\nJаткан jери-агашту туулар,\\nАжы койу элбек кыралар,\\nТÿрген агынду ару суулар,\\nМал кабырылган чечектÿ jалаҥдар.\\nЭне- адазы чылабай иштейт,\\nКийим, курсагы сÿлу jÿргÿлейт.\\nЭнези Валяныҥ алтай кижи,\\nАдазы Валяныҥ орус кижи.\\nНакту, эптÿ биле болды.\\nЫрысту jÿрÿмдÿ колхозчылар болды.\\nЭне-адазы куучындажып турат,\\nВаля jаар кöрÿп, jöптöжип турат.\\nВаля оны ÿзе аайлайт,\\nКуучын учурын jÿрегиле аайлайт.\\nJе,сурайын дезе ол болбойт,\\nСанаазын айдарга ол болбойт\\nЭки кöзиле jапылдадат,\\nЭкилези стихте устар\\nСöзи музыкалу, олор поэттер.\\nАр-бÿткен сагыш берди.\\nАр-бÿткен кöгÿсти этти.\\nJе кулак -тил бербеди.\\nӰренип алза,ол до буудак этпеди.\\n-Jакшынак школыс божотсобыс,\\nКысканбазыс бис,тöрöлибиске кÿчибис.\\n-бу айылыбыстаҥ ишке тарказабыс.\\nСообос кÿнибис- деп\\nВаля ла Валера куучындажат.\\nJаҥы нöкöрлöрине айдыжат.\\nJараш Алтайына барганда,\\nБалдарды jурттар кÿндÿлÿ уткуйт.\\nСовкоз колхозторына jанганда,\\nБалдар узыла улус кöдÿрет.\\nКожоҥдоор кÿÿни келгенде,\\nJÿрегинде салкын чылап\\nТереҥ санаалар эбилгенде,\\nОлор эмди стихтерле бичигилейт.\\nОйто школына келгенде,\\nJаш керсÿ эмчизинеҥ сурвгылайт:\\n-Бис угарыс па?\\nЭмделип болорыс па?- деп,\\nБилгирлÿ эмчизине амыр бергилебейт.\\nШколдо jыргалду ойыны ,\\nТурумкай комсомолдыҥ 40 jылдыгы\\nJашöскÿримниҥ jаан байрамы.\\nКулак-тили jок балдар\\nКерсÿ кöстöр,тирÿ jÿректери\\nОмок комсомолецти уткугылады\\nАк чырайлу ÿредÿчизи\\nКуучынды тилине кöчÿрет.\\nКерсÿ балдар сöстöрди\\nКуучын учурын ÿзе аайлагылады.\\nJеҥилÿ болгон jерде\\nКезигинниҥ кöстöринде jаш кöрÿнет,\\nJе балдар оны арчып кемзинет.\\nКомсомолдыҥ кÿч jолын ,\\nКомсомолецтер ак jÿрегиннеҥ кÿндÿлейт.\\nСöс jок,акту сыйлап карындаштарын\\nÖрö отургызып , изÿ кÿндÿлейт.\\nБис коммунизмди бÿдÿрерис»-дежет.\\n«Керек болзо, Тöрöлиске\\nКара кöстÿ Валера\\nСабарларыла бир де сöс тÿжÿрбей,\\nОтурган нöкöрлöрине ол jарлайт.\\nЗалда отургандар бир сöс öткÿрбей,\\nJÿректериле тудуп, jараткылайт\\nБойы- бойыла укканды табышкылайт.\\nТил- кулак jоктордыҥ ойыны башталды\\nБалдардыҥ сöслö «хоры» кожоҥдоды.\\nБарабанныҥ чокум согулганыла\\nБалдар теҥ баскылады.\\nӰредÿчизиниҥ колы jаҥыганыла\\nБалдар оосторын бир ачкылады.\\nӰн jок «хор» сöстöрин чокум айдат.\\nПоэттиҥ чÿмдегенин тереҥ аайлагылайт.\\nБастыра jÿрегинеҥ сöстöрди айдат.\\nОноҥ кокур кожоҥдо бööлдöнип, аайлангылайт.\\nКожоҥдор кожоҥды солуп турат,\\nКожоҥдо партияга быйан айдылат.\\nКожоҥды керсÿ ÿредÿчи öткÿрди,\\nБойы угар, тилдÿ кижи эрÿ кöрди.\\nОҥ колыла кожоҥды баштады,\\nКичинектерге сöстöрин jартады,\\nБалдар jаагын кызартты.\\nПоэттиҥ jараш сöстöри\\n«Бу балдар jÿрÿмди тудар!»- деп,\\nОтурган улус ÿзе иженди.\\n«Бу чындык jаштар jолынаҥ кыйбас!»-деп,\\nБастыра улус бÿгÿн бÿткÿледи.\\nЗалдыҥ ичи jарык тÿштий,\\nИльичтиҥ лампазы jарыдат.\\nБалдардыҥ кöзи jарык кÿндий,\\nКирген кижини jылыдат.\\nМында тымык, кижи jоктый,\\nУлус ÿни угулбайт\\nӰренчиктер бодолгон бодогондый,\\nКерсÿ кöстöр jаркындайт.\\nБу jарык кып музейдий,\\nМында школдыҥ ижи кöрÿнет.\\nБу- студия, фабрика,мастерскойдый,\\nJÿзÿн иштер кöргÿзет.\\n«Öнöтийин кöгÿстÿлер jуулган ба?»-деп,\\nВыставка кижини сурадат.\\n«Айса мында устардыҥ ижи бе?»-деп\\nУс эдилген немелер алаҥзыдат.\\nJуралганду фанера кезилген,\\nJараш этажерка кружевадый,\\nЧечектер,аҥдар тирÿдий эдилген.\\nКöктöгöн кийимдер кандый jазалду,\\nКызычактар билгирлÿ кöктöгöн\\nКружева скатерть jараш jуруктарлу,\\nМыны кöгÿстÿ художниктер бÿдÿрген!,\\nМында иштер лапту, санаалу\\nКандый керсÿлер мыны бÿдÿрген?\\nБу иштер чÿмдÿ, табылу,\\nОны чылабас кандый алыптар эткен?\\nМында балдар ÿренген «тилине»,\\nӰредÿчилеринеҥ кöпти билет.\\nМында ÿренчиктер «тилиле»\\nНаукаларды тереҥ билет.\\nКойу садтар ортозында,\\nКÿндÿ город ортозында\\nТил- кулак jоктордыҥ школы\\nБистиҥ тöрöл улусты кичеейт.\\nJарык тураларда балдар ÿренип иштейт\\nБалдар кийими jараш сÿрлÿ,\\nJаштар курсагы ток ÿстÿ,\\nСу-кадык, сÿÿнчилÿ jÿргÿлейт,\\nӰреткен улузы ада-энедий,\\nАк jÿректеринеҥ кичеегилейт.\\nКöдÿрген улузы jуук торööндий,\\nБалдарын jÿрÿмге jепсегилейт.\\nJылу кöстÿ ÿй кижини\\nБалдар jылу уткугылайт.\\nДиректор болгон кижини\\nКичинек балдар «эне»-деп, адагылайт.\\nКанадын тыҥыткан кушкаштардый ,\\nJаанаганча балдар ÿренгилейт.\\nОноҥ канады тыҥыган мÿркÿттердий,\\nБаргылап Тöрöлине туза экелгилейт.\\n-Социализмдÿ бистиҥ тöрöлисте\\nТил- jоктор теҥ гражданиндер.\\nБазынчак jок орооныста\\nКулак – тил jоктор ырысту гражданиндер-деп,\\nБöс согоочы келин Мария\\nМениҥ блокнодыма бичип берди.\\nКулак-тил jок Мария\\nЫрысту jадыннын меге кöргÿзип берди.\\nАк jараш öргöлöрдö\\nБöс согор машиналар jалтырады.\\nБöс согор цехтерде\\nӰй улус бöс соккылады.\\nКеберкек jÿстÿ Мария\\nӰзÿлген учукты jеҥил тудуштырат.\\nКулак- тил jок Мария\\nЧÿмдÿ машиназын керсÿ башкарат.\\nМария база озочыл!-дешти.\\nОл баатырдый иштейт!-дешти.\\n-Бу бистиҥ фабрикада\\nКерсÿ кемзинчеек кижи!- дешти.\\nАлтын тыттыҥ тура турды.\\nJаш садыныҥ аразында\\nJараш кызычак куучындап туру.\\nМарияны бойындый эжи уткуды.\\nБалазы сÿÿнип удура jÿгÿрди.\\n-Тил - кулак jок школдыҥ\\nОн класстын мен божотком.\\nБöс согор улустыҥ\\nКемзинип бичийт Мария,\\nМактанып айтпайт Мария.\\nКÿндÿ кöзи сÿÿнгендÿ кöрöт.\\nКÿлÿмзиренген jÿзи jÿрÿмге кööрöйт.\\n- Меге Иаля - деп, кызычак келип jат.\\nБöс согорына ÿренип jат – деди,jараш Мария.\\nАйылчыларын ак jÿректеҥ кÿндÿлейт,jаш Мария\\nЭки jаагы чийнедий,\\nJоон кеjегези кара тÿндий.\\nКöк теҥери кöстÿ кызычак кирди.\\nОтту кöстöриле уйалып кöрди,\\nВаля биjези санаама кирди:\\nБаатыр - комсомол байрамында\\nТабылу биjези чöйилди.\\nБарабандар бирдий сокты,\\nКожоҥ ритмин ол чокум укты.\\nКолдорын ээлтип, ол ээлет,\\nJараш кöстöриле кöргÿзет.\\nУчурлу кожоҥ кожоҥдогондый,\\nИзÿ санаазын ол айткандый.\\nКыра кескен кижиге\\nКыймыгы тÿҥей кöрÿнет.\\nБöс соккон кижиге\\nБастыра кебери тÿҥей öдöт.\\nБиjелеген Валяныҥ бойына\\nКелер öйи эбелет.\\nСанаганы бойына кöрÿнет.\\n«Кÿндÿ , jарык Алтайда,\\nАру, jараш фабрикада,\\nВалера ла Валя экÿ коштой\\nСтанокторы база коштой.\\nСоккон jараш бöстöри\\nЧечектÿ jаскы jалаҥдый,\\nВаля ла Валераныҥ кöстöри\\nJолукканда , jылдыстардый.\\nJарамык соккон бöстöриле\\nӰредÿчилери, эмчизи jаранган.\\nБыйанду, быйанду кöстöриле\\nБöс согоочыларды улус уткуган».\\nJараш jакшы биjени\\n«Ырыстыҥ биjези!»-деп, адагылады.\\nJÿрÿминде кöрбöгöм биjени\\n«Кулак-тил jоктор тапкан!»-деп, айдышкылады.\\nАлбаты ырызыныҥ öйи\\nУкпасты да уктуруп туру!\\nКöс jокты да кöрдÿрип туру!","num_words":13606,"character_repetition_ratio":0.021,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9767.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы - altaicholmon\\n2020 јылдыҥ ӱлӱрген айында бистиҥ ороондо Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы ӧдӧр. Калганчы ондый тооалыш 2010 јылда ӧткӧн. Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы 2020 јылда цифровой технологияларды тулазанып ӧткӱрилерин эзедели. Келер тооалыштыҥ тӧс јаҥыртузы — ол Россияныҥ эл-јоны Государственный јеткилдештердиҥ (Gosuslugi.ru) бирлик порталында тооалыштыҥ электрон листине јетирӱлерди таҥынаҥ бойы бичиир аргалу болгоны. Росстаттыҥ тооалаачылары улустыҥ јаткан тураларына барар тушта аҥылу программала јеткилделген планшеттер тузаланар. Онойдо ок тооалышты тоо алар участоктордо, ол тоодо государственный ��а муниципальный јеткилдештер эдер кӧпфункциональный тӧс јерлерде (МФЦ) ӧдӧр арга бар.\\nБелетенер иш шиҥжӱде тудулат\\nАлтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов 2020 јылда Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын ӧткӱрерин јеткилдеери аайынча комиссиядагы оперативный штабтыҥ јуунын ӧткӱрген. Ишти бир чук тӧзӧп ӧткӱрер бу орган Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйлоныҥ јакылтазыла тӧзӧлгӧн. Оныҥ баштапкы јууныныҥ тӧс сурагы — «Чамал аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ тооалыштыҥ кампаниязына белетеништӱ ишти тӧзӧӧри. Аймактыҥ јааны Александр Алисов телефон ажыра штабка эдилген иштер керегинде јетирген ле јуунныҥ туружаачыларын оныҥ башкарган аймак белетеништӱ иштерди тургузылган ӧйдӧ бӱдӱрип койор деп бӱдӱмјилеген. Государственный статистиканыҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Валентина Горбунова муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јуунда турушкан кураторлорына федерал јетирӱлик адресный системаныҥ (ФИАС) объекттериниҥ адрестериле иштеерин шиҥжӱде тутсын деп баштанган. Кандык айдыҥ 15-чи кӱнине јетире республиканыҥ јурттарында адрестерди чокымдаар ишти тӱгезер, онойдо ок тооалаачылар отурар кыптарды талдаарына јаан ајару эдер керек деген.\\nШтаб министерстволорго ло ведомстволорго эл-јон ортодо јартамалду иштер ӧткӱрер сурак аайынча шӱӱлтелерин айдышсын, республикан комиссияныҥ келер јуунында дезе Алтай Республикада јетирӱлик кампанияныҥ планын јарадар јакылта берген.\\n2020 јылда Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын Алтай Республиканыҥ бийиктей аймактарында ӧткӱрерине белетенери эрчимдӱ ӧдӧт. Государственный статистиканыҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Валентина Горбунова ишмекчи јол-јорыгыныҥ ӧйинде Улаган ла Кош-Агаш аймактарда белетеништӱ иштиҥ ӧдӱжин шиҥжӱледи. Тургуза ӧйдӧ бу аймактарда адрестер ээлеминде аайлу-башту айалга болоры јанынаҥ иш эрчимдӱ ӧдӱп јат. Кандык айдыҥ 15-чи кӱнине јетире федерал јетирӱлик адресный системаныҥ (ФИАС) объекттериниҥ адрестериле иштер тӱгенер учурлу. Кош-Агаш аймакта јаантайынга јуртап тургандардыҥ тоозы кыракы чокымдалат. Тӱндӱк аймактарга кажы ла кижини чотко алганы јаан учурлу. Эл-јонныҥ тооалыжыныҥ турулталары јонјӱрӱмдик программаларга ла национальный ӱлекерлерге акча-манат чыгарылар тушта чотко алынар.\\nАймактардыҥ активтериле јуундарда Валентина Горбунова једерге кӱч јурттарда тооалышты канайда ӧткӱрери, стационарный пункттарды кайда тӧзӧӧри ле тооалаачыларды канайда ишке алары керегинде сурактарды шӱӱшкен.\\nИште ле туружар арга бар\\nЭл-јонныҥ бастырароссиялык мобильный пункттары офистерде ле предприятиелерде болор аргалу. Россияныҥ иштеп турган эл-јонына онызы эптӱ болорында алаҥзыш јок. Јаан компаниялар ла организациялар бойыныҥ јеринде тооалышты ӧткӱрер аргалу. Росстаттыҥ јааныныҥ ордынчызы Павел Смеловтыҥ јетирӱзиле, тооалыштыҥ мобильный пункттары предприятиениҥ статистиканыҥ тергеелик органына угузу бергениле ачылар. ТОГС-тыҥ специалисттери офисте мобильный пунктты ачар арга бар ба, јок по ло олордыҥ бойыныҥ арга-кӱчи јеткилин кӧрӧр. Кӧп улус иште болзо, куру квартираларга не токулдадар? Эмезе эҥирде, качан улус иштеҥ арыган јанганда? Мобильный пунктты тӧзӧгӧни бир канча эптӱ ле тузалу деп, ол айдат.\\n2019 јылда Белоруссияда эл-јонныҥ текши тооалыжында ижинде ле тоого кирер аргала ороонныҥ эл-јоныныҥ 25% тузаланган. Айса болзо, Россияда ондый кӱӱндӱлердиҥ тоозы оноҥ до ас эмес болор.\\nТооалаачылар ишке кычырылат\\nТургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ ончо аймактарында тооалыш ӧткӱретен переписчиктер ишке кычырылат. Алтай Республика аайынча тооалышты ӧткӱреринде удурумга туружатан 600 кижи керектӱ болуп јат.\\nКем тооалаачы (переписчик) болор аргалу: Россияныҥ 18 јаштаҥ јиит эмес, аҥылу ӱредӱ ӧткӧн кандый ла гражданини. Планшетный компьютерле иштеп ле улусла эрмектежип билер болзын.\\nИш учун тӧлӧмир: шиҥжӱчиниҥ (контролер) контрактла акчазыныҥ кеми айына — 18 000 салковой, тооалаачыныҥ айына — 16 200 салковой.\\nТӧс молјулары: Кажы ла тооалаачыга иштеерге кайда да 550 кижи јуртап турган чоттоор участок берилер, олордыҥ бастыразын тооалышка кийдирер керек. Тооалыштыҥ стационарный участогында эмезе «Госјеткилдештер» порталда тооалышты ӧдӱп койгон улус тоого кийдирилбес учурлу. Полевой кемдӱ шиҥжӱчи 1 стационарный участоктыҥ ла чотоор 6 участоктыҥ тооалаачыларыныҥ ижин тӧзӧйт лӧ шиҥжӱлейт.\\nТооалаачылар: 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 01-31 кӱндери.\\nШиҥжӱчилер: 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнине јетире.\\nТооалаачыны канай таныыр: Тооалаачыларга чаазындарды, планшетти кичееп алып јӱретен сумка-портфель берилер. Кажы ла тооалаачы аҥылу кере-бичиктӱ болор.\\nБаштанатан сурулар: Алтайкрайстаттыҥ Алтай Республиканыҥ Горно-Алтайск калазындагы ла аймактарындагы структурный бӧлӱктерине https:\/\/pav@ak.gks.ru\/\\nАлтай Республиканыҥ калазында ла аймактарында тооалыштыҥ сурактары аайынча чыдулу улусла колбулар:\\nЈердиҥ ады: Телефондор:\\nМайма аймак 8-905-084-8949\\nЧамал аймак 8 (38841) 2-20-33\\nЧой аймак 8 (38840) 2-21-58\\nТурачак аймак 8 (38843) 2-25-23\\nКӧксуу-Оозы аймак 8 (38848) 2-25-30\\nКош-Агаш аймак 8 (38842) 2-21- 58\\nШабалин аймак 8 (38849) 2-24-73\\nОҥдой аймак 8 (38845) 2-21-58\\nКан-Оозы аймак 8 (38847) 2-21-58\\nУлаган аймак 8 (38846) 2-23-83\\nРоссияда тооалыштыҥ тӱӱкизинеҥ\\nРоссияда баштапкы ла тооалыш 1897 јылда ӧткӧн. Ол улу јорыкчы ла билимчи-энциклопедист Петр Петрович Семенов-Тян-Шанскийдиҥ баштаҥкайы болгон. Ол статистика аайынча баштапкы государственный советти башкарган ла текши тооалыштаҥ озо Санкт-Петербургта эл-јонныҥ баштапкы тооалыжын ӧткӱрген.\\nСеменов-Тян-Шанский эл-јонныҥ тоозын аларга сананган баштапкы кижи деп айдар арга јок. Эл-јонныҥ ла олордыҥ ар-јӧӧжӧзиниҥ тоозын монгол-татарлар ӧткӱрген, оноҥ каанныҥ чоттоочы-бичикчилери ле подъячныйлары XVI ла XVII чактарда талдашту тооалыштар ӧткӱргендер. Оноҥ бери ӧйдӧ Петр I эки тооалыш ӧткӱрер јакылта берген. 1710 јылда ол кажы деремнеде канча эр кижи барын чотко алзын деген јарлык чыгарган. Эр улусты экинчи катап 1716-1717 јылдарда чоттогон.\\nБу тооалыштар текши болбогон ло олорды статистикага болуп ӧткӱрбеген. Кажы ла јуртты ла ар-јӧӧжӧзин чотко калан јуурга ла јуучыл керектерге болуп алган. Айдарда, олордыҥ амадулары бӱгӱнги статистикадаҥ ыраак болгон.\\n1897 јылдыҥ тооалыжы текши ӧткӱрилген, Российский империяныҥ јеринде јуртаган ончо улусты тоого кийдиргендер. Сурактар дезе ороонныҥ јонјӱрӱмдик-демографиялык айалгазын билерге мынайда тургузылган: ижи ле ӱредӱзиниҥ кеми, балдар чыкканы ла улустыҥ ӧлӱми. Статистиктер ар-јӧӧжӧ керегинде јетирӱлер јуубаган ла калан салар амаду јок болгон. Эл-јонныҥ текши тоозын алары бу јанынаҥ Семенов-Тян-Шанскийдиҥ ӧйинеҥ бери кубулбаган.\\nБилим ле статистика амадулу тооалыштыҥ баштапкы ченелтезин билимчи Санкт-Петербургта ӧткӱрген. Ол мынайда бичиген: «Эмдиги тооалыштыҥ ӧткӧн тооалыштаҥ тыҥ башказы неде дезе, тооалыш айылдарла эмес, ол айылдардыҥ тоолорына баштанган эмес, кварталдарла ӧткӱрилип, тирӱ улуска баштанганында».\\n«Тирӱ улустыҥ» текши тооалыжы Россия империяныҥ бастыра тӱӱкизинде сок јаҥыс тооалыш ла ол ӧй керегинде чокым јетирӱлердиҥ сок јаҥыс бичимели болгон.\\nСеменов-Тян-Шанский тооалышты билим-ниҥ једимдерине тайанып белетеген. Тооалыштар ӧткӱрериниҥ ээжилерин ончо телекейде шӱӱжери 1853 јылда Брюссельде ӧткӧн калыктар ортодогы статистикалык конгрессте башталган. Иш тӱрген болбогон: эл-јонды канайда тоолооры керегинде 1872 јылда ээчийги статистикалык конгрессте јӧптӧшкӧндӧр.\\n1885 јылда Россияда «Россия империяныҥ эл-јоныныҥ текши тооалыжы керегинде ээжи» јарадылган. Бастыра эл-јонныҥ тоозын алар деп јӧптӧшкӧн: јаантайын јуртагандарды, тургуза ӧйдӧгизин ле приписнойлорды. Сурактар кӧп эмес болгон: толо ады-јолы, эр, ӱй кижи болгоны ла јажы, су-кадыгыныҥ айалгазы, айыл ээзине ле билениҥ јаанына кем болгоны, ӱйлӱ бе эмезе ӧбӧӧндӱ бе, кандый сословиениҥ, кайда чыккан, кайда бичиткен, кайда јадып турган, мӱргӱӱл јаҥы кандый, бичикчи бе, тӧрӧл тили, тӧс лӧ коштой ижи.\\nТооалышты тӧзӧп ӧткӱрери кӧп лӧ тӧзӧмӧл јаан иш некеген: ол јӱк бир ле кӱнге ӧткӧн. Россия каандыктыҥ эл-јоны тооалыш тушта 125,6 млн кижи болгон, бӱгӱнги Россияныҥ јеринде 67,5 млн кижи јуртаган. Тооалыштыҥ турулталарын 1905 јылга јетире аайлаштырып јазагандар. Белен статистиканы эки томло кепке баскан, губернияларла, областьтарла јетирӱлерди 119 чыгармада јарлаган.","num_words":1971,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20840.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јасактарга — кубулталар - altaicholmon\\nЈасактарга — кубулталар\\nБу кӱндерде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ ээчиде јууны ӧткӧн. Оны комитеттиҥ председатели Рустам Байдалаков баштап ӧткӱрген.\\nЈуунда Эл Курултайдыҥ комитединиҥ ишмекчи кӱреезиниҥ турчылары „Алтай Республикада бир кезек категориялу граждандарга акча тӧлӧбӧзинеҥ јердиҥ участокторын чыгарары керегинде“ республикан јасакка кубулталар эдери, Алтай Республиканыҥ бир канча јасакчы акттары бойыныҥ чыдуларын јылыйтып јатканы керегинде ле „Алтай Республикада адару тударын ӧскӱрери керегинде“ јасактардыҥ ӱлекерлерин кӧрӱп шӱӱшкендер. Бу јуунныҥ ижинде Эл Курултайдыҥ су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик политика аайынча комитединиҥ јааны Алена Казанцева, Алтай Республиканыҥ депутады Петр Попошев, Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Сергей Растворов, экономикалык ӧзӱмниҥ министриниҥ баштапкы ордынчызы Владимир Лацков, јурт ээлем аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Владислав Таханов, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Олеся Сташкова, Россия Федерацияныҥ юстициязыныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Наталья Лукиных, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аппарадыныҥ государственно-правовой башкартузыныҥ јааны Ольга Попова, каланыҥ администрациязыныҥ ар-јӧӧжӧ аайынча башкартузыныҥ јааны Валентина Челтугашева ла юридический бӧлӱгиниҥ јааны Виталий Дробот турушкандар.\\nРустам Байдалаков ишмекчи кӱреениҥ ижин баштап тура, „Алтай Республикада бир кезек граждандарга акча тӧлӧбӧзинеҥ јердиҥ участокторын чыгарары керегинде“ республикан јасакка кубулталар эдери, Алтай Республиканыҥ бир канча јасакчы акттары бойыныҥ чыдуларын јылыйтып јатканы керегинде ле „Алтай Республикада адару тударын ӧскӱрери керегинде“ јасактарды шӱӱжӱге Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика аайынча комитеди белетеп чыгарган деп темдектеген. Бу суракты комитеттиҥ јуунына чыгарганыныҥ тӧзӧлгӧзинде улустыҥ ла бир кезек категориялу граждандарга акча тӧлӧбӧзинеҥ јердиҥ участокторын чыгарарын шиҥжӱде тудуп турган чыдулу органдардыҥ кӧп тоолу баштанулары туруп јат.\\nПарламентарий баштапкы јасакка кубулталар јонјӱрӱмдик корулашты ла кӧп балдарлу билелерге болушты тыҥыдар амадула эдилип јат деп айткан. Јарамыкту јаны јаар ууландырылган јаҥыртулар кӧп балдар ӧскӱрип турган билелерге чаптык эдип турган бир кезек токтодуларды „чечип“, олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырар аргалар тӧзӧӧри болуп јат. Алтай Республиканыҥ 68-чи таҥмалу јасагында бар бир кезек токтодулар јеҥилтелерле тузаланып турган билелерге, ол тоод�� балдары кӧп билелердиҥ балдарына башка-башка шылтактардаҥ улам јердиҥ участогын аларга буудагын јетирип јат.\\nРустам Байдалаков темдек эдип Чамал аймакта болгон учуралды эске алынган. 23 јашту јиит кижи аймактыҥ администрациязына „јиит биле“ деген категорияга кирип турум деп, олорго тӧлӧбӧзинеҥ јердиҥ участогын аларга турганы керегинде баштанган. Је администрацияда ого слерде андый арга јок деп айткандар. Мында ла бу јиит кижиге ол бала тужында „балдары кӧп“ деген категорияга кирип турган биледе ӧскӧни учун јердиҥ участогынаҥ јаан эмес ӱлӱӱ берилгени јарталган. 18 јажы једерде дезе ол „јиит“ ол эмезе „кӧп балдарлу биле“ деген категорияга кирип турганы учун тӧлӧбӧзинеҥ јер алар госјӧмӧлтӧни јылыйткан. Парламентарий олор јасактыҥ бу тизимине кубулталар кийдирзе, ол Россия Федерацияныҥ Конституциязына келижип, андый категориялу улуска јонјӱрӱмдик болуш јетирер аргалар тӧзӧӧрине јакшы болор эди деп темдектеген.\\nЭкинчи кубулта јанынаҥ парламентарий база јартамал эткен. Ол тергеениҥ кӧп балдарлу билелери Алтай Республиканыҥ 68-чи таҥмалу јасагын јӱрӱмде тузаланып, олорго акча тӧлӧбӧзинеҥ јердиҥ участогын берзин деп учетко тургулап јат. Је ӱч ле оноҥ кӧп балдар азырап турган билелердиҥ документтерин кӧрӧр тушта олордыҥ башка-башка аймактарда, Алтай Республиканыҥ каладагы округында ол эмезе республиканыҥ тыштында јадып турганы јарталат. Мынаҥ улам олорды учеттоҥ чыгарып турган учуралдар кӧп болуп јат.\\nПарламентарий: „Россия Федерацияныҥ 1993 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 25-чи кӱнинде јараткан јасагында Россия Федерацияныҥ граждандары олор Россия Федерацияныҥ кажы јеринде јадатанын бойлорыныҥ кӱӱниле акту бойлоры талдап, јадып јадылар. Ол керегинде кижиниҥ тап-эриктерин керелеген телекейлик акттарда база айдылган“ — деп темдектеген. Айдарда, граждандардыҥ учетко турар тужында тап-эриктери бузулбас учурлу.\\nКомитеттиҥ јуунында кӧрӱлген сурактар аайынча бойлорыныҥ шӱӱлтелерин Алена Казанцева, Петр Попошев, Владимир Лацков, Валентина Челтугашева, Виталий Дробот, Ольга Попова ла Владислав Таханов айткандар. Кӧрӱлген баштапкы сурак аайынча Эл Курултайдыҥ профильный комитединиҥ јааны Рустам Байдалаков јасакка кубулталар кийдирери аайынча сурак ишмекчи кӱреениҥ јуунында мынаҥ ары база кӧрӱлер деп ајарган. Бу суракла ӧскӧ тергеелер канайда иштеп турганын лаптап шиҥдеп, ол јанынаҥ тӱп-шӱӱлтелерди чыгарып, оны кӱскиде болотон сессияда кӧрӧрине чыгарар керек деген.\\nПрофильный комитеттиҥ јааны „Алтай Республикада адаруларды ӧскӱрери керегинде“ јасактыҥ ӱлекерин кӧрӧр баштаҥкайды Алтай Республиканыҥ прокуратуразы ла Эл Курултайдыҥ аграрный политика аайынча комитеди эткен, а оны кӱреениҥ јуунында кӧрӧрине дезе парламенттиҥ аграрный политика аайынча комитеди белетеген деп айткан. Бу ӱлекер адару тудар ээлемде оныҥ правовой тӧзӧлгӧ��ӧрин тыҥыдар амадула белетелген. Алтай Республикада адару ӧскӱрип турган улустыҥ ла юридический лицолордыҥ тап-эриктерин быжулап јеткилдеер сурак база туруп јат.\\nАлтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Владислав Таханов адару ӧскӱрери керегинде јасактыҥ ӱлекерин јарадып турганы керегинде айдып, тергеениҥ парламентиниҥ сессиязы оны јаратса, бу ууламјыдагы иш бисте государстволык кемине јетире кӧдӱрилип, оныҥ учуры там бийиктеер эди деп темдектеген.","num_words":1234,"character_repetition_ratio":0.089,"word_repetition_ratio":0.087,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27685.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jиит билелерге јаан ајару - altaicholmon\\nТуштажуда «Бирлик Россия» партияныҥ председателиниҥ јондык приемныйыныҥ председатели, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јонјӱрӱмдик корулаш ла эл-јонныҥ су-кадыгын корыыры аайынча комитединиҥ јааны Н. Никитенко, јербойындагы «Бек биле» деп партийный ӱлекердиҥ башкараачызы, «Звезда Алтая» газеттиҥ баш редакторы А. Казанцева, Алтай Республиканыҥ иш, социальный ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱреечи О. Турова, Пенсиялар аайынча фондтыҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ управляющийиниҥ ордынчызы В. Ивлева, Сбербанктыҥ ипотечный кредитование аайынча менеджери М. Банукова туруштылар.\\nJуунда шӱӱжилген сурак јиит билелерди социальный јанынаҥ јӧмӧӧриле колбулу болгон. «Бирлик Россия» партияныҥ председателиниҥ јондык приемныйыныҥ председатели Наталья Никитенконыҥ айтканыла, олордыҥ ижиниҥ тӧс амадузы — арга-чыдалы ас билелерди акча-манат јанынаҥ јӧмӧӧри. Оныҥ учун республиканыҥ бастыра аймактарында башка-башка темаларга учурлалган туштажулар ӧткӱрилет. Улус ондо бойлорыныҥ јадын-јӱрӱмиле колбулу курч сурактарды кӧдӱрип, толо каруулар алат.\\nБӱгӱн энелерди баштапкы бала чыкканы учун тӧлӧмирлер тӧлӧӧриле, ипотечный кредиттерди берериле, анайда ок энениҥ капиталын аларыла колбулу сурактар јилбиркедет.\\nJербойындагы «Бек биле» деп партийный ӱлекердиҥ башкараачызы А. Казанцева куучын айдып, башкару ипотечный кредиттер аайынча субсидияларды јӧптӧп салганын айтты. «Бирлик Россияныҥ» партийный ӱлекерлериниҥ аҥылузы неде дезе, олор бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ государствоныҥ программалары боло берет ле су-кадыкты корыырындагы, ӱредӱдеги, культурадагы, социальный јеткилдештеги федерал јасактар кубуларына камаанын јетирет.\\nАлтай Республиканыҥ иш, социальный ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱреечи О. Турова баштапкы бала чыкканы учун тӧлӧйтӧн јаҥы тӧлӧмирлер керегинде куучындаган. Оныҥ айтканыла, баштапкы бала тапкан энелер 2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала ай сайын 9954 салковой акча алар — балага бӱдӱн- јарым јаш толгончо. Jе мындый акча билениҥ кажы ла кижизиниҥ айлык кирелтези ӧткӧн јылда 15300 салковойдоҥ ашпай турган болзо тӧлӧлӧрин ол аҥылап темдектеген. Быјыл эки айдыҥ туркунына 28 биледеҥ угузу келген, ондый акча 652 балага берилер, ол акча аҥылу кӧмзӧдӧ јадат.\\nПенсиялар аайынча фондтыҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ управляющийиниҥ ордынчызы В. Ивлева энениҥ акчазыла колбулу сурактар керегинде элбеде куучындады. Бу программа эмди 2021 јылга јетире иштеер. Энениҥ капиталын экинчи эмезе ӱчинчи бала чыгар тушта кажы ай тӧлӧйтӧн тӧлӧмирлерде тузаланарга јараар.\\nСбербанктыҥ ипотечный кредитование аайынча менеджери М. Банукованыҥ айтканыла, кажы ла тӧртинчи ипотека энениҥ капиталы турушканы ажыра белетелет. Энениҥ капиталын баштамы взнос эдип тузаланганы билеге сӱрекей тузалу, ол тушта тура тудаачылар ижин јилбиркеп бӱдӱрер.\\nТузалу база бир кубулта — экинчи ле оныҥ кийниндеги балдар чыгарган билелерге, ипотечный займ аларга кӱӱнзеген билелерге јеҥилтелӱ ставка берилет, быјылдаҥ ары ол јӱк ле 6 процент болор. Бу ээжи кредиттиҥ баштапкы ӱч јылыныҥ туркунына иштеер, ӱчинчи бала чыкса, јеҥилтелер 5 јылга улалтылар.\\nJаҥы Россияныҥ тӱӱкизин шиҥдеп кӧрзӧ, государствоныҥ јанынаҥ јиит билелерге чындап та мындый јарамыкту јеҥилтелер, госјӧмӧлтӧлӧр мынаҥ озо эдилбеген болгон. Албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына мындый кемдӱ иштер башталып турганы келер кӱн јакшы болор деген ижемји берет.","num_words":771,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.092,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21357.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Су-кадык јӱрӱмге — ичкери! - altaicholmon\\nСу-кадык јӱрӱмге — ичкери!\\nКуран айдыҥ 8-чи кӱнинде Физкультурниктиҥ бастырароссиялык кӱни темдектелди. Бу байрам ороондо јаҥжыкканы аайынча куран айдыҥ экинчи суббот кӱнинде темдектелет. Бу байрам Совет јаҥныҥ баштапкы онјылдыктарында тыҥ тебӱ алынган. Ол окылу эдип, 1939 јылдаҥ ала темдектелип баштаган.\\nБистиҥ республикада бу байрам јылдыҥ ла база темдектелет. Физкультурниктиҥ кӱни — ол јаҥыс ла физкультураныҥ ла спорттыҥ ишчилериниҥ профессионал байрамы эмес, ол онойдо ок миллиондор тоолу россияндардыҥ байрамы — спортло тазыктырынып турган јаанду-јаштулардыҥ, спорт маргаандарды сӱӱчилердиҥ, бир сӧслӧ айтса — спортты сӱӱген, ол учун «оорып» турган ончо улустыҥ. Олордыҥ тоозы республика ичинде јылдыҥ ла кӧптӧп јат.\\nАлтай Республикада бу байрамга учурлалган ончого јуук керек-јарактар мында «Бийик кеминде белен болорыныҥ режими» улалып јатканы ла јаҥы коронавирус југуш ооруныҥ таркаарын болдыртпас иш-керектер учун онлайн аайыла электрон площадкаларда ӧтти.\\nКуран айдыҥ 7-8 кӱндеринде Горно-Алтайскта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱге учурлалган «Коногына јӱгӱрери» деген марафон башталды. Оныҥ туружаачылары 24 сааттыҥ туркунына узуны эҥ кӧп јерге јӱгӱреринде маргышкан. Куран айдыҥ 10-чы кӱнинде башталган јӱгӱрӱш��е 75 кижи турушты. Кажы ла туружаачы темдектелип калган 19,2 минут ӧйгӧ јӱгӱрер керек болгон, керек-јарактыҥ калганчы ӱзӱгин Олег Хорохордин тӱгескен. 24 сааттыҥ туркунына туружаачылар 290 километр ӧткӧн. Оныҥ турулталарыла эр улус ортодо эҥ артык ӧйди Павел Пятков (Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы\/ јӱгӱрери аайынча TREND деген клуб) — 5 км 780 м, ӱй улус ортодо эҥ артыгы болуп Вера Водолеева чыкты (ГАГУ-Буревестник\/јӱгӱрери аайынча TREND деген клуб), ол 5090 м јӱгӱрген.\\nЭҥ артык он спортчылардыҥ ады-јолдоры ла кӧргӱзӱлери: Долгова Ирина Васильевна, 4140 м, Релакс-Макс; Кукпенекова Айару Амыровна, 4050 м, культура аайынча министерствозыныҥ ишчизи; Саданчикова Чейнеш, 4000 м, јӱгӱрери аайынча TREND клуб; Мухарьямова Ирина Олеговна, 4000 м, фитнес-клуб «Республика»; Мартыненко Кристина, 3820 м, СК «Наши люди»; Абершток Елена Александровна, 3800 м, фитнес-клуб «Республика», ГАГУ-Буревестник\/Беговой; Фукс Ангелина Николаевна, 3790 м, TREND клуб; Непочатова Татьяна Вячеславовна, 3790 м, фитнес-клуб «Республика»; Шарова Алена Юрьевна, 3750 м, фитнес-клуб «Республика»\/Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы; Беляев Павел Юрьевич, 5510 м, МЧС; Ногонов Амаду Андреевич, 5430 м, Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы; Тайпинов Владислав, 5200 м, АР-дыҥ спорт аайынча јуунты командаларын белетеер тӧс јер; Терёхин Константин Андреевич 5110 м, Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы; Иташев Алан Алексеевич, 5070 м, Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы; Чоков Карен Васильевич, 5060 м, военкомат; Енчинов Эжер Игнатьевич, 5010 м, АР-дыҥ спорт аайынча јуунты командаларын белетеер тӧс јер; Степанов Николай Николаевич, 5000 м, цифровой ӧзӱмниҥ министерствозы; Соколов Алексей Викторович, 4980 м, Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузы.\\nБайрам кеминде онойдо ок «ГТО» деген физкультурно-спортивный комплекстиҥ кайралдары ла темдектери табыштырылды. Самбо аайынча спорттыҥ узы деген атла јуучыл Александр Акчин адатты. ГТО-ныҥ алтын темдектери Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча тӧс башкартузыныҥ ишчилери Антон Зяблицкийге, Алексей Чупахинге, Алексей Неверовко, Дмитрий Наумовко, Михаил Курносовко табыштырылды.\\nТергеени башкараачы спорт байрамга јуулгандарды уткуп, Алтай Республикада спортло тазыктырынып, стадиондорго, спорт площадкаларга келип турган улустыҥ тоозы кӧптӧп турганын темдектеди.\\n«Туулу Алтайдыҥ спортсмендери россиялык ла албатылар ортодо кеминде башка-башка маргаандарда туружып, јеҥӱлӱ јерлерге чыгат. Бис јаан улуска ла балдарга, профессионал спортчыларга ла спортты сӱӱп тургандарга спортло тазыктырынар ончо айалгалар јеткил ле чыҥдый болзын деп бойыстаҥ камаанду ончозын эдип јадыбыс» — деп, тергеениҥ башчызы айтты. Оныҥ темдектегениле, коронавирустыҥ пандемиязы кандый да тӱзедӱлер кийдирген болзо, тергеениҥ спорт јӱрӱми токтобогон. Мыныҥ алдында оперативный штаб бир кезек объекттерди ачарын јӧптӧгӧн. Фитнес-клубтар, физкультурно-су-кадык орныктырар комплекстер ле спортивный залдар ижин кирелендириштӱ некелтелер ле санитар службаныҥ ээжилери аайынча баштаар. Мынаҥ озо стадиондор ло спортивный клубтар ижин баштап салган.\\nКажы ла кижиге баштаарга јеҥил, кандый бир аҥылу садып алгадый јеспели јок спорттыҥ бӱдӱми — ол јӱгӱриш. Јӱгӱрзе, кижиниҥ кӧп тоолу учуктары, балтырлары ла ӱйелери кыймыктанып, иштеп турат. Ол ӧкпӧ-јӱрекке, тамырларга тузалу, иммунитет тыҥыдат ла кижиниҥ кӱӱн-санаазына да јарамыкту болот. Марафончылар ортодо јӱгӱрерин канайып баштаганы керегинде Чейнеш Саданчиковадаҥ сурадыс. Чейнештиҥ јӱгӱрип баштаганынаҥ бери эки јылга барып јат. Ол бойыныҥ ла кӱӱниле јӱгӱрип баштаган. Јӱгӱришти јаҥы баштаарга тургандарга ол 21 кӱнниҥ марафонын тӧзӧп алза јакшы болор деп айдат. Ол 21 кӱнниҥ туркунына 10-15 минут киредеҥ кажы ла кӱн јӱгӱрер керек. Бу ӧйгӧ кижиде темигӱ болуп калар — јӱгӱрер кӱӱни келип баштаар. Оныҥ кийнинде јӱгӱрер ӧйин узадып, кажы ла кӱн эмес, неделеде 2-3 катап јӱгӱрзе, јеткил болор. Чейнештиҥ тузалу јозогы 10 кире ӱӱре-јелезине јарамыкту болгон ло олор база јӱгӱрип баштаган. Јӱгӱрип баштаган кийнинде Чейнеш эди-каны тыҥып, су-кадыгы бектеп, кӱӱн-санаазы јеҥил, кандый бир иш-керектерде эди-каныныҥ да, ич-санаазыныҥ да ийдези турумкай болуп калганын темдектейт.\\nФизкультурниктиҥ кӱнине учурлай «Коногына јӱгӱрери» деген марафон керегинде ого спортчы нӧкӧрлӧри айткан. Спортчы кижиде ол ло тарый маргаанда туружар амаду ойгонгон. Је бу марафондо эҥ ле учурлузы таҥынаҥ бойыныҥ јеҥӱзи эмес, текши 75 туружаачыныҥ кӧргӱзӱзи болгон деп, Чейнеш Саданчикова айдат. Ол тергееде јаткандардыҥ база бир текши, јакшынак једими. «Јӱгӱрип турзам, јӱрӱмниҥ ончо курч сурактары кийнимде артып калат, кӱӱн-санаам бийиктейт» деп, ол айдып, јерлештерин су-кадык јӱрӱмге ле јӱгӱрип баштазын деп кычырат.","num_words":1436,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18751.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кем де ундылбаган, не де ундылбас - altaicholmon\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели, «Единая Россия» партияныҥ бистиҥ тергееде иштеп турган «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекериниҥ координаторы Владимир Тюлентин тулаан айдыҥ 25-чи кӱнинде ишмекчи јорыкла Чой аймакта болуп, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанып јыгылган јуучылдарга учурлай тургузылган кереестердиҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазын кӧргӧн.\\nЈол-јорыкта анайда ок Эл Курултайдыҥ депутадына бу аймактаҥ тудулган Михаил Терехов, аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Михаил Маргачев, депутаттардыҥ аймактагы совединиҥ председатели Зураб Колосов, Алтай Республикада культураныҥ энчизиниҥ кереестерин корулайтан госинспекцияныҥ јааны Сергей Очурдяпов турушкандар.\\nБыјыл Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелер. Тургуза ӧйдӧ ого јаан белетеништӱ иштер ӧдӧт. Бастыра јерлерде — республиканыҥ тӧс калазында, аймактарда ла јурттарда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанып јыгылган јерлеш јуучылдарга учурлай тургузылган кереестерди чыныктап јазаары аайынча иштер коронавирусла колбой тура берген айалгалардаҥ камаанду јогынаҥ эрчимдӱ ӧдӱп јат деп айдар керек. «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекердиҥ бистиҥ республикадагы координаторы Владимир Тюлентин бу сурактарды јаантайын бойыныҥ ајарузында тудат.\\nКереестерди чыныктап јазаары аайынча иштер Чой аймакта база ӧдӱп јат. Бу иштерди бӱдӱрерге республикан бюджеттеҥ аймакка 800 муҥ салковой чыгарылган. Келген акчаныҥ 400 муҥы аймактыҥ тӧс јуртында турган кереести чынктаарына чыгарылган. Јурт јеезелерге акча эмди тургуза ӱлелбеген. Је аймактыҥ администрациязында ол јанынаҥ иштер ӧдӱп јат. Бу сурак јуук ӧйдӧ чокымдалып, јартала берер.\\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууда Чой аймактаҥ 3076 кижи турушкан. Јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып јыгылган ла сурузы јок јылыйган јуучылдардыҥ тоозы — 2398. Калапту тартыжулар ӧткӧн јууныҥ јалаҥдарынаҥ тӧрӧл јерине јӱк ле 678 кижи јанган. Фронтко Чой аймактаҥ барган јуучылдар Москваны, Ленинградты, Севастопольды корулаарында турушкандар. Ӧштӱдеҥ Чехословакияны, Венгрияны, Польшаны, Болгарияны ла ӧскӧ дӧ ороондорды јайымдагандар. Фашист-јутпаны Берлинге јетире сӱрӱп, олорды оодо согорында ат-нерезин ле јалтанбазын кӧргӱскендер.\\nТылда иш дезе тӱни-тӱжи ӧткӧн. 1941 јылда аймактыҥ одус ӱч колхозында бастыра 4778 кижи иштеген. Олор 1945 јылга јетире фронтко 36 муҥ центнер аш, 29 муҥ центнер эт, 310 муҥ центнер сӱт, 480 муҥ центнер тӱк, койдыҥ ла јоон малдыҥ 48 муҥ терезин табыштыргандар. Фронтко 2310 ат, 920 центнер кузук, 1440 центнер картошко ло маалаажы, 748 центнер мӧт, 27 центнер кургак бадан, таҥкыныҥ 18 центнер јалбырагы, 430 јастык аткарылган. Кара-Кӧпшидеги ЛПХ-да 210 кубометр агаш белетелген. Коруланарыныҥ фондына 24 миллион салковой акча аткарылган. Аймактыҥ эл-јоны госзаймга бичидип, фронтты 17 миллион акчала јеткилдеген.\\nЭл Курултайдыҥ председатели, «Тӱӱкилик эзем» деген партийный ӱлекердиҥ координаторы Владимир Тюлентин эҥ ле озо Паспаулда Советский Союзтыҥ Геройы Евгений Трофимовтыҥ адыла адалган школго кирип јӱрген. Мында оны школдыҥ директоры Людмила Чумакаева уткыган. «Высота» деген јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ башкараачызы Оксана Мызаева дезе республиканыҥ парламентиниҥ спикерине ле јол-јорыктыҥ туружаачыларына школдыҥ јуучыл магыныҥ залын кӧргӱзип, олорды ӱренчиктердиҥ ӧткӱрип турган ижиле таныштырган. Јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ башкараачызыныҥ айтканыла, мактыҥ залында кӧп экспонаттар тургузылган, балдар дезе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ ады-јолдорын кереестеер иште эрчимдӱ туружып јадылар.\\nВладимир Тюлентин јалтанбас летчиктиҥ адыла адалган школдо балдарды тӧрӧлчи кӱӱнге таскадар иш јакшы ӧдӱп турганын темдектеген. Оныҥ айтканыла, мындый ууламјылу иш анчада ла Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетенер ӧйдӧ билдирлӱ эрчимделген. Ол тоодо Паспаулдагы орто ӱредӱлӱ школдо. Школдыҥ ӱренчиктери бедирештӱ ишти улалтып јадылар. Олор улустыҥ айылдарына јӱрӱп, олорды јурттыҥ тӱӱкизиле, јууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ эткен ат-нерелӱ керектериле таныштырат. Парламентарий ол кӱн анайда ок бу јуртта Гражданский јууда ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтторында јеҥ јастанып јыгылган јуучылдарга учурлай тургузылган кереесте болгон. Ол бу јуртта тылдыҥ ветераны Василий Кречетовтыҥ айылында болуп, оныҥ тӧжине Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлалган кереес медальды таккан.\\nШколдыҥ директоры Людмила Чумакаева бӱгӱнги кӱнде Советский Союзтыҥ Геройы Евгений Трофимовтыҥ адыла адалган школдо 218 бала ӱренип јат деп айткан. Јурттыҥ эл-јоны дезе бу ла тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде јалтанбас летчиктиҥ чыккканынаҥ ала јӱс јылдыгын темдектегендер. Школдо ого учурлай кӧдӱриҥилӱ линейка ӧткӧн. Бу линейкада «Высота» деген јуучыл-тӧрӧлчи клубка јаҥы турчылар алылган. Линейкада балдардыҥ садигинеҥ чыгып јаткан оогош болчомдордыҥ тӧштӧрине курсанттардыҥ значокторы тагылган. Бу балдар быјыл кӱскиде Геройдыҥ адыла адалган школго баштапкы класска келгилеер ле јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ ижинде эрчимдӱ туружар.\\nЕвгений Трофимовтыҥ јӱс јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ линейкада анайда ок Веселый Сейканыҥ юнармеецтери, Чойдогы школдыҥ кадеттери ле Кара-Кӧпшидеги школдыҥ музейиниҥ турчылары турушкандар. Быјыл јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ балдары школдыҥ јуучыл магыныҥ залында ӱзеери иштер ӧткӱрерге грант ойноп алгандар. Людмила Олеговнаныҥ айтканыла, оныҥ акчазыла музейге эмдги ӧйдиҥ јазалдары алылар ла оныҥ фонды бӱткӱлинче электрон эп-аргага кӧчӱрилер. Бу туштажуда школдыҥ директоры Алтай Республиканыҥ депутады Михаил Тереховтыҥ олорго јетирип турган болужын темдектеп, ого Быйанду самара табыштырган.\\nОл кӱн база бир туштажу Кара-Кӧпши јуртта Советский Союзтыҥ Геройы Семен Тартыковтыҥ адыла адалган текши ӱредӱлӱ школдо ӧткӧн. Бу школ 1947 јылда тӧзӧлгӧн. 1967 јылда мында јаҥыдаҥ агаш школ тудулган. 2007 јылдаҥ ала дезе школдо тудум ла јазал иштер ӧткӧн. Бу иштердиҥ кийнинде ол танылбас болуп кубулган. Јурттыҥ балдары тургуза ӧйдӧ эмдиги ӧйдиҥ јепселдериле јеткилделген јаан ла јарык класстарда ӱренип јадылар. 2019 јылда Кара-Кӧпшиниҥ школына Советский Союзтыҥ Геройы Семен Тартыковтыҥ ады адалган. Бу јуртта оныҥ адыла адалган ором база бар. Герой бойы Никольское јуртта чыккан ла ӧскӧн. Кара-Кӧпшиниҥ школында ӱренген. Гвардияныҥ ефрейторы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Корсунь-Шевченкодогы операцияда туружып, јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскен. Јеҥ јастанып јыгылган јуучылга Советский Союзтыҥ Геройыныҥ бийик ад�� 1944 јылда адалган.\\nВладимир Тюлентин школдыҥ балдары каникулдарда да болгон болзо, је бастыра класстарда болуп, оныҥ ижиле јилбиркеп танышкан. Бу ла јууктарда бу школдыҥ директоры Ольга Назарова республикан конкурста «Ӱредӱниҥ лидери» деген номинацияда баштапкы јер алып, ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлигин, ӱренчиктерди ле јерлештерин тыҥ сӱӱндирген эди. Эл Курултайдыҥ предсеадатели јиит директорды бу једимиле база катап уткып, школдо балдарды тӧрӧлчи-патриот кӱӱнге таскадар иш бийик кеминде тӧзӧлгӧнин темдектеген. Ол Кара-Кӧпшиниҥ школы јӱрӱмин бӱгӱнги ырысту ла амыр-энчӱ јӱрӱм учун берген јалтанбас Геройдыҥ адыла тегиндӱ адалбаган деп ајарган. Бу школдо анайда ок Афганистанда јеҥ јастанып јыгылган черӱчил Виктор Михайлов база ӱренген. Школдо оныҥ јадын-јӱрӱмине ле јуучыл керегине учурлалган музей тӧзӧлгӧн. Бӱгӱнги ӱйе јуучыл-интернационалисттиҥ ат-нерелӱ керегин бийик баалап, кылык-јаҥыла, јана баспазыла, јалтанбазыла ого тӱҥей болорго кӱӱнзеп јадылар.\\nПарламентарий бу јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес-мӧҥкӱде база болгон. Мындагы јурт јеезениҥ јааны Ольга Сырыхтыҥ айтканыла, кереесте 329 јуучылдыҥ ады-јолы бичилген. Аймакта бӱгӱнги кӱнде эзен-амыр јӱрген тӧрт ветеранныҥ ӱчӱзи Кара-Кӧпшиде јадып јат. Олор: Макар Вершинин, Дмитрий Хамлюк ла Дмитрий Стариков. Дмитрий Федорович Стариков быјыл кӱӱк айда 93 јажын темдектеер. Јуртта тылда иштеген тӧрт ветеран арткан. Јууныҥ балдары деген улустыҥ тоозы — 35 кижи. Аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Михаил Маргачев јурттарда турган кереестердиҥ бирӱзи де ајару јок артпас деп айткан. Кар кайылып, кӱндер јылыза ла кереес-мӧҥкӱлерде јазалду иштер башталар. Кара-Кӧпшиде јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетпей туруп база чыныкталар.\\nЭл Курултайдыҥ предсеадатели В. Тюлентин, республиканыҥ депутадына бу аймактаҥ тудулган М. Терехов, аймактыҥ администрациязыныҥ јааны М. Маргачев ло депутаттар совединиҥ председатели З. Колосов, республикада культураныҥ кереестерин корулайтан госинспекцияныҥ јааны С. Очурдяпов ло Кара-Кӧпшидеги јурт јеезениҥ јааны О. Сырых ол кӱн анайда ок тылда иштеген ветерандар Иван Табакаевтиҥ ле Мария Галецкаяныҥ айылдарында болуп, олорго Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлалган юбилейлик медальдар табыштырган.\\nКрасносельское ле Веселая Сейка јурттарда\\nПарламенттиҥ спикери Красносельское јуртта тубалардыҥ культуразыныҥ тӧс јериниҥ јааны Васса Такпаева ла Эл Курултайдыҥ бежинчи тудуузыныҥ депутады болгон Виктор Суразаковло тушташкан. Олор Владимир Тюлентинге тӧс јердиҥ ижи-тожы керегинде куучындап, алты толукту айылда тургузылган солун экспонаттарла таныштырган. Тӧс јердиҥ јааны јаҥныҥ јербойындагы органдарыныҥ ишчилери ле Эл Курултайда олордыҥ аймагыныҥ депутады ас тоолу ӧс калыктардыҥ сурактарына јаан ајару эдип турганы керегинде куучындаган. Ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында тоолу јылдар мынаҥ кайра Паспаул јуртта ады-јолы јарлу кайчы Николай Улагашевтиҥ адыла адалган музей тӧзӧлгӧн. Эл Курултайдыҥ председатели тубалардыҥ Красносельское јурттагы культуразыныҥ тӧс јериниҥ ишчилери алтай калыктыҥ Эл-Ойын, Јылгайак, Чага ла ӧскӧ дӧ байрамдарында эрчимдӱ туружып турганын темдектеп, олорго јаан алкыш-быйанын айткан.\\nИшмекчи јорыктыҥ туружаачылары Веселая Сейка јуртта јерлеш Геройлорго учурлай тургузылган мемориалда база болгондор. Владимир Тюлентин бву кереес-мӧҥкӱниҥ јакшы айалгазын темдектеген. Јурттыҥ эл-јоны бу мемориалды јаантайын кичееп ле кӧрӱп турганы иле ле танылу болды.\\nАймактыҥ тӧс јуртындагы Мактыҥ мемориалы бӱгӱнги кӱнде база јакшы айалгада туруп јат. Бу кереес Чойдо 1968 јылда ачылган. 1985 јылда Улу Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы темдектелип турарда, ол бӱгӱнги турган јерине кӧчӱрилген. База бир јылдаҥ дезе мемориалдыҥ јеринде 1919-1922 јылдарда Гражданский јууда туружып, јеҥ јастанган он јети кызылчерӱчилдиҥ сӧӧги јуулган. 1990 јылда Мактыҥ мемориалыныҥ тепсеҥинде политикалык репрессияларга кыстадып божогондорго учурлалган митинг ӧткӧн. 1991 јылда дезе кереес-мӧҥкӱниҥ јанында Советский Созтыҥ Геройлоры Семен Тартыковтыҥ ла Евгений Трофимовтыҥ сӱр-темдектери тургузылган.\\nЈеҥӱниҥ кӱнин јууктаткан јалтанбас јуучылдардыҥ ла тылда ат-нерелӱ иштеген ветерандардыҥ ады-јолдоры бу аймактыҥ кереес-мӧҥкӱлеринде алтын таныктарла бичилген. Бӱгӱнги кӱнде Чой аймакта тылдыҥ ветерандарынаҥ 32 кижи арткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары јылдаҥ јылга там ла короп јат. Аймакта бӱгӱнги кӱнде јӱк ле тӧрт фронтовик арткан. Олор: Макар Иванович Вершинин, Дмитрий Федорович Стариков, Дмитрий Васильевич Хамлюк, Фёдор Кузмичь Логинов ло концлагерьде болгон Виктор Корнеевич Петерс.\\nАймактыҥ тӧс јуртындагы Мактыҥ мемориалына калганчы јылдарда кӧп фронтовиктердиҥ ады-јолдоры јаҥыдаҥ бичилген. Јуук ӧйлӧрдӧ мында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлай тудум ла јазалду иштер ӧдӧри темдектелет. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ предсеадтели, «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекердиҥ координаторы Чой аймакла болгон ишмекчи јорыкта анайда ок Культураныҥ тураларыныҥ, библиотекалардыҥ, балдардыҥ садиктериниҥ, кӱӱлик школдордыҥ ла клубтардыҥ ижи-тожыла танышкан. Ол мындый ишмекчи јорыктарды ла туштажуларды республиканыҥ ӧскӧ дӧ аймактарында ӧткӱрерге темдектейт.\\nГ. МИРОНОВАНЫҤ фотојуруктары","num_words":2516,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23118.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Экологияны ла экономиканы бир јолло апарза... - altaicholmon\\nЭкологияны ла экономиканы бир јолло апарза…\\nКалганчы ӧйдӧ кӧп тоолу јерлештерис јӱзӱн-башка ууламјыларла коммерциялык эмес биригӱлер ачып, бойыныҥ јӱрӱмдик кӧрӱми, амадаган амадузы, ӧзӧгин ӧйкӧгӧн сурактары аайынча эрчимдӱ иштегилеп јат. Ол тоодо албатыныҥ культуразына, кӱч айалгага киргендерге болужарына, ар-бӱткенди корыырына учурлалган НКО-лор кӧп. Онойдо ок эл-јон ортодо, анчада ла јииттердиҥ тоозында эрчимдӱ, ичкери кӧрӱмдӱ, тӧрӧлчи ӧзӧк-буурлу улус кӧптӧп турганы јарамыкту ла јозокту. Бӱгӱн бис кычыраачыларысты андый јииттердиҥ бирӱзи тӧӧлӧс сӧӧктӱ Артем ПИЯНТИНОВЛО таныштырадыс.\\nАртем эл-јонныҥ јӱрӱмдик сурактарыла, ар-бӱткенди корулаар ууламјыла база иштейт. Айла, 33 јашту јииттиҥ ӱредӱзи де ар-бӱткенле, аҥ-кушла колбулу. Ол бойы ла апарып јаткан ижи керегинде мынайда куучындады:\\n—Чыккан-ӧскӧн јерим Оҥдой аймактыҥ Алтыгы-Талду јурты, ол эмезе оны Ленинјол деп адайдылар. Баштамы класстарды ондо, 5-7 класстарды Караколдыҥ школында ӱренеле, 8-чи класстаҥ ала республикан классический лицейде ӱренгем. Оноҥ арыгы јолымды экологиялык сурактарга учурлаар деген санаала Томсктыҥ государстволык университединде экологтыҥ ӱредӱзине киргем.\\nНКО кеминде баштапкы ла эткен ижисти алар болзо, ол алтай аш-курсакка учурлалган\\nБийик ӱредӱни 2010 јылда тӱгезип, Алтайыма келип, Маймада «Алтай-Гео» деген учреждениеге ишке киргем. Ол алдында ӧйдӧ бӱткӱл Сибирьдиҥ, СССР-дыҥ телкемдеринде иштеп турган «Алтайские геофизические экспедиции» деген сӱреен јаан учреждение болгон. Оноҥ кӧп тоолу билимчилер, геологтор, геофизиктер, топографтар иштеп чыккан. Шак бу тоомјылу учреждениениҥ эмдиги бӧлӱгинде эки јыл лаборант болуп иштегем. Оноҥ тергеебистиҥ ар-бӱткендик байлыктар аайынча министерствозына кӧчӱп, тӧрт јылдыҥ туркунына ар-бӱткендик парктардыҥ, заказниктердиҥ ижин башкаргам ла бир јыл сууларла колбулу иштерде турушкам. Бу иш меге сӱрекей јилбилӱ болгон. Ол ӧйлӧрдӧ мен тергеебистиҥ ле орооныстыҥ башка-башка јерлериле таныжып, кӧп јорыктагам.\\nБастыра ишмекчи јол-јорыктарымнаҥ Красноярский крайдагы «Ергаки» деген ар-бӱткендик паркка барып јӱргенимди аҥылайдым. Бӱгӱнги кӱнде айалгазыла, ӧзӱмиле ол эҥ артык андый парктардыҥ бирӱзи болуп јат. Ондо бис кӧп тоолу коллегаларысла туштажып, таныжып, кийнинде де јарамыкту јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧткӱрип, ченемел алганыс. Онызы мениҥ ле бир канча нӧкӧрлӧримниҥ эмдиги ижиске ончозы керектӱ ле тузалу деп айдарга јараар.\\nРеспубликабыста ар-бӱткенниҥ аҥылу коруулду баштапкы јери 1995 јылда тӧзӧлгӧн. Ол текши Россия ичинде андый государстволык каруулу баштапкы јер болгон. 1995 јылда бистиҥ бу јерге окылу кере бичик берилип каларда, андый јерлер керегинде федерал јасак дезе 1996 јылда чыккан. Кийнинде ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ јерлери тӧзӧлгӧн. Министерстводо ижим ончо бу јерлерге учурлалган эди.\\nСууларла иштеп баштайла, кажы ла кӱн окылу чаазындарла, аренда аайынча јӧптӧжӱлерле уружар керек болгон. Бир сӧслӧ айтса, бир кыпт�� отурар иш. Ол ичиме кирбей турарда, 2017 јылда министерстводо ижимнеҥ чыккам.\\nТаҥынаҥ бойым иштеер деп, туризм бӧлӱкке ууландым. Нениҥ учун дезе, менде байагы ишле колбой ончо республиканы эбирип, кӧп јерлерди јакшы билип, улусла таныжып алган јакшынак арга-ченемел болгон. Онойып, таҥынаҥ аргачы болуп, бир кезек ӧйгӧ туристтерле иштегем.\\nКийнинде ӧйдӧ бир канча шылтактардаҥ улам таҥынаҥ аргачыныҥ ижин токтодып, коммерциялык эмес биригӱ ачкам. 2019 јылда тӧзӧлгӧн биригӱниҥ ады — «Каракол ӧзӧктиҥ соведи» («Совет Каракольской долины»). Ого ӱзеери 2020 јылда нӧкӧрим Айабас Метреевле кожо эл культураны корыыры аайынча «Алтайдыҥ энчизи» деген фонд ачып алганыс. Оныҥ ачылтазы быјыл Шашыкманнаҥ башталган ӧртлӧ колбулу деп айдарга јараар. Ӧртти ӧчӱреринде Оҥдой аймактыҥ кӧп улузы турушкан. Ол тоодо Каракол ӧзӧктиҥ Бичиктӱ-Боом, Боочы, Кулады, бис јаар Ленинјол, Туйакту јурттардыҥ уулдары јуулыжала, ӧртти ӧчӱрерге болушканыс. Ол ло тушта кӧрӧр болзо, улуста ӧрт ӧчӱрер не де јок, јаҥыс ла кӱректер, агаш аразын корыырыныҥ ишчилеринде — ондый ок айалга. Бийик тайгага дезе ӧрт ӧчӱреечи кӧлӱктер једип албас. Ол тушта јӱк «Ӱч-Эҥмек» ар-бӱткендик парк (Д. Мамыев) биске ӧртти белине суулу капты јӱктенип алып ӧчӱрер таҥынаҥ јазал берген болгон. Оныҥ болужыла канча агашты оттоҥ аргадап алганыс. Ол јазал оогош то болзо, сӱрекей тузалу ла керектӱ болгонын билдис…\\nТургуза ӧйдӧ садуга чыгарылып турган кереес эдимдер телекейлик ээжи-стандартка келишпейт\\nОнойып, Алтайыстыҥ байлык ар-бӱткенин, аҥ-кужын, культуразын корулап, чеберлеп алар деген санаала мындый кӧмзӧ тӧзӧдис. Ого ончо кӱӱнзеген улус јӧмӧжип, келер ӧйдӧ бу кӧмзӧ тӧрӧл јеристиҥ курч сурактарын аайлаштырарга, чечерге јаан арга болор деп кычырула, ээжи-некелтеле иштейдис.\\n«Каракол ӧзӧктиҥ соведи» ажыра бис грант ойноп алып, оныҥ болужыла Оҥдой аймактыҥ эмчилик учреждениелерине, коронавирус оорула тартыжып турган эмчилериске таҥынаҥ чеберленер кеп-кийим ле башка да эдимдер алдыбыс. Бу ууламјыда ишти оноҥ ары улалтадыс.\\nНКО кеминде баштапкы ла эткен ижисти алар болзо, ол алтай аш-курсакка учурлалган эди. Чокумдап айтса, бис албатыныҥ сӱттеҥ эткен аш-курсагы керегинде јетирӱлер јууп чыгарганыс, мастер-класстар ла башка-башка туштажулар ӧткӱргенис ле оны ончозын јондык сетьтерде бӱктериске кӧмзӧлӧп, эмди де араайынаҥ апарып јадыбыс.\\nАртем ло ол бойы ошкош эрчимдӱ кӧрӱмдӱ јииттер окылу тӧзӧп алган организациялары кеминде кӧп бӱдӱм ишти бӱдӱрерин темдектеп алган. Ол тоодо, темдектезе, јаан јаштулардаҥ, билер улустаҥ јерлердиҥ алтай аттарын, олор керегинде куучындарды, соојыҥдарды бичип, бичиктер чыгарары. Эрчимдӱ ижинде јииттер «Ару Алтай» деген кыймыгула, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыла куучын ӧткӱрген, ӧмӧ-јӧмӧ иштеген.\\nА. Пиянтиновтыҥ бу јолында база бир солун керек-јарак ол «Евразия јер-телкеминде культура: јаҥжыгулар ла јаҥыртулар» деген јаан билим-практикалык конференция болды. Оны Барнаулда культураныҥ Алтайдагы государстволык институды быјыл алтынчы катап ӧткӱрген. Бу конференцияда культурологияныҥ эрчимдӱ јиит докторы, культураныҥ Санкт-Петербургтагы государстволык институдыныҥ доценти Иван Леоновло, ондо ок телекейлик культураныҥ факультединиҥ студенти Игорь Кирилловло ӧмӧ-јӧмӧ «Культураныҥ байлу эдимдери ле олорды сувенир эдип таркадарыныҥ курч сурагы» деп докладыла туружаачыларды таныштырган. Бичимел-статья сувенир эдимдерге учурлалган.\\nОныҥ темдектеп, јӱрӱмде иштедерге сананганыла, амадузыла Иван Леонов бир јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына таныжып кӧргӧн. Бу билимчи јаҥыс та Туулу Алтайла јорыктаган эмес, је онойдо ок ӧскӧ дӧ тергеелерле јорыктап, кӧп тоолу јӱрӱмдик учурлу шӱӱлтелер эткен болуптыр. Кереес эдимдерди эмезе сувенирлерди јаҥыс ла ойынчык деп айдарга јарабас. Оныҥ бойыныҥ аҥылу учуры бар. Кандый материалдаҥ белетеери, оныҥ чыҥдыйы, бӱдӱми бир тӧзӧгӧлӱ, бир ууламјылу болор керек. Тургуза ӧйдӧ садуга чыгарылып турган кереес эдимдер телекейлик ээжи-стандартка келишпей, јетпей јатканын ајаруга алгадый. Туулу Алтайдыҥ танылу бренд-темдеги болотон кереес эдимдер-сувенирлер сурууда, јилбӱде болоры јанынаҥ кӧп-кӧп иштеер керек. Темдектезе, бистиҥ су-алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыныҥ эдимдери (тӱҥӱр, тажуур ла о. ӧ.) саду јерлерде садылат…\\nАртемныҥ ла оныла ӧмӧ-јӧмӧ кожо иштеп тургандарыныҥ шӱӱлтезиле болзо, сувенирлер канча ла кирези чыҥдый болзо, ого јилбӱӱ, суруу болор. Бу ууламјыда ишти ченемелдӱ, јаҥы кӧрӱмдӱ албаты устары јаҥжыккан јаҥжыгуларга тӧзӧлгӧлӧнип, тайанып, бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтезине келиштире бӱдӱрген болзо, олорго баа да, јилбӱӱ де бийик болор эди.\\nАлтайга туризм келгени јербойыныҥ эл-јонына јаан арга, је оны эмди тургуза кӧп улус оҥдобойт\\nГорно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультеди бу јанынаҥ ишти кӧнӱ апарат. Мында тергеебистиҥ устары кӱӱнзеген, јилбиркеген улуска узанып иштеери аайынча ӱредӱ ӧткӱрет. Олор эл-јонысты, темдектезе, тереле, темирле, кийисле, той балкашла иштеерге ӱредет. Олор улусты узанарына, кӧктӧнӧрине, кийис базарына ла о. ӧ. ӱредип турган болзо, бис ол эдимдердиҥ јолду учурын, баазын кӧдӱредис деп айдарга јараар деп, Артем айдат: «Алтайга туризмниҥ келгени јербойыныҥ эл-јонына јаан арга, је оны эмди тургуза кӧп улус оҥдобой турган деп айдар керек. Бу бӧлӱкте иштейтен ууламјылар бисте артыгынча, темдектезе, јажыл, аграрный деп айдатан туризм. Шак бу суракта экологияга ла экономикага экијандай јарамыкту, тузалу, алтын деп айткадый ортозын табала, иштеерге чырмайар керек.\\nЧындап, бис туризмле, туристтердиҥ келижиле колбой сӱрее-чӧп кӧптӧп, јерлерис артап, ӱрелип јатканыла, онойдо ок археологиялык кереестерди «кара ��азаачылар» тоноп, ӱреп турганыла колбулу сурактарга база ајару эдедис. Бу сурактарды аайлу-башту чечеринде база туружып баштадыс».\\nКуучынныҥ учында эрчимдӱ јиит бир кижидий туруп, Алтайысты коруп, чеберлеп, ӧзӱмдӱ јолы элбезин деп, јерлештерин ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге кычырды.","num_words":1945,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20762.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Байрам Кош-Агаш, Улаган, Чой, Майма, Турачак аймактардыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ делегацияларыныҥ парадынаҥ башталган.\\nЧой аймактыҥ башчызы Александр Борисов бу байрам текши Россия ичинде учурлу байрам болгонын темдектген. Не дезе, бистиҥ ороондо башка-башка калыктар јуртайт. «Ороонныҥ политический башкартузы ас тоолу албатылардыҥ культуразын, тилин чеберлеп аларына јаан ајару эдет. Эҥ артык темдек эдип Алтай Республиканы аларга јараар. Калганчы јылдарда республикабыс јаранат, јаҥы эмчиликтер, школдор, јолдор, балдардыҥ садтары тудулат. Федерал бюджеттеҥ бу ууламјыларга акча-манат чыгарылат. Чой аймак јаан эмес, је мында алтайлар, орустар, белорустар, немецтер, еврейлер, татарлар, керек дезе бир француз та јадат. Ончобыс амыр-энчӱ, најылык айалгада јададыс» - деп, Александр Борисов айткан.\\nЈаҥжыкканы аайынча келген айылчыларга курлар курчагандар. Окылу айылчылардыҥ тоозында АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Председатели Иван Белеков, АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Эжер Ялбаков, АР-дыҥ культуразыныҥ министри Эжер Малчинов, АР-дыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча Комитединиҥ председатели Игорь Яимов, АР-дыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ Ассоциациязыныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Родион Букачаков, АР-дыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ Ассоциациязыныҥ башкараачызы Николай Миклюшов, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы ла оноҥ до ӧскӧлӧри болгон.\\nБайрамга јуулган эл-јонды АР-дыҥ Башчызыныҥ адынаҥ уткыган АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Эжер Ялбаков мынайда айткан:\\n- Бис кажы ла јыл јолыгадыс. Быјыл республикабыстыҥ делегациязы «Сокровища Севера. Мастера и художники России» деп адалган јарымка-кӧрӱде туружып, бастыра бар-јок кайралдарды ойноп алган. Бистиҥ Конституцияда «Бис Алтай Республиканыҥ кӧп калыкту албатызы…» деп айдылат. Бис јаантайын бирлик болгоныс, Туулу Алтайдыҥ магын чыгарганыс. Мынаҥ да ары тӧрӧл јеристиҥ ӧзӱмине иштеерис деп бӱдедим».\\nЭжер Ялбаков тергеениҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмине камаанын јетиргени, эрчимдӱ јондык ижи учун бир канча кижиге Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазын табыштырган. Анайып, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла «Красносельск» СППК-ныҥ председатели Елена Каюкова, иштиҥ ветераны, АР-дыҥ јуртээлеминиҥ нерелӱ ишчизи Петр Крачнаков, јарлу «Тала» ӧмӧликтиҥ башкараачызы Роман Саланханов, Тондоштыҥ јурт јеезезиниҥ депутады Геннадий Ульчиеков кайралдаткандар. «Чаптыган» ансамбльдыҥ башкараачызы Добрыня Сатинге, «Алтай Кай» ансамбльдыҥ солизи Эдуард Согоноковко АР-дыҥ Башчызыныҥ Быйанду самаралары табыштырылган.\\nРеспубликан Парламенттиҥ спикери Иван Белеков бойыныҥ уткуулду сӧзинде бу байрамныҥ јаан учурлу болгонын темдектеген. Ол јарлу кайчы Николай Улагашевтиҥ јайаан энчизи керегинде база айдып, Улагашев алтай албатыга јебрен чактардаҥ «Алтай Буучай», «Кӧзӱйке», «Алып Манаш» ла оноҥ до ӧскӧ кай чӧрчӧктӧрди артыргызып салганын темдектеген. Иван Белеков Николай Улагашевтиҥ јайаан энчизи, Курмач-Байголдыҥ чалкандуларыныҥ јарлу кожоҥдоры чылап, алтай албатыныҥ бирлик кӧгӱс байлыгына кирип турганын айтты.\\nКалганчы катап ӧткӧн тооалыштыҥ алдында билим-практикалык конференция ӧткӱрилгенин ле анда тӱӱкилик јӧп алынганын (тергеениҥ эл-јонында алтай албатыныҥ тоозында ас тоолу калык болуп артар арга бар) аҥылап темдектеген.\\nСпикер республиканыҥ ас тоолу калыктарыныҥ бир кезек јондык ишчилерине АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазын ла сыйларын табыштырган.\\nАлтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ Ассоциациязыныҥ башкараачызы Николай Миклюшов јерлештерин тӧрӧл тилиле уткыды.\\n«Бистиҥ эҥ јаан байлыгыс – эл-јоныс ла Алтайыс. Кажы ла муниципал тӧзӧлмӧдӧ бойыныҥ геройлоры бар. Олор бисти бириктирип ле кӧдӱрип јат. Бис бӱгӱн, ады-јолы јаҥыс ла республика ичинде эмес, је анайда ок оныҥ тыштында да јарлу кайчы Николай Улагашевтиҥ јеринде јуулганыс. Ады-јолы јарлу улус кажы ла аймакта бар болуп јат» - деп, АР-дыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ Ассоциациязыныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Родион Букачаков айткан.\\nБу кӱн кӧп балдар чыдадып, келер ӱйени ишке ле јондык јӱрӱмге таскадарында јакшынак темдек кӧргӱзип турган билелерге, анайда ок јайалталу јашӧскӱримге кӧдӱриҥилӱ айалгада кайралдар база табыштырылган.\\nБайрамга келген улус духовой оркестрдиҥ, ӧрӧ адалган аймактардаҥ келген артисттердиҥ ле республиканыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ ойын-концерттерин, албаты устарыныҥ эдимдериниҥ кӧрӱ-јарымказын кӧрӧр, ас тоолу тургун калыктардыҥ аш-курсагынаҥ амзар ла спорт маргаандарда туружар аргалу болгон.\\nАнайда ок јуулган улус тергеениҥ ас тоолу тургун калыктарын чеберлеп аларыла колбулу сурактарды шӱӱшкендер.\\nАс тоолу тургун калыктардыҥ байрамын темдектеер деп ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы 1994 јылда јӧптӧгӧн. Башка-башка этностордыҥ чыгартулу улузы оны јылдыҥла куран айдыҥ 9-чы кӱнинде темдектейт. Алтай Республикада ас тоолу тургун калыктарга кирип турган этностордоҥ кумандылар, тубалар, чалкандулар ла телеҥиттер јуртайт. Бисте бу байрам 2008 јылдаҥ ала темдектелет.\\nТекши Россияны алар болзо, Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктары деп 40 этнос аҥыланат ла Россияныҥ 30-таҥ ажыра тергеезинде јуртайт, Олордыҥ 65 проценти јурт јерле��де јадат. Россияда ас тоолу тургун калыктар деп ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јерлеринде јадып, јӱрӱмниҥ, эдип турган ижиниҥ јаҥжыккан бӱдӱмин чеберлеп апарып јаткан текши тоозы 50 муҥнаҥ ас калыктар чоттолот","num_words":1082,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21181.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тӧрӧл тилдердиҥ сурагы шӱӱжилген - altaicholmon\\nТӧрӧл тилдердиҥ сурагы шӱӱжилген\\nКӱчӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде Санкт-Петербургта Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ II Бастырароссийский съезди ӧткӧн. Бистиҥ республикадаҥ съездтиҥ ижинде тогус кижидеҥ турган делегация турушкан. Газеттиҥ кычыраачыларын бистиҥ делегацияныҥ тоомјылу съездте кӧргӧн-укканы керегинде куучындарыла таныштырып турубыс.\\nТурачак аймактыҥ “Билим-ӱредӱлӱ культурный тӧс јер” РОО-ныҥ чыгартулу кижизи Римма Николаевна Васькина:\\n– Съездке Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ эки фондтыҥ ла АР-дыҥ Ас тоолу тургун калыктарыныҥ “Кӱзӱҥилӱ мӧш” ассоциациязыныҥ јӧмӧлтӧзиле барып келдис. Оныҥ ижинде бистиҥ республикадаҥ мындый улус туруштылар: эксперт-билимчи Надежда Тайборина, Турачак аймактыҥ Курмач-Байголдогы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Марьяна Сумачакова, Турачак аймактыҥ Тулойдогы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Рената Тагызова, Кош-Агаш аймактыҥ Белтирдеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Донара Малчанова, Майма аймактыҥ Сайдыстагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Оксана Капчикаева, Майма аймактыҥ Урлу-Аспактагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ директоры Александр Мамашев, чӧрчӧкчи Катыбал Куттыбай Трофимович, Улаган аймактыҥ администрациязында ӱредӱлик бӧлӱктиҥ методизи Антонида Телекова.\\nСъездти РФ-тыҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ Ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязы; “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилиниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы” деп тергеелер ортодогы јондык кыймыгу; “Саха (Якутия) Республиканыҥ национальный школдорыныҥ институды” ФГБНУ; Россияныҥ А. И. Герценниҥ адыла адалган государственный педагогический университеди тӧзӧп ӧткӱрген.\\nСъездте шӱӱжилген сурактардыҥ тоозында РФ-тыҥ ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилдерин јӧмӧӧри јанынаҥ јасактарын бӱдӱрер ишти јарандырары, тӧрӧл тилдерле, литературала ӱредӱлӱ программаларды ла бичиктерди тургузарыныҥ курч сурактары, тургун калыктардыҥ балдарын тӧрӧл тилин, литературазын ӱренерине јилбиркедери, бу иште инновациялык эп-аргаларды тузаланары ла ӧскӧ дӧ сурактар болгон.\\nНадежда Байзыновна Тайборина, педагогика билимдердиҥ кандидады, эксперт:\\n– Мен бу съездке бойыныҥ ӧйинде студенттерим болгон ло эмди ӱредӱчилерле кожо барып јӱрдим. Римма Николаевнала, Рената Александровнала бис бир секцияныҥ ижинде туруштыс. Оныҥ ижин Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилиниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ јааны Леханова Фаина Матвеевна башкарып ӧткӱрген. Россияныҥ гросударственный педагогикалык госуниверситединиҥ профессоры Сергей Юрьевич Богданов солун јетирӱ эткен. Ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдери јоголор чочыдулу айалгада бу тилдерди ӱренер бичиктер чыгарар шӱӱлте болгон. Јаан тилдердиҥ бичиктерин ок чылап, олорды эксперттер кӧрӱп јӧптӧӧр. Ас тоолу калыктардыҥ балдары ӱренер бичиктердиҥ эксперт советтери мындый бӧлӱктердеҥ турат: тӱрк тилдердиҥ, финно-угор, тунгус-маньчжур, палеоазиат, самодий ле башка бӧлӱк тилдер (ого эки ле тил кирет: камчадал, водь).\\nНениҥ учун ондый јӧп јарадылган? Бӱгӱнги кӱнде ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдериле бичиктерди кандый ла улус тургузат: инженерлер, эмчилер ле ӧскӧлӧри де. Бистиҥ де республикада тубалардыҥ бичиктерин база јаан баштаҥкайлу, тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус тургускан ла олор ак-јарыкка чыккан. Онызы јакшы, учурлузы баштапкы алтамдар эдилгенинде. Тӧрӧл тилдерге ӱредери ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱредер методиканыҥ эп-аргаларын ла эп-сӱмелерин тузаланып ӧдӧри јарт.\\nОнойдо ок кажы ла тергееде ас тоолу тургун калыктардыҥ балдары тилин ӱренип турган ба, ада-энелер тӧрӧл тилине балдарын ӱредерге кӱӱндӱ бе – бу сурактарла мониторинг ӧткӱрер јакылта болгон. Бичиктерди тургузала, чыгарып алза, оныла ӱренер балдар табылбаза, не болор? Мониторингтиҥ турултазында јетирӱлердиҥ российский бирлик базазы тӧзӧлӧр. Бу ишти, байла, ӱредӱликтиҥ тергеелердеги министерстволоры апаратан туру.\\nМен Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ӱредӱзиниҥ курч сурактарыныҥ институдында иштегем ле олордыҥ тил јанынаҥ, бичиктер тургузары јанынаҥ курч сурактарыла таныш. Олордыҥ баштаҥкайлу улузы тилин јылыйтпаска кӧпти эдип тургандар. Темдектезе, 2010 јылдыҥ тооалыжыла ханты калыктыҥ тоозы 12 муҥды эмеш ле ажып турган. Олордоҥ тӧрӧл тилин 1 ле муҥ кижи билер болгон. Олордо ФГОС-тыҥ некелтериле 1-4 класстарга бичиктер тургузылган. Кажы ла неделеде телекӧрӱлтеле бир катап беш сӧс берилип јат, олор сайттарда база тургузылат. Ада-энелер, балдардыҥ садиктеринде, баштамы класстарда бу сӧстӧрди балдарга ӱредип турулар. Балдардыҥ журналын база чыгарып турган болуптыр. Тилди јууп, шиҥдеп тургандар.\\nНганасан тил шиҥдеечи С. П. Жовинская деп кижиниҥ јетирӱзиле, олор бир ле деремнеде чук јуртайт. Ондо 71 бала тилин ӱренип јат. Баштамы класска “Уильта” деп бичик чыгарылган, оноҥ ӧрӧ класстар дезе разговорникле, сӧзликле ӱренип турган. Олор эмди јаан класстарга база бичиктер тургузып иштеерге турулар.\\nЮкагирлер 1600 кижи, тилин бир ле кижи билер. Нигидаль тил чек јоголгон дешти.\\nАс тоолу тургун кӧп калыктарда бичиичилери јок то болз��, олордыҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ улузы бойлоры тӧрӧл тилдериле, оноҥ оруска кӧчӱргениле бичиктер чыгарып, балдарды тилин ундыбазын деп чырмайат. Ондо мен М. Н. Тарасова, И. М. Потапова деп эпшилерле таныштым, куучындаштым, олор бичиктерин меге сыйладылар. Бу улустыҥ ӱредӱзи де, ижи-тожы да тилле колбулу эмес, је олор тӧрӧлчи кӱӱндӱ эпшилер.\\nЧынын айтсабыс, КМН-дардыҥ тил јанынаҥ курч сурагы бӱгӱнги кӱнде бистиҥ алтай да тилиске келижип туру – кажы ла јыл тӧрӧл тилин билбес балдардыҥ тоозы кӧптӧйт.\\nОксана Петровна Капчикаева, Александр Аилдашевич Мамашев:\\n– Бис “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ балдарын ӱредеринде инновациялык иш” деп секцияда туруштыс. Ненецкий автоном областьтыҥ чыгартулу кижизи куучынында кӧчкӱн айалгада балдарды ӱредери, ол тоодо тӧрӧл тилин ундыбазын деп, канайда ӱредер, нени эдер деген сурак тургускан. Олорго керектӱ ӱредӱ, таскамал берип, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарары керегинде јетирӱзи биске тыҥ јараган. Олордо ада-энези кӧчӱп јӱрген, 3-12 јашту балдар јадып ӱренер школ-интернат тӧзӧлгӧн. Онойдо ок ас тоолу тургун калыктардыҥ тилдериле ӱренетен бичиктер чыгарар деген шӱӱлте айдылган.\\nВеп калык биледеҥ ле ала баланы тӧрӧл тилиле чӧрчӧктӧрлӧ таныштырар, тӧрӧл тилле спектакльдар тургузар суракты курчыда тургузып турган эмтир. Јуунда ӧскӧ калыктарды угуп, бисте де ондый ок айалга болгонын, база ок ондый иштер ӧткӱрери керектӱ болгонын сананып јадыс. Таныктӧс чыгарганда, ондо јуруктар балага таныш, оныҥ айландыра јӱрӱминеҥ алынган болор учурлу.\\nБаза бир айдылган шӱӱлтеле бис јӧпсиндис: ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилиле ЕГЭ-ниҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелерге киретен баллдарын астадар, олорго јеҥилтелер эдер керек.\\nМарьяна Владимировна Сумачакова:\\n– Мен “Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилдерин ӱренерине јилбиркедери” деп темалу секцияныҥ ижинде туруштым. Москвада иштеп турган Оксана Пустогачеваныҥ шылтузында мен ондо бойымныҥ ченемелимле таныштыргам. Балдарла башка-башка темала шиҥдештӱ иштер ӧткӱредим: тӧрӧл тилле, чӱм-јаҥдарла, јаҥжыгуларла, калыктыҥ тудунар-кабынар јӧӧжӧзиле ӱлекерлер тургузып иштейдис. Таныштыру-презентациялар, рефераттар ла ӧскӧ дӧ бӱдӱм иштер этиредим. Бастыра материалдарды, ол тоодо сӧстӧрди јаан јаштулардаҥ јууп, јоголып калганын куучындадып, јоголып калган тудунар-кабынарын јурап, ойто орныктырып турубыс. Ончо јуулганын архивке саладыс, Интернет ажыра тӧрӧӧн калыктарда олор кандый бӱдӱмдӱ, кандый сӧслӧ адалат деген шиҥдештӱ иш ӧткӱредис. Онойып, балдарда тӱӱки, јаҥжыгулар ажыра тӧрӧл тилге јилбӱлер ойгонот, шиҥдештӱ ишке темигӱ болот.\\nКатыбал Куттыбай Трофимович:\\n– Мен Турачак аймактыҥ Суранаш јуртында чыккам, эмди Горно-Алтайскта јададым. Јашта тайнагымнаҥ уккан куманды чӧрчӧктӧрди эске алынып айдадым. Јаскыда мениҥ ӱч чӧрчӧгим “Сказки народов Горного Алтая” деп бичикте чыккан эди. Эмди де чӧрчӧктӧр бар. Јурукчы Таракай меге кожо чӧрчӧктӧрдиҥ бичигин чыгарар шӱӱлте айткан, ол ого јуруктар јураар болгон. Мен онойдо ок сарындар (кожоҥдор) чӱмдейдим.\\nТилле иштеери сӱреен јаан ла чӱмдӱ, ол ок ӧйдӧ каруулу иш деп бодойдым. Меге кычырарга текст экелгендер. Оны куманды кижи куучындаган ла орус кижи бичип алган эмтир. Кычырала, коркышту каткыргам. Онойып эдерге јарабас: тилди ӧскӧртип, јастыра бичизе, соҥында улус ол чын ла ондый тил эмтир деп сананар. Тил билер каргандар јок, мениле јажыт та улус орустап куучындажып јат. Мен калада јадала, куманды тилимле эрмектежер кижи таппай јадым.\\nСъездте ас тоолу калыктардыҥ улузы тилдерин чеберлеп, ӧскӱрип аларга тыҥ иштеп, чырмайып турган болуптыр. Олорго кӧрӱже, кижиниҥ де иштеер, чӱмдеер кӱӱни келетен эмтир. Мен Барнаулда јадып турган Наталья Алексеевна Глуховага база чӧрчӧктӧр аткаргам, ол база бичик чыгарарга турган.\\nРената Александровна Тагызова:\\n– Мен бойым чалканду. Тулойдо дезе туба балдарды алтай тилге ӱредип турум. Секцияда ханты тилле бичиктер тургузаачы Юлия Герасимовна Миляхованыҥ ченемели јилбиркетти. Мен неделеде алтай тилле – эки урок, литературный кычырышла бир урок ӧткӱредим. Уроктордо балдардыҥ диалект тилиле тӱҥдештирӱлер база эдип турум, балдар тӧрӧл тилин база билзин деп.\\nСъездтиҥ баштапкы јарымы А. И. Герценниҥ адыла адалган государственный педагогический университетте, экинчи јарымында секцияларла иштеери Б. Ельцинниҥ адыла адалган президентский библиотекада ӧткӧн. Куучын айдарга тургандар сӱреен кӧп болгон.\\nОнойдо ок “Тӱндӱктиҥ ӱни” деп экинчи литературный конкурстыҥ јеҥӱчилдерин кайралдаары ӧткӧн. Ондо кӧп јашӧскӱрим бойыныҥ тилдериле ӱлгерлер айткан, кожоҥдор кожоҥдогон.\\nPS: Тургун калыктардыҥ тилдерин корыырына ла ӧскӱрерине государстволордыҥ јанынаҥ јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр курч суракка ајару тыҥып турганын ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ сессиязыныҥ јӧби керелейт. Генеральный Ассамблеяныҥ 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 6-чы кӱнинде ӧткӧн 74-чи сессиязында 2022-2032 јылдарды Тургун калыктардыҥ тилдериниҥ онјылдыгы деп јарлаган. Ондый јӧптиҥ шылтагы – тургун калыктардыҥ тилдери јоголып турган јаан кызалаҥду айалгага ајару эдери, тӧрӧл тилдерди корулаары, ӱренерине јилбиркедери, бу суракла калыктар ортодогы ла национальностор ортодогы кеминде тургуза ла иштеери керектӱ болуп турганы.\\nООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы турчы-государстволорго Тургун калыктардыҥ тилдериниҥ онјылдыгын једимдӱ ӧткӱрерге тургун калыктарла кожо национальный иштерди тӧзӧп, акча-манатла јӧмӧӧр суракты кӧрзин деп шӱӱлте эткен. Бойыныҥ тилдериниҥ коручылары болуп турган тургун калыктарга дезе, бу калыктар ортодогы онјылдыкты ӧткӱрери аайынча керектӱ иштерди баштаар ла тӧзӧӧр шӱӱлте эткен.","num_words":2256,"character_repetition_ratio":0.079,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24140.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2017 јылдагы ижиниҥ турулталары - altaicholmon\\nКӱндӱлӱ депутаттар, кычырган улус!\\nБӱгӱн мен депутаттарга, слер ажыра дезе Алтай Республиканыҥ бастыра эл-јонына тергеениҥ башкарузыныҥ ижи керегинде отчет эдип јадым. Бу јаҥыс та башкаруныҥ ижиниҥ турултазы керегинде јетирӱ эмес, је Алтай Республикада јаҥныҥ ончо кеминде иштегендердиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ турултазы керегинде отчет болуп јат. Россияныҥ президенти В. В. Путинниҥ темдектегениле, «јаҥныҥ кандый да кеминиҥ ижиниҥ тӧс амадузы — Россияныҥ граждандарыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери». Шак ӧмӧ-јӧмӧ, кожо, бой-бойысты оҥдожып ла јӧмӧжип иштеген тушта ижистиҥ турултазы эҥ артык болуп јат.\\n2017 јыл јеҥил эмес јыл болгон, ороондо кызылаҥныҥ айалгалары да темдектелген болзо, Алтай Республика амыр јаткан, турумкай ӧзӱмдӱ, алынган ончо молјуларын бӱдӱрген ле јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ тӧс ууламјыларын турумкай ӧскӱрген тергее болуп арткан.\\nРеспубликаныҥ ӧзӱминиҥ јаан учурлу сурактарын бӱдӱрерге 2017 јылда мен Россияныҥ башкарузыныҥ вице-премьерлери Дмитрий Козакла, Александр Хлопонинле, акча-манаттыҥ министри Антон Силуановло, су-кадыкты корыырыныҥ министри Вероника Скворцовала, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министри Ольга Васильевала, спорттыҥ министри Павел Колобковло, суу байлыктардыҥ федерал агентствозыныҥ башкараачызы Вадим Никаноровло, јолдордыҥ федерал агентствозыныҥ башкараачызы Роман Старовойтло тушташкам. Транспорттыҥ министри Максим Соколовло ишмекчи ӱч туштажу ӧткӧн. Анайда ок Москваныҥ мэри Сергей Собянинле, «Газпром» ПАО-ныҥ башкартузыныҥ председатели Алексей Миллерле, Россияныҥ министрлериниҥ ордынчыларыла иш аайынча туштажулар ӧткӧн. Бу туштажуларда кӧдӱрген сурактар аайынча јарамыкту јӧптӧр јарадылган.\\n2017 јыл Россияда Экологияныҥ јылы деп јарлалган ла бийик экологиялык кӧргӱзӱлерлӱ, аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлери элбек бистиҥ тергееге бу анчада ла учурлу болгон.\\nЭкологияны корыырына газификацияныҥ программазы, кӱнниҥ энергогенерациязыныҥ ӧзӱми јӧмӧгӧн, су-кадыкты орныктырар ла «јажыл» туризмди, јурт ээлемди, экологиялык аш-курсакты эдип чыгарганын бис экономиканыҥ тӧс ууламјызы деп кӧрӧдис.\\nЭкологияныҥ јылында эткен ижибис кӧп. Чамал аймакта талалык учурлу «Аскатская долина» деген ар-бӱткендик кереес тӧзӧлгӧн, ол карагайлар ӧскӧн кайкал јерди корып алар арга берер. Мындый ок иш эмдиги ӧйдӧ «Турочакский» деген ар-бӱткендик кереести тӧзӧӧри аайынча ӧдӱп јат.\\nКӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанцияларды тудары улалган. Оҥдойдо кӱнниҥ 5 МВт ийделӱ ле Маймада 20 МВт ийделӱ эки станциязы тудулган. Тудулган станциялардыҥ текши ийде-кӱчи 40 МВт-ка јет��ен.\\nБыјыл бис 10 МВт ийделӱ СЭС-тиҥ баштапкы бӧлӱгин Оҥдой аймактыҥ Ийин јуртында тударга, Маймадагы СЭС-тиҥ ийдезин 25 МВт-га јетирерге темдектейдис. 2019 јылга пландарыс оноҥ јаан — Ийинде, Кӧксуу-Оозында, Чамалда кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанциялар тудары.\\nАмадубыс — 2022 јылга јетире станциялардыҥ текши ийде-кӱчин 145 МВт-га јетирери, бу тергеениҥ экономикалык ла јонјӱрӱмдик ӧзӱмин буудактаган электроийде керегинде сурактыҥ аайына бӱткӱлинче чыгар арга берер. Бис анайда ок экологиялык бийик кӧргӱзӱлеристи јабызатпай апарарыс, не дезе, кӱнниҥ энергиязы телекейде эҥ ару деп чотолот.\\n2017 јылда тергееде газ ӧткӱрер иштер оноҥ ары улалган: газӧткӱштер тудулган, 500 кире тураларга газ келген. Газка колбогон туралардыҥ текши тоозы — 3600, 118 котельныйлар газла иштеерине кӧчӱрилген. 2007 јылдаҥ ала тергееде газ ӧткӱрерине 6 млрд 600 млн салковой акча чыгарылган, кӧбизинде бу «Газпромныҥ» акчазы.\\n«Газпром» ПАО-ныҥ башкартузыныҥ председатели А. Б. Миллерле быјыл тулаан айда ӧткӧн туштажуда бис кожо бӱдӱрген ижистиҥ турулталарын шӱӱшкенис. Jуук ӱч јылга «Газпром» республикага база 3,5 млрд салковой инвестиция акча чыгарарын темдектейт. Маймада ла Горно-Алтайскта, анайда ок Рыбалкада, Дубровкада, Соузгада, Манжерокто, Кызыл-Ӧзӧктӧ газ ӧткӱрер иштер улалар.\\nЭкологияныҥ јылында агашты орныктырып ӧскӱрер иштер 2 муҥ гектардаҥ ажыра јерлерде ӧткӧн, 1,5 миллионноҥ ажыра чаалдар тарылган.\\nКалганчы јылдарда республикада јараттарды јазаар, Горно-Алтайскта ла аймактарда суулардыҥ коолдорын арчыыр јаан иштер ӧткӧн, ондор километр кору јазалдар, дамбалар тудулган.\\n2017 јылдыҥ турулталарыла бис «Jажыл патруль» деген организацияныҥ рейтингинде катап ла бийик экинчи јерге чыкканыс. Вернадскийдиҥ јондык кӧмзӧзи Алтай Республиканы «Ороонныҥ экологиялык айалгазын јарандырарына јетирген јаан ӱлӱӱзи ле тергеелердиҥ ноосферный ӧзӱмдӱ бӱдӱмин једимдӱ ичкерлеткени» деген ууламјыда ижи учун кайралдаган.\\nРоссияныҥ президенти Федерал Jуунга 2016 јылдыҥ јаҥар айында эткен баштанузында Россияныҥ ар-бӱткендик кайкал јерлерин, ол тоодо Алтын Кӧлди корыыр программаны белетеери аайынча башкаруга јакыган.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузы «Алтын Кӧлди корыыры» деген ӱлекердиҥ паспортын белетеген, бу документ федерал јаҥныҥ келиштире тӧзӧмӧлдӧрине аткарылган. Бистиҥ тӱп-шӱӱлтелер Федерация Совединде јарадылган, бу сурактар аайынча мен Россия Федерацияныҥ вице-премьери Александр Хлопонинле, ар-бӱткенниҥ байлыктары аайынча министр Сергей Донскойло тушташкам.\\nПрезиденттиҥ јакылтазын бӱдӱрери аайынча каруулу министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан јуун быјыл кочкор айда Россияныҥ башкарузында ӧткӧн. Ондо программаны акча-манатла 2018 јылда јеткилдеп баштаары керегинде јӧп јарадылган.\\nПрезидент јакылтазын куру сӧс эдип артырарга бербези быјыл тул��ан айдыҥ 1-кы кӱнинде Федерал Jуунга баштанузында: «Байкалды, Алтын Кӧлди ле анайда ок Волга сууны јакалай ар-бӱткендик кайкал јерлерди корыыры аайынча ӱлекерлер јӱрӱмде бӱдер» — деп угусканынаҥ јарт боло берген.\\nБис кӧлди орныктырар иштерге федерал бюджеттеҥ баштапкы бӧлӱк — 100 млн салковой кире акча алганыс. Тургуза ӧйдӧ кату сӱрее-чӧплӧ иштеер заводты, Артыбашта ла Иогачта таштанчыларды чыгара тартар ла сууӧткӱштер тудар ӱлекерлер белетелет. Кӧлдиҥ јараттарын јазаар иштер башталган.\\nБастыра амадаган иштер јӱрӱмде бӱдер деп, мен алаҥзыбай јадым: Иогач ла Артыбаш јурттарда јолдор, сӱрее-чӧплӧ иштеер завод, сууӧткӱш тудулар, кӧлдиҥ јараттарында кемелердиҥ пирстери, јарыткыштарлу јолдор, парктар, автокӧлӱктер турар турлулар болор ло бу јерлер европей кеминде јазалар.\\nБу ончозы јаҥыс та кӧлди корыырга болужар эмес, је оныҥ јанында јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырар, иштеер јерлер тӧзӧлӧр, бюджетке тӱшкен каландар кӧптӧӧр.\\nАр-бӱкендик база бир кереести — Манжероктыҥ кӧлин орныктырар иштер кидим ӧдӧт. «Россияныҥ сууээлем комплексиниҥ ӧзӱми» деген программа аайынча бис кӧлдиҥ тынар-тындузына каршу јетирбей, оны арчыыр ла тереҥжидер иштер ӧткӱредис. Ончо иштерди 2018 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире бӱдӱрип салары темдектелген. Быјыл јайгыда кӧлдӧ эмдиги ӧйдиҥ европей кемдӱ эжинер јери (пляж) јазалып калар.\\nПрограмманыҥ амадузы кӧлди јоголорынаҥ корыыры, ар-бӱткенниҥ кайкалы болгон бӱткен бӱдӱмин корып алары болуп јат. Орныктыру иштер бӱтсе, бу јерде јыл туркунына иштеер туристический кластер тӧзӧлӧр, ого туу чанала јыҥылайтан, келген улус конотон, олорды азырайтан комплекстер, эжинер јерлер кирер.\\nАр-бӱткенди корыыр иштер Экологияныҥ јылы ӧткӧниле токтобогоны јарт, олор улалганча.\\n2017 јылдагы иштиҥ турулталары керегинде айдар болзо, јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмниҥ кӧп кӧргӱзӱлери аайынча Алтай Республика јаҥыс та Сибирьде эмес, је ороон кеминде озочыл јерлерге чыккан. Бисте промышленный иштиҥ кеми ле тӧс капиталга инвестициялар ӧскӧн, орто ишјалдыҥ кеми бийиктеген, эл-јонныҥ акча кирелтелери кӧптӧгӧн лӧ о. ӧ.\\nВаловый тергеелик продукт 2017 јылда, бодоштыра чоттомолдорло, 48,6 млрд салковой болгон, былтыргызына тӱҥейлезе, 100,2%.\\nПромышленный производствоныҥ индекси јылдыҥ турулталарыла 131% болгон. Бу кӧргӱзӱ аайынча бис Россияда 3-чи ле Сибирьде 1-кы јерде.\\nПромышленностьтыҥ индекси аайынча республика ӱчинчи јыл улай бийик кӧргӱзӱлерлӱ иштейт: былтыргы јылда бис Россияда 1-кы јерде, 2015 јылда — 3-чи јерде болгоныс.\\nТӧс капиталга инвестициялардыҥ физический кеминиҥ индекси, 2016 јылдагы кемине кӧрӧ, 111% ашкан (Россияда бу кӧргӱзӱ — 104,4%, Сибирьде — 100,3%).\\nJурт ээлемниҥ 13,2 млрд салковойго турар продукциязы эдилген (оныҥ алдындагы јылдыҥ кӧргӱзӱзи — 12,6 млрд салковой). Тӧс јерде јаҥжыкканы аайынча мал ӧскӱрериниҥ продукциязы турат �� 83%.\\nИштеп алган эттиҥ бир кижиге келишкен кеми аайынча Алтай Республика Сибирь федерал округта 1-кы јерде, сӱт аайынча 2-чи јерде турат.\\n2017 јылда, мынаҥ озо јылга кӧрӧ, 12% кӧп картошко, 57% кӧп мааланыҥ ажы јуунадылган. Тергеениҥ јонјӱрӱмдик учреждениелерин бойыныҥ аш-курсагыла јеткилдеери јанынаҥ ӱч јыл мынаҥ кайра темдектелген амаду бӱткен деп айдарга јараар. Бӱгӱн бис учреждениелеристи бойыстыҥ малыстыҥ эдиле, сӱтле, сӱттеҥ эткен аш-курсагысла 92%, мааланыҥ ажыла 95% јеткилдейдис.\\nӦткӧн јылда јурт ээлемниҥ алты јарымказы ӧткӧн.\\nЭкомиканыҥ иштеер бӧлӱгине 466 млн салковой кемдӱ госјӧмӧлтӧ эдилген, јурт ээлемде иштеген 3 783 кижи болуш алган.\\nJурт ээлемниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи — јер сугарары. 2017 јылда бу программа аайынча Кош-Агаш аймакта 200 га јерлерде сугарар иштер башталган, 2018 јылда мелиорацияныҥ системазын орныктырары ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ башталар.\\n«Jурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген программа аайынча 3800 кв. м јадар јерлер, 10,8 км сууӧткӱштер (Чичке Чаргы, Шабалин, Кӱпчеген, Подгорное јурттарда), Кызыл-²зӧктӧ газла јеткилдеериниҥ 3 км ажыра јазалдары тузаланарына табыштырылган. Шабалинде ачык теҥериниҥ алдында иштеген музейди тударга ла Чамал аймактыҥ Ороктой јуртында кереес-памятникти орныктырарга акча чыгарылган.\\nТемдектелгениле, 2018 јылда агропромышленный комплекске эдетен госјӧмӧлтӧниҥ кеми 712 млн салковой, бу ӧткӧн јылдагызынаҥ 12% кӧп.\\n2017 јылда тергеениҥ тӱӱкизинде республикага јорыктап келген улустыҥ тоозы баштапкы ла катап 2 миллионноҥ ашкан. Ыраак јаткан Кош-Агаш ла Улаган аймактарды кӧрӧргӧ келген јорыкчылардыҥ тоозы 50% киреге кӧптӧгӧнин айдар керек. Турјеткилдеш эткен организациялардыҥ тоозы 100-ке кӧптӧгӧн.\\n2008 јылдаҥ бери туристтердиҥ тоозы эки катапка кӧптӧгӧн лӧ олор республиканыҥ бастыра јерлериле јорыктайт. Туризмди ӧскӱргени муҥдар тоолу иштер јерлер бергени, сувенирлер, аш-курсак садып, тузаланарга аттар берип, сууларла јӱзерин ле караван-парктар тӧзӧп лӧ о. ӧ. јеткилдештер эдип, улус акча иштеп алар аргалу боло бергени биске јаан учурлу.\\n2017 јылда биске ич туризмди ӧскӱрери аайынча федерал программага туу чанала јаҥылаар «Манжерок» деген комплексте кырдыҥ сындарын искусственный эп-аргала карлаар ӱлекерди кийдирер арга келишкен. Бу аайынча иштер толо кеминде ӧдӧт лӧ карлаар системаны 2018 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 1-кы кӱнине јетпей ишке табыштырары темдектелген. Бу керектерге ӧткӧн јылда федерал бюджеттеҥ 100 млн салковой, 2018 јылда 400 млн салковой акча чыгарылган.\\nБу системаны тутканы чанала јыҥылаар ӧйди узадар, јылдыҥ соок ӧйинде келип турган јорыкчылардыҥ тоозын 16-даҥ 24% јетире кӧптӧдӧр арга берер.\\nФедерал программага кирер амадула бис конкурска туружарга база бир ӱлекерди — Караколдыҥ кӧлдӧринде туристтер амыраар јерди тӧзӧӧри аайынча документтерди белетегенис. Бу јерде јерлик туризм ӧзӱм алынган ла ар-бӱткенге јаан каршу эдилет — мындагы кайкал кӧлдӧр јоголорго јеткен. ¯лекерде кӧлдӧрди јараттай јерлерди јазаары, туу чанала јыҥылаар комплекстер тудары темдектелген, мынызы экологиялык јеткер болдырпазын јеткилдеп, бистиҥ эл-јонго иштеер јерлер тӧзӧӧр. Анайда ок узуны 50 км кире Урлу-Аспак — Каракол деген јол тудары темдектелген.\\nСуу байлыктардыҥ федерал агентствозыла туристтер кӧп болуп турган база бир кереес јерде — Чамалдагы ГЭС-те орныктыру иштер ӧткӱрер сурак шӱӱжилген. Ол аайынча ӱлекер белетелген ле федерал программага 2019 јылда кирерис деп иженедис.\\nJол ло транспорт\\n2017 јылда автокӧлӱктер јӱрер јолдорды корыырга ла тударга 858 млн салковой чыгарылган, тергеениҥ јолдорын ла искусственный јазалдарды тудар ла орныктырар иштерге федерал бюджеттеҥ 101,3 млн салковой алганыс.\\nТузаланарга 4 кӱр табыштырылган, 7 кӱр тудулган, тергеелик учурлу 46 км ажыра ла 9 км јербойыныҥ јолдоры, 8 кӱр чыныкталып јазалган.\\nРФ-тыҥ Чот палатазыныҥ шиҥжӱзи јолдор кӧмзӧзиниҥ акчазын туура тузаланган учуралдар болбогонын темдектеген.\\nБыјыл бис Акташ — Улаган деген јолды јазаарга акча чыгарарын темдектейдис, бу эҥ ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи.\\nТӱҥӱр јурттыҥ јанында Кадынды кечире кӱрди тудар иштер улалган, бу ишти 2018 јылда бӱдӱрип чыгарыс. Россияныҥ транспорт аайынча министри Максим Соколовло, Росавтодордыҥ башкараачызы Роман Старовойтло јаҥыс катап эмес туштажулардыҥ шылтузында бу кӱрди тударга федерал бюджеттеҥ 442 млн салковой чыгарылган.\\nПодгорный јурттыҥ јанында Кадын кечире кӱрди тудар суракты база федерал кеминде јылдырып турус.\\nЧуйдыҥ јолында ээчий комплексти — Горно-Алтайск јаар барып јатканын кӧлӱктерди Маймага кирбей ле Майма јаар барганын база башка ӧткӱрер, Майманы кыйып барган 2,7 км јолды тудар иштер аэропорттыҥ јуугында улалганча. Бу комплексти тудары ӱч јылга ӧдӧри темдектелген.\\nБис Алтай Республиканы туристический кластер эдип ӧскӱрерге аҥылу учурлу «Горно-Алтайск — Артыбаш» деген јолды федерал ар-јӧӧжӧгӧ кийдирер тӱп-шӱӱлте эткенис. Ол јӧптӧлзӧ, бу јолды кичеерге ле тударга керектӱ акча федерал бюджеттеҥ чыгарылар.\\nСтроительстводо иштердиҥ кеми 2017 јылда, текши ороондо ло Сибирьде чилеп ок, јабызаган.\\nУлус јадар тураларды тударын алза, бис былтыр бу бӧлӱкте ӧзӱми 5% ашкан ас тоолу тергеелердиҥ тоозына киргенис (текши ороондо ло Сибирьде бу кӧргӱзӱ база јабызаган). Улус јадар текши кеми 140 муҥ кв м кире туралар тузаланарына табыштырылган, пландаганыс 111% бӱткен.\\nУлус јадар туралар тудары аайынча республика Сибирьде 1-кы јерге чыккан. Бис 2005 јылдагызынаҥ 4 катапка кӧп кв м туралар тутканыс. Ол ӧйлӧрдӧ бу кӧргӱзӱ аайынча СФО-ныҥ орто кӧргӱзӱзине де јетпей туратан болзоос, эмди чик јок акалап јадыс.\\nТура тудар 169 участокты инженерный инфраструктурала јеткилдеерге 44 млн салковой акча чыгарылган. 1 723 участок таҥынаҥ тура тударга кӧп балдарлу билелерге берилген.\\nСуула јеткилдеер ле суудаҥ корыыр иштерге 97 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Горно-Алтайскта сууны арутаар цех тудулган.\\n2017 јылда республикада «Формирование современной городской среды» деген программа ижин баштаган. Ол аайынча Горно-Алтайскта кӧп квартираларлу 7 тураныҥ јаны ла 3 јондык јер — Билениҥ сквери, Культураныҥ ла амыралтаныҥ каладагы паркында скейт-парк ла Мелиорация микрорайондо балдар спортко таскадынар ла ойноор јер јазалган. Анайда ок Jеҥӱниҥ паркында јазал иштер ӧткӧн. Программа аайынча иштерге чыгарылган акчаныҥ текши кеми 50 млн салковойдоҥ ажыра.\\nКӧп квартираларлу 27 турада капитальный ремонт ӧткӱрилген.\\nУлусты јадарга јеткерлӱ эски туралардаҥ кӧчӱрер программа аайынча 2017 јылда 105 јердеҥ 253 кижи јадар јаҥы јерлерге кӧчӱрилген. 2013 јылдаҥ бери бӱдӱрип келген бу программа тургуза ӧйдӧ токтогон. Оныҥ улаларына бис иженедис, бу федерал башкарудаҥ камаанду.\\n2017 јылда ӧскӱс 150 баланы јадар јерле јеткилдегенис, пландалганы 108 кижи болгон.\\nРеспубликаныҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын мындагы улуска аҥылап темдектеери керек јок деп бодойдым. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми кирелӱ бӧлӱгине, кезик категорияга кирип турган граждандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдерге бис јылдыҥ ла 1,5 млрд салковой кире акча чыгарадыс. Республикада јаткан эл-јонныҥ 62% јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ кандый бир бӱдӱмин алып јат.\\nОнойдо, туразы учун јалды ла коммунал јеткилдештерди тӧлӧӧргӧ акчала јӧмӧлтӧ эдилген јеҥилтелерлӱ улустыҥ тоозы 24,5 муҥ кижи болгон, кӧп балдарлу 5 400 биле балазына ай сайын болушту акча (пособие), 1,5 муҥ граждандар государстволык јӧмӧлтӧ болуш алган, республиканыҥ 16 300 кижизи 161 млн салковойдоҥ баазына турган эмдерле јеткилделген, 1 384 кижи бийик технологиялу медициналык болуш алган. Бу тооломды оноҥ до ары улалтарга јараар.\\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јуучылдыҥ билезиниҥ 3 кижизи, јуучыл керектердиҥ 4 ветераны, кенек 10 кижи ле, ӧрӧ айтканымла, 150 ӧскӱс јадар јерле јеткилделген.\\n2017 јылда медико-демографиялык кӧргӱзӱлер бисте база јарамыкту болгон. Су-кадыкты корыыр бӧлӱкте јолдыҥ карталарында темдектелген кӧргӱзӱлердиҥ ончого јуугы бӱткен.\\nАк-јарыкка туулган балдар аайынча Алтай Республика Россияныҥ тергеелери ортодо 5-чи јерде болуп, озочылдардыҥ тоозына кирген. Улустыҥ корогоныныҥ текши кӧргӱзӱзи јабызап јат, ол 9,6 промилле болгон, бу ӧткӧн јылдаҥ 4% јабыс. Канныҥ ла онкологиялык оорулардаҥ, чемет оорудаҥ, сынык-бычыктардаҥ, корондонгонынаҥ, јеткерлердеҥ, кол салынганынаҥ божогон улустыҥ тоозы астаган.\\nВрачтарла јеткилдеш бисте Россияныҥ ла Сибирьдиҥ орто кӧргӱзӱлеринеҥ бийик, јурт јерлерди алза — эки катапка бийик. Чокым оорулар аайынча кезик специалисттер једишпей турганы бар, је бу аайынча бис иштеп јадыс.\\nСу-кадыкты корыырыныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тудары ла тыҥыдары аайынча иш 2017 јылда улалган. Бис ыраак јаткан једерге кӱч Балыкчы јуртта эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле тудулган участковый эмчиликти тузаланарга табыштырганыс. Чолушман ӧзӧктиҥ јурттары тӱрген болуштыҥ эки јаҥы кӧлӱгиле јеткилделген.\\nБир канча ФАП-тар ишке табыштырылган: Майма аймактыҥ Карасук, Усть-Муны, Подгорное јурттарында, Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кайтанак јуртында, Чой аймактыҥ Уймень јуртында. Россияныҥ эҥ јаан јурты болгон Майманыҥ кӧп улус јаткан эки микрорайонында — Алгаирде ле Советский оромдо врачтыҥ эки офизин ачканыбыс.\\nЧамал аймактыҥ эмчилигин 2018 јылда инвестордоҥ садып алып јадыбыс, ороонныҥ президенти В. В. Путинниҥ јӧмӧгӧниле бу акча бюджетте салынган.\\nГорно-Алтайскта тӱрген болуштыҥ иштеген јери јаҥырта јазалган. Майма аймактыҥ эмчилигиниҥ ээчий бӧлӱгин тудары улалат. Кызыл-²зӧктӧ лӧ Чендекте участковый эмчиликтер, Улаганда аймактыҥ эмчилигин, Туньжада, Кебезенде, Jайлуда ФАП-тарды тудары темдектелген. Иогач јурттыҥ эл-јонын эмчилик болушла јеткилдеер, Урлу-Аспакта кӱйген ФАП-тыҥ ордына јаҥызын тудар сурактардыҥ аайына чыгарыс.\\nПеринатальный тӧс јерди (бала табар республикан тураны) јаҥырта тударын пландайдыс, бу улуска сӱрекей керектӱ тудум. Тургуза ӧйдӧ ол чыҥдый јазалдарла, бийик усту эмчилерле јеткилделген учреждение, республикада бала тапкан учуралдардыҥ 80% мында ӧдӱп јат.\\nАймактарга тӱрген медициналык болуштыҥ ондор тоолу кӧлӱктерин алганыс. Республика санитарный авиацияныҥ ӧзӱми аайынча программага кирген ле Россияныҥ президентиниҥ чике јакылтазы аайынча биске эмдиги ӧйдиҥ вертоледы берилген. 2016 јылда јӱк 10 учуштар эдилген болзо, ӧткӧн јылда 290 кижиниҥ, ол тоодо 31 баланыҥ јӱрӱмин санавиацияныҥ болужыла аргадаганыс.\\nБийик технологиялу медициналык болушты 1384 кижи алган, ол тоодо федерал клиникаларда — 700 кижи. Республикан эмчиликтиҥ врачтары нейрохирургия, онкология, јӱрек-тамырлардыҥ хирургиязы, травматология, ортопедия ла офтальмология деген ууламјыларла бийик технологиялу 472 операция эткен. Азыйда бис бу керегинде јӱк амадайтаныс.\\n2017 јылдагы иштиҥ турулталарыла Алтай Республика су-кадыкты корыыр бӧлӱкте государстволык политиканы бӱдӱрерине эткен јаан јӧмӧлтӧзи, Россия Федерацияныҥ эл-јонын корыырында једимдӱ ӧмӧ-јӧмӧ ижи учун Россияныҥ су-кадыкты корыыр министри Вероника Скворцованыҥ Быйанду самаразыла кайралдаткан.\\nJедимдерди темдектеп, су-кадыкты корыыр иште аайынча чыгатан эмди де кӧп сурактар барын мен оҥдоп-билип јадым, олор аайынча бис турумкай иштеп јадыс.\\nПрезидент темдектеген јаан учурлу иштердиҥ бирӱзи — текшиӱредӱлик организацияларда јаҥы јерлер тӧзӧӧри. Бу ишти бис турумкай ӧткӱредис. 2017 јылда Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ 260 бала ӱренер эски туразы чыныктап јазалган, эмди мында 7-чи школдыҥ баштамы класстары ӱренет.\\nJаҥырта јазалган кийнинде, сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде, Турачактагы школдыҥ 672 бала ӱренер корпузы ишке табыштырылган, чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде дезе, кыска ӧйгӧ тудулып, бу школдыҥ база бир бӧлӱги иштеп баштаган. Школды орныктырып јазаарга 378 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган, бу акчаныҥ кӧп сабазы Россияныҥ президентиниҥ јакыганыла федерал бюджеттеҥ берилген. Бӱгӱн бу республикада эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишкен, бастыра керектӱ не-немеле јеткилделген эҥ јаан школ болуп јат.\\nЧамал аймактыҥ Онос јуртында јаҥы школ ачылган, мында јеткер болуп, школдыҥ туразы кӱйген ле айалганы тӱрген тӱзедер керек болгон.\\nКоррекциялык школ-интернаттыҥ балдар амырап уйуктаар туразы јаҥырта јазалган. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Амур јуртындагы школдо јаҥыртулу иштер эдилген.\\nГорно-Алтайскта 9-чы гимназияныҥ школы чыныктап јазалган, бого керектӱ акчаны президент бойыныҥ Резервный фондынаҥ чыгарган. Ремонтко чыгарылган акчаныҥ текши кеми 30 млн салковойдоҥ ажыра.\\nКан-Оозында ла Владимировка јуртта школдор јаҥырта јазалат, Каракокшо ло Кайтанак јурттардыҥ школдорында, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Катанду јуртындагы балдардыҥ садында јаан ремонт иштер ӧдӧт. Улаган аймактыҥ Паспарты јуртында, Горно-Алтайсктыҥ Заимка микрорайонында јаҥы школдор тудулат. Jуук ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайскта 7-чи школды тударын баштаарыс.\\nАнайда ок Кош-Агаш аймактыҥ Джазатор јуртында, Шабалин аймактыҥ Камлак ла Чичке-Чаргы јурттарында школдор тудары, Jабаган јуртта баштамы школды, Боочы, Кара-Кујур ла Ӱстиги Апшыйакту јурттарда школдорды јаҥырта јазаары темдектелген.\\nJуук ӧйлӧрдӧ Шабалин јуртта балдардыҥ садында ремонт иштер башталар. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талду, Чамал аймактыҥ Эликманар, Кан-Оозы аймактыҥ Jабаган, Турачак аймактыҥ Иогач јурттарында школдор тудулар.\\n2018-2019 јылдарда Алтай Республикага 2 айдаҥ ала 3 јашка јетире балдар јӱрер ӱзеери јерлер тӧзӧӧргӧ федерал бюджеттеҥ 282 млн салковой акча чыгарылып јат. Кажызына ла 60 бала јӱрер балдардыҥ садтарын Кызыл-²зӧктӧ, Кӧксуу-Оозында ла Шабалинде тудары темдектелген. Республиканыҥ тӧс калазында 325 бала јӱрер балдардыҥ ӱч сады тудулар.\\nБистиҥ балдар јарамыкту айалгаларда ӱрензин ле олорго јеткер болбозын, курсагы чыҥдый болзын, транспортло, керектӱ ончо немеле јеткилделзин деп, бис ас эмес акча чыгарадыс.\\n2017 јылда культура бӧлӱкте јаан учурлу 56 керек ӧткӧн, ол тоодо орус албатыныҥ јайааныныҥ тергеелер ортодогы «Родники Алтая» деген фестивали, Кайчылардыҥ эл отоктор ортодогы курултайы, «Jиит јайалталар» деген республикан кӧрӱ, Бијениҥ телекейлик кӱнине учурлалган хореографиялык кӧрӱ, Музейдиҥ тӱни, Кеендик-санаттыҥ тӱни ле о. ӧ. Республиканыҥ Эл театры јаҥы алты ойын-кӧргӱзӱ белетеп, кӧрӧӧчилерге кӧргӱскен.\\nКеендиктиҥ ишчилериниҥ республиканыҥ тыш јерлериле јол-јорыктары кӧп болгон. Jашӧскӱримниҥ ле студенттердиҥ Сочи калада ӧткӧн 19-чы телекейлик фестивалинде Алтай Республиканыҥ адынаҥ турушкан «Алтайдыҥ кайчылары» деген ӧмӧликти аҥылап темдектеер кӱӱним бар.\\nКультураныҥ ла искусствоныҥ 184 ишчизи Алтай Республиканыҥ нерелӱ аттарыла, государстволык сыйларыла темдектелген, кӱндӱлӱ грамоталарла, быйанду самараларла кайралдаткан.\\nКультураныҥ учреждениелериниҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тыҥыдар иш улалган. Онойдо, Кан-Оозы јуртта культураныҥ тӧс јери јаҥырта јазалган, бу ишке акча анайда ок президенттиҥ Резервный фондынаҥ чыгарылган.\\nЧой аймактыҥ Сейка јуртында Культураныҥ туразын бӱдӱре тудар иш улалганча, быјыл бу тура иштеерине табыштырылар.\\nJуук ӧйлӧргӧ темдектелген иштердиҥ тоозында — Кӱпчегенде, Jаҥы Белтирде, Кара-Кујурда, Оносто, Телеҥит-Сортогойдо культураныҥ тураларын тудары ла јаҥырта јазаары.\\nЭмдиги телекейде јӱк санаа-сагышту, кӱчтӱ, спортчы, су-кадык нациялар чыдажып, ӧскӧ элдерле теҥ-тай маргыжар аргалу, оныҥ учун физкультураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱми бистиҥ тӧс иштеристиҥ тоозына кирип јат деп, президент В. В. Путин темдектеген.\\nӦткӧн јылда Алтай Республиканыҥ спортчылары спорттыҥ дзюдо (ӱскер улус ортодо), гребной слалом, самбо, рафтинг, јуучыл самбо, грек-рим кӱреш, полиатлон, спорттыҥ ориентированиези, армспорт деген бӱдӱмдеринде бийик једимдерге јеткен.\\nТелекейлик ле Европаныҥ чемпионаттарында ла первенстволорында бистиҥ спортчылар 21 медаль ойноп алган.\\nТаҥынаҥ дисциплиналарда ла текши зачетто Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпиондоры болуп чыккан рафтерлорыныҥ једимин аҥылап темдектеер кӱӱним бар.\\nЕвропаныҥ самбо аайынча маргаандарында алтын медальды Сӱмер Шалданов ойноп алган. Jуучыл самбо аайынча телекейлик кубоктыҥ чемпионы болуп Родион Асканаков, Вера Водолеева кышкы полиатлон аайынча телекейлик кубоктыҥ кӱлер јеҥӱчили болуп чыккан.\\nРеспубликада 13 спортзал иштеерге табыштырылган. Ӧткӧн јылда 17 спортзалды ла спорттыҥ 29 площадкаларын тудар иш улалган, база 20 спортзалды тудары темдектелген.\\nГорно-Алтайскта «Газпромныҥ» чыгарган акчазыла Спортивный акробатиканыҥ тӧс јери ачылган. Jӱстер тоолу балдар спорттыҥ бу сӱрекей јараш, олимпий бӱдӱмине Эл Курултайдыҥ депутады Г. П. Суминниҥ башкартузыла таскадынат.\\nМайма јуртта физкультураныҥ ла су-кадыкты орныктырар «Атлант» деген комплексти тудары улалганча, мында искусственный тошту јыл туркунына иштеер јер ле спорттыҥ ойноор бӱдӱмдериниҥ залы болор. Тоштыҥ ӧргӧӧзин ишке быјыл табыштырары темдектелет, бу республикада хоккейди ле фигурный јыҥылашты једимдӱ ӧскӱрер аргалар берер.\\nТергеебисте спорттыҥ кышкы бӱдӱмдерине — туу чанага, кышкы полиатлонго, јӱгӱрер чанага, хоккейге ле о. ӧ. јилбӱ јаанаганыла колбой, мен республикада Спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ тӧс јери деген аҥылу учреждение тӧзӧӧр шӱӱлтеге келгем, тургуза ӧйдӧ бу јанынаҥ иш ӧдӱп јат.\\nЭкономиканыҥ иш ��ӧлӱгин јӧмӧӧргӧ, 2017 јылда кооперацияныҥ, аргачылыктыҥ, јурт ээлем прозводствоныҥ ӧзӱмине тӧс ајару эдилген.\\nОнойдо, 88 млн салковойдоҥ ажыра акчага 128 микрозаймдар берилген, 30 млн салковойдоҥ ажыра акчага гарантиялар эдилген.\\nЛизингтиҥ јӧптӧжӱлериле јазалдар алган чыгымдардыҥ кезигин орныктырарга, электросетьтерге технологический колбу эдерге, школго јӱргелек балдардыҥ ӱредӱлик тӧс јерлерин тӧзӧӧргӧ 16 аргачы текши кемиле 15 млн салковойдоҥ ажыра субсидия алган.\\nКӱпчеген јуртта Албаты узаныжыныҥ тӧс јерин керектӱ јазалдарла јепсеерге ле устарды ӱредерге 3 млн салковой кире акча чыгарылган, бу федерал бюджеттиҥ акчазы.\\nПромышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ Россияда биригӱзиниҥ быјыл ӧткӧн съездинде РФ-тыҥ президенти инвестицияларга јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри, иштеер айалганы јарандырары, аргачылыкка эткен буудактарды јайладары аайынча башкарынар чокым шӱӱлтелер эдерге турганын угускан. Бойыстыҥ ижисте бис бу айдылганыла башкарынып јадыс. Республикада јарамыкту инвестициялык айалга тӧзӧӧри аайынча иш бир канча јылдарга улай турулталу ӧдӧт.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузы, Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ Россиядагы биригӱзи (Александр Шохин) ле Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ биригӱзиниҥ талалык бӧлӱги (Сергей Коротеев) ортодо ӱчјандай јӧптӧжӱ тургусканыс, ондо республикага инвестициялар келерин јилбиркедер јанынаҥ методикалык болуштыҥ ла чокым јӧмӧлтӧ керектер темдектелген.\\nБыјылгы јылдыҥ кочкор айында мен Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ӧзӱми аайынча федерал корпорацияныҥ генеральный директоры Александр Браверманла тушташкам. Бис республикага инвестициялар келерин, ол тоодо «МСП Банк» ажыра, јилбиркедер, јурт ээлемде кооперацияны јӧмӧӧр сурактарды шӱӱшкенис. Бу бизнестиҥ ӧзӱмине ӱзеери акча алар јакшынак аргалар, је кӧп неме аргачылардыҥ бойыныҥ кӱӱнинеҥ ле эрчиминеҥ камаанду.\\nИнфляция, ишјал, ишјоктор\\nИнфляцияныҥ кеми республикада — 1,6%. Бу Россияныҥ ла СФО-ныҥ орто кӧргӱзӱлеринеҥ јабыс.\\nЭл-јонго эткен јалду јеткилдештердиҥ кеми 7% киреге бийиктеген, бу кӧргӱзӱ ороондо азыйгы ла кеминде арткан.\\nИшчилердиҥ айлык орто ишјалы 4,8% бийиктеген ле 25 903 салковой болгон, эл-јонныҥ акча кирелтелери 4,2% ӧскӧн.\\n2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала РФ-тыҥ Конституциялык јаргызыныҥ јӧбин бӱдӱрип, бис МРОТ-ко (ишјалдыҥ эҥ јабыс кеми) районный коэффициентти ле процент кожулталарды кожуп тӧлӧйдис.\\nЧаган айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала МРОТ јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ 85% јеткен (13 285 салковой). 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала, јӧптӧлгӧн лӧ Президент колын салган јасак аайынча, ишјалдыҥ эҥ јабыс кемин јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине јетирип јат, айдарда, ишјалдыҥ эҥ ас кеми районный коэффициентле кожо республикада 15 628 салковой, Кош-Агашта дезе 26 муҥ салковой болор.\\nБу ишти бӱдӱрерге јаан кемдӱ акча керек — 1 млрд 200 млн ��алковой, ӧскӧ статьялар аайынча кату кымакайлаш эдип, бюджетте бу акчаны бис темдектеп салганыс. Адалган керектерге бис федерал бюджеттеҥ болуш алып јадыс — 151 млн салковой чыгарылган, база 251 млн салковойды сакыйдыс. Jе кандый да болзо, алынган ончо молјулар бӱдер.\\nИштеги рынокто айалга токынаган. 2053 кижи удурумга ла јаантайын иштеер ишле јеткилделген, 1134 кижи ӱредӱ ӧткӧн эмезе ӱзеери ӱредӱ алган, профориентацияны 6104 кижи ӧткӧн, 62 кижи аргачылык иш баштаарга акчала јӧмӧлтӧ алган. Бу кӧргӱзӱлер ӧткӧн јылдардагызынаҥ бийик.\\n2017 јылда бюджет јанынаҥ политика кемјӱлӱ болгон. Тӧс ајару јонјӱрӱмдик молјуларды, федерал ведомстволорло јӧптӧжӱлерди, президенттиҥ јарлыктарын бӱдӱрерине эдилген. Республика президенттиҥ јарлыктарында темдектелген ончого јуук кӧргӱзӱлерди, ол тоодо бюджет бӧлӱктиҥ кезик ишчилердиҥ ишјалын кӧдӱрери аайынча ишти бӱдӱрип чыккан.\\nБис таҥынаҥ иштеп алган кирелтелеристи 491 млн салковойго кӧптӧткӧнис, тергеениҥ государстволык тӧлӱзиниҥ кеми 5,4% јабызаган.\\nКӱндӱлӱ депутаттар, сесияныҥ ижинде турушкандар!\\nJетирӱмниҥ учында ӧткӧн јыл биске коомой эмес, једимдерлӱ јыл болгонын темдектеер кӱӱним бар. Ончого јуук кӧргӱзӱлер аайынча ӧзӱм темдектелген. Бис јаҥыс јерде турбаганыс, федерал тӧс јерле колбу тудуп, кӧп иштегенис, јаан учурлу бир канча объекттерди «кыймыктадып ичкерлеткенис», келер јылдыҥ ижине тӧзӧлгӧ салганыс.\\nТергеениҥ ӧзӱмине јӱрӱмдик учурлу кӧп баштанулар ороонныҥ президенти В. В. Путинниҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында јӱрӱмде бӱткен. Бойымныҥ адымнаҥ бистиҥ граждандарга быјылгы јылдыҥ тулаан айыныҥ талдаштарында эрчимдӱ турушканы ла ороонныҥ талдап алган јолын, государствобыстыҥ башчызын јӧмӧгӧни учун акту кӱӱнимнеҥ быйанымды айдадым.\\n2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинде президент Федерал Jуунга эткен баштанузын кыйуны ӧдӱп чыккан, ороонныҥ ичкери ӧзӱмин јылдарга ла онјылдыктарга темдектеп ууламјылаган деп бойы темдектеген. Jаҥныҥ ижиниҥ тӧс амадузы — «албатыны корыыры ла граждандардыҥ аргалу јадын-јӱрӱмин јеткилдеери» деп, ол айткан.\\nПрезиденттиҥ баштанузында тергеелик јаҥдардыҥ алдында тургускан иштерди бӱдӱрери аайынча пландар, јолдыҥ карталары тургуза ӧйдӧ АР-дыҥ башкарузында да, Эл Курултайда да белетелген ле јуук јылдарда бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјыларын шак бу тӧс документтер темдектеер.\\nМен эҥ учурлу ууламјыларды адайын:\\nграждандардыҥ акча-манат јанынаҥ айалгазын јарандырары ла эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгалары эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижерин јеткилдеери; су-кадыкты корыырыныҥ баштамы ӱйе-бӧлӱги улуска јуук болоры; автојолдорды тударыныҥ кемин бийиктедери; фермаларды, билелик предприятиелерди јӧмӧӧри, јурт ээлемди оноҥ ары ӧскӱрери; тергеени ӧскӱрери; экологиялык сурактары бӱдӱрери; ӱредӱликти јаҥырта тӧзӧӧри.\\nПрезиденттиҥ темдектеген бир де ууламјызы ајару јок артпас ла Ал��ай Республикада јӱрӱмде бӱдер.\\n2017 јылда бис тергеебистиҥ 2035 јылга јетире ӧзӱминиҥ стратегиязын јаҥырта јазаганыс ла оны быјылгы јылдыҥ башталарында јӧптӧгӧнис. Jаҥы стратегияда ӧзӱмисти «јажыл экономикага» тӧзӧлгӧлӧп, ар-бӱткенниҥ байлыктарын чебер тузаланып ӧскӱрерине эткенис.\\nБис, азыйдагы ла чылап ок, туристско-рекреационный комплексти, аш-курсак белетеер промышленностьты, јурт ээлемди, биофармацевтический, санаторно-курортный комплексти, јонјӱрӱмдик бӧлӱкти, эколого-экономикалык айалга јарамыкту болорын јеткилдеп, инфраструктураны ӧскӱрерис.\\nТемдектеген иштерди бӱдӱрери бистиҥ ончобыстаҥ — бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ, бизнестиҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузынаҥ ла бистиҥ улу орооныстыҥ кажы ла гражданининеҥ турулталу иш, каруулу болорын ла јӱрӱмди јакшы јаны јаар кубултарга ӧмӧ-јӧмӧ албаданарын некейт.\\nБис јаткан јерис граждандарга јуртаарга эптӱ, јарамыкту ла јеткер јок болзын деп, балдарыска ла баркаларыска оны корып аларга кичеенип иштеерис. Ӧмӧ-јӧмӧ иштезебис, бу амадубыска једерис деп, мен бӱдӱп јадым.","num_words":7017,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21370.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Коррупцияла тартыжу - altaicholmon\\nПутин коррупцияла тартыжарыныҥ 2020 јылга јетире Национальный планын јӧптӧгӧн.\\nОл министрлер кабинедин кезик категориялу ишчилердиҥ сый алар ээжизин јаҥыртсын деп јакыган.\\nРоссияныҥ Президенти Владимир Путин 2018-2020 јылдарга Коррупцияла тартыжарыныҥ национальный планын јӧптӧп турган јарлыкка кол салган.\\nПлан канайда бӱдӱп турганын аҥылу ишмекчи группа шиҥдеер.\\nОроонныҥ башчызыныҥ јарлыгында «РФ-тыҥ президентиндеги коррупцияла тартыжары аайынча Советтиҥ президиумына Коррупцияла тартыжар Национальный планда темдектелген иштердиҥ мониторингин ӧткӱрери аайынча ишмекчи группа тӧзӧӧр» — деп айдылат. Ишмекчи группаныҥ доклады јылдыҥ ла кӧрӱлер учурлу деп документте чокымдалат.\\nКоррупцияла тартыжарыныҥ стандарттарын јаҥыртары\\nПрезидент башкаруга коррупцияла тартыжарында темдектелген некелтелердиҥ, јарабастардыҥ ла кирелендириштердиҥ системазын јаҥыртсын деп јакарган.\\nКоррупцияла тартыжарыныҥ Национальный планында айдылганыла, министрлер кабинеди 2018 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире Госдумага мындый јасактардыҥ ӱлекерлерин белетеп табыштырар учурлу: государственный ла муниципал служащийлер јанынаҥ коррупцияла тартыжарыныҥ амадуларында темдектелген бир канча кирелендириштерди јӧптӧӧр. Jасактыҥ ӱлекерлеринде анайда ок государственный корпорацияларда (компанияларда), государственный бюджетный эмес фондтордо ло публично-правовой компанияларда, федерал государственный органдардыҥ алдында тургузылган амадуларды бӱдӱрерге тӧзӧлгӧн организацияларда иштеп тургандарга коррупцияла тарты��арыныҥ стандарттарын јаҥыртары темдектелер учурлу. Оноҥ ӧскӧ публично-правовой компаниялар, государственный корпорациялар (компаниялар) тӧзӧгӧн эмезе олорго кирип турган ээлем јондыктардыҥ ишчилерине коррупцияла тартыжарыныҥ стандарттары кийдирилер.\\nJасактыҥ ӱлекерлеринде Российский Федерацияныҥ государственный јамыларында ла Российский Федерацияныҥ субъекттериниҥ государственный јамыларында иштеп тургандар коррупцияла тартыжарыныҥ амадуларында темдектелген кирелендириштерди, некелтелерди ле јарабастарды бусканы учун каруулу болотоныныҥ аргаларын канайда јаҥыртары база темдектелер учурлу. Онойдо ок Путин кезик категориялу ишчилердиҥ сый алар аайын јаҥыртсын деп некеген.\\nJасактарга тӱзедӱлердиҥ база бир бӧлӱгин государствоныҥ башчызы 2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнине јетире белетезин деп темдектеген. Министрлер кабинедине байа коррупцияла тартыжарыныҥ амадуларында темдектелген јарабастарды, кирелендириштерди ле некелтелерди бусканын тап-эриктерди бусканына тӱҥейлештирер ээжилерди база белетеер керек. Оноҥ улам байа служащийлер службадаҥ эмезе ижинеҥ чыгартылар аргалу. Ороонныҥ башчызы јарабастарды, кирелендириштерди ле некелтелерди бусканы учун карууны јымжадар эмезе катуландырар айалгаларды чокымдары аайынча шӱӱлтелер сакыйт.\\nДепутаттарды каруузына тургузары\\nВладимир Путин парламентке 2018 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнине јетире Федерация Совединиҥ турчыларын ла Государственный Думаныҥ депутаттарын, јилбӱлериле тартыжуны аайлу-башту эдери ле болдыртпазы аайынча некелтелерди бӱдӱрбегени учун, каруузына тургузарыныҥ ээжизин јасакберим кеминде јӧптӧӧр суракты 2018 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 1-кы кӱнине јетире јӧптӧп салзын деген.\\nМындый ок некелте Ӱстиги Jаргыга ууландырылган.\\nГосударственный ла муниципал служащийлердиҥ јилбӱлериле тартыжузын токтодоры керегинде јасакберимниҥ некелтелерин канайда бӱдӱрип турганы аайынча шиҥжӱлердиҥ турулталарын Путин генеральный прокуратурадаҥ таҥынаҥ бойы алар.\\nПрезидент иштиҥ ле социальный коруланыштыҥ министерствозына бир айдыҥ туркунына государственный ла муниципал служащийлерди, јилбӱлериле тартыжузын токтотпогоны учун, каруузына тургузары аайынча методикалык шӱӱлтелер белетезин деген. Иштиҥ министерствозы Генпрокуратурала кожо јарым јылда бир катап јилбӱлер тартыжузын болдыртпазы керегинде јасактар канайда тузаланылып турганы керегинде јетирӱ эдер учурлу.\\nГосслужащийлердиҥ јилбӱлериле тартыжузын токтодоры\\nПутин башкаруга госслужащийлердиҥ јилбӱлериле тартыжузын токтодорына керектӱ ӱзеери аргалар тӧзӧзин деген. Мындый аргаларды ороонныҥ башкарузы генеральный прокуратурала, Ӱстиги јаргыла кожо 2018 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире белетеп салар учурлу. Анайда ок министрлер кабинедине Генеральный прокуратурала кожо РФ-тыҥ коррупцияла тарт��жары керегинде јасактарда некелтелерди бусканы учун административный карууга тургузары јарамыкту болор бо деген суракты шӱӱп кӧрӧр керек.\\nГосударстволык ишчилердиҥ јӧӧжӧзин шиҥжӱде тудары тыҥыыр\\nРФ-тыҥ башкарузы государстволык ишчилердиҥ јӧӧжӧзиниҥ тооломын элбедери керегинде суракты шӱӱп кӧрӧри јанынаҥ иштеер. Законды кыйбай, иштеп алган акча-манатла садып алганы јарталбаза, јӧӧжӧ ээзинеҥ айрылып, государствоныҥ кирелтези болор.\\n«Законло иштеген акча-манатка алынганын керелеп болбогон јӧӧжӧ (акча-манатты ла ӧскӧ дӧ баалу не-немени, сайраптыҥ јӧӧжӧзин кожо) Россия Федерацияныҥ кирелтезине кийдирилерин РФ-тыҥ башкарузы Генеральный прокуратураныҥ ла РФ-тыҥ Ӱстиги Jаргызыныҥ турушканыла кӧрӱп, јӧӧжӧниҥ тоозын элбедери аайынча јаҥы шӱӱлтелер белетеер» — деп, Национальный планныҥ пункт-бӧлӱктериниҥ бирӱзинде айдылган.\\nАнайда ок, Генпрокуратурага президенттиҥ администрациязыла ла Ӱстиги Jаргыла кожо јасактыҥ ӱлекерин белетеер јакылта эдилген. Ӱлекер «коррупция ууламјылу каршулу керек эткен эмезе серемјилеткен улустыҥ чыгымдарын шиҥжӱде тудуп, соҥында бу каршулу керектер шиҥжӱлелип илезине чыгарылганда, табылган јӧӧжӧни Россия Федерацияныҥ кирелтезине кийдирери» керегинде болор учурлу. Бу бӧлӱк аайынча доклад быјыл кӱчӱрген айга јетире белетелер керек.\\nОрганизацияларга јӧмӧлтӧлӱ гранттар\\nНациональный планныҥ база бир бӧлӱги коррупцияла тартыжарында ӱредӱ ле шиҥжӱ иштер ӧткӱрерине ууламјыланган. Мында айдылганыла, «коррупцияла тартыжары јанынаҥ граждандарды ӱредери, антикоррупционный кӧрӱм-байлыктарды таркадары ла коррупцияла тартыжарын билим ажыра јеткилдеери» јанынаҥ јакшы иштеген организацияларды гранттарла јӧмӧӧр. Мыныла коштой, Минюст ла ӧскӧ дӧ профильный ведомстволорго Уставтарында коррупцияла тартыжар НКО-лорды, олордыҥ бӱдӱрип турган ижи Уставта айдылганына келижип турганы аайынча мониторинг ӧткӱрери јакарылган.\\nЭэчиде, РФ-тыҥ Минкультуразы «коррупцияла тартыжарына керектӱ реклама јазаар, СМИ ле јонјӱрӱмдик колбулар тудар эҥ артык специалисттерди» јонјӱрӱмдик рекламаныҥ турултазын бийиктедерге бириктире тартарына иштер ӧткӱрер. Онойдо ок албаты-јонго коррупция ол јаан каршу болгонын јетирери аайынча кандый ла эп-аргалар табар учурлу. Бу бӧлӱк быјылгы јылдыҥ јаҥар айыныҥ1-кы кӱнине јетире белетелер керек.\\nАдалган документте анайда ок государстволык закупкалардыҥ баазы 50 млн. салковойдоҥ ло муниципал закупкалардыҥ баазы 5 млн салковойдоҥ ӧрӧ болзо, јонјӱрӱмдик шӱӱжӱлер кыйалтазы јоктоҥ болоры керегинде айдылат.\\nРФ-тыҥ башкарузына «государстволык ла муниципал керексиштерди јеткилдеерге товарлар, иштер, јеткилдештер садып аларда, эҥ ас баазы келиштире 50 млн салковой ло 5 млн салковой болзо, мындый јонјӱрӱмдик шӱӱжӱлерди ӧткӱрери керектӱзи керегинде шӱӱлтелерин 2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнине јетире белетеер јакылта эдилген.\\nНациональный план аайынча государственный ла муниципал контракттарды бу садулар учун каруулу чиновниктерди, олордыҥ эш-нӧкӧри, јуук тӧрӧгӧн-туугандары башкарып турган компания-субподрядчиктерле тургуспазы керегинде сурак кӧрӱлери темдектелген. Бу тизим 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнине јетире белен болоры айдылат. Анайда ок Генпрокуратурага РФ-тыҥ КоАП-ныҥ 19.28 тизимиле (юридический лицоныҥ адынаҥ јасакка келишпес сый бергени) карууга тургузылган компаниялардыҥ тооломын тӧзӧӧр чыдулар берилет. Андый компаниялар госсадуныҥ текши јетирӱлик системазына кийдирилер.\\nНациональный планныҥ 2018-2020 јылдарда коррупцияла тартыжар бӧлӱгинде госзакупкалардыҥ туружаачыларына – јакылта береечиге ле бӱдӱреечиге ӱзеери некелтелер эдилген. Документтиҥ база бир бӧлӱгинде айдылганыла, госсаду ӧткӱрер чиновниктердиҥ ижин «поставщиктерге (подрядчиктерге, бӱдӱреечилерге) јастыра штраф, пеня тӧлӧӧрин бодыртпас амадула» шиҥжӱлеерин тыҥыдары керегинде бичилген.","num_words":1767,"character_repetition_ratio":0.092,"word_repetition_ratio":0.019,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21909.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Биле бек — ороон бек - altaicholmon\\nБиле бек — ороон бек\\nТоолу кӱндер кайра 5-чи бастырароссиялык «Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанныҥ тӧзӧмӧл комитединиҥ јууны ӧткӧн лӧ ондо адакы турулталар кӧрӱлген, лауреаттардыҥ ады-јолдоры адалган. Россияныҥ башка-башка талаларынаҥ «2020 јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргаанда 89 биле јеҥӱчил болуп чыккан. Бу јаан кӧрӱ-маргаанда 3 муҥга јуук биле туружып, јеҥӱчилдиҥ бийик ады учун мӧрӧйлӧшкӧн.\\n«Јылдыҥ билези» кӧрӱ-маргаанды Россия Федерацияныҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерствозы ла уур-кӱч айалгага кирген балдарды јӧмӧп-болужып турган фонд быјыл бежинчи катап «Мениҥ Тӧрӧлим — мениҥ билем» деген кычырула белетеп ӧткӱрген.\\nБастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ амадузы — јондыкта тоомјылу, иштеҥкей, јаҥжыгуларына, чӱм-јаҥына тайанып, бала-барказын ак-чек, азыраган ада-энезин тооп, ӱредӱде, јӱрӱмде чек ле эрчимдӱ туружып јӱрзин деп таскадып јаткан билелердиҥ тоомјызын кӧдӱрери. Ондый јозокту билелердиҥ јакшынак ченемелиле текши эл-јонды таныштырар амадула бу кӧрӱ-маргаан ӧткӱрилет.\\n«Јылдыҥ билези» деген кӧрӱ-маргааан онойдо ок, оны белетеп ӧткӱрип тургандардыҥ шӱӱлтезиле, билелик байлыктыҥ учурын ла ада-энези азырап јаткан балдары учун каруулу болорын керектӱ кемине кӧдӱрери. Ончо јакшы, јарамыкту, ичкери јолына керектӱ ӱредӱни, тас-камалды балдар ада-энезинеҥ, билезинеҥ алат. Биледеги айалга, амыр-энчӱ, бой-бойын тооп, јӱрӱмде болужып-јӧмӧжип јӱретени база ла биледеҥ јолын алат.\\nБыјыл бу јаан учурлу кӧдӱриҥи коронавирусла колбой аҥылу айалгада ӧтти, оныҥ бир канча бӧлӱги онлайн режимле ӧткӧн.\\nАлтай Республикадаҥ быјыл баштапкы катап «Јылд��ҥ билези» кӧрӱ-маргаанда эки биле јеҥӱчилдер болуп чыкты. Онойып, «Јылдыҥ билези» деген ууламјы-номинацияда Горно-Алтайсктаҥ Никита Константинович ле Сабина Мелисовна Ковалевтордыҥ, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыда Кош-Агаш аймактаҥ Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтордыҥ билелери — јеҥӱчилдер!\\nБыјыл тергеелик кеминде ӧткӧн кӧрӱ-маргаанда Горно-Алтайсктаҥ, Чамал, Шабалин, Оҥдой, Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы, Чой, Турачак, Майма, Улаган аймактардаҥ 15 биле турушкан ла олордыҥ 5-зи јеҥӱчилдер болгон.\\nЛауреаттарды учурлу јеҥӱлериле, једимдериле уткуп кайралдаары кӱстиҥ учкаары ӧдӧр деп темдектелет. «Јылдыҥ билези, Россия, 2020 јыл» деп адалган нацио-нальный бичик-летопись кепке базылып чыгарылар, оныҥ баштапкызында јеҥӱчил билелер, экинчизинде — кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачылары јарлалар.\\nБастырароссиялык кӧрӱ-маргаан 2016 јылдаҥ ала «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле», «Кӧп балдарлу биле», «Јурт јерде јаткан биле», «Јиит биле» ле «Россияныҥ алтыны» деген номинацияларла ӧткӱрилет. Эксперттер билелердиҥ портфолиолорын, визитный карточкаларын ла тӧрӧл јериниҥ јонјӱрӱмдик ижинде эрчимдӱ туружып тургандарын баалап кӧргӧндӧр.\\nКычыраачыларды Горно-Алтайсктаҥ бу ууламјыда јеҥӱчил болуп чыккан Ковалевтордыҥ нак ла иштеҥкей билезиле, ижинде, јондыкта, јайаандыкта, ӱредӱде, спортто јеткен једимдериле, јеҥӱлериле таныштырадыс.\\nБу билениҥ айыл-јурт тӧзӧгӧнинеҥ ала тыҥ јаан ӧй ӧтпӧгӧн дӧ болзо, је олордо бойлорыныҥ јозок алгадый јакшынак јаҥжыгулары артыгынча деп айдарга јараар. Ӱч јыл эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан Ковалевтор, темдектезе, чыккан кӱндерди, байрамдарды ӧткӱретенин, јондык учурлу керектерде туружатанын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, бир јӧпкӧ келет. Оныҥ кийнинде билелик јуунда бирлик јӧп чыгарып, ончозы теҥ-тай, тӧзӧмӧлдӱ, эрчимдӱ белетенип јадылар.\\nБилелик јаҥжыгуларынаҥ олордыҥ спортло, физкультурала бек најыда болгонын, су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжи-некелтелерин баштапкы, тӧс јерде тургузып јатканын аҥылап темдектегедий. Сабина Мелисовна алкы бойы јеҥил атлетикада, рафтингте, «Лыжня России» деген бастырароссиялык маргаандардыҥ чанала јӱгӱрер бӱдӱминде, полиатлондо Алтай Республикада, Алтай крайда јаантайын байгалу баштапкы јерлерге јолду чыгат. Онойдо ок Сабина Мелисовна республиканыҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындарында, 2015 јылда Кош-Агашта ӧткӧн финалында јеҥил атлетикада 800 ле 1500 метрге јӱгӱриште јеҥӱчил јерлер алган, 2017 ле 2019 јылдарда мындый ок маргаандарда Горно-Алтайскта база медальдарла кайралдаткан. ГТО-ныҥ комплексный нормативтерин табыштырары аайынча ӧткӧн бастырароссиялык фестивальда база јеҥӱчил болгон. 2015-2016 јылдарда рафтингле Кадын сууда болгон маргаандарда једимдӱ турушкан. Ол спорттыҥ узына кандидат. Курганда 2016 јылда Россияныҥ бу бӱдӱмле болгон кубогында кӱндӱлӱ ӱчинчи јерге чыккан. 2017 јылда база мындый ок једимге јеткен.\\nНак ла јиит билениҥ ээзи Никита Константинович дезе талада ады-јолы танылу, јарлу волейболисттердиҥ бирӱзи деп јолду адалат. Ол волейболло эл университеттиҥ уулдар ортодо командазыныҥ капитаны. База баскетболло Россияныҥ студенттериниҥ ассоциациязыныҥ клубтарыныҥ чемпионадыныҥ этап-бӧлӱктериниҥ јеҥӱчили болуп јат. Ол волейболло республикада, Сибирьде ле Ыраак Кӱнчыгышта студенттердиҥ команда-лары ортодо болуп турган башка-башка маргаандардыҥ јаантайын туружаачызы ла јеҥӱчили. Ол јаан улустыҥ баштапкы разрядыныҥ нормативин бӱдӱрген. Никита Ковалев каланыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ иштеги ӧмӧликтери ортодо футболло, волейболло, конекло јарыжары, база сууда эжинери аайынча ӧдӱп турган маргаандарында јаантайын јилбиркеп ле эрчимдӱ туружат.\\nНак биледе эки јашту эрке-торко Анастасия деп кызычак ӧзӧт. Ада-энези Анастасияга чӧрчӧктӧр кычырып, кабай кожоҥдор кожоҥдоп, эркеледип чыдадат. Ада-энези спортчылар, јондык керектердиҥ туружаачылары, айдарда, кызычагы да олордыҥ јолыла барарында алаҥзу јок…\\n«Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле»\\n«Јылдыҥ билези» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјызында јеҥӱчилдер Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтордыҥ билези Эре-Чуйда эзен-амыр, эҥке-тоҥко јуртап јат. 28 јылдыҥ туркунына эптӱ-јӧптӱ јуртап келген бу биле ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын чебер улалтып апарат. Олор энчи-байлыкты чеберлеери, байгызары јанынаҥ јаан ла каруулу ишти билгир ӧткӱрет. Учуры јаан ууламјыда Эре-Чуйдыҥ јаан ла нак билези јолду чыккан деп айдар керек. Билениҥ јааны Ермурат Ерсаинович јурт ээлемде иштеп јат. 1993 јылда ол бойыныҥ крестьян ээлемин тӧзӧп, иштеп баштаган. Оныҥ башкарып турган ээлеми аймакта озочыл аргачылык ээлемдердиҥ тоозында адалат. Ӧмӧлик 2009 јылда аймак кеминде ӧткӧн мӧрӧйдӧ туружып, 3-чи степеньдӱ дипломло кайралдаткан эди. Онойдо ок олордыҥ ӧмӧлиги јеткен једимдери, јарамыкту ижи учун Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Бу биле спорттыҥ, физкультураныҥ чындык најылары деп аҥылап темдектеер керек.\\nБилениҥ јааны шахматла, волейболло, столдо ойноор теннисле јилбиркеп јат. Самболо тазыктырынат, домбрала јакшы ойноп јат. Аймакта, онойдо ок јуртта ӧдӱп турган культураныҥ байрамдарында, кӧдӱриҥилеринде јаантайын эрчимдӱ туружат.\\nГульжан Нуршаровна 16 јылдыҥ туркунына таҥынаҥ аргачы болуп, ак-чек ле једимдӱ иштеп јат. Оныҥ бойыныҥ аш-курсак садар магазини бар. Једимдӱ ижи база кӧп тоолу кайралдарла темдектелген. Ачык-јарык, јалакай кылык-јаҥду Гульжан Нуршаровна тӧрӧл јуртында ла аймагында ӧдӱп турган јонјӱрӱмдик учурлу керек-јарактарды јаантайын јӧмӧйт. Кирелӱ јаткан билелерге, онойдо ок јаан јашту улуска керектӱ аш-курсакла, эдим-ту��умла болужын јетирет. Улустыҥ кӱӱнин кӧрӧр, аайлаар кӱӱнзек, ченемели байлык аргачы. Темдектезе, ол «Балдарды школго јууйлы», «Јакшы керектердиҥ неделези», «Биле билеге болужат» деген килемјилик акцияларда эрчимдӱ туружып, аймактыҥ эл-јонына јаантайын болужып-јӧмӧп јӱрет. Алкы бойы кӱӱге јайалталу, оныҥ учун домбрала јакшы ойноп јат. Иштеҥ чӧлӧӧ ӧй келишкенде, кӧктӧнӧрин ле тӱӱнерин сӱӱйт.\\nЕрмурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтор Рустам, Гульфат, Жаксылык деп балдарын азырап-ӱредип чыдаткан. Јаан уулы Рустам Новосибирскте архитектурно-строительный институтты божоткон, Белград калада инженер-технолог болуп иштейт. Домбрала ойноорго јилбиркеп јат. Ортон кызы Гульфат база ла Новосибирскте аграрный институтта логистиктиҥ ӱредӱзин алган. Таҥынаҥ фирмада логист-товаровед. Кожоҥдоор, бијелеер, домбрала ойноор јайаан јайалталу.\\nЭҥ кичинек кактанчы алып баатыр тургуза ӧйдӧ 8-чи класста ӱренип јат. Жаксылык аймак, талалар кеминде бастырароссиялык, онойдо ок калыктар ортодогы кӱӱлик-ойноткылардыҥ «Домбра» деген кӧрӱ-маргаандарыныҥ јеҥӱчили болуп, ады-јолы јаантайын адалат. Оныҥ таскадаачызы адазы Ермурат Ерсаинович ле домбрала ӱредӱчизи Арнагуль Кумаевна. Жаксылык кӧп тоолу дипломдорло, грамоталарла јолду кайралдаткан. Ол, темдектезе, домбристтердиҥ Уфада ӧткӧн кӧрӱ-маргаанында јеҥӱчил болуп чыккан. Казахстанда Усть-Каменогорскто ӧткӧн «Самгау» деген кӧрӱ-маргаанда једимдӱ турушкан.\\nБу билениҥ балдары школдо, јуртта, аймакта ӧдӱп турган Чага байрамда, Наурызта, Масленицада јаантайын туружат. Онойдо ок Билениҥ, Балдарды корыырыныҥ, Энениҥ кӱндеринде, Јаан јаштулардыҥ айлыгында кӱӱнзеп туружадылар.\\nАда-энези балдарын бойлорыныҥ ак-чек ле јозокту јӱрӱми ажыра таскадып, ӱредип салганы оморкодулу. Балдары јаандарыныҥ, ада-энелериниҥ ук-тӧзиле улалып келген энчи-байлыгын улалтып, бойыныҥ албатызыныҥ ла билезиниҥ культуразыла, јаҥжыгуларыла таныштыруны кӱӱнзеп апарат.\\nБу нак ла јаан биле билелик байрамдарга кӱӱнзеп, амадап келип туружат. Олор домбразыла ойноп, казах композиторлордыҥ «Кюи и кьюи» деген албаты кожоҥдорын акту кӱӱндеринеҥ кожоҥдогылайт. Биле бойыныҥ јаҥжыгуларыла ырыс-кежиктӱ, ичкери јолду деп айдарга јараар.\\nМынаҥ озо јылдарда «Јылдыҥ билези» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчилдери ле талада билелик ууламјы аайынча кӧдӱриҥилердиҥ эрчимдӱ туружаачылары: Кош-Агаш аймактаҥ Исак Демидович ле Саблан-Антонида Саблаковтор (2019 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыда јеҥӱчил) тӧрӧл аймагыныҥ ла республиканыҥ јӱрӱминде эрчимдӱ туружат. Саблан-Антонида алтай кеп-кийим кӧктӧӧчи јаан ус, онойдо ок кӱӱлик ойноткыларла ойноп јат;\\nЧамал аймактаҥ Владимир Михайлович ле Ольга Степановна Васиндер (2018 јыл, «Россияныҥ алтын билези» деген ууламјыда јеҥӱчил) јылдыҥ ла јаҥжыкканы аайынча аймакта ��дӱп турган «Баланы школго белете» деген акцияда, онойдо ок Чамал аймактыҥ УСПН-зыныҥ ӧткӱрип турган профилактикалык кӧдӱриҥилеринде улай ла эрчимдӱ туружат. Владимир Михайлович ле Ольга Степановна Чамал аймактыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ турчылары ла «Мӧҥӱн волонтерствоныҥ» чыгартулу улу-зы.\\nКош-Агаш аймактаҥ Петр Николаевич ле Надежда Ухановтордыҥ билези (2017 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деп ууламјыда јеҥӱчил) бойыныҥ аймагында ла талада ӧдӱп турган калыктыҥ ончо байрамдарыныҥ эрчимдӱ туружаачылары. Петр Николаевич «Јаҥар» деген фольклорлык клубтыҥ эрчимдӱ туружаачызы.\\nУлаган аймактаҥ Петр Иосифович ле Анастасия Моисеевна Сандяевтердиҥ билези (2016 јыл, «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген ууламјыныҥ јеҥӱчили) аймактыҥ јондык-культуралык јӱрӱминде акту кӱӱндеринеҥ јилбиркеп, эрчимдӱ туружадылар.","num_words":2490,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15961.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jурт ээлемниҥ ле патентный системаныҥ турумкай ӧзӱмине - altaicholmon\\nJурт ээлемниҥ ле патентный системаныҥ турумкай ӧзӱмине\\nКочкор айдыҥ 14-чи кӱнинде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизиниҥ ээчиде јууны парламенттиҥ спикери Владимир Тюлентинниҥ башкарганыла ӧткӧн.\\nJуунныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ депутаттары, АР-дыҥ Башкарузыныҥ турчылары, федерал службалардыҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ ле организациялардыҥ башкараачылары, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы ла ӧскӧ дӧ улус турушкан.\\nТӧргиниҥ јуунында тӧрт сурак кӧрӱлген. Баштапкы суракла — АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизиниҥ 2016 јылдыҥ сыгын айыныҥ 21-чи кӱнинде чыккан «Алтай Республикада јуртээлемдик учурлу јерлердиҥ мелиорациязыныҥ ӧзӱми керегинде» 93-чи таҥмалу јӧбин ле 2016 јылдыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнинде чыккан «Алтай Республиканыҥ «Jурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик продукцияныҥ, сырьеныҥ ла аш-курсактыҥ рынокторын аайлаштыра башкарары» деген государственный программазыныҥ «Технический ле технологический модернизация» деп подпрограммазын бӱдӱрери керегинде» 21-чи таҥмалу јӧбин шиҥжӱдеҥ уштыыры керегинде. Бу сурактарла АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ ордынчызы Наталия Табакаева ла парламенттиҥ аграрный политика, экология ла ар-бӱткенди тузаланары ааайынча комитединиҥ председатели Василий Манышев јетирӱлер эткен.\\nНаталия Табакаеваныҥ айтканыла, «Россияныҥ јуртээлемдик учурлу јерлериниҥ мелиорациязыныҥ 2014-2020 јылдарга ӧзӱми» деп адалган федерал адылу программаны бӱдӱрерге болуп, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы «Алтай Республиканыҥ јуртээлемдик учурлу јерлериниҥ мелиорациязыныҥ 2015-2020 јылдарга ӧзӱми» деп подпрограмманы јӧптӧгӧн болгон. Бу подпрограмма Алтай Республиканыҥ «Jурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик продукцияныҥ, сырьеныҥ ла аш-курсактыҥ рынокторын аайлашты��а башкарары» деген государственный программазына кирген. 2015-2017 јылдардыҥ туркунына подпрограмманыҥ иш-керектерин бӱдӱрерине федерал ла республикан бюджеттердеҥ 25 миллион салковойдоҥ кӧп акча чыгымдалган.\\nОноҥ министрдиҥ ордынчызы акча-манат јылдар сайын кандый ууламјыларла тузаланылганы керегинде јартамал эткен. Бастыра гидромелиоративный иштерди јурт ээлемниҥ товарэдеечилери Кош-Агаш аймактыҥ јеринде ӧткӱрген. Олордо кыралар сугарар аҥылу техника садып аларына акча-манат јетпезинеҥ, иш бийиктей ле кыра ижин ӧткӱрерине чочыдулу јерлерде ӧткӱрилип турганынаҥ улам ол иштерди ӧткӱрери тургуза ӧйдӧ кӱчке келижет. Оныҥ да учун ол јерлерде иштеп тургандардыҥ кирелте алар аргалары кирелӱ болот. Мыныла колбой јурт ээлемниҥ товардэдеечилерине кредиттерди эмезе заемный акча-манатты тузаланарга келижет.\\nГидромелиоративный иштер аайынча 2018 јылда бӱдӱретен деп темдектелген иш — кыралар сугарар «Фрегат» деген техниканы садып алып, тургузып ла иштедип баштаган соҥында 200 гектар мелиоративный јерлерди сугарарын ӧткӱрер. Анайда ок Наталия Табакаева культуротехнический, агромелиоративный, фитомелиоративный ла ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча иштерге кандый госјӧмӧлтӧ эдилери керегинде јартамал эткен.\\n«Алтай Республиканыҥ «Jурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик продукцияныҥ, сырьеныҥ ла аш-курсактыҥ рынокторын аайлаштыра башкарары» деген государственный программазыныҥ «Технический ле технологический модернизация» деп подпрограммазын бӱдӱрери керегинде» јӧп јанынаҥ айтса, доклад эткен кижиниҥ айтканыла, бу подпрограмма 2013 јылдаҥ ала иштеп баштаган. 2013-2017 јылдардыҥ туркунына бу подпрограмманы бӱдӱрерине јурт ээлемниҥ товарэдеечилерине текши кеми 151691,7 муҥ салковой субсидия акча берилген. Беш јылдыҥ туркунына текши баазы 573,6 миллион салковой 1270 единица техника, башка-башка бӱдӱмдӱ 281 трактор, аш јуунадар 3 комбайн, 280 пресс-подборщик ле оноҥ до ӧскӧзи садып алылган.\\nВасилий Манышев бойыныҥ докладында темдектегениле, ол јӧптӧрдӧ айдылган шӱӱлтелер республиканыҥ экономиказыныҥ аграрный бӧлӱгиниҥ турумкай ла бир аай ӧзӱмин јеткилдеерине ууландырылган болгон. Ол шӱӱлтелерди јаҥныҥ ла башкартуныҥ органдары једимдӱ бӱдӱрет, иш-керектер акча-манатла ӧйинде ле керектӱ кеминде јеткилделет — бистиҥ арга-кӱчиске келиштирте. «Программаны бӱдӱргениниҥ шылтузында Таркатыда сугарылып турган јерлердиҥ кемин пландалганы аайынча 1000 гектарга јетирер арга болгодый болзо, онызы Кош-Агаш аймакта мал-аштыҥ азыралын арбынду белетеп алар арга берер» — деп, Василий Манышев айткан.\\nДокладтар эткендердиҥ кийнинеҥ парламентарий Укмет Альпимовтыҥ темдектегениле, бистиҥ тергееде јуртээлемдик учурлу јерлердиҥ мелиорациязы аайынча элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилген. Jе ол ок ӧйдӧ Кош-Агаш јурттыҥ эл-јоныныҥ курч сурагына ајару эдер керек деген: мында 10 муҥ кижи јуртайт, је бу улуста мал-ашка азырал белетеер јерлер јок.\\nГеннадий Сумин коллегазыла јӧпсинип, јетирӱлер элбеде эдилгенин темдектеп, јурт ээлемниҥ техниказын садып алары аайынча акча-манатка шиҥжӱни тыҥыдар керек деп шӱӱлте эткен. Оныҥ айтканыла, техника садып аларына ас эмес акча ууландырылат, оныҥ да учун бу программаны бӱдӱрериниҥ уч-турулталары керегинде суракты тургузар керек. Оноҥ ӧскӧ кезик улус чыгарылган ол акча-манатты салымныҥ сыйы деп кӧрӧт.\\nТӧргиниҥ турчылары 2016 јылдыҥ кандык айыныҥ 15-чи кӱнинде јарадылган 21-чи таҥмалу ӧрӧ адалган јӧпти шиҥжӱдеҥ уштыырын бирлик ӱнле јараткан.\\nАР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧргизиниҥ 2015 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20-чи кӱнинде јарадылган «Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде калан саларыныҥ патентный системазы керегинде» јасагын бӱдӱрериниҥ аайы керегинде» 24-чи таҥмалу јӧбин бӱдӱрери канайда ӧткӧни керегинде јетирӱлерди АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова ла парламенттиҥ акча-манаттыҥ, каланныҥ ла экономиканыҥ политиказы аайынча комитединиҥ председатели Сергей Ефимов эткен.\\nОльга Завьялованыҥ јетирӱзиле, 2016 јылда 68 таҥынаҥ аргачыларга 93 патент берилген болзо, 2017 јылда 118 таҥынаҥ аргачыларга 169 патент берилген ле калан јуунтылардыҥ кеми 1457 муҥ салковой болгон. 2017 јылда эҥ ле кӧп патенттерди Турачак, Чамал аймактардыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ таҥынаҥ аргачылары алган. Бу муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ берилген патенттердиҥ ӱлӱӱзи 70 проценттеҥ кӧп болгон.\\nСергей Ефимовтыҥ эзеткениле, 2013-2015 јылдарда калан саларыныҥ патентный системазы бистиҥ тергеениҥ таҥынаҥ аргачылары ортодо элбеде тузаланылбаган учун калан саларыныҥ патентный системазы парламенттиҥ Тӧргизиниҥ 2015 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20-чи кӱнинде ӧткӧн јуунында кӧдӱрилген болгон. Ол сурак аайынча јӧп чыкканынаҥ бери беш јыл ӧтти. Бу ӧйдиҥ туркунына ол патентный система аргачылар ортодо элбеде тузаланылат, онызын чокым тоолор керелейт деп, парламентарий темдектеген. 2013 јылда калан саларыныҥ патентный системазын тузаланарда, АР-дыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ бюджеттерине патенттердиҥ баазы учун тӧлӧгӧн акчаныҥ кеми јӱк ле 184,06 муҥ салковой болгон болзо, 2017 јылда бу тоо 1457 муҥ салковойго јетире кӧптӧгӧн.\\nСергей Ефимовтыҥ айтканыла, иштиҥ кажы ла бӱдӱмине патент алары керектӱзиле, страховой взносторго патенттиҥ баазын јабызадар арга јок болгоныла колбой, муниципалитеттер мында уур-кӱчтерге туштап турганын темдектейт. Муниципалитеттер, аргачылар, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, ӧскӧ дӧ субъекттер экономикалык иштиҥ бӱдӱмдериниҥ тооломын элбедери, аргачылар јыл туркунына алгадый деп темдектелип турган кирелтениҥ кемин јабызадары керегинде шӱӱлтелер эткендер. Бу сурактар аайынча кӧп тоолу јасакчы баштаҥкайлар Госдумага келип баштаган. Ол баштанулардыҥ шылтузында 2015 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 13-чи кӱнинде «РФ-тыҥ Калан кодексиниҥ баштапкы бӧлӱгиниҥ 12-чи тизимине ле экинчи бӧлӱгине кубулталар кийдирери керегинде» 232-ФЗ таҥмалу федерал јасак јарадылган. Ол РФ-тыҥ Калан кодексиниҥ 346.43 тимизине аргачылык иштиҥ 16 јаҥы бӱдӱмдерин кийдирген. Эмди ӧрӧ айдылган патентный системаны ол бӱдӱмдер аайынча тузаланар арга тӧзӧлгӧн.\\nФедерал јасакберимде мындый кубулталар болордо, «Алтай Республиканыҥ јеринде калан саларыныҥ патентный системазы керегинде» республикан јасакка база кубулталар кийдирилген. Ол кубулталарла, аргачылар јыл туркунына алгадый деп темдектелип турган кирелтениҥ кемин бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јеринде 10 процентке јабызадары темдектелген. Мыныла колбой, бу сурак шиҥжӱдеҥ уштылган.\\nВице-спикер Михаил Терехов парламенттиҥ Тӧргизиниҥ «АР-дыҥ алтынчы катап тудулган Эл Курултайыныҥ 32-чи сессиязын ӧткӱрери керегинде» јӧбине кубулталар эдилгени јанынаҥ јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, келер сессияда кӧрӱлетен сурактардыҥ тоозынаҥ эки сурак уштылган ла ӱзеери ӱч сурак кийдирилген. Келер сессияда бастыра 16 сурак шӱӱжилип кӧрӱлер.\\nАнайда ок Тӧргиниҥ турчылары АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаары керегинде јӧп јараткан.","num_words":1780,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.081,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22125.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кандый бир бузуштар јогынаҥ… - altaicholmon\\nСыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде тергеебисте јаан талдаштар ӧткӧн. Эл-јоныс Алтай Республиканыҥ башчызын ла Эл Курултайдыҥ депутаттарын талдаган.\\nТалдаштар ӧткӱрер участокторго 77 муҥнаҥ кӧп кижи келген. Бу республиканыҥ ӱнбереечилериниҥ 47,8 проценти болуп јат.\\n«Талдаштар» ГАС системада јарлалган јетирӱлер аайынча башчыныҥ талдаштарында јеҥӱни республиканыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин алат. Бюллетеньдердиҥ јарымызынаҥ кӧби чоттолгон ло олордыҥ 58,82 проценти Хорохордин учун, КПРФ-тыҥ республикан бӧлӱгиниҥ јааны Виктор Ромашкинде 31,87 процент ле ЛДПР-дыҥ координаторы Дмитрий Софроновто – 8,92 процент.\\nОлег Хорохординди эҥ тыҥ Турачак, Чой ло Кош-Агаш аймактарда јӧмӧгӧн (70, 67 ле 63 проценттеҥ). Горно-Алтайскта ол учун ӱндерин ӱнбереечилердиҥ 56 проценти берген.\\nОлег Хорохординди алтай јурттар база јакшы јӧмӧгӧн эмтир. Темдектезе, Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында ол учун ӱндерин 155 ӱнбереечи берген. Виктор Ромашкин ле Дмитрий Софронов Каспадаҥ 42 ле 5 ӱндердеҥ алган.\\nАпшыйакту јуртта Хорохординди 113, Ромашкинди 30 ла Софроновты 2 ӱнбереечи јӧмӧгӧн.\\nВиктор Ромашкин јаан јӧмӧлтӧни Оҥдой аймакта алган. Анда ол учун ӱндерин ӱнбереечилердиҥ 44 проценти берген болзо, Улаган аймакта 40 лӧ Кан-Оозы аймакта 37 процент.\\nДмитрий Софроновты анчада ла Майма аймакта эрчимдӱ јӧмӧгӧндӧр. Анда ол учун ӱндерин ӱнбереечилердиҥ 11,5 проценти берген.\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттарыныҥ талдаштарында беш проценттӱ барьерди беш партия ӧдӱп јат. Олор: «Единая Россия», КПРФ, ЛДПР, «Родина» ла «Справедливая Россия». Озолондыра кӧргӱзӱлерле, «Единая Россияны» 34,1 процент, КПРФ-ты — 29,6, ЛДПР-ды — 11,98, «Родинаны» — 5,33 ле «Справедливая Россияны» 5,32 процент ӱнбереечилер јӧмӧгӧн.\\nТалдаштарда турушкан «Российская партия пенсионеров за социальную справедливость» 3,7 процент алган, КПСС – 2,69, «Патриоты России» – 2,16, «Яблоко» 0,91 процент алган. Бу озолондыра кӧргӱзӱлер болуп јат.\\nБу парламентте 11 мандат бирлик округ (партийный тоолом) аайынча, база 30-ы бир мандатту округтар аайынча ӱлештирилер. Озолондыра кӧргӱзӱлерле, округтарда «Единая Россия» јӧмӧгӧн 19, КПРФ јӧмӧгӧн тӧрт, «Патриоты Россия» јӧмӧгӧн бир ле «Справедливая Россия» јӧмӧгӧн бир кижи јеҥӱ алган. Анайда ок јеҥӱчилдердиҥ тоозында талдаштарда таҥынаҥ турушкан беш кижи барып јат. Бу окылу эмес, озолондыра кӧргӱзӱлер болуп јат.\\nОкругтарында јеҥӱчил болуп клееткендердиҥ тооломы мындый:\\nТалдаштар ӧдӧр кӱн «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ ишчилери Горно-Алтайскта талдаштар ӧткӱрер участковый кӱреелердиҥ бир кезигинде болуп, ӱнбереечилердиҥ санаа-шӱӱлтезин база уккан.\\nТаукен Яйтынов: «Мен сананзам, бу талдаштарда, азыйгызына кӧрӧ, тыҥ тартыжу болуп јат. Бастыра ла аймактарда башка-башка санаалар, улустыҥ санаа-кӱӱнин кайдаҥ билетен. Талдаштарда текши албаты туружып јат. Је уч-турултазы кандый болотонын ӱнбериштиҥ кийнинеҥ кӧрӧтӧн турубыс».\\nАйана Укачина: «Бӱгӱнги талдаштар бийик, јакшы кеминде ӧдӱп јат деп сананадым, бӱдӱп јадым. Келер ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ башчызы аайлу-башту кижи болор, јаҥыс ла бойы керегинде эмес, албаты керегинде сананар, республикабыстыҥ ӧзӱмин бийиктедер деп, акту кӱӱнимнеҥ иженип турум. Ол јурт ээлемди кӧдӱрер, кажы ла кижи иштӱ болорын јеткилдеер, јердиҥ сурагын ајаруда тудар учурлу. Республиканыҥ јери садылбас, мында јаткан албатыныҥ јери болзын деп сананадым. Анайда ок јаҥы башчы алтай тилдиҥ сурагына јаан ајару эдип, оныҥ учурын бийиктедер деп иженедим».\\nЕвгений Туденев: «Талдаштардыҥ кампаниязы јакшы ӧткӧн деп сананадым. Мен бойым элбеде јетирӱлер эдер эп-аргаларда иштеп турган кижи байа телекӧрӱлтеде теледебаттарды ӧткӱрерин технический јанынаҥ јеткилдегем. Бу талдаштардаҥ, бастыра ла улус чылап, јадын-јӱрӱмниҥ јаранарын сакыйдым».\\nТалдаштар ӧткӱрер 12-чи таҥмалу участковый кӱреениҥ председатели Нина Зяблицкаяныҥ айтканыла болзо, олордыҥ участогына эҥирдиҥ 18:00 саадына јетире бастыра 1052 ӱнбереечи келип, ӱндерин берген. Бу участокто темдектеткен ӱнбереечилердиҥ текши тоозы 2467 кижи болуп јат. Эки сааттыҥ туркунына база да улус келер. Јаан јашту улус кӧп келет пе эмезе јииттер бе деген сурагыма «теҥ-тай» деген каруу алдым. Јаан јаштулар эртен тура кӧп келген болзо, јииттер тал-тӱштиҥ кийнинеҥ келип баштаган эмтир.\\n13-чи участокто темд��ктелген ӱнбереечилердиҥ 53 проценти келгени керегинде талдаштар ӧткӱрер 13-чи таҥмалу участковый кӱреениҥ председатели Наталья Русских айткан. Оныҥ темдектегениле болзо, бу учуралда јаан јашту улус кӧп болгон.\\n8-чи участокто ӱнбериштиҥ учына јетире беш минут артарда киргем. Бу участокто темдектелген ӱнбереечилердиҥ текши тоозыныҥ 52 проценти келген деп айттылар.\\n«Единая Россия» политический партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы Владимир Тюлентинниҥ айтканыла, бу талдаштарда «Единая Россия» јакшы турулта кӧргӱскен. Озолондыра кӧргӱзӱлерле, партия бастыра округтарда озолойт ло турумкай бийик турулта кӧргӱскен. Округтарда «Единая Россия» јӧмӧгӧн 21 кандидат јеҥӱ алган. Партия учун ӱндерин ӱнбереечилердиҥ 34,18 проценти берген. Текшилей алар болзо, «Единая Россияныҥ» фракциязына республикан парламенттиҥ кӧп саба депутаттары кирер.\\n«Улус ӱнбериште эрчимдӱ турушкан ла ӧткӧн талдаштарга јаан јилбӱзин кӧргӱскен. Эл-јонго јетирген јӧмӧлтӧзи учун, анайда ок «Единая Россияныҥ» талдаштар ӧткӱрер кампаниязында турушкан бастыра улуска, анчада ла партияныҥ турчыларына ла оны јӧмӧӧчилерге, агитаторлорго ло активисттериске быйаным айдадым. Бистиҥ алдыста ӧзӱмниҥ программазын ла јакылталарды бӱдӱрериле колбулу сӱрекей каруулу ӧй» – деп, В. Тюлентин темдектеген.\\nПартияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызына «Единая Россиядаҥ» кандидат Олег Хорохордин талдаштарда једимдӱ турушканын база темдектеген.\\n«Тергеениҥ эҥ јаан јамызына бистиҥ кандидат 58,82 процент турулта кӧргӱзип, јеҥӱ алган. Мен ого Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызында једимдӱ иш кӱӱнзейдим» – деп, Владимир Тюлентин айткан.\\nКПРФ-тыҥ республикан бӧлӱгиниҥ јааны Виктор Ромашкинниҥ айтканыла болзо, талдаштар кандый бир јаан бузуштар јогынаҥ ӧткӧн.\\n«Кажы ла участокто бистеҥ чыгартулу улус болгон. Талдаштар ӧткӧн кӱн бастыра айалга кем јок болгон. Је талдаштардыҥ кампаниязы ӧйинде агитациялар керегинде айдар болзо, кем де дебаттарда турушпаган, кем де талдаштар алдындагы туштажуларды ӧткӱрбеген. Бастыра ла туштажулар тергеениҥ башкараачызыла ӧткӧн туштажулардый болгон. Чындаптаҥ да теҥ-тай эмес айалгалар болгон» – деп, Виктор Ромашкин темдектеген.\\nТергеениҥ эҥ јаан јамызына ӧткӧн талдаштарда турушкан база бир кандидат, ЛДПР-дыҥ координаторы Дмитрий Софронов ӧткӧн талдаштарда јаан бузуштар темдектелбегенин айткан. «Талдаштардыҥ турулталарын чындык деп айдарга јараар» — деп, ол угускан.\\n«Олег Хорохордин јеҥӱни алган ла мен оны акту кӱӱнимнеҥ уткыйдым ла ижинде једимдер кӱӱнзейдим. Талдаштардыҥ кампаниязы ӧйинде улустаҥ келген јакылталарды ол ајаруга алар деп иженедим» — деп, Дмитрий Софронов темдектеген.\\nСыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде јаҥыс ла Алтай Республикада эмес, је анайда ок орооныстыҥ ӧскӧ дӧ тергеелеринде талдаштар ӧткӧн. Россияныҥ тал��аштар ӧткӱрер тӧс камызыныҥ председатели Элла Памфилованыҥ айтканыла болзо, бу талдаштар кандый бир јаан бузуштар јогынаҥ ӧткӧн. Россияныҥ талдаштар ӧткӱрер участокторыныҥ бирӱзинде де талдаштар чын эмес деп темдектелбеген.\\n«Мынызы, ӱнбереечилердиҥ угускан кӱӱнин серемји алдына тургускадый кандый бир бузушты эм тургуза темдектебегенисти кӧргӱзет. Бис андый учуралдар керегинде эм тургуза нени де билбезис» – деп, Э. Памфилова айткан.\\nЦИК-тиҥ јааны тергеелердеги коллегаларына ӱндерди чоттоор ишти шиҥжӱге алзын деп баштанган.\\n«Ӱндерди чоттоор тушта бастыра ширтеечилер туружар, видеокамералар иштеер учурлу деп айдып салайын. Бастыра неме кӧрӱнер, јарт, ачык болор учурлу. Јажырар неме јок. Бу бӧлӱкте кандый да бузуштар болбозына иженедим» – деп, Элла Памфилова айткан. Ол анайда ок јербойындагы комиссиялардыҥ председательдерине бу иш учун олор таҥынаҥ каруулу болгонын темдектеген.\\nТалдаштардыҥ окылу турулталары келер номерлерде јарлалар.","num_words":1856,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18493.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"11.06.2019 - altaicholmon\\nБыјыл Горно-Алтайсктагы государстволык университет тӧзӧлгӧнинеҥ ала 70 јылдыгын темдектейт. Јыл туркунына университетте толо јылдыкка учурлай башка-башка керек-јарактар ӧткӱрилет. Је эҥ јаркындузы ол, байла, кӱӱк айдыҥ 31-чи кӱниндеги керектер болгон. Јаҥжыкканы аайынча ГАГУ-ныҥ кӱни кӱӱк айдыҥ калганчы пятница кӱнинде темдектелет. Онойып, јастыҥ быјылгы калганчы кӱнинде таҥ ла эртен тура эҥ јалтанбас дегендер Туу-Кайа кырга чыгып, кӱнниҥ\\nЭл театрда Јонјӱрӱмдик ишчиниҥ кӱнине учурлалган «Јӱректер јылузын улуска сыйлайдыс» деген байрамдык кӧдӱриҥи кичӱ изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде ӧтти. Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын профессионал байрамыла Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкару-зыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин, онойдо ок таланыҥ министерстволорыныҥ, учреждениелериниҥ\\nКÿÿк айдыҥ 26-чы кÿнинде Алтай Республикада «Единая Россия» партияныҥ праймеризи (кÿски талдаштардыҥ алдында партия ичиндеги озолондыра ÿнбериш) öдÿп, бойыныҥ турулталарыла кöп улусты кайкадып салды ошкош. Праймеризте туружарга партияныҥ эмдиги 28 республикан депутадынаҥ 17 кижи кÿÿнзеген. Озолондыра ÿнбериште республикадагы ÿнбереечилердиҥ 14 проценти турушкан – бу кöргÿзÿ öскö тергеелердиҥ ортозында jаан болгонын кöп политологтор темдектегилейт. Ӱнбериш\\n«Ӱнбереечи јеҥер учурлу»\\nКичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ талдаштар ӧткӱрер комиссиязы ээчиде јуунын ӧткӱрген. Талдаачы комиссияныҥ председатели Дмитрий Степановтыҥ башкартузыла ӧткӧн јуунда комисси��ныҥ турчылары, оныҥ аппарадыныҥ ишчилери, политический партиялардыҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ чыгартулу улузы ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ журналисттери турушкандар. Јуун тӱгенген кийнинде Д. Степанов СМИ-ниҥ ишчилериле пресс-конференция ӧткӱрген. Муниципал «шӱӱнди» ӧдӧр керек Јуунда республиканыҥ талдаачы\\nКичӱ изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде Горно-Алтайскта «Единая Россия» партияныҥ талалык бӧлӱгиниҥ ээчий эмес конференциязыныҥ баштапкы бӧлӱги ӧткӧн лӧ ондо Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызына кандидат кӧстӧлгӧн. Партияныҥ уставы аайынча кандидат АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин, сенатор Татьяна Гигель ле Кан-Оозы аймактыҥ јааны Эжер Ялбаков ортодоҥ конкурс ажыра талдалган. Делегаттарга куучынды элдеҥ озо Олег Хорохордин\\n«Бастыра аргаларла иштерди бӱдӱрер керек»\\nМайма аймакла ишмекчи јол-јорыгыныҥ экинчи кӱнинде тергеениҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин Кызыл-Ӧзӧк, Билӱлӱ, Урлу-Аспак јурттарда болды. Јол-јорыктыҥ баштапкы токтодузы Кызыл-Ӧзӧк јурттыҥ каладагы Чанала јыҥылаар базазы јаар кырында болды. Мында јурттыҥ Центральный оромынаҥ ала калага јетире јолдыҥ тудум иштерине ајару эдилди. Бу јолды не керектӱ тудуп баштаган дезе, ол федерал кеминдеги «Горно-Алтайск—Артыбаш» деген јолдо кӧлӱктердиҥ\\n«Экономикабыстыҥ ӧзӱмин кичеейли…»\\nОлег Хорохординди АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ предcедателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрерге тургузарда, тергееде јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмиле, иштеген ижиле танышкан оныҥ эҥ баштапкы јол-јорыктарыныҥ бирӱзи Оҥдой аймакла ӧткӧн. Бу туй ла эки ай мынаҥ озо, кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде, болгон. «Ол тушта слерле толо кемдӱ туштажу ӧткӱрер арга келишпеген. Мыны тӱзедип келдим» – деп, ол кичӱ изӱ айдыҥ\\nЈӱрӱмди јеҥилтер айалгалар тӧзӧӧр…\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн ӧзӱминиҥ тӧс јери тергеениҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ, ол тоодо эл-јоныныҥ алдында турган курч сурактарды шӱӱжер јер болуп јат. Јуукта бу тӧс јерде Су-кадыгы кирелӱ улустыҥ текшироссиялык биригӱзиниҥ Алтай Республикадагы талалык бӧлӱгиниҥ ишчилери су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам аргалары кирелӱ улустыҥ сурактарын ла олордыҥ аайына чыгатан эп-аргаларды база шӱӱшкендер.\\nӦзӱмниҥ тӧс јери эл-јонло колбуда\\n“Ветерандар качан да ундылбас учурлу” Ӧткӧн неделеде Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јеринде тергеениҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин иштиҥ ветерандарыла тушташкан. Туштажуда јаан јаштулардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ ле текши республиканыҥ сурактары шӱӱжилди. Статистиканыҥ јетиргениле, Алтай Республикада 41 муҥнаҥ кӧп јаан јаштулар јуртайт. Олор бастыра эл-јонныҥ тоозыныҥ 19 процент кирези. «Улустыҥ јӱрӱм јӱрери јылдыҥ ла узайт, јаан јаштулар\\nКичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде эртен тураныҥ 9.00 саадында Горно-Алта��ск каланыҥ тӧс тепсеҥинде ле Майма јурттыҥ Юбилейный тепсеҥинде чемпиондорло зарядка ӧткӧн. Зарядканы јуучыл самболо телекейдиҥ јеҥӱчили Родион Асканаков ло спортивный самболо телекейдиҥ јеҥӱчили Виталий Уин ӧткӱрген. Бу јакшынак керек-јаракта анайда ок ӧткӧн неделеде Алтай Республикага келген јарлу спортчылар, спорттыҥ нерелӱ устары – конекло јӱгӱрер спорттыҥ","num_words":1040,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.023,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20808.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"РОССИЯ БИР НАЦИЯЛУ ОРООН БО? - LIS108.XYZ - Листок.РФ. Новости Горного Алтая, новости Республики Алтай\\n(Учы, башталганы 19.02.2020 јылда чыккан газетте)\\nЈетирӱлик агентство REGNUM-ныҥ аналитический редакциязыныҥ шеф-редакторы, философия билимдердиҥ кандидады Юрий Баранчик Россияда бир ле нация, орус нация јадат деген шӱӱлтезин ООН-ныҥ \"ороонныҥ культурный (этнический) кыйулары политический кыйуларына келижип турза, ондый ороон национальный (эмезе мононациональный) болор\" деген јартамалына ла ороон бир ле нациялу болорго ороонныҥ бир калыгыныҥ кеми текши эл-јонныҥ 2\/3 ӱлӱзи эмезе 66,6 проценттеҥ ас эмес болор учурлу деген ээжи-принципке тайанат. Мыныҥ ӱстине ол \"национальные республики в составе России – это пережиток советского периода, от которого необходимо самым решительным образом избавляться. Необходимо переходить от федерации к унитарному государству. <...>. В большинстве случаев большую часть населения так называемых национально-государственных образований РФ составляют русские. Например, в Адыгее русских 63,6%, в Республике Алтай 56,6%, в Бурятии 66,1%, в Хакасии 81,7%, в Удмуртии 62,2%, в Карелии 82,2%, в Коми 65,1%, в Мордовии 53,4% и так далее (данные переписи 2010 г.)\" деп јетирген...\\nОрус националисттиҥ мындый бичимели санаа-кӱӱннеҥ кӧрӱм-турумга кӧчӧр јол алынза, бӱгӱнги Россияныҥ нациялык тӧзӧлгӧзи ле федерациялык сайламазы бузулып, орооныс Российский Империя ла СССР чылап, јайрадылардаҥ да айабас. Господин Баранчик, баштапкызында, ол ло ООН-до 1970 јылдыҥ ӱлӱрген айында јарадылган Декларацияныҥ кажы ла калыктыҥ бойын бойы башкарынар табын јарлаган статьязында \"все народы имеют право свободно определять без вмешательства извне свой политический статус и осуществлять свое экономическое, социальное и культурное развитие, и каждое государство обязано уважать это право в соответствии с положениями Устава ООН\" деп айдылганын ла ООН-ныҥ ла ӧскӧ дӧ телекейлик биригӱлердиҥ калыктардыҥ табын јартаган документтеринде тун калыктарды (английскийлеп, \"indigenous peoples\", орустап, \"коренные народы\") \"это народы, которые обитали на определенных землях до прихода туда переселенцев из других мест\" деп јартаганын не бичибей турган? Экинчизинде, \"Россияда јӱк ле орус нация јадат\" деген кубултаны ол Конституцияныҥ кандый бӧлӱгине кийдирерге турган? Конституцияныҥ \"Основы Конституционного строя\" деп адалган I бажалыгына мындый тӱзедӱни кийдирерге Конституционный Јуун јуурга келижер, преамбулага кийдирейин дезе, преамбула Конституцияныҥ философиялык тӧзӧлгӧзи учун, ого кубулта эдери база ла Конституционный Јуун јуурын некеер...\\nГосподин Баранчикке јазап сананар, шӱӱр керек, је нацияны јайрадары јанынаҥ эмес, а бириктирери јанынаҥ. Онойдо эдерге, баштапкызында, Россия Федерациязы кӧп нациялу эл дегениле јӧпсинип, је ол ок ӧйдӧ орустарды этнос эмес, а нация (эмезе супернация) деп адап, бастырабысты \"орус нация\" деп јарлаар керек. Орус славян, орус угро-фин. орус тӱрк, орус татар, орус чечен, орус алтай, орус еврей, орус американец болотон тӧзӧлгӧ \"русский\" деген сӧстиҥ этимологиязы, бӱткени туру. Мында эҥ ле кайкамчылузы бастыра нациялар адалгыштар (еврей, немец, алтаец, казах) болуп, кем деген суракка каруу берет, јаҥыс ла русский јарталгыш болуп, кандый ла кемниҥ деген сурактарга каруу берет. Русский деген эндоэтноним (орустап, самоназвание, алтайлап, албаты бойын аданганы) \"русь\" деген сӧстӧҥ табылган. А русь деп јебрен славяндар, угрлар ла тӱрктер баштап варягтардыҥ кайыкчыларын, оноҥ князьтыҥ дружинниктерин адагандар. Јебрен скандинав тилдиҥ \"руотси\" деген сӧзин јебрен славян тилге кӧчӱрзе, ro – \"грести\", rodher – \"гребец\" дегени болор. \"Повесть временных лет\" деп адалган јылбичинтиде \"племена, платившие дань варягам, изгнали последних за море, не дали им дани и начали сами у себя владеть и владели дурно, не могли установить внутреннего порядка: встал род на род, начались усобицы. В таких обстоятельствах племена собрались и сказали: \"Поищем себе князя, который бы владел нами и судил по праву\". Порешивши так, пошли за море к варягам, и сказали им: \"Земля наша велика и обильна, а порядка в ней нет: приходите княжить и владеть нами\". Собрались три брата с родичами своими, взяли собой русь и пришли, и сел старший, Рюрик, в Новгороде, а другой, Синеус, – на Белоозере, а третий, Трувор, – в Изборске\" деп јарт айдылат. Рюрик, Синеус, Труворло кожо келген кайыкчылар суула јорыктабас ӧйлӧрдӧ князьтарыныҥ дружинниктери боло бергендер. Русь деп аданган јалтанбас јуучылдар коруп баштаарда, јербойыныҥ албатызы олорды јакшы кӧрӱп, бойлоры да русь болорго албадангандар. Јуучыл демократияныҥ ӧйинде кӧдӱрилерге, черӱбашчыга, јуртбашчыга, князька ӧзӧргӧ русь јаан арга болгон. \"Повесть временных летте\" варягтарды алдырткан улустардыҥ ук-тӧстӧри славяндар ла углар болгоны база јарт бичилген. Тӱрктердиҥ торки, печенеги, половцы деген ук-тӧстӧри руська славяндар ла углардыҥ кийнинде киргилегендери јарт. Шак ла бу русь, русский деген сӧстӧрдиҥ этимологиязына тайанып, бӱгӱн Россия Федерациязында јуртап турган бастыра этносторды, нацияларды орустап, \"русская супернация\", алтайлап, \"орус супернация\" деген оҥдомолго не ��келбес? Россия Федерациязына кирип турган республикалардыҥ тун калыктары бойлорыныҥ республикаларында нациялар болзын, а текши Россияда орус супернацияга кожулзын. Ол тушта орооныс Российский Империя ла СССР чылап качан да јайрадылбас. Кӧп калыкту (этносту), кӧп нациялу ороонныҥ этнический политиказы кажы ла кижиниҥ, кандый ла калыктыҥ, нацияныҥ ла текши супернацияныҥ јилбӱлерин теҥ-тай корыыр учурлу. Кижи, этнос, нация ла супернация ортодо эп-јӧп болбозо, ороон јайрадылары јарт. Бастырабыс орус супернация болор јолды туйуктап турган база бир айалга – орооныстыҥ Россия деген ады туру. Россияны Руська эмезе Руссияга кӧчӱрзе, русский деген супернация ордына белен кире берер эди. Русь нениҥ учун Россия боло бергени керегинде санаа-шӱӱлтелер кӧп, олордоҥ чындыкка келижип турган эки версияныҥ баштапкызыла – Русьты Рос деп Византияныҥ гректери адап баштагандар, а Русь дезе, ич ле тыш политикаларында Византияга тӱҥей болорго албаданган, экинчизиле – јайрадылган Русьты јууган, бириктирген уктар \"о\" таныкты капшай айдар окающий тилдӱ болгондор, олорго Русьты Рось деп айдарга јеҥил болгон.\\nБаза кӧп этносту, кӧп нациялу ороонныҥ этнический политиказы кажы ла кижиниҥ, кандый ла калыктыҥ, кандый ла нацияныҥ ла текши супернацияныҥ јилбӱлери теҥ-тай ла эптӱ-јӧптӱ болорго ороон элдеҥ ле озо демократический болор керек. Россия Федерациязында демократия тӧзӧлбӧзӧ, ол Российский Империя ла СССР чылап, јайрадылып каларында јазым јок. 1834-1907 јылдарда јуртаган улу орус билимчи, шӱӱлтечи Дмитрий Менделеев 2000 јылда Россияда орус албатыныҥ тоозы 600 миллион кижи, а 2026 јылда – 1 миллиард кижи болор деп чотогон болгон. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде Россияныҥ эл-јоныныҥ тоозы 146 миллион 745 муҥ 98 кижи болды. Д.Менделеев нениҥ учун јаан јастырган деп сурак тургуссабыс, каруузы канча миллион кижилер карам-кайрал јогынаҥ кырдыртарын ол билбеген дегени болор. 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айында большевиктер јаҥды колго алып, гражданский јуу ачарда, бодоштыра чотолгоныла, 2 500 000 кижи ӧлтӱрткен ле шыркалардаҥ улам ӧлгӧндӧр, 2 000 000 кижи террордоҥ улам ӧлгӧндӧр, 6 000 000 кижи тородоҥ ло оорулардаҥ улам ӧлгӧндӧр, 2 000 000 кижи эмиграцияга качкандар. Экинчи телекейлик јууда СССР 6 818 300 јуучылын јуу-согуштарда ӧлтӱркен, 1 850 100 јуучылы олјодоҥ келбеген, тегин албатынаҥ 7 420 400 кижини немецтер ӧнӧтийин ӧлтӱргендер, 2 164 300 кижи Германияда айдуда болуп, кату-кабыр иштеҥ ӧлгӧндӧр, 4 100 000 кижи тородоҥ ло оорулардаҥ ӧлгӧндӧр. Бӱгӱнги Россияда болгон ӧлӱмдерди алзабыс, олордыҥ эҥ ле кӧби 1994-1996\/1999-2009 јылдарда Россия Федерациязы ла Чечен Республика Ичкерия ортодо ӧткӧн јууларда болды. Бу јуу-согуштарда Россия јанынаҥ 11 муҥ 42 јуучыл ӧлтӱрткен, 35 муҥ 353 јуучыл шыркалаткан, 1 муҥ 231 јуучыл сурузы јок јылыйган, чечендер јанынаҥ 32 муҥ 391 јуучыл ӧлтӱрткен, 7 муҥга јуук јуучыл шыркалаткан. Тегин албатынаҥ канча кижи ӧлтӱрткен, шыркалаткан ла сурузы јок јылыйганы јанынаҥ кандый да јетирӱ јок. Улу билимчи ле шӱӱлтечи 92 ле јылдыҥ туркунына ороондо мындый јаан ӧлӱмдер болорын кайдаҥ билзин. Мыныҥ ӱстине Баштапкы телекейлик јууда Российский Империяныҥ 7 700 000 јуучылы ӧлтӱрткен ле шыркалардаҥ улам ӧлгӧндӧр, тегин албатынаҥ канча кижи ӧлтӱрткендерин база тыҥ јарлабайдылар. Албаты-јонын мынайда кырдыртып, кырып јаткан ороон демократический эмези јарт.\\nКонституциябыска эдилип јаткан кубулталарды текшилей алар болзо, јаҥыртылган тӧс јасакка \"федерал јерлер\" (\"федеральные территории\") деген оҥдомол кийдирилип јатканы чочыду экелет. Федерал јерлер керегинде кубулта кийдирер баштаҥкайды Тульский областьтыҥ Областной думызыныҥ председатели Сергей Харитонов эткен. Оныҥ јартаганыла федерал јерлердиҥ чыдузын, темдектезе, јуучыл ла стратегический ууламјылу объекттер, темдектезе, космодром \"Восточный\" ла заповедниктер ле ӧскӧ дӧ аҥылу корулталу јерлер, ол тоодо Байкӧл алар аргалу. Областной спикердиҥ мындый кубултазын эҥ ле озо Федерация Совединиҥ спикери Валентина Матвиенко јӧмӧгӧн. Јаанада алып, тереҥжиде шӱӱзе, бӱгӱнги \"федерал јерлер\" деген оҥдомол озогы Российский Империя туштагы \"земли Его императорского величества\" деген јерлерге келижет эмес пе?.. Бала-Каанга багынарыста Алтай јерис баштап императордыҥ јерлерине кирген эди, а бӱгӱн дезе, республикабыстыҥ 15 проценттеҥ ажыра јерлери адылу, аҥылу корулталу Алтайский биосферный заповедникке, Катунский биосферный заповедникке ле Сайлюгемский национальный паркка кирет. Конституция кубула берзе, бу јерлерди федерал јаҥдар федерал јерлер эдетенис деп блаашса, канайдарыс?.. Ӧскӧ талаларды кӧрзӧбис, олордыҥ кезиги мындый блааштарга белетенип турганы јарталат. Темдектезе, кочкор айдыҥ 17-чи кӱнинде Иркутский областьтыҥ удурум губернаторы Игорь Кобзев Байкӧлди федерал собственностько кийдирерине удурлашкан оперативный јуун јууп, сурак аайынча шӱӱжӱде \"Серьезные опасения вызывают поправки в Конституцию о передаче озера Байкал в федеральную собственность. Считаю абсолютно некорректным выносить вопрос на общероссийское голосование. Голоса жителей региона могут быть потеряны. Вопрос о территориальной целостности региона должен решаться непосредственно в самом регионе. Предложение президента по поправкам в Конституцию направлено на развитие государственности, а те инициативы, которые мы слышим, они в целом нарушают этот принцип\" деп јартын айткан...\\nАлтай уулдар! Омок болыгар\\nАракыдаҥ эмес, ару санаадаҥ.\\nАлбаты адын бийик тудугар\\nАгару jӱректиҥ ӧчпӧс одынаҥ!\\nКелер ӧй слердиҥ колоордо эмей,\\nКемдер болорыс – слердеҥ камаанду!\\nОчокто одыс jаркынду кӱйгей,\\nОнызы база слердеҥ быйанду...\\nЧуркурап ӧскӧн jаш ӱйени\\nЧуктай jууп слер башкарбай.\\nТӧрӧлис дегени ол не эди?\\nТӧзинеҥ ала слер jартабай.\\nЭлдер ортодо элекке тӱшпей,\\nЭрjине таштый jаркынду кӱйӱгер.\\nКалыктар ортодо калганчы jӱрбей,\\nКалапту элдиҥ адын кӧдӱргер.\\nТӧп болугар, jе тӧгӱнди билигер.\\nТӧрӧлис блаажып кем ле келер!\\nАлтай кӱӱнис ачык болзо,\\nАлбын-jилбинге бӧктӧп ийигер.\\nJаан jӱрӱмниҥ теҥизине киреле,\\nJаҥыстаҥ барзабыс, чӧҥӱп каларыс.\\nJаан салдыҥ агаштары чылап,\\nJаба таҥылзас, эжинип чыгарыс.\\nЭне-jеристи эрjинедий кичееп,\\nЭлистиҥ кӱӱнин бирлик тудугар.\\nОзодо тӧзӧлгӧн ойгор jуртыстыҥ\\nОдын ӧчӱрбей, кӧҥжидип jуртагар.\\nӦчӧш болбогор, ӧмӧлӧжип jӱригер,\\nӦзӧр салымыс jаҥыс ла мында.\\nJаҥыс аданыҥ уулдарындый болыгар –\\nJаркынду салымыс jаҥыс ла анда!\\nТелекей эбирип, тенип барбагар,\\nТӧрӧлдӧҥ артык тӧрӧл табылбас.\\nJоонорды jамандап, jожып баспагар,\\nJолдордо слерди кем де мактабас.\\nАлтай уулдар! Ак-jарыкта\\nАру кӱӱнисти бийик тудугар!\\nИйиндеригерди бириге тудуп,\\nИчкери барар jӱрӱмди санангар.","num_words":2943,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20669.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Темдектелген иштер толо кеминде ӧткӱрилер...» - altaicholmon\\n«Темдектелген иштер толо кеминде ӧткӱрилер…»\\nОрооныста кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 25 јыл ӧй ӧдӧ берди. Бӱгӱн бис Россияда оныҥ тӧзӧлгӧни ле 2018 јылда граждандарга акча тӧлӧбӧзинеҥ медициналык болуш јетирериниҥ государственный гарантийлериниҥ территориальный программазын јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ тӧс ууламјылары керегинде Алтай Республикада Кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ территориальный фондыныҥ директоры Ольга Алексеевна Корчугановала ӧткӱрген эрмек-куучынысты јарлайдыс.\\n— Ольга Алексеевна, кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхование тӧзӧлгӧнинеҥ ала 25 јылдыгын темдектейт. Слер сананзаар, оныҥ тӧзӧлгӧни чын керек болгон бо?\\n— Россиядагы кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхование быјыл 25 јылдыгын темдектейт. 90-чы јылдардыҥ бажында су-кадыкты корыырында ОМС-тыҥ тӧзӧлгӧни чын керек болгон. Бу ӧйдиҥ туркунына кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхование эмчиликтерди акча-манатла јеткилдеер турумкай тӧзӧлгӧ лӧ страхование эттирткендердиҥ тап-эриктериниҥ чыҥдый коручылы боло берген. 20 јыл кайра улустыҥ акча тӧлӧбӧзинеҥ медициналык болуш аларына керектӱ конституционный тап-эриктерин јӱрӱмде бӱдӱрерге болуп, Российский Федерацияныҥ башкарузыныҥ 1998 јылдыҥ сыгын айыныҥ 11-чи кӱнинде јӧптӧгӧн 1096 номерлӱ јакааныла баштапкы ла катап Российский Федерацияныҥ граждандарына акча тӧлӧбӧзинеҥ медициналык болуш јетирериниҥ государственный гарантияларыныҥ программазы јӧптӧлгӧн.\\nРоссийский Федерацияныҥ башкарузы государственный гарантиялардыҥ программазына јылдыҥ сайын кубулталар кийдирет. Кажы ла катап акча тӧлӧбӧзинеҥ медициналык болуш јетиретениниҥ айалгалары јаҥыртылат, медициналык болуштыҥ бӱдӱмдери кӧптӧдилет, программаны јеткилдеп турган акча-манаттыҥ кеми бийиктейт. Эдилип турган кубулталардыҥ бастыразы акча тӧлӧбӧзинеҥ медициналык болуштыҥ чыҥдыйына ла андый болушты алары јеҥил болорына ууламјылалган. Бу программа аайынча Российский Федерацияныҥ кажы ла субъегинде государственный гарантиялардыҥ территориальный программазы јӧптӧлӧт. Оныҥ тӧс бӧлӱги кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ территориальный программазы болуп јат.\\n— Быјылгы программаныҥ аҥылузы неде?\\n— Российский Федерацияныҥ башкарузыла 2018 јылга государственный гарантиялардыҥ программазында эки тӧс ууламјы темдектелгенин айдар керек. Олор – медициналык реабилитация ла кату оору (онкология) аайынча медициналык болушты мынаҥ да ары ӧзӱм алындырары. Бу ууламјылар кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ программаларында (базовый ла территориальный) темдектелген болуп јат.\\n— Бу эки ууламјыныҥ кажызы ла керегинде толо јартамал берген болзогор?\\n—Кату оору аайынча болуш керегинде айдар болзо, мында баштапкы ла катап аҥылу эмдешти јетирериниҥ сакыйтан ӧйи чокымдалган. Бу ӧй оору кижиге тижиктиҥ (опухольдыҥ) гистологический диагностиказын ӧткӱргенинеҥ эмезе диагнозты тургускан ӧйдӧҥ ала 14 календарный кӱнди ашпас учурлу. Мынайып, кату оору аайынча аҥылу медициналык болуш јетирерин сакыйтан ӧй, ӧскӧ ооруларга кӧрӧ, кезем астадылган. Бу ӧйдиҥ туркунына оору кижини эмчиликке јаттыргызар, оноҥ ары эмдеп апаратан јолы чокым јарталар учурлу. Оору кижи медициналык болуштыҥ стандарттарыныҥ некелтелерине келиштире чыҥдый профильный медициналык болуш јетирип болбой турган эмчиликтерде ӧйин јылыйтпас учурлу.\\nКату оорула тартыжарында кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ чыгымдарына баратан акча-манаттыҥ кеми кезем кӧптӧдилген.\\nБу ууламјыда профилактикалык шиҥжӱ ле диспансеризация ӧткӱрип турган медишчилер рак ооруныҥ баштапкы симптомдорын табарына ајарулу иштеер учурлу. Кандый бир серемји боло бергенде, кыска ӧйдиҥ туркунына диагнозты чокымдаар иштерди ӧткӱрер ле диагноз тургузылган соҥында, оору кижини тӱрген-тӱкей эмдеерине аткарар учурлу. Ого јаан ајару эдилет. Профилактикалык шиҥжӱлерди ле диспансеризацияларды ӧдӧрине айттырткан граждандарга бу иштердиҥ учурлу болгонын оҥдоор, темдектелген шиҥжӱлерди ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрбей, ӧйинде ӧдӧр керек. Jаан улустыҥ диспансеризациязыныҥ 2018 јылдагы јаҥы ээжизи аайынча кезик улус диспансеризацияны эки јылда бир катап ӧдӧр учурлу. Анда, мынаҥ озо јылдарга кӧрӧ, тереҥ шиҥжӱлер ӧткӱрилер. Бу шиҥжӱлер кату ооруныҥ диагностиказына ууламјылалган болуп јат. Мындый эрчимдӱ экијандай јилбиркедиштиҥ шылтузында башталып јаткан кату ооруны эртедеҥ табар, бу оорудаҥ эмденип алар эмезе оны токтодып ийер арга болор.\\n— Ол ло диспансеризацияны ӧйинде ӧдӧтӧни јаан учурлу болтыр?\\n— Онызы чын. Улус бойлорыныҥ су-кады��ы учун каруулу болор учурлу. Страховой компаниялардыҥ чыгартулу улузы бойлорыныҥ молјулары аайынча страхование эттирткен улуска керектӱ јетирӱлерди јетирери аайынча чокым иштер бӱдӱрет. Оныҥ да учун телефон согуп айткан, смс ажыра, почтала эмезе ӧскӧ эп-аргала келген јетирӱлерди ајаруга алар, темдектелген медициналык шиҥжӱлерди ӧйинде ӧдӧр керек. Бастыра профилактикалык иштер су-кадыкты корыыр ла јӱрӱмди узадар амадула ӧткӱрилет.\\n— Ольга Алексеевна, ӧткӱрилип турган иштиҥ чыҥдыйын баалаар арга бар ба?\\n— Территориальный программада медициналык болуштыҥ чыҥдыйын баалап турган кӧргӱзӱлердиҥ тоозында кату ооруларда медициналык болушты баалайтан целевой кӧргӱзӱлер темдектелген.\\n2018 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала медициналык болуштыҥ тӧлӧмирлериниҥ чотторында кату оору аайынча јетирилген медициналык болуш чокым темдектелер. Мынызы диагнозты тургускан ӧйди, эмдейтен кандый эп-арга талдалганын, ол тоодо химиотерапияныҥ курстарыныҥ тоозын тергее ле федерал кеминде ајаруда тудар арга берет. Анайда ок эмдиги јасактар аайынча страховой организациялар, Территориальный фонд медициналык болуштыҥ чыҥдыйын шиҥдеер аргалу. Анайып, кату оорулу улуска јетирилип турган медициналык болушту учуралдар аайынча тематический шиҥжӱлер ӧткӱрет. Текшилей алза, территориальный программа аайынча ӧткӱрилип турган иштер Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ајарузында турат.\\n— Jарт, эмди медициналык реабилитация керегинде айдып ийзер.\\n—Калганчы јылдарда медициналык реабилитацияныҥ учуры јаандайт. Ол јӱрек-тамырдыҥ, сӧӧк-тайактыҥ ооруларыла, кату оорула оорып тургандардыҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер, су-кадыгын орныктырар ла јӱрӱмин узадар амадула ӧткӱрилет. 2015-2017 јылдарда кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ базовый программазында, кыйалтазы јогынаҥ медициналык страхованиениҥ территориальный программазында ла чылап, медициналык реабилитацияны јаҥыс ла стационардыҥ айалгаларында ӧдӧри темдектелген болгон. 2018 јылда јаҥыс стационарда јадып эмдеер эмес, је анайда ок тӱште јаттыргызып эмдеер эмезе амбулаторно эмдеер медициналык болуш кирген. Анда айлында телемедициналык технологияларды тузаланып, реабилитационный болуш алары база бар.\\nТерриториальный фонд Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыла кожо эл-јонды медициналык реабилитацияла јеткилдеери аайынча чокым иштер ӧткӱрет. Территориальный программада 2018 јылга медициналык реабилитация аайынча чыгымдарга акча-манаттыҥ кеми, 2017 јылга кӧрӧ, кезем кӧптӧдилген. Jаан ајару республиканыҥ эмчиликтеринде медициналык реабилитацияныҥ ӧзӱмине эдилет. Темдектезе, Майманыҥ эмчилиги лицензия алган ла эмди оору улустыҥ кезиги медициналык реабилитацияны республика ичинде алат. Анайда ок инсульт, инфаркт болгон, јӱректиҥ тамырларына операция эттирткен улустыҥ медициналык реабилитациязы ӧдӱп јаткан јылда территориальный программада туружып турган Алтайский крайдыҥ «Барнаульский» ле «Обь» санаторийлеринде ӧткӱрилет. Андый реабилитация Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ тургускан маршрутизациязы аайынча ӧдӧт.\\nТемдектелген бу иштер республикабыстыҥ эл-јоныныҥ су-кадыгын корыыр јилбӱлерле толо кеминде ӧткӱрилер.\\n—Ольга Алексеевна, ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.","num_words":1759,"character_repetition_ratio":0.116,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16237.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"ЧАҤКЫР ТУУЛАРДЫҤ ЧӦРЧӦКТӦРИ.\\nАЛТАЙДЫҤ ОЙГОР ЧӦРЧӦКЧИЗИ\\nНиколай Кокурович Ялатов 1927 jылда ӧзӧктӧри кӧп Шебалин аймакта чыккан. Ол ала jаштаҥ ала албатыныҥ оос чӱмдемелин сӱӱп, угуп, кӧгӱске салатан. Уулчак аҥ - куш, улус керегинде уккан чӧрчӧктӧрди, кеп укаа, чечен сӧстӧрди, табышкактарды, учы-куйузы jок кожоҥдорды, - ончозын угуп, качан да ундыбайтан. Кӧп jылдардыҥ туркунына кӧгӱске илинген ончо чӱмдемелдерди карыыр jажы jеткенче алып jӱргени кайкамчылу.\\nJаш та тужында, jаанап та келерде бастыра укканын Николай Кокурович кичинек, соныркак балдарга jаантайын куучындап, там чӱмдеп туратаны эмдигенче кӧрӱнет. Чӧрчӧкчи, кайчы улус кӧп jерлерге jӱрер, тоозы jок улуска jолыгып, олорло ачык-jарык куучындажар. Аjарыҥкай, сескир, ак сааналу jӱрер.\\nНиколай Кокурович кезик чӧрчӧкти кем айтканын, кемнеҥ укканын качан да ундыбайт. Темдектезе, «Керик байды кезеткени» деген чӧрчӧкти ол 1947 jылда Оҥдой аймакта Караколдо jуртаган майман сӧӧктӱ Jыргал деп карган кижидеҥ уккан. Ол ӧйлӧрдӧ Николай Кокурович Апшыйактуда малдыҥ эмчизи – ветеринар болуп иштеген. Jыргал ӧрӧкӧн Каспа jурттаҥ Апшыйакту jуртка jеткенче, кӧп солун куучындар айткан эди деп ол эмди эске алат. Оныҥ эске алганыла болзо, Тыт-Кескен деп jерде, кезер кескен тыт та керегинде кеп куучынды айткан. «Бу кереес тытты агаш кезеечилер кезип салганы комой – деп, чӧрчӧкчи эске алат. – Jербойындагы улус албатызыныҥ чӧрчӧк-куучында арткан мындый кереес jерлерин корып, чеберлеп, jаш ӱйеге кӧргӱзип, куучындап jӱрзе, jакшы болор эди. Jе бу керегинде улус сананбайт ошкош. Jаҥыс та jараш эмес, кереес jерлер, агаштар jоголгоныла колбой jон ортодо ол керегинде куучындар да ундылган».\\nОнызы чын. Jе Николай Кокурович Ялатов бойыныҥ билерин тӧкпӧй-чачпай jаш ӱйеге карамы jоктоҥ куучындайт. Бу jуунтыга салынган чӧрчӧктӧрдиҥ, легендалардыҥ кӧп нургуны «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кепке базылган. Кезик куучындар бой-бойына jуук эмезе варианту. Вариантту куучындар, чӧрчӧктӧр албатыда кӧп. Олорды балдар кычырып, бойлорына кӧп солундар билип алар. Jе ол куучындарды, чӧрчӧктӧрди бу бичикке белетеерде, jаҥыдаҥ аjаруга алып jазаган. Бичикке анайда ок кеп сӧстӧр, чечеркештер кирген.\\nJуунтыга кирген чӧрчӧктӧр кычыраачыларга jилбилӱ болор деп иженер керек. Олордо ач, керик, калjу бай-jайзаҥдарды тегин улус омогыла, сӱмезиле, санаазыла, jалтанбазыла jеҥип турганы керегинде солун айлылат.\\nАлтай албатыныҥ алтындый сӧзи биске кереес. Темдектезе, улустыҥ, тындулардыҥ, ар-бӱткенниҥ белгелери керегинде кӧп-кӧп кыска, курч эрмек-куучындар бар. «Алтай улус озодо айдыҥ-кӱнниҥ айалгазын ӧлӧҥдӧрдӧҥ, агаштардаҥ, тындулардаҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ, Jылдыстардыҥ турган аайынаҥ, бӱдӱминеҥ озолодо билип туратан» - деп, чӧрчӧкчи айдат.\\nАнайып, jуунтыга Николай Кокуровичтиҥ албатынаҥ уккан белге-темдектерди база салганы jолду болор. Олорды балдар кычырып, jӱрӱминде тузалангадый учуралдарды эске алып jӱрер, айса болзо, бойлоры да чӱмдеп байыдар, jӧмӧӧр деп иженер керек.\\nСлердиҥ колыгарда солун, jилбилу бичик. Кычырыгар.\\nГАНИИИЯЛ-дыҥ ишчизи, бичиичи.\\nАЛАКАН ЛА ОНЫҤ УУЛДАРЫ.\\nОзо, озо ӧйлӧр тушта бистиҥ туулу чаҥкыр jараш Алтайыста алган эжи jада калган Алакан деп эмеген jуртаган. Кӧп jылдарга ол Теке байдыҥ койлорын кабырган. Оныҥ кату терелерин илеп, эки колыныҥ кӱчиле jаткан. Алакан деп эмегенде беш уул болуптыр. Jаан уулыныҥ ады Эргек, экинчи уулы Ус, ӱчинчи уулы Ортон, тӧртинчи уулыныҥ ады Чычалкай болгон.\\nАлакан эмеген кой-эчкилердиҥ терелерин, торко чылап, jымжада илейтен. Оноҥ олорды Теке байга экелип, ижи учун алган азык-тӱлӱкти jӱктенип jанар. Беш балазын тойо азырап jӱретен.\\nБир кӱн Алакан эмеген тыҥ оорый берген. Илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин Эргек деп jаан уулына береле, айдыптыр:\\nJети сууныҥ ол jанында,\\nJети тууныҥ ары jанында\\nТоолоп болбос мал азыраган,\\nТоозы jок jон башкарган\\nТеке бай jуртап jат.\\nБу терелерди ого табыштырала, айт: «Энем азык-тӱлӱк экел деп jакыган».\\nЭргек илгин таарын jӱктенип, кӱн ажыдын кӧстӧп, базып ийген.\\nТӧрт jаан суу кечкен, тӧрт jаан туу ашкан.\\nОноҥ ары барып jатса, тӧрт айры jол ортозында jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чыгып турган. Эргек jууктап келерде, айылдаҥ ак башту эмеген чыгып келген. Эргекти кӧрӱп ийеле айткан:\\n- Эргек, jакшы ба! Сен кайдӧӧн барадырыҥ? Айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип алзаҥ.\\nЭргек, jакшылажала, айткан:\\n- Мен слердиҥ бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧгӧрди ичкенче, капшай барып Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу курсагын jибей.\\nАнайда айдала, анаҥ ары база берген.\\nБир jаан суу кечкен, бир jаан туу ашкан. Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jеткен. Каалгалу эжигин ачып, айылга кирип келген. Илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин jерге салып, от айагына отура тӱжӱп, эзен-амыр сураган.\\nТеке бай тӧр бажында отурды. Эргекти кӧрӱп сураган:\\n- Не керектӱ келдиҥ?\\n- Энем меге илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин береле, айткан: «Азык-тӱлӱк божогон. Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, тоозы jок мал азыраган Теке деп байдаҥ азык-тӱлӱк сурап экел деген».\\nТеке бай эмегенине бурылып, айткан:\\n- Сен бу Эргекке сарjу, курут берзеҥ. Ажанып алзын.\\nЭмегени илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин кабыра кучактанып, тӧргӧ апарып салала, бир jалбак курут, бир болчок сарjу алып берген. Мыны кӧргӧн Теке бай айдыптыр:\\n- Эргек, сен курут ла сарjуны бу агаш тишке тиштейле, оттыҥ jанына кадап сал. Бойыҥ чыгып, эмеш одын jарып ий. Оноҥ келип, ажанып ал.\\nЭргек тышкары одынды jарып ийеле, ажанарга кирип келерде, сарjузы кайылып калган, куруды кӱйеле, кичинек артып калган. Эргек курудын jип ийеле, ыйлаган.\\nТеке бай айткан:\\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары чыгып, айылды эбире бассаҥ, тӧр бажында тӧрт мӱӱстӱ куча бар, оны экелип сойоло, кара казанга кайнадып jи.\\nЭргек айылдаҥ чыгып, эр jанын эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалмаш эдин ийт jара тарткан. Чеденди тӧрт мӱӱстӱ кара куча сӱзерде, Эргек тереҥ ороныҥ тӱбине тӱшкен. Чыгар аргазы jок, ыйлап-сыктап, артып калган.\\nЭнези ле тӧрт карындажы тӧрт кӱн сакып чӧкӧгӧн. Энези Ус деп уулына илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин береле, айткан:\\n«Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында Теке бай jуртап jат.\\nКой-эчки кабырган Алакан энем слердеҥ азык-тӱлӱк экел деп ийген» - де.\\nУс деп уулы илгин таарын jӱктенип, Теке байдыҥ jуртын кӧстӧп, базып ийген.\\nОноҥ ары барып jатса, jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чӧйилип турган. Качан ол айылга jууктап келерде, айылдаҥ ак башту эмеген чыккан. Усты айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичсин деерде, Ус айткан:\\n- Слердиҥ бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧгӧрди ичкенче, капшай барып, Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу кӧчӧзин ичпей.\\nАнайда айдала, база берген. Ӱч сууны кечип, ӱч туны ажып, Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, каалгалу эжигин ачып, кирип, от айагына отурып, эзен-амырын сурашкан.\\nТеке бай сураган:\\n- Не келдиҥ, Ус?\\n- Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, слердиҥ кой-эчкигерди кабырган энем азык-тӱлӱк экел деп айткан.\\nТеке бай эмегенине айткан:\\n- Бу Уска сарjу, курут бер.\\nБайдыҥ эмеени илилӱ терелерди кучактанып, тӧргӧ апарып салала, Уска бир болчок курут, бир болчок сарjу берерде, Теке бай айткан:\\n- Сен курут-сарjуҥды агаш тишке тиштейле, отко изидип сал. Бойыҥ чыгала, одын jарып ийеле, кирзеҥ, jымжап калар. Ажанып аларыҥ.\\nУс курут-сарjузын агаш тишке тиштейле, от jанына кадайла, чыгып, одын jарып ийеле, кирип келерде, сарjу кайылып калган. Курудын jип ийеле, ыйлай берген.\\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, айылдыҥ тӧринде тӧрт мӱӱстӱ куча бар. Оны экелип, кара казанга кайнадып jи.\\nУс чыгала, айылды эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Ус чеденди ажып jатканча, оныҥ jалмаш эдин jара тарткан. Чеденге кирип барарда, тӧрт мӱӱстӱ кара куча сӱзерде, тереҥ оро тӱбине барып тӱшкен. Мында агазыла экӱ ыйлажып арткан.\\nӰч кӱн ӧткӧн. Эки карындаш jок. Энези илеп салган кой-эчкилердиҥ терезин Ортон деп уулына береле, айткан:\\n«Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында Теке деп байдаҥ азык-тӱлӱк экел».\\nОртон илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, базып ийген. Тӧрт jаан суу кечкен, тӧрт jаан туу ашкан. Jолдо jӱрекче айылдаҥ jӱлӱнче ыш чыгып турган. Jууктап келерде, ак башту эмеген чыгып келген.\\n-Jакшы ба, Ортон! Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип ал – деген.\\nАнайда айдала, база берген. Оноҥ ары Ортон ӱч jаан суу кечип, ӱч jаан туу ажып, Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, эжик ачып, кирип келерде, Теке бай тӧрдӧ отурган. Ортон от айагына отурып, jакшы сураган.\\n- Не керектӱ келдиҥ? – деп, Теке бай сураарда, Ортон айткан:\\n- Jети сууныҥ ары jанында, jети тууныҥ ол jанында, слердиҥ кой-эчкини кабырган Алакан энем азык-тӱлӱк экел деген.\\n- Бу Ортонго курут- сарjу бер.\\nЭмеени илеп салган терелерди тӧргӧ апарып салала, Ортонго бир болчок курут, бир болчок сарjу экелип берген.\\n- Агаш тишке курут- сарjуҥды тиштейле, от jанына изидип салала, чыгып, оды jарып ийеле, келип jи.\\nОртон уул курут- сарjузын от jанына изидип салала, чыгып, одын jарала, кирип келерде, сарjузы кайылып калган. Ортон курудын jийле, ыйлай берген.\\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында , тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар. Оны экелип, кара казанга кайнадып jи.\\nОртон айылдаҥ чыгып, айылды эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалмаш эдин jара тарткан. Ол чеденге кирерде, кара куча сӱзерде, Ортон тереҥ оро тӱбине барып тӱшкен. Эмди мында ӱч карындаш ый-сыгытта арткан.\\nЭнези ӱч уулын эки кӱн сакып чӧкӧгӧн. Энези эмди Чечен деп уулына илеген кой-эчкилердиҥ терелерин берип, айткан:\\nАкаларыҥныҥ кийнинеҥ бар.\\nТеке байдаҥ азык-тӱлӱк экел.\\nЧечен илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, базып ийген.\\nТӧрт jаан суу кечкен,\\nТӧрт jаан туу ашкан.\\nКӧрӧр болзо, jӱрекче айылдаҥ jӱлӱнче ыш чыгып турган. Ак башту эмеген чыгып келеле, айткан:\\n- Jакшы ба, Чечен! Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип алзаҥ.\\n- Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу кӧчӧзин ичедим.\\nАнайда айдала, оноҥ ары база берген.\\nӰч суу кечкен,\\nӰч туу ашкан.\\nТеке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, эжигин ачып, кирип, от айагына отурып, jакшылашкан. Тӧр бажында Теке бай бойы отурат.\\n- Не келдиҥ, Чечен? – деп сураган.\\n- Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, слердиҥ кой-эчкини кабырган Алакан энем слердеҥ азык-тӱлӱк экел деп ийген.\\n- Бу Чеченге курут-сарjу бер.\\nЭмеени илгин таарда терелерди тӧргӧ апарып салала, Чеченге бир болчок курут, бир болчок сарjу экелип берген.\\n- Курут-сарjуны агаш тишке тиштейле, от jанына изидип салала, чыгып, эмеш одын jарып ийеле, келип jи.\\nЧечен тиштеги курут-сарjузын очок jанына кӱлге кадайла, чыгып, одын jарала, кирип келерде, курут-сарjузы кайылып калган эмтир.\\nЧечен отурала, ыйлай берген.\\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында, тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар. Оны тудала, экелип, кара казанга кайнадып jи.\\nЧечен тышкары чыгып, айылды эбиреде базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалмаш эдин jара тарткан. Чечен чеденди ажарда, кара куча сӱскен. Чечен тереҥ оро тӱбине тӱшкен. Кӧрӧр болзо, ӱч карындажы мында онту-калакта болтыр. Кожо артып калды. Эмди тӧртӱ боло берди.\\nАлакан эмеген Чычалкай деп уулыла кожо тӧрт уулын эки кӱнге сакыган. Jок. Арга jокто Алакан Чычалкай деп уулын ийген.\\nЧычалкай илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, тӧрт суу кечкен, тӧрт туу ашкан, jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чыгып турган.\\nJаба jедип келерде, ак башту эмеген чыгып келеле, Чычалкайга айткан:\\n- Бу сен кайдӧӧн барадырыҥ? Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип ал.\\n- Эзен-амыр сурап, айылга кир дегенде, не кирбес.\\nАнайда айдала, айылга кирип келерде, айылдыҥ ичиниҥ jаражын кайкаган. Бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ дегени ӱстӱ-jуулу кӧчӧ эмтири. Эмеген кӧчӧни айакка уруп, таш тактаныҥ ӱстине тургусты. Чычалкай ичер болзо, кӧчӧниҥ амтандузын! Уйдыҥ эмчегинеҥ эткен борбыйдаҥ кӧӧрчӧк урган. Jакшызын!\\n- Таш тактаныҥ ӱстинде казы-карта jадыры, кезип jи! – деерде, Чычалкай jип турза, тӱгенбес. Ол ло бойы. Байагы борбыйдагы кӧӧрчӧктӧҥ уруп ичер болзо, тӱгенбес. Ол ло бойы. Чычалкай кайдӧӧн барып jатканын угуп алала, эмеген айдыптыр:\\n- Акаларыҥ ӧткӧн эди. Айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ич дееримде, бирӱзи де болбогон… Эмди коно амырап, уйукта, - дейле, кӧбӧҥ-торко тӧжӧккӧ jатырып, кӧбӧҥ-торко jууркан jабып берген.\\nЧычалкай тойоло, уйуктай берген. Ойгонып келер болзо, кӱн чыгып келген эмтир. Чычалкай чыгып, jунунып, ойто кирип келзе, кӧчӧ белен. Кӧӧрчӧктӧҥ уруп ичер болзо, бортого толбозобос. Картаны кезип jиир болзо, астабас. Там ла кӧптӧп турар.\\n- Ажан, ажан, балам! Баратан jолыҥ кӱч. Jакшы ла тойо ажан.\\nЧычалкай бортодоҥ кӧӧрчӧкти уруп, ичип турза коробос jаҥду болды.\\nКартаны кезип jип отурза, астабас. Тойо jип алала, кайкап отурат. Тышкары уй да jок, jылка да jок.\\nЭмеген Чычалкайга айтты:\\n- Jе, эмди амырап, курсагыҥ тойып, кӱчиҥ кирип калган. Теке байга jедип, кирип барала, jакшы суразаҥ, jаҥ аларга келдим деп айт. Эмеени курут-сарjу берзе, ӧгӧӧни айдар: отко тиштеп салала, одын jарала, келип ажан деер. Сен алган бойынча jип ий. Теке бай айдар: тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында, тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар, оны экелип, кара казанга кайнат jи деп айдар. Сен айылдаҥ чыгып, эбире бассаҥ, сеге кӧк ийт калып келер. Сен оны ташла ӧлтӱре сок. Чеденди ашсаҥ, тӧрт мӱӱстӱ кара куча сени сӱзерге келер. Сен тура болзоҥ, сени jастыра сӱзер. Сен эки мӱӱзинеҥ тудала, jыга базып, ӧзӧйлӧ, jӱктенип, айылга кийдиреле, сойып, кара казанга кайнат. Чеденниҥ ичинде тереҥ ородоҥ тӧрт акаҥды чыгарып, азыра.\\nАнайда айдала, ак башту эмеген Чычалкайды ӱйдежип чыгала, казандый кара ташты кӧдӱрип, ары-бери экчеп ийерде, jудрукча боло берген.\\n- Мыны каптыргаҥа сугуп ал. Мыныла ийтти соксоҥ, ӧлӧ берер. Jастыра сокпо – деп, jакып ӱйдешти.\\nТойо-кана ажанып, амырап, конуп алган Чычалкай эки элегин кайра кыстанып, акаларыныҥ кийнинеҥ истеп, базып ийди. «Ӱч суу кечип, ӱч туу ажып», Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип келген. Эжикти ачып киреле, от айагына отурып, jакшылажат. Теке бай тӧр бажында отурат.\\n- Не келдиҥ, Чычалкай? – деерде, Чычалкай айтты:\\n- «Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында» слердиҥ кой-эчки кабыраачы Алакан энем мени слердеҥ азык-тӱлӱк экел деген.\\nТеке бай эмегенине айдат:\\n- Чычалкайга курут, сарjу бер.\\nЭмеени бир болчок курут, бир болчок сарjу берерде, Чычалкай, сунган колын тарткалакта, jип ийген. База бер деп сураарда, бай айдат:\\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, айылдыҥ тӧринде темир чеденде тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар, оны экелип, сойып, кара казанга кайнадып jи.\\nЧычалкай айылды эбире базып, каптыргада тажыналып, jаткан ийтти согордо, ол ӧлӧ берди. Темир чеденди ажарда, куча сӱзерге маҥтап келерде, тура калыырда, jастыра сӱскен. Чычалкай кучаныҥ эки мӱӱзинеҥ тудуп, jыгала, ӧзӧп ийерде, айылдыҥ ичинде онту угулды. Кучаны jӱктенеле, кирип келерде, Теке бай ӧлӱп калган jадыры.\\nЧычалкай кара кучаны сойып, эдин ооктойло, кара-казанга кайнатты.\\nТеке байдыҥ эмеени айдат:\\n- Мени ӧлтӱретеҥ бе?\\n- Мен кижи ӧлтӱрбейтем. Ӧгӧӧнӧр jаманына ӧлди не. Слер ол мениҥ тӧрт акамды эмдеп, jазыгар!\\nАнайда айдарда, эмеген сӱӱнип, айдат:\\n- Кара сагыжы бойына jетти. Jе мен эмдеерим.\\nЭкӱ барып, Эргек, Ус, Ортон, Чечен деп карындаштарды ородоҥ чыгарып, экелип, эт, jуула азырап, эмдеп jазаган.\\nЧычалкай улалу атла энезине браатса, байагы jӱрекче айыл jогыла. Энезине jедип, не болгонын куучындарда, энези айдыптыр:\\n- О-о калак, ол эмеген эмес эмей. Ол кӧрӱнер ле кижиге кӧрӱнер. Ол jер киндиги энези. Сеге килеп, ончогордыҥ тыныгарды айрыган турбай.\\nЧычалкай тӧрт аказыла, энезиле кожо малду-ашту, jалчыларлу, байып, jыргап jуртай бердилер.\\nМынаҥ озо чаҥкыр тууларлу Алтайда эки карындаш jуртаган. Бирӱзиниҥ ады Кокы, экинчизиниҥ дезе Кортон деп адалган. Кокы jаан карындажы, канча кире jуртаарда, бир де бала азырабаган, бала jок болтыр. Jе оныҥ азыраган малы сӱрекей кӧп болгон. Кокы jаныс та малла бай эмес, jе торко-маҥдык jӧӧжӧлӱ болтыр. Ол торко-маҥдык jӧӧжӧни эдер jерин таппайтан.\\nКортондо, кичӱ карындажында, мал деп неме jок, jети бала оныҥ jаан jӧӧжӧзи болтыр.\\nКӧп балдар азырап, бу кире ӧйгӧ jетире сӱрекей тапкыр аҥчы кижи деп адалып турган. Кортонныҥ аҥдап тапкан алузын jаантайын ла байлар, jайзаҥдар мекелеп, сӱмеленип, тӧлӱ-калан учун теп ле тегиннеҥ алып баратандар.\\nКортонныҥ балдары кӧп учун jаныс саар уйыныҥ сӱди ол балдарына jаантайын jетпейтен. Оныҥ учун jокту Кортонныҥ ӱйи бала-барказын торолотпоско болуп, азыраарыныҥ эп-сӱмезин бедреп, бай баjазына ийетен. Ийзе, мынайда айдып ийетен:\\n- Jе, кару балдарым, акаар-jеҥеер дӧӧн барып келигер. Сарjу-каймак jип, талкан-калаштаҥ jакшы тойо ажанып алыгар. Оноҥ ээчижип алып, jанып келигер.\\nОок балдар, ээчижип алып аказыныҥ айлына келгежин, jеҥези олорды азырабайтан эмтир. Керек дезе куучындашпас та. Киргилеп келзе, эжиктиҥ jанына ла отургызып салатан эмтир.\\nКайдар эмеш деп, jеҥези кӧстиҥ учыла олорго кӧрӱп салатан. Балдар отурар ла отурар. Эстежип. Анайда куру отурарга чӧкӧйлӧ, ойто jанарга ӧрӧ тургулаза, jеҥези айдатан болтыр:\\n-Акыр, акыр, балдар, мен слерди азырап ийейин. Отурыгар ла.\\nJеҥези jаан айакты алар ла. Бир айакта сарjу, экинчизинде дезе аарчы. Калбакты алала, олордыҥ колдорына ла оосторына сарjу ла аарчыны сӱртеле, jандырып ийтен.\\nБир катап балдардыҥ энези олордыҥ айтканыныҥ чынын-тӧгӱнин билип аларга сананды. Канайда билип аларын узак ла шӱӱди. Учында эне кижи ол ло анайда сананган кӱн, тӱн кирерде, бай баjазыныҥ айлына барды. Jе айылга кирбеди. Айылдыҥ тыштынаҥ ла, эпши jанындагы иргезинеҥ тежик ойды. Оноҥ jанып келди.\\nЭртезинде эне кижи балдарын баjазыныҥ айлына ийди. Бойы дезе каҥза таҥкы тартып алып, эмеш отурала, балдарыныҥ кийнинеҥ ары барды. Баjаныҥ айлыныҥ иргезине келип, ажындыра ойып койгон тежиктиҥ одожына отурып алала, эп jок то болзо, аjыктап, кӧрӱп отурды. Айылда улус нени эдер эмеш деп.\\nБалдардыҥ энези кӧрӱп отурза, jеҥе деген кижи балдарды бозогоныҥ jанында отургызып койгон эмтир.\\nJаан удабады, балдар jанарга турарда, jеҥези олорды токтодып, отурган jеринеҥ jӱк арайдаҥ турала, айтты:\\n- Акыр, акыр балдар. Мен слерди чӱрче азырап ийейин. Отурыгар, jеҥези балдардыҥ оозына ла колдорына каймакту аарчыны сӱртеле, ажанып алдыгар, эмди jаныгар деп айлынаҥ чыгарып ийди.\\nБалдарды баjазы канайда «азыраганын», «кӱндӱлегенин» олордыҥ энези кӧрӱп алды. Энези балдардаҥ озолоп, айлына jанып келди. Ичи-бууры кӱйӱп, тыҥ чугулданып, ол мынайда сананды: «Немени тыҥ ла билер санаалу эмтириҥ а! Акыр ла, ол балдарла уружып турган тенек шӱӱлтеҥди мен кӧрӧрим! Бир тушта тӱс jерге бӱдӱрилер ле болбойын!»\\nАҥдап барган ӧбӧгӧндӧри, кӧп алу аткан, jангылап келдилер. Jе Кортонныҥ аҥдап тапкан алузын Кокы карындажы тӧлӱ учун тӧгӱндеп алды, калан учун jайзаҥ jамыркап алды. Кортон как куру артып калды. Кокы карындажы там ла байып, jамыркап баратты. Jаман кылык-jаҥы там ла тыҥып турды. Ачабы там ла jаандап турды.\\nАнча-мынча jатканча, соок кыш келди. Jыргалду jай божоп калды. Эки карындаш база ла аҥдап, барарга шыйдындылар. Байагы эки баjа олорго база ла азык-тӱлӱк белетегиледи. Азык-тӱлӱк белетелерде ле, Кортон ло Кокы аҥдап атандылар.\\nСооктор тызыражып турды. Чаган айдыҥ корон ачу соогы башталды. Бай баjа jокту баjага келип, сурады:\\n- Бу сен соокко канайып тоҥбойдын? Сениҥ кеп-кийимиҥ самтар-сумтар. Мен тогус кат торко тонду да болзом, тӱни-тӱжи бу соокко коркышту тоҥуп jадым.\\nJокту баjазы ого айдып jат:\\n- Мен jокту, jаман да болзом, тоным-саным эски де болзо, соокко бир де тоҥбой jадым. Уйуктаар алдында эмеш jука этире суурынып алып, чапкыш ӱӱчелеримниҥ ортозына кирип алып, анда jылу уйуктап аладым.\\nКортондо ӱӱчелер кайдаҥ келзин. Кокыда ла бар эмей. Чапкыш ӱӱче деп Кортон ол бойыныҥ балдарын айткан болгон. Бу эрмекти бай баjазы оҥдобогон болгодый. Jокту баjазыныҥ кокырлап айтканын оҥдобой, бай баjазы сӱӱне берген.\\n- Ээ, мен jанала, ӱстӱ-jуулу ӱӱчелеримниҥ ортозына кирип конзом, ол ло jокту эмегеннеҥ артык, чик jок jылу конорым! – деп айдала, айлына jанып келди. Эҥирде, кийген кеп-кийимин эмеш jукарта суурынала, семис ӱӱчелериниҥ ортозына киреле, jадып, оронып, уйуктай берди.\\nЭртезинде jокту баjазы балдардыҥ ортозынаҥ турала, тышкары чыгып кӧрзӧ, бай баjазыныҥ айлынаҥ ыш чыкпай турган. Ол тургуза ла барып кӧрӧр болзо, тенек бай баjазы семис ӱӱчениҥ ортозына чын конгон болтыр. Уйуктап jадала, этке jаба тоҥуп калган эмтир. Анайып, ачабына ла тенегине болуп бай баjазы тегин калас ӧлгӧн болтыр.\\nБай улус кезикте кокыр билбес деген неме ол болтыр.\\nЧаҥкыр Алтайда Аҥчы деп кижи jуртаган. Ол ӧрӧкӧн Адучы деп уулду болгон. Качан уулыныҥ кижи алар ӧйи jедип келерде, Аҥчы ӧрӧкӧн канча бар нек-сак немелерин садып, jӧӧжӧ jӧӧгӧн. Оноҥ уулына Айбычы деп jаан байдыҥ Алтынчы деп атту кызын алып берген болтыр.\\nБир катап Аҥчы Адучы уулын ээчидип алып, арка-тууга аҥдап барган. Jолой барадала, Аҥчы ӧрӧкӧн уулыныҥ керсӱзин билерге, ого ачык-jарык айткан эмтир.\\n- Jе, уулым, бу jолды кыскарт.\\nАйдарда, уулы, аттаҥ тӱжеле, малтаны алала, jолды оныла чаап баштаптыр. Бу керекти кӧрӱп, адазы уулына айткан:\\n- Ижиҥди токтот. Мынаҥ ары барак!\\nЭкӱ оноҥ ары барып jадала, Аҥчы бир элик аткан эмтир. Уулына айдыптыр:\\n- Мен барып арка-тууны эбирип келейин. Сен дезе агаш казанга бу эликтиҥ эдин кайнадып сал.\\nАдазы jӱре берди. Адазыныҥ jакылтазын тургуза ла бӱдӱрерге, Адучы агаштаҥ казан jазады. Этти ого кайнадып баштады. Jе отто эт кайнаарга jеткелекте, оттыҥ jалбыжына казан кӱйе берген. Адазы келгелекте, уулы канча-канча казан jазаган. Jе этти канайып та кайнадып болбогон.\\nАҥчы канча туу-ташты эбиреле, jедип келди. Аштап-суузап келеле, кӧрзӧ, уулы казанды кайнадып болбогон эмтир.\\n- Jе, эмди jаналык! – деп, адазы айткан.\\nЭликтиҥ эдин артынып алып, адалу-уулду айлына jангылаган. Адазы бойыныҥ айлына, уулы – бойыныҥ jуртына.\\nJанып келеле, Аҥчы туйказынаҥ уулыныҥ айлына барып, эмегениле ол нени куучындажып отурганын тыҥдаптыр. Келди – Алтынчы айдып отурат:\\n- Адаҥ сени jаман кӧрӱп, кыстап турган эмтир. Куру jерге jол кастырган, агаш казанга эт кайнаттырган. Бу уйат эмей база. Ол сени ӧлтӱрерге jӱрген кижи эмтир. Бу адаҥныҥ jанына jатпай, мынаҥ качалы! Качып, мениҥ адамныҥ айлыныҥ jанына барып jадалы. Анда артык.\\nОл куучынды уккан Аҥчы ӧбӧгӧн аайы jок ачынган. Ачынала, Айбычы байдыҥ кызын ойто айлына jандырган.\\nКысты jандырала, Аҥчы ӧрӧкӧн бойы кой кӱдӱген Кӱндӱчи деп нӧкӧр кижиге барган. Кӱндӱчи jети кысту болгон. Эҥ ле кичинек кызы Кӧӧркийек деп атту. Кеберкек, керсӱ. Аҥчы атанып jанарда, Кӧӧркийек адазыныҥ берген jӱс торбогын айдап экелген. Оны кӧрӱп, Аҥчы ӧбӧгӧн ого айдыптыр:\\n- Jӱс торбоктоҥ келер jылда, эзенде, jӱс бозу ӧскӱрип ал!\\nКӧӧркийек оныҥ ченегенин билеле, ӧрӧкӧнгӧ айдыптыр:\\n- Эзенде минип jӱрген адаардаҥ кулун ээчидип экелеер.\\nКелген керегин билип, бу бала сӱрекей сагышту болгонын Аҥчы тургуза ла билип ийге��. Ол баланы уулына кудалаар деп шӱӱди. Эбире jаткан jокту-jойу улустаҥ аракы jууйла, кудалап, уулына Кӧӧркийек деп кысты алып бериптир.\\nБир кӱн Аҥчы ӧрӧкӧн мынайда сананган: «Торбок кабырган бала чечен эмтир, а. Jе менеҥ чечен эмеш пе? Акыр, барып оныҥ куучынын тыҥдап кӧрӧйин».\\nАҥчы барган. Барала, тыҥдап отурза, келди Адучыдаҥ сурап jат:\\n- Сен алдындагы эмегениҥнеҥ не айрылгаҥ?\\nАдучы уулы ол кыска айдып jат:\\n- Адам бис экӱге jуртаарга бербеген. Озо баштап кожо аҥдап барак деген. Барганыс. Jолой ол мени jол кыскарт деген. Оноҥ элик адала. Агаш казанга эт кайнатырган. Мен оныҥ jакылтазын бӱдӱрип болбогом. Ол тушта мениҥ эмегеним айткан: «Адаҥ сени ӧлтӱрерге турган эмтир. Мениҥ адама баралык» - деп. Адам ого тыҥ ачынган. Бар-jок немезин jууйла, байдыҥ кызын айлына jандырып ийген. Оныҥ кийнинде сени кудалаган».\\nКӧӧркийек ончозын угала, каруузын мынайда берет:\\n- Экилеер тенек болгон эмтиреер. Jе адаҥныҥ jол кыскарт дегени – ол тӱрген jел деп айтканы болор. Агаш казанга эт кайнат дегени – этти отко тиштейтени болгон. Байдыҥ кызы шыра кӧрбӧгӧн, сен дезе бойыҥ оныҥ бажына чыкпагаҥ. Оныҥ учун адаҥ кысты ойто jандырганы чын. Чын эткен кижи эмтир.\\nАҥчы, мыны угуп алып, айлына сӱӱнчилу jана берди. Олордыҥ ортозында бир де ӧӧн - ӧчӧӧн jок болуп jуртагылай берди.\\nЭРТЕ, ЭРКЕ, ЭРГЕК ДЕП КАРЫНДАШТАР\\nМынаҥ озо, озо ӧйлӧрдӧ туулары чаҥкыр Алтайда кӧк-боро атка минген, кара бажы кажайа берген, карыыр jажы jедип калган, катан сӧӧги када берген Кӧкшин ӧбӧгӧн jуртаган эмтир. Алган эжи дезе бажы куудый кажайа берген, быjыраш тиштери куулыдый саргарып калган Кӧнӧчи деп эмеген болгон. Анайда эку узак-узак jуртаган.\\nОлор, карыганча jуртайла. Эрте, Эрке, Эргек деп ӱч талдама уулду болуптыр. Jе кажызы ла башка-башка кылык-jаҥду ӧзӱп турдылар.\\nКаргандарда кӧк-боро ат, саап ичер сӱттӱ эки кӧк уй, тӱгин кайчылап алатан эки кӧк кой, ноокызын тарап алатан эки кӧк эчки, кажы ла jылда кулун берер эки кӧк бее, ӱреген эки кӧк ийт болгон.\\nJылдар jылыжып ӧдӧт, айлар айланып тӱгенет. Кӧп суу аккан. Анайып канча jылдар ӧдӧрдӧ, Кӧкшин ӧбӧгӧн лӧ Кӧнӧчи эмегениле карый бердилер. Олор ӧрӧ туруп болбос, jаҥду ла отурар болуп, аймап та калган турдылар. Ижемjи jаныс ла уулдарга.\\nЭрте ле Эрке деп уулдары элик-сыгын аҥдаар, адар болуп, Эргек деп эҥ кичӱ уулы эш-неме ондобос, казыр, калjу тенек болуп бӱткен эмтирлер. Андый да болзо, Эрте ле Эрке ада-энезин, Эргек деп тенек карындажын аҥдап-куштап азырайтан. Ас малын азырап, ӧлӧҥ-чӧп белетеп, айылдыҥ jӱзӱн-jӱӱр иштерин бойлоры бӱдӱретендер. Эрте ле Эрке бойлорына эш табар аргалары jок jӱрдилер. Эш-ӱӱрелери бар болгон болзо, ада-энезин кӧрӧр эди.\\nБир кӱн Эрте ле Эрке эки карындаш кичинек Эргек карындажына мынайда jакылта бердилер:\\n- Эргек, бис коно аҥдап барарыс. Сен дезе ада-энеҥди кичееп, мал-ашты азырап тур.\\n- Jе кичеерим, кӧрӧрим – деп, Эргек сӧзин берерде, Эрте ле Эрке эки карындаш аҥдап атангылаган.\\nЭргек айылда артты. Jаан удабай айылда арткан Эргектиҥ, акалар чылап, аҥдаар кӱӱни база келди. Ол акаларыныҥ айазын алып, айыл тӧриндеги мееске чыгып, анда тартып салды. Айлына келеле, ада-энезине айтты:\\n- Мен мында бу меесте айа тургузып салдым. Удабай оны барып кӧрӧтӧм, - деди.\\n- Кӧр лӧ, балам – деп, ада-энези айдышты.\\nАнча-мынча ӧй ӧдӧрдӧ, Эргек барып тарткан айазын кӧрди. Барала, кӧрӧрдӧ, эки эчкизи айага jыга аттырала, ӧлӱп калган jаткылады. Эргек эки кӧк эчкини jӱктенип алып, айлына экелген. Кичӱ уулчак олордыҥ терезин тӱрген сойо тартала, кабырга-сӧӧктӧрин сого чаап, кара казанга кайнатты. Арткан-калган этти артпакка илип салды. Ышталзын деп. Jизе, jакшы болзын деп.\\nОтко аскан казан кайнаарда, этти чыгарып, ада-энезин тойо азырап койды. Бойы да тойу ажанып алды.\\nЭкинчи кӱн эҥирде эки аказы, аҥдайла, jанып келдилер. Олордыҥ келеткенин кӧрӱп, Эргек эжикке чыгып, акаларын уткып, jалакай, эптӱ сӧстӧрлӧ мынайда сурап jат:\\n- Эр киндиктӱ бӱткен акаларым, арка-тууныҥ элик-сыгынын аттыгар ба? Эне-аданы азыраарга нени адып jӧӧп экелдигер?\\n- Эш неме кӧрбӧдис – деп, эки аказы удура кемзинип айттылар.\\n- Ээ. Jайлаа, акалар. Мен айылда да арткан болзом, мынаар бу мееске айа тартып, эки jуҥма адала, эне-адамды азырап койдым – деп айдала, эки мыкынын тайанып, эр кижи болуп мактанып турды.\\nЭки аказы лаптап кӧрӧр болзо, Эргек эки эчкини сойоло, ада-энезин азырап салтыр. Арткан этти дезе артпакка илип салган турды. Мыны кӧрӧлӧ, ачынбас акалары ачынышты. Кичӱ карындажын арбап, кӧмӧлӧп баштадылар. Тенек дежип, jӱӱлгек дежип.\\nЭки карындаш эрик jокто база ла эрмектежип jат:\\n- Бистиҥ кижи алар аргабыс чек jок, ада-энебисти ӧлгӧнчӧ лӧ азырайтан эмтирис.\\nЭки кӱн амырайла, эки карындаш Эргекке база jакылта бердилер:\\n- Бис эмди эки кӱн аҥдаарыс. Ас малысты азырап, ада-энеҥди кичее. Jе артык шок этпе.\\nЭки карындаш аҥдап атана бердилер.\\nЭргек айылда ла артты. Анайып турала, айылда арткан Эргектиҥ аҥдаар кӱӱни база ла келди. Байаа ла айылды эбире басты, ак jалаҥга барды, анда айа тартып салды.\\n- Мен аҥга айа тартып салдым! – деп, ада-энезине айтты.\\n- Аҥда, аҥда ла, балам! – деп, олор айдышты.\\nАнча-мынча бололо, Эргек айазын кӧрӧргӧ барды. Барза, эки койы айага аттырып, ӧлӱп калган jаттылар. Эргек, эки койды jӱктенип, айлына келди. Сойо тартала, jаан кара казанга кайнадып, ада-энезин азырады. Арткан-калган этти артпакка илип салды.\\nЭки аказы эки кӱнниҥ бажында jанып келип кӧрӧр болзо, Эргек эки кӧк койды ӧлтӱрип салган эмтир. Эне-адазы тойу-ток. Jе акалар тыҥ ачынып Эргекти кӱлип, сырт терезин ат камчызыла сабай бердилер.\\nОноҥ эки карындаш алты кӱн амырайла, база ла аҥдап бардылар. Олор узак ӧйлӧргӧ аҥдап баргандар. Бодолы jарым айга. Онойып аҥдап jӱреле келер болзо, кӧргӱлеп турза, Эргек карындаш эки кӧк уйын, эки кӧк беезин, эки кӧк ийдин ӧлтӱрип салган болтыр.Олордыҥ jаныс ла терелери артып калган эмтир.\\nЭки карындаш сӱмележип jат:\\n- Бу Эргекти ӧлтӱрбегенче, бис амыр jатпазыс, албатыга jаныс jаман адыс чыгар эмтир.\\nЭки карындаш ӧп-jӧп. Кӱӱн-тап jаҥыс.\\nЭрте Эркеге айдып jат:\\n- Бис бу Эргекке кӱчис чыдабас. Ол сӱрекей кӱчтӱ. Экӱ озолоп барала, аркага чыгып алаак. Таш кызыдаак. Оноҥ ташты кызыткан соҥында. Эргекти келип кычырала, айдарым: бис тӱлкӱ агыртарыс, сен дезе кызыл тӱлкӱ келип ле jатса, оны кызыл колло тут ла. Кӧк тенек неме, ол тоолонып келеткен ташты сӧс jок тудар. Тудуп алза, ол тушта ол кӱйӱп калар.\\nКызарып таҥ атты. Эрте ле Эрке кичӱ карындажы Эргекти кожо аҥдап барарга кычырдылар. Эргек ого тыҥ сӱӱнди. Алакандарын тарс этире чабынып ийди.\\nКайыр кырлардыҥ ары jанынаҥ кӱрееленип кӱн чыкты. Ада-энениҥ jаныс кӧк-боро адына ӱч карындаш учкажып, аҥдап атандылар.\\nКобы-jикке jеделе, Эрте карындаш Эргекке айдып jат:\\n- Бу ла турган кырдыҥ аҥын бис агыртып келейис. Сен дезе бу jыраалу кобыныҥ оозына сакып отур. Мында кызыл тӱлкӱ бар дешкен. Кызыл тӱлкӱ келзе ле, сен оны jастыра тутпа. Бек ле тут. Тудуп алала, бис сеге jедип келгенче, оны божотпо!\\nЭки карындаш агыртар болуп кыр ӧрӧ чыктылар. Эргек дезе jыраалу кобыныҥ оозына артып калды. Эки аказы тас кара тууга чыгала, агыртып турган улус болуп, кыйгы-кышкы салдылар, бойлоры дезе jаан от салала, таш кызыттылар.\\nАнча-мынча болбоды, кобыны тӧмӧн кызыл «тӱлкӱ» келип jатканын Эргек кӧрӱп ийди. Анаҥ-мынаҥ сооро-мооро тудуп турганча, кып-кызыл таш сууга барып тӱшти. Сууга тӱжеле, шыркырап jатты.\\nЭргек ташты тудала, мынайда кыйгырып jатты:\\n- Ээ-ээ, шыр-мыр эдедиҥ бе. Кандый эмеш, сени тудуп аларымда! Эки акам келгенче, сени божотпозым!\\nТенек карындаш анайда кыйгырып, ташла уружып отурды. Эки аказы кырдаҥ тӱшкӱлеп келди. Арыгандары коркышту эмтир. Тӱжӱп келеле, кӧрӱп турар болзо, тенек карындаш сыр кыйгыда ла эмтир . Сууда соой берген ташты кучактанып алала, эки акам келгенче, божотпозым! – деп, сыр кыйгыда отурат. Мыны кӧргӧн Эрте ле Эрке, эки аказы, кичӱ карындажын, Эргекти, тӧгӱндеп болбогондорын чокым билеле, ачу-коронго тӱштилер. Jаҥыс атка учкажып алып, олор ӱчӱ бозом эҥир кирерде айлы-jуртына jангылап келдилер.\\nАйылдыҥ эжигин ачып, ӱйге кирип келгилезе, адазы ла энези jаткан ла jерине ӧлгӱлеп калтыр.\\nКунукчылду кӱнди Эрте, Эрке ле Эргек ый-сыгытла ӧткӱрдилер. Аш-тус jок, аш-курсак беленинче табылбаста, эне-адазыныҥ кӱнине jаҥыс кӧк-боро адын сойып, ада-энезиниҥ сӧӧгин jууп салдылар.\\nАйлар ээчий айлар ӧтти. Бир jыл ӧткӧн кийнинде Эрке ле Эрте – эки карындаш мынайда jӧптӧштилер:\\n- Экӱ азык-тӱлӱк белетеп алаак, оноҥ мынаҥ таҥ эртедеҥ ле качып барак. Эргек дезе мында jаныскан ла артып калзын.\\nJажытту jӧптӧжип, караҥуй тӱнде эки карындаш олордыҥ санаа-кӱӱнин кем де укпаган деп бодогондор. Чын да, тӱнде jӧптӧжип турарда, Эргек олордыҥ куучындарын угуп салтыр. Кетежип, jакшы угуп алган соҥында, Эрке деген аказы оноҥ jаан аказына айдып ��урды:\\n- Кӧс лӧ jеткен jер jаар тенип баралык. Баш jайган jер jаар уланалык. Ырысту jӱрӱм тӱҥей ле учураар болбос по!\\n- Качан баралык? – бир аказы сурайт.\\n- Таҥ алдында, Эргек уйуктап ла jатса, - экинчизи каруун jандырат.\\nАнайып эки аказы азыкты белетеп баштадылар. Азыктарын jеткилинче белетейле, таҥ алдында ла барар болгонын Эргек лаптап угуп алды.\\nЭки карындашта не болзын, талкан-кӧчӧ согуп, саргай-кандык кайнадып, караҥуй тӱн киргенде уйку jоктоҥ эт кадырып, кеп-кийимдериниҥ jыртык-тежиктерин кӧктӧгилеп турдылар. Белетениш тыҥ болуп турганын Эргек караннаҥ кӧрӱп ле турды.\\nЭки карындаш азыктарын эки капка сугала, тӱн ортозы ӧдӧрдӧ, эмеш амырап алар дешти. Уйуктай бердилер.\\nБу ӧйдӧ Эргек база уйуктап jаткан кижи болгон. Карындаштар уйуктай ла берерде, Эргек араай турала, сокыны алып, тӧжӧгине кыйын салала, бойы дезе каптыҥ оозын чечип баштады. Каптыҥ оозын чечеле, белетеген курсактаҥ тойо ажанып алды. Экинчи капты ачала, ажанган каптаҥ бир эмеш курсакты ого толо эдип тыктай салды. Буулап салала, байагы толбос капка киреле, бӧктӧйлӧ, тууразынаҥ тынган тыныш чыгар эдип кичинек тежик ойып алды. Ол эмди анда jадып jат.\\nТеҥериниҥ тӧзи jарып баштады. Эки карындаш оны сескен болгодый. Олор ойгоноло, чала-была чайлайла, Эргек ойгонголокто, мынаҥ тӱрген барар дежип, эки капты jӱктенип, эжик блаажып, чыгып, тӱрген-тӱкей jӱргӱлей берди.\\n- Эргектеҥ калганчыда ла айрылдыс – дежип, сӱӱнгилеп бараттылар.\\nЭки карындаш эмди эдектерин кайра кыстангылап, кӱн чыгыжын кӧстӧгилеп, тӱрген базыттаҥ эди-каны изип, jайпаҥ-jуйпаҥ баргылап jатты. Таҥ там ла кажайып келетти.\\nБаргылап jатканча, таҥдакталып таҥ атты, тамырланып, кӱрееленип кӱн чыкты. Эрке ле Эрте баргылап ла jат. Канча тайгалар аштылар, канча талай кечтилер. Аштап, арыыр бажы боло берерде, кенертеҥ алыс jердеҥ кыйгы угулды. Олор угуп турар болзо, ол кыйгы Эргектиҥ ӱни эмтир.\\n- Акалар! Акалар, сакып алыгар! – деп, айткан сӧстӧри алыс jердеҥ иле угулат. Бу ӧйдӧ арыганын ундыйла, эки карындаш, меҥдеп, анаҥ ары бардылар.\\nБаргылап ла jат, баргылап ла jат. Баргылап jатса, байагы jаҥыланган ӱннеҥ jуук ӱн угулып jат:\\n- Акалар! Акала-ар! Сакып алыгар!\\nЭки карындаш Эргектиҥ ӱнин танып ийбей. Олор анаҥ тыҥ чочып, оноҥ тӱрген бастылар. Кайа да кӧргӱлебейт. Тыныштары буулып турды.\\nБаргылаган ла баргылаган. Тӱн ортозы болордо, Эргектиҥ ӱни оноҥ тыҥ угулды. Эки карындаш сӱрекей тыҥ арыгандар. Олор, jыгыла-jыгыла анаҥ тыҥ тӱргендедилер. Эмди кӱн чыгар алдында кичӱ карындаштыҥ ӱни олордыҥ чек jанында деп угулды.\\nЭрте ле Эрке, арыйла, чылайла, аштайла, эмди эрик jоктоҥ амыраар деп санангылады.\\n- Ажанар керек. Капты чеч! – деп, Эрке айтты.\\n- Jе, бу ла чала толбозын ачып ийейин! – деп, Эрте карууна jӧпсинди.\\nЭрте капты ачып ийерде, каптыҥ ичинеҥ Эргек чыга конды. Батаа, эки аказы чочыйла, эрмек те айдып болбойт. Эриндери тыркыража берди. Эдер немезин таппай турды��ар.\\n- Кем-jок. Кожо ажаналы – деп, Эрте айтты.\\nАжанып алала, амырап, оноҥ ары ӱч карындаш ээчий-деечий бардылар.\\nАнча-мынча барып jадала, кӧргӱлезе, jаан айыл турат. Тӱндӱгинеҥ кып-кызыл jалбышту ыш чыгат. Мыны кӧргӧн Эрке jаан аказы Эртедеҥ сурап jат:\\n- Ака, мен бу айылдаҥ биске курсак азып ичерге суранайын? Jараар ба? Айса, кандый?\\nАказы jӧпсинип ийди. Айылга кирип келгежин, оттыҥ jанында Jелбеген ӧбӧгӧн учазынаҥ jаткан эмтир. Jелбеген, Эркени кӧрӧлӧ, сурап jат:\\n- Бу сен кайдаар барып jадыҥ, балам?\\n- Бис, блар, слердиҥ айылга казан азып ичерге ле амырап аларга турус – деп, Эрке айтты.\\n- Мениҥ таш ӧргӧӧмӧ кирип, казан азып, ажанып, анда амырагар! – Анайда айдала, ичинде сананды: «Курсак бойы келген турбай!» Ол калыҥ эрдин канча катап jаланып ийди.\\nЭрке айылдаҥ чыгала, таш ӧргӧӧ jаар базарда, Эрте ле Эргек оноҥ артпадылар, кожо бардылар.\\nТаш ӧргӧӧгӧ кирип келгилезе, мында эки jаан печке турат. Оноҥ ары кӧрӧр болзо, темир эжик турат. Эрте ле Эрке – эки карындаш ол эжикти ачып болбодылар. Ачкылап болбосто, Эргек карындаш келеле, ол эжикти кодоро тартып ийген. Киргилеп келген. Айландыра кӧргӱлеп турар болзо, мында эки jараш кыс отурган эмтир. Олор уулдарды кӧргӱлеп ийеле, удура jӱгӱргилеп келеле, меҥдеп сурагылайт:\\n- Бу слер кажы jердиҥ улузы? Бери не келгенигер? Jартын айдыгар!\\nЭрте карындаш олорго айдып jат:\\n- Jалчы болуп иштеерге jер бедреп jӱрӱбис. Бу айылдыҥ ээзинеҥ казан азып, ажанып, амырап аларга суранганыс. Ол бисти бу ӧргӧӧ jаар ийген. Оныҥ учун келдибис.\\nJиттиҥ айтканын угала, эки кыс ыйлажат:\\n- Калак ла кокый, кӧӧркийлер! Мынаҥ тӱрген барыгар! Ӧлбӧс бойыгар ӧлӧрӧӧр, барбас бойыгар барараар. Бу jурт jети башту Jелбегенниҥ jурты деп канайып билбедигер? Бӱгӱн бисти jийтен кӱн! Ой-ой! Аргалу болзогор, эртедеҥ ле барыгар.\\nКыстар анайда айдыжып, ыйлажып турарда, Эрке ле Эрте алаҥ кайкажа бердилер: нени эдер деп. Ол тушта Эргек олорго кату сыркынду айтты:\\n- Jелбер Jелбегеннеҥ не мынай коркыйтан, акалар. Jаражай кыстар, слер саламат кайнадыгар. Jелбеген кӱлӱк келзе, ого удура мен чыккайым! Ол мениҥ керегим болзын. Кӧрӧр ол Jелбегенди.\\nЭки jараш кыс уулдарга саламат кайнадып баштадылар.\\nЭрте карындаш олордоҥ сурайт:\\n- Айлы-jуртаар кайда? Эне-адаар кем?\\nJаан кыс айдып jат:\\n- Бистиҥ адабыс Сагал деп кижи. Ол Саҥыскан-байдыҥ койын кабырган. Энебис бистиҥ Кӱмӱш деп атту кижи болор. Мениҥ адым Оймок, сыйнымныҥ ады Jӱстӱк эди. Jелбеген деп jудумар табылала, эне-адабысты jип салган. Олорды jийле, бис экӱни бери бу таш ӧргӧӧгӧ экелген.\\nАнча-мынча ӧй ӧтти. Jелбеген бойыныҥ бир jаан кызын бойына кыйгырып алала, ого мынайда jакылта берип jат:\\n- Сен калас ӧй ӧткӱрбе. Ол ӧргӧӧдӧги Эрке ле Эрте деп эки карындашты экелип, печкеге быжырып сал. Анаҥ ажанарыс. Тату курсак ол.\\nJелбегенниҥ jаан кызы ӧргӧӧгӧ кирип келеле, кыйгырып jат:\\n- Эрте ле Эрке, бери келигер!\\nБу ӧйдӧ Эрте ле Эрке, Эргек карындашты меке-сӱмеле чыгарып келдилер. Эргек чыгып келерде, Jелбегенниҥ jаан кызы айдып jат:\\n- Бу кӱрекке jат!\\nЭргек мынаҥ эмес, кӱрекке чалкойто jада тӱшти. Jелбегенниҥ кызы Эргекти печке дӧӧн чачарда, Эргек печкениҥ эки jаагына тебеле, jерге келип мыч ла тушти.\\nJелбегенниҥ кызы адылып jат:\\n- Сен jастыра jаткаҥ! Jӱӱлгек эмтириҥ!\\nЭргек ол тушта сурап jат:\\n- Канайда кӱрекке jадарын сен меге jазап кӧргӱзип бер?\\nJелбегенниҥ кызы агаш кӱректиҥ ӱстине jараштыра болчойып jада койордо, Эргек оны изӱ печке дӧӧн чачып ийди. Печкени бӧктӧп салала, бойы эки акаларына барды. Карындаштардыҥ эрмек-куучыны кӧптӧп лӧ чыгарда, Jелбеген ортон кызын ийген эмтир: не дезе, jаан кызы jакылтаны бӱдӱрбеген болор деп.\\n- Эрте ле Эркени изӱ печкеге быжырып сал! – деп jакарды. Jелбегенниҥ ортон кызы ӧргӧӧгӧ кирип келеле, уулдарды база ла кыйгырган эмтир. Эрте ле Эрке катап ла Эргек карындашты ол кыска удура мекелеп ийиптир.\\nJелбегенниҥ ортон кызын Эргек карындаш база ла анайып ок изӱ печке дӧӧн чачып, быжырып салган болтыр.\\nКыстарын келер болор деп Jелбеген узак сакыган эмтир. Олор экӱниҥ кажызы да келбес болордо, Jелбеген кичӱ кызын ийген эмтир. Эргек оны да бойыныҥ мекезиле печкеге быжырып салган эмтир.\\nJелбеген кыстарын сакыган ла сакыган, jок. Келгилебесте чугулданды:\\n- Ойындары канай божобос балдар бу!\\nАрбанып, ӧргӧӧгӧ бойы кирип келди. Анда кем де jок эмтир. Ээн. Кайкайла, изӱ печкени ача тартты. Оныҥ ичинде кызара быжып калган эт jатканын быжу кӧрӱп алды. Ол тургуза ла кыстарын мактап, сыр кожоҥло эт чыгарып алды. Анча-мынча jип отурала, айтты:\\n- Ы, мениҥ эдим ошкош кандый эт бу?\\nJелбеген печкедеҥ база бир болчок эт чыгарды. Jип кӧрди.\\n- Ы, мениҥ буурым ошкош кандый саҥ башка буур бу? – дейле, ӱчинчи болчок эт чыгарды. Кенетийин эди-каны барт этти. Кичӱ кызын jӱстӱгинеҥ танып ийген эмтир.\\n- Э! Калак ла сени, ийттер куру jерге барган эмтир! – деп, Jелбеген ачу-корон кыйгырды. Ол бодогон: ӱч карындаш jӱре берген деп. Тӱлкӱӱрин ала койып, темир эжикти ача соголо, кӧрзӧ, ме сеге! Оныҥ кӧстӧриниҥ алдында: Эрте, Эрке ле Эргек, оноҥ эки jараш кыс ончозы мында отургылады! Jелбеген Эрте ле Эркени келип ала койды. Jелбегенге jуук тургандары учун. Jелбеген олорло бар-jок кӱчиле тудужа берди. Уулдар кӧрӱп турза, ачап-торо Jелбегенниҥ jаан оозынаҥ ак кӧбӱк ажып турды. Jерге чачылып турганы jескимчилӱ болды.\\nЭки карындажы Jелбегенле кӱрежип турар ӧйдӧ Эргек кыстардыҥ кайнаткан саламат ажын jип отурган. Jип отурала, айтты:\\n- Кем ле келип мениҥ jип отурган саламадымды тегин jерге тӧксӧ, мен оныҥ будын кайра тартарым!\\nЭки карындаш, Эрте ле Эрке, Jелбегенге чыдашпазын jакшы билгилеп ийди. Анча-мынча ӧй ӧткӧндӧ, олор экӱ Jелбегенди jакшы эп-сӱмеле Эргектиҥ jанына jууктаттылар. Jелбеген, jескинип турала, ажанып отурган Эргектиҥ саламатту айагына кийдире басты. Ол тушта Эргек Jелбегенниҥ будынаҥ тудала, jерге jыга тартты – Jутпаныҥ jыгылганын Эрте ле Эр��е кӧрӱп ийгиледи. Ол ло тарыйын Jелбегенниҥ jети кеjирине келип кадала бергиледи. Ол тушта Эргек Jелбегенниҥ он будына тебеле, сол будын jалмажынаҥ кодоро тартты. Jелбегенниҥ каны талай болуп ага берди, кату сӧӧги кайа болуп jада калды. Кара каны jытту, jаман эмтир.\\nЭрте, Эрке, Оймок ло Jӱстӱк коркышту сӱӱнип, Эргекке акту быйанын айттылар. Эки кыс уулдарды мактап, jараш кожоҥ кожоҥдодылар:\\nӦчкӧн отты камыстыгар,\\nӦлгӧн бисти тиргистигер.\\nТемир эжикти кодороло,\\nJалтанбас уулдар бололо,\\nАҥтара тартып ӧлтӱрдигер!\\nОноҥ олор бежӱ таш ӧргӧӧдӧҥ чыгып, Саныскан байдыҥ jуртын кӧстӧп базып ийдилер. Эргек дезе Jелбегенниҥ сол будын ла ай малтазын бойыла кожо алып алды.\\nАкалары сурап jат:\\n- Оны не керек сен бойыҥла кожо апарып jадыҥ?\\nЭргек айдып jат:\\n- Слер, карындаштар, Jелбегенниҥ будын ла ай малтазын jаман кӧрбӧгӧр. Jеткерлӱ ӧй келзе, олор биске сӱрекей керектӱ болор.\\nБежӱ баргылап ла jатты. Олор кӧс jедер jердеҥ кӧрӧр болзо, олордыҥ алдында кебистий чӧл jадат, ол чӧлдиҥ ортозында jаан терек кӧрӱнет. Оныҥ jанына jууктап келеле кӧрӧр болзо, бу ла алтан алты айры теректиҥ тӧзине алтан айгыр мал тебеелеп тургадый элбек эмтир. Мында ок алтан ӧрӧкӧ jон келзе, амыр jакшы jер болтыр. Олор ончозы ого келип, jакшы оду салдылар. Тату jакшы курсак кайнадып, ажангылап алала, амырап отурдылар.\\nАжанала, анча-мынча отурганча, кара jердиҥ ӱсти торгылап келди. Соок эзин согуп баштады. Ончолоры jалтанып, коркып турарда, байа ла Эргек олорго айдат:\\n- Jе, карындаштар, бу не болуп турганын билерге, терекке чыгала, jазап кӧрӧктӧр.\\nОнчолоры оныҥ айтканыла jӧпсингилеп, алтан алты айры бай-терекке чыктылар. Эргек мынаҥ эмес, Jелбегенниҥ сыҥар будын ла оныҥ ай малтазын алганча терекке чыкты.\\nКӱн кырга отура берерде, база ла кыйгы, табыш угулды. Jаан удабай олорго кӧп мал айдаган улус келип jатканы иле кӧрӱнди. Олор кӧрӱп турганча, мындагы ак jалаҥга ак мал толо берди. Оны ээчий ал-камык jӧӧжӧ коштогон улус кӧрӱнди.\\nБозом эҥир кире берерде, карлагаштый кара албатыны кал черӱлер курч ӱлдӱ артыла соккылап, айдап клееткенин олор чокым кӧргӱлеп ийдилер. Эки кыс, мыны кӧргӧн бойынча, ӱч уулга айдадылар:\\n- О-о кудай! Кайткан неме бу! Ачына-торо Саҥыскан-бай, карыыр jажы jеде берген соондо, катан сӧӧги божой берген тужында, ак-боро атка минген Ап-Анаш ӧбӧгӧнди олjолоп апараткан эмтир.\\nJӱстӱк кыс уулдарга айдып турат:\\n- Лаптап кӧригер, уулдар. Ол туку коштой клееткени Ап-Анаш ӧбӧгӧнниҥ эмеени ле олордыҥ Алтынчы деп кызы болор. Олордыҥ кийнинеҥ дезе кара туйук сагалду, jелим кара чырайлу Саҥыскан-бай бойы келип jаткан эмтир.\\nБежӱ бай-теректиҥ бажында отурганча, торко тонду байлар, алтын тонду алыптар бай-теректиҥ тӧзине келип тӱштилер. Олордыҥ ал-камык малын айдаган jоктулар ла олjого клееткен албаты jалаҥ jерде одулана бердилер. Кара агаштый кал черӱлер дезе калык-jонды курчай согуп, мында тура бербей канайтты.\\nБӧрӱдий ��чап-торо Саҥыскан-байдыҥ ӱни теҥеридий кӱзӱреп, темир кептӱ шыҥырап, ал-камык алыптарын мынайда jакарат:\\n- Бу ал-камык албатыдаҥ бир де кижи, калак, jанбазын, jалаҥда толо ак малдаҥ бир де мал айрылбазын! Карган Ап-Анаштыҥ jаҥыс кызы Алтынчы мениҥ эмегеним болор учурлу! Ап-Анаштыҥ бойын дезе мен бойым кой кӱдӱдерим! Ончогор уктыгар ба, мениҥ бу кату jакылтамды!?\\n- Уктыс! Уктыс! – деп, алыптары ӱн алышты.\\nОноҥ ары бай-теректиҥ элбек тӧзинде ойын-каткы jыҥырай берди. Jе ак jалаҥда арткан албатыныҥ калак-сыгыды узак ӧйгӧ ачу угулып турды.\\nКараҥуй тӱн ортозы jедерде тал-табыш токынай берди.Таҥ алды jууктап келерде, ачына Саҥыскан-бай бойы таҥынаҥ ойгонып, алыптарын кыйгызыла ойгозып тургусты:\\n- Эй, алыптар! Туруп казан азыгар!\\n- Jалчылар, казан азыгар! – деп, алыптар оноҥ ары кыйгы салдырар.\\n- Ап-Анашты, оныҥ ӱйин ле кызын кӱлӱйле тургуза ла экелзин! – деп, бай алыптарына кезедӱлӱ jакару берди. Бай теректиҥ бажында отурган Эргек мыны угала, ачынганына чыдашпай, Jелбегенниҥ сол будыла Саҥыскан-байды ла оныҥ алыптарын терек ӱстинеҥ согордо, оттыҥ ак-боро кӱли буркурап ӧрӧ чыкты, теҥериниҥ булуды jерге тӱшти.\\nТабыш эмес табыш чыкты. Бу табышка агын суулар чайбалышты, агаш-таштар силкиниже берди. Кыйгы эмес кыйгы болды. Ачап Саҥыскан-байдыҥ алыптары, кара агаштый кал черӱзи куу туман ортозына, чымалы чылап, jылыжа берди, аайын таппай тургулай тушти.\\nКуу туман токынай берерде, олор кӧрӧр болзо, алтан оду ту качан ӧчӱп калтыр. Арткан-калган алыптары Саҥыскан-байды колтыктайла, ӧчӱп бараткан одудаҥ качып барып jаткан болтыр. Мыны кӧрӧргӧ каткымчылу. Jе канайдар, андый ла болбой база.\\nШак мыны кӧргӧн Эргектиҥ эди-каны изип чыкты. Ол отурган бай-теректиҥ бажынаҥ тӱжӱре калыйла, бар-jок кӱчиле Саҥыскан-байды ай-малтала керте чапты. Арткан калган алыптарды дезе Эрке, Эрте карындаштар, Ап-Анаш ӧбӧгӧн, Оймок ло Jӱстӱк колго не ле келишкенче jыгы-jыга чаптылар.\\nБай-теректеҥ узак jок jерде ӧткӧн jуу-согуш токтоордо, албаты-jон чӱрче ле jуулып келди. Ол jуулган улуска Эргек мынайда айтты:\\n- Олjого келген ончо ар-албаты, ак малыгарды айдап, jери-jуртыгарга кайра jаныгар. Амыр-энчӱ jадыгар!\\nАп-Анаш ӧбӧгӧн, jажы jаандап калган кижи, олорго jууктап базып келеле, ӱч уулды jакшы танып, акту кӱӱнинеҥ айтты:\\n- Э-э, уулдарым балдарым! Слер ончогор кӧк-боро атка минген Кӧкшин наjымныҥ балдары эмтиригер не! Мен чек билбегем! О кудай!\\nКарган ӧрӧкӧн сӱӱнгенине, мында ла ыйлай берди. Оноҥ ол андагы jуулган jонго мынайда чокым айтты:\\n-Ӧчкӧн одысты камыскан, ӧлӱмнеҥ бисти айрыган, кӧзи тойбос ачап Саҥыскан-байды кӧҥкӧрӧ базып jеҥген, ӧлтӱрген, кӱнге коштой кӱн чалыткан, айга коштой ай чалыткан, эрлӱ бӱткен Эрте, Эрке, Эргек, слерге мен jажын-чакка мак болзын деп айдар кӱӱним бар. Jокту-jойу улуска jайым, ырыс берген учун алкап турум! Оноҥ мынайда сурап турум слердеҥ, баатыр уулдар! Эргек бистиҥ сӱӱген башчы болзын! Ол jаа�� тоомjылу кижи. Кӱчтӱ, сагышту. Кандый кӧп буудактардаҥ ол бисти аргадап алган. Бойыныҥ карындаштарын ол канча кире jайымдабады эмеш. Jелбегенди де jеҥген кижи Эргек эмей! Оны слерлер база jакшы билереер. Оныҥ учун калганчыда мениҥ айдарга турган мындый эрмек-сӧс болзын: Алтынчы деп адалган мениҥ jаҥыс кызым эрлӱ баатыр бӱткен Эргекле jаҥыс jуртту болуп jуртазын Эрте ле Оймок jатсын! Эрке ле Jӱстӱк jуртазын!\\nОл jерде jуулган ончо албаты, улус карган ӧбӧгӧнниҥ айткан сӧзине сӱӱнип турдылар. Ончолоры акту jӱректеринеҥ jарадып уктылар.\\nJаан саат ӧй jетпеди, анда jуулган улус, ончо албаты бирлик бир кӱчле тӧрт ӧргӧӧни тудуп ийди: jаан ӧргӧӧни Эргекке ле оныҥ ай чырайлу ӱйи Алтынчыга, ортон jараш ӧргӧӧни Эртеге ле Оймокко, кичӱ ӧргӧӧни дезе Эркеге ле Jӱстӱкке, jе калганчы тӧртинчи ӧргӧӧни дезе Ап-Анаш ӧбӧгӧнгӧ тургустылар…\\nАнаҥ ары ончо карындаштар, jамандашпай, кыйа кӧрӱшпей, сайрап-jыргап jада бердилер.\\nJОКТУ АДУЧЫНЫҤ ЫРЫЗЫ\\nКӧп, кӧп jылдар мынаҥ озо чаҥкыр тууларлу Алтайда Малчы деп карган ӧбӧгӧн jуртаган. Ол ӧрӧкӧн ас-мас малду jаткан. Азыраган jаҥыс уулду болгон. Ол сок jаҥыс уулын ада-энези Адучы деп адаган эмтир.\\nJер-Алтайдыҥ ӱсти бастыра байлар, jайзаҥдар. Оныҥ учун jокту-jойу улус бай-jайзаҥдарга иштейтендер. Малчы ӧбӧгӧн бойы дезе, jокту учун, байлардаҥ ла jайзандардаҥ качып, jажыл тайганыҥ колтыгында, агын сууныҥ jарадында jуртап jаткан. Аҥдап-куштап, эки колыныҥ кӱчиле иштеп, ак кайзырыкту балыкты ак кӧбӱктӱ агын суудаҥ тудуп, эмегенин ле jаҥыс уулын тойо азырап jӱретен кижи болгон.\\nСок jаҥыс уул чыдайла, ада-энези карый берерде, олордыҥ сӧзин угуп, айтканын аjаруга алып, агын суудаҥ балыктап, аҥ-куштаҥ адып, ада-энезин азырап туратан. Анайып, Адучы бойы керсӱ, сагышту ла иштеҥкей, ачык-jарык санаалу болуп ӧскӧн.\\nАдучы анайла аҥдап, куштап jатты. Айлар айланып, jылдар jылыжып ӧдӧт. Jӱрӱм ол ло бойынча барып jатты.\\nБир кӱн Адучы аҥдап jӱрген. Аҥдайла, jанып келзе, адазы ӧлӱп калган эмтир. Адучы, ачу-коронго чыдашпай, эки кӧстиҥ jажын сӱрекей кӧп тӧкти. Ыйлап-ыйлап, канайдар да аргазы jок болды. Jажыл бӱрлӱ мӧш агашты кезип ойоло, адазына межик этти. Межикти кайыҥ агаштыҥ тозыла ороп алала, энезиле экӱ адазыныҥ сӧӧгин ак jалаҥга апарып, сӧӧккӧ салып, толотой ташла корымдап салгылады. Онон экӱ кайа да кӧрбӧй jанып ийдилер.\\nJылдар jылышты ла, ӧйлӧр ӧдӱшти ле. Ол ачу jылдарды Адучы уул билбей калды ошкош.\\nБир кӱн Адучы мынайда энезине айдып jат:\\n- Эне, jастанарга jеҥ ээледи, jамынарга тон ээледи. Элдеҥ-jонноҥ эш бедрейдим.\\nКару энези уулыныҥ айтканын jарадып, ого акту санаазын айтты:\\n- Элге-jонго бар, эш табылза ла ал. Калак-кокый, бай кижиниҥ балазын алба. Jокту-jойу улустыҥ ортозынаҥ эш бедре. Jарбынчакты сен, балам, калак, алба. Ол тушта jӱрӱмиҥ кӱч болор. Коркынчакты сен, калак, алба, jажын-чакка jӱрӱмиҥ коомой болор. Недеҥ де jалтанбас, коркыбас бала таап алзаҥ, jажына ырысту болгойыҥ. Ижемjилӱ jадарыҥ. – Оноҥ эмеш сананып отурала, айтты: - Байларда да jараш кыстар бар, балам. Jе онызын сен бойыҥ сананып jӱр. Албаты айткан ине: «Кызылы кызыл ла эмтир, кылыгы кандый болбогой, jаражы jараш ла, jаҥы кандый болбогой» деп. Анайда албаты jастыра айдып турган эмес. Jокту-jойуларла нак jӱр. Олордыҥ да ортозында кызыл маралдый кыстар бар, табылар да. Кижи алгадый болзоҥ, jокту-jойулардаҥ jажырба, Олордоҥ ок болуш качан бирде тӱҥей ле jедер. Jарындуга туттурба, jаактуга айтырба! Бу эрмекти бай-jайзаҥдарга угуссаҥ, билип jӱр, бажы-кӧзиҥ jарылар, ойылар.\\nКару энезиниҥ jакарузы андый ла болды.\\nЭнезиле эку анайда jӧптӧжӧлӧ, оноҥ ары Адучы энезиле эзендежип, jакшылажып, jаҥыс борозына минип, албаты ортозы jаар jӱре берди.\\nАнча-мынча баратканча, jолды база ӧткӧн лӧ, агаш-ташты база аралаган ла. Сууларды кечкен ле, тууларды ашкан ла. Баратканча, оныҥ алдында кеен jараш акта калыҥ jурт турганын кӧрӱп ийди. Бу jуртта jалаҥ ла ак кийис айылдар турат.\\nАдучы адын бир айыл jаар уулалтты. Баштапкы айылга jортуп келди. Адын чакыга буулайла, айылга кирди. Адучы, от айагына отура тӱжеле, айылдыҥ ээзинеҥ амыр-jакшы сурады.\\nТӧр бажында отурган айылдыҥ ээзи, балбайып алган отурган неме, чала чӱмеркеп, кирип келген кижиле jакшылажып, Адучынаҥ сурады:\\n- Кажы jердиҥ кижизи сен? Кажы jерди кӧстӧп барадыҥ? Ады-jолыҥ кем? Ада-энеҥ кем? Адучы каруузын айтты:\\n- Мениҥ jаткан jерим алты тайганыҥ ары jанында адам мениҥ Малчы, эмискен энем Эркеш эди. Адым менин Адучы эди. Jе барааткан jеримниҥ аайы jок. Кырларда кызыл элик jӱрзе, адайын деп jӱрген кижи мен, калыкта кыс бала кӧрӱнзе, jакшы jараш кылыктузынаҥ аларга jӱрген кижи эдим мен. А слердиҥ ады-jолыгар не кижи?\\nСурак берген кижи айтты:\\n- Мениҥ адым Тайтакпай! – Айылдыҥ ээзи анайда айдарда, ӱни кӱркӱрек эмтир. Ӱниле чала кизиреп турарга кичеенетен ошкош деп билдирди. Бай кижи андый ла болбайсын.\\nТайтакпайдыҥ абакайы келген айылчыга чай урды. Адучы чайлап баштады. Каймак, курут, кӱлге кӧмгӧн калаш – ончозы ла бар. Бу ла ӧйдӧ эжиктеҥ килиҥ кара шаҥкылу, кӧбӧк – токо кийимдӱ кызыл – кӱреҥ чырайлу jараш кыс кирип келди. Кыс кирип келеле, тӧр бажында jымжак тӧжӧккӧ отура тӱшти. Чайлап отурган Адучыдаҥ, чек ле шымыранган чылап, jакшы сурады. «Jакшы jакшы ба?» - деп.\\nКызы jакшылажып божогон соҥында адазы айтты:\\n- Бу мениҥ Кызынак деп jаҥыс кызым болор. Бистиҥ jерде мениҥ кызымнаҥ jараш ла jакшы, керсӱ бала jок эмей! – Тайтакпай мактанып, эртедеҥ ле Адучыны кул эдип аларга мекеленип отурды. – Jе канайдар база, алтай албатыныҥ jаҥы аайынча, сендий jакшы уулга кызымды беретен турум. Jаҥыс ла куучын мындый болзын: билип ал – кижи алары ойын-jыргал эмес туру. Сен мында алты кӱн амырап ал. Оноҥ ары бир jылдыҥ туркунына кӱйӱ кижи болуп меге иште. Бу ӧйгӧ jетире мен сениҥ акту кӱчиҥди кӧрӱп аларым. Эзенде шак ла бу киреде мениҥ балам сениҥ болор туру – деп, эрди эптӱ кыйбыҥдап, бай табылу куучындап отурды.\\nЧайлагылап, анча-мынча отурарда, кенетийин эжиктеҥ эски кийимду, коо-кырлаҥ шаҥкылу, кап-кара кӧстӱ кыс бала кирип келди. Ачык-jарык кӧстӧриле кӧрӱп, Адучыла jылу эзендешти.\\n- Ады-jолыгар не кижи? – деп, jымжак ӱндӱ кыс сурады.\\n- Адым Адучы, ада-энем jокту улус эди – деп, каруун берди. – А слердиҥ ады-jолыгар кем?\\n- Мениҥ адым Алтынчы, ада-энем jок – дейле, база эрмек айтпай барды. Айак-казан jунуп иштене берди.\\nАдучы айылдаҥ чыгып, адыныҥ ээрин алып, минип келген адын откорып салды.\\nБу ла кӱннеҥ ала Адучы Тайтакпайдыҥ айлында jӱзӱн-jӱӱр ижин иштеп, jалда jӱрди. Ол jаантайын Алтынчы ла Кызнак деп эки jараш кыстыҥ эрмек-куучындарын эмеш туйказынаҥ тыҥдап, эткен иштерин караннаҥ аjыктап jӱрди.\\nКӱндер ээчий кӱндер ӧдӧт. Адучы аjыктап, кӧрӱп jӱрер болзо, байдыҥ кызы курсак jизе саҥ-башка эмтир. Курсакты шибеейлеп jиир. Колына айак албас, эрдине эт экелбес, куучын-эрмек айтпас, унчукпас. Айры колына качан да иш албас кижи болтыр. Сын-арказы кедейе тартылган кыс болтыр. Чала кижиниҥ ичине jарабас ла кижи.\\nJокту баланы кӧрзӧ, чек башка. Алтынчы ачык-jарык кӱӱн-санаалу, эрмектӱ, кандый ла ишти ак-чек эдер. Иштеҥкей ле омок бала болтыр.\\nАдучы Тайтакпайдыҥ айлына да jӱрзе, тыҥ ла сӱӱнчи кӧрбӧди. Jе алты –jети кӱн jӱреле, Адучы анчада ла энезиниҥ айтканыныҥ чынын jаҥы ла кӧрди.\\nТайтакпай дезе, улусты кулданып, калык-jонды калактадып, калан учун ас-мас малын алып, кӱчи jетпестерди казыра тишту камчыла да сабап, jарым тынду этире согуп та туратан эмтир.\\nАдучы Алтынчы деп кысла ачык-jарык эрмектежип, ол ок ӧйдӧ байдыҥ кызын кайкап, оны ыраагынаҥ аjыктап jӱрди.\\n- Мен кайкап jӱрӱм: бу курсак ичпес кайткан кыс? Мен мыныҥ аайын, акыр, билип алатам – деп, бир кӱн Адучы Алтынчыга айтты.\\nАдучы канча кӱн уйуктабай, байдыҥ кызын кетеди. Айылдыҥ ичине jажынала, кӧрӱп jатса, Тайтакпайдыҥ кызы карануй тӱнде турала, ӧчкӧн оттыҥ ордына jоон уйдыҥ бажын кӱлге кӧмӧлӧ, отты jаанада салып ийди. От кӧҥжип кӱйе берди. Адучы кӧрӱп ле jатса, таҥ алдында ол кыс турала, уйдыҥ бажын оттоҥ чыгарала, оныҥ эдин jаан осту jип алды. Адучы мыны чике ле чокым кӧрӱп алды.\\nКажайып таҥ атты. Бастыра улус уйкудаҥ туруп, казан азат. Байаа байдыҥ да улузы ончозы уйкудаҥ турган эмей. Мында эртен тура бастыра улус кӧчӧ ичерде, Адучы кӧрзӧ, байдыҥ кызы база ла ажанбай отурат. Мыны кӧрӱп, Адучы ол кыстыҥ ада-энезиниҥ кӧзинче айтты:\\n- Буудай бажы батпаган оозыҥа буканыҥ бажы канайып батты? Арба бажы батпаган оозына аттыҥ бажы канайып батты? Мен jалы jокко jылына иштейле, сени алганча, элдеҥ-jонноҥ эш бедрейдим. Энеме капшай ла jанадым! Сени албазым деп ого до айдатам.\\nАдучы айылдаҥ меҥдеп чыгала, адын барып экелеле, оны тӱрген-тӱӱкей ээртеп ийди. Ол тушта Тайтакпай ла оныҥ абакайы, jараш кызы айдар сӧстӧрин таппай салала, айылдаҥ да чыккылабай отургылап калды.\\nАдучы адын минип алала, айылдар ортозына jортуп келерде, jокту-jойу улус ол уулдаҥ ��урагылап jат:\\n- Нӧкӧр Адучы, неге мынайда тыҥ ачындыҥ? Тайтакпайдыҥ балазы Кызнакты не албадыҥ?\\n- Оны кижи канайып алар? Ол кыстыҥ ажанып турганын кӧргӧн болзогор, слер санаа jок коркор эдигер. Кӧскӧ лӧ ийнениҥ бажыла ажанып jат. Кӧс аразында дезе бӱдӱн буканыҥ бажын jуда салып jип jат. Кижи коркыбас па оноҥ?\\nУлус оноҥ ары Адучыдаҥ сурап jат:\\n- Адучы, а Алтынчыны таштап, неге ачындыҥ? Нениҥ учун оны таштап браадыҥ?\\nУул эбиреде турган ачык-jарык кӱӱн-тапту албаты-jонго база ла каруун мынайда берип jат:\\n- Кудай ла дезеер база! Ачынганым jок ло. Мен jаҥыс ла Тайтакпайдыҥ чыт мекезине, тӧгӱнине тыҥ тарындым. Оныҥ jараш кызынын кижиге келишпес кылыгынан чӧкӧдим. Эмди энемди кӧрӧргӧ бараадым, jанып. Ӧскӱс Алтынчы деп кысты алар кӱӱним бар болгон, jе байдыҥ айлына jӱреле ого эрмек айтпаган эдим. Карын, слердий jаан улустаҥ болуш сураарга сананган эдим ле.\\nУлус айдыжап jат:\\n- Токто, токто. Сен Алтынчыны алала энене jан. А ол иштеҥкей, кылык-jаҥы килеҥкей бала. Оны ла ал.\\nАнайып, jокту-jойуныҥ айтканыла, олордыҥ болужыла сӱӱшкен эки jиит улус – Адучы ла Алтынчы – Тайтакпайдаҥ айрылып, энезиниҥ jерине келип, той эткилеп, айылду-jуртту болуп, амыр-энчӱ jуртай бергиледи.\\nАнайып, Адучы jокту кижиниҥ балазыла ырысту jада берди.\\nБАЙ ЛА JАЛЧЫЛАР\\nМынаҥ озо кӧк-jажыл Алтайда, кеен jараш Jабаган деп ӧзӧктиҥ бажында Ага деп бай jуртаган дежет. Ол алтан айгыр малду, акка толо кой-эчкилӱ, айры мӱӱстӱ уйлары да кӧп, канча кобыларга толо jӱрер.\\nАга бай jетен jаштаҥ ашканча албаты-jонды кулданып, кыйнап, jоктулардыҥ акту кӱчин jип jӱретен. Оныҥ jатка берер кызы да jок, сӧӧгин тудар, jанында отурган уулы да jок болгон болтыр. Ага jокту-jойуга килебес, jӱреги кату, соок тош ошкош, кижи болуптыр. Тегин де, ӧскӱс-jабыс та улус байдыҥ казырынаҥ кут jок jӱретен. Jайзаҥ-jамылулардыҥ jаргы ӧткӱрер jери олордыҥ айлында болгон. Ый-сыктар анда ла jаҥыланатан.\\nJаргак тонду jалчылардыҥ арсак jардынаҥ курч тиштӱ чыбык тыҥ ла айрылбайтан эди.\\nОҥы jок бай Ага дезе jаан тоомjыда болотон. Ага байды дезе jети кижи jеҥинеҥ тудатан, кӧдӧчилеп. Алты кижи оныҥ адын алатан: ол jардында jастыкту, jанында тажуурлу коот-jыргалда jаантайын отуратан.\\nJайзаҥдар jуулып келгежин, ол ло Ага бай ончолорыла кожо бойлорыныҥ jаҥын шӱӱжип отурар. Кемди канайда чыбыктаар: jоктуларды ла jалчыларды, иште кем де jастырган болзо, оны канайда чыбыктап кезедер, бурулаар, - ончозын Ага шӱӱжип jат. Jокту-jойу jалчыларды jолго до болзо, тудуп сабадар, акту jӱрген jалчыларды дезе бойыныҥ айлына экелип чыбыктадар. Албаты-jонноҥ алганын качан да болзо ол ло Ага бай коркышту ассынар. Бойыныҥ айлынаҥ чек нени де чыгымдабас. Кижидеҥ алганын качан да алдым дебес. Калыкка ол тен чек килеп билбес. Аганыҥ калjузы кайдаҥ билдирип туру дезе, ол ло чы, кышкыда соокко тоҥуп келген jалчыларына тошту айакка кӧчӧ урдурар, иштеҥ арып калган jалчыларына ачу аарчыдаҥ ӧскӧ аш бербес болгон. Кыйгазына керек дезе кайнаткан эттиҥ мӱнинеҥ де олорго урбас, кӧчӧниҥ артыгын да уруп бердирбес. Эт, мӱн артса – ончозын ийтке салып берер.\\nБир катап Ага байдыҥ jылкылар кабырган jети jалчызы jети кӱнниҥ бажында jалын аларга ээзиниҥ айлына киргилеген. Киргилеп келзе, кара казанда эттӱ кӧчӧ кайнап турган. Jалчыларына jаҥыс та айак кӧчӧ урбады. Олорго jал тӧлӧӧр ӧй эм тургуза jетпеген деп, Ага бай тыҥ алгырыптыр. Абакай дезе аскан казан кайнагалак деп шартылдаптыр. Ол тушта ишjалын алып болбой, аштаган-суузаган jалчылары айылдаҥ чыгып атангылаган эмтир.\\nБаза бир катап jал алар ӧй jедип келерде, ол ло изӱ jайдыҥ ӧйинде jети jалчызы: Jеҥичек, Jетке, Кара, Ӧскӱзек, Теке ле Эрте байаа ла Ага байдыҥ эжигине келип тӱшкендер. Байдыҥ эжигин ача тартып киреле, эзендежип, от айагына отура тӱшкӱлеп, толу аларга келгендерин айттылар.\\n- Аа, база ла jал сураарга келдигер бе? – деп, Ага бай олорго удура кыйгырып чыкты.\\nБай бойы арбанып та чыкса, jе Акпаш эмегени, арга jокто, чала килеҥкей кижи болуп, келген jалчыларына ачу чеген урды. Улус ичкилеп турганча, Ага та нени де чотой берген.\\n- Акчаны слерге тӧлӧп jадым. Эмди менеҥ нени де сурабагар! – деп, jалчыларына тыҥ кыйгырып чыкты. Jалчылар акчаларын чотоп кӧргӧжин, Ага бай ишjалды jетпес тӧлӧп салтыр.\\nJаан кара казанда кӧчӧ кайнап турат. Анда кабыргалар, казылар кайкалап, кайнап турат. Jе Ага байдыҥ Акпаш деп ӱйи та нениҥ де учун айдат:\\n- Аскан казан эм тургуза кайнагалак. Jетире тӱрген кайнаган болзо, мен бу улуска мӱн де уруп берер эдим ле.\\n- Кайнагалак казаннаҥ кемге курсак уруп jӱргенин кӧргӧн, эжим? – деп, Ага бай каткырып, абакайына айдат. – Мен де бу улуска казанда аштаҥ ур деп айдайын дезем, кӧчӧ, эт кайнагалак туру не.\\nJети jалчы, коркышту аштаган да болзо, байдыҥ ла оныҥ эмегениниҥ айтканын jакшы оҥдоп, лаптап угуп алала, айылдаҥ чыккылап, аттарына мингилеп, ижине jӱргӱлей берди. Олор ончозы jараш тостокко чыгала, амырап алар деп шӱӱштилер. Чыйрак аттарыныҥ ээрлерин алала, олорды ак jалаҥга откорып салдылар. Оныҥ кийнинде Ага байдаҥ алган акчаларын тоолоп, ас болгонын билип, арга jокто узак каткырыштылар.\\nӦскӱзек деп jалчы отурала, jуук нӧкӧрлӧрине мындый эп-сӱме таап айтты:\\n- Бу ла Ага байдыҥ кыызын-сурузын кандырар керек. Кара ла мен Ага байдыҥ эжигине эзирик улус болуп барала, «согужалык». Чек ле эжиктиҥ бойына согушканча ла барарыс. Уктаар ба? Онызы jарт. Эмди, Jетке ле Каба бисти айрып турган улус болзын. Jеничек, Теке ле Эрте дезе малды кӱдӱзин.\\nJе Ӧскӱзек сӧзин jетире айткалакта, Эрте олорго мынайда айтты:\\n- Ӧскӱзек ле Кара олорго озо jеделе, Ага байдыҥ эжигине «согужа» берзин. Каба ла Jетке дезе слердиҥ кийнигердеҥ «согушканча» барзын. Ол тушта Ага бай бойыныҥ эмегениле кожо Кара ла Ӧскӱзекти эки башка айрыйла, кемди-кемди айлына кийдиргедий болзо, ол киретен кижи арчымагын алганча айылга кирзин. Кӧрбӧс аразында казандагы этти бойыныҥ апар��ан арчымагына суксын. Jарт па? Jарт эмей база.\\nJалчылар анайда jӧптӧжип алала, анайда ла эдер дешти. Олордоҥ озо Ӧскӱзек ичкери маҥтатты, оны ээчий Кара чапты. Ага байдыҥ эжигине экӱ «согушканча» келдилер. Согушты кӧрӱп ийеле, Ага бай ла оныҥ абакайы экӱ коркыгылап, эки уулды токтодып турдылар. Олор Ӧскӱзекти мекелеп, айылга кийдирди. Тышкары арткан Кара jаныскан чалчынып турганча, чамчалары jок Jетке ле Каба jалчылар сӱрӱшкенче келгиледи. Ага ла абакайы кӧрӱп турар болзо, олор до согушканча келгиледи. Сыраҥай ла айылдыҥ эжигине jеткилеп келеле, «согужа» бергендери ачымчылу эмес пе? Байаанча jууланып турган Кара эмди Jеткеге болужып, Кабаны экӱлеп арадап, согуп турдылар. Нени эдер, кӧрӱп тургандардыҥ ал-санаазы чыккылап турды.\\nАга бай ла абакайы экӱ, арга jокто, Кабаны мекелеп, айылга кийдирдилер. Кара ла Jетке, согушканча, олордыҥ кийнинеҥ айылга кирерге бар-jок кӱчин салгылайт. Айылдыҥ ичинде Ӧскӱзек ле Каба, олор экӱ Ага байды сурагылайдылар:\\n- Слер, jаан тоомjылу кижи, ол эки таҥманы айылга чек божотпогор!\\n- Jе, jе. Айылга не кирзин ол. Мен мында турган да – Ага бай кӱчсинип айдат.\\n- Изӱ, изӱ, аданҥыҥ бажын jиген танма! – Айылдыҥ ичиндеги Ӧскӱзек тышкары турган Кара нӧкӧрин «айткылап ла» jат.\\n- Сен, танма, соок сууга суктурган – тышкартынаҥ Кара Ӧскӱзекти «айткылап» jат. Айдарда, Ӧскӱзек этти соок сууга салып, соодып турат. Соок сууга соой берген этти Каба дезе бойыныҥ арчымагына кептеп сугат. Чыгарган эт чек арчымакка батпай барарда, Каба айылдыҥ ичинеҥ кыйгырат:\\n- Сен, таҥма, кеменекке батпагаҥ! Билдиҥ jок по?\\nJетке кыйгырып jат:\\n- Кее, кее, таҥма, тегине кестирген! Кеминекке суктурган, уктыҥ ба? Jе сен jазап уктыҥ ба, jок по?\\nJеткениҥ мындый «айткылажын» угала, айылдагы Ӧскӱзек ле Каба кайнаткан этти кезип-кезип, эки арчымакка сугуп алдылар.\\nӦскӱзек база ла айткылады:\\n- Ээ, таҥма, сениҥ кара казаныҥ куру кайнаган jок по!\\nОны угала, Кара айдат:\\n- Уктыҥ бажын суктурган таҥма сен!\\nОлордыҥ кыйгызын угуп, айылдыҥ ичинде Ӧскӱзек ле Каба уктардыҥ бажын кезеле, эт кайнаган казанга толтыра салып койдылар. Эт чилеп кайназын деп. Ага оны билбезин деп санангылайт.\\nКара ла Jетке, тышкары турган улус, Ага байга ла оныҥ абакайына айдыжат:\\n- Бис барып jадыс. Бис эмеш ырада барганча, ол эки ийдигерди, калак, божотпогор!\\nБай ла оныҥ абакайына анайда jакыйла, экӱ ары болуп элес эдип маҥтаткылай бердилер. Ӧскӱзек ле Каба олор экӱниҥ аттарыныҥ маҥтаган тибиртин чокым угуп, букалар чылап бустап, эжиктеҥ албаданып чыгала, айдышты:\\n- Олор экӱни эмди ле jедип алала, базарыс!\\nӦскӱзек ле Каба анайда айдыжала, аттарына арчымактарын арта салып, олорго минип, ары болордо, Ага бай jалчылардыҥ кийнинеҥ ары кыйгырды:\\n- Калак-кокый, слер акту jерге ӧлӱшпегер! Мениҥ ал-камык малымды jакшы кӱдӱгер! Слерге оноҥ jаан туза болор.\\nТеке, Эрте, Jеничек сакып отурза, Кара ла Jетке маҥтатканча озо келгиледи. Терлеге�� – бурлаган. Олорды ээчий Ӧскӱзек ле Каба jеткилеп келди. Эки арчымак этти артынганча. Олор чек ле сыр – каткыда.\\nJалчылар ончозы койу агаш ортозына киреле, экелген эттерин арчымактарынаҥ чыгарып, кеjимге jайа салып, jыркырада каткырыжып, кокырлажып, тенек байды шооткылап, байдыҥ jийтен казы – картазын эмди бойлоры jип, такпаалу отурдылар.\\nJалчылар тойо ажанып алала, кӧрӱп отурза, Ага байдыҥ эжигине алтан комысчылу, алтан келин кожоҥчылу алты jайзаҥ келип тужуп jат. Алты уул келген jайзандардыҥ аттарын алгылайт. Jети jакшы уул олорды jеҥинеҥ тудуп тӱжӱрет. Тойу – ток, семис jайзаҥдар jайканыжып, айылдыҥ эжиги jаар ууланарда, Ага бай бойы олорго эжик ачат.\\nКелген jайзаҥдар тӧр бажына ӧткӱлейт. Ага байдыҥ айлында jалчылар олорго ак кемирчек кийисти тӧжӧк эдип jайат, алты jайзаҥды ого отургызып, ак сӱтле кӱндӱледи. Келгендерге Ага бай баштанат: колго тутса койт этпес аракылу тажуурды колго алып, ачу аракыны Ага бай бойы урат.\\nЭмди казандагы этти чыгарып jат. Чыгарала, кезер болзо, онызы сӧӧги jок эт ошкош , jе кезилбези коркышту. Лаптап, jазап кӧрӧр болзо, сӧӧк jок. Jазап кӧрӧр болзо, jуулу эттиҥ ордына уктыҥ баштары кайнаган эмтир. Ага бай алаҥ кайкады. Оны кӧргӧн алты jайзаҥы аайы jок ачындылар, ачу коронын бадырбай арбаныштылар.\\nJаан Ага байга сӱрекей эп jок. Андый да болзо, Ага бай олорго jайнап айдат:\\n- Калак–кокый, jаандарым! Бу ла мениҥ jокту-jойу ийт бодолду немелер мени тӱбекке салган эмтир. Калак дезегер, меге jаман санабагар!\\nОл jайзаҥдар мындый jаргы эттилер:\\n- Алтайдыҥ эҥ jакшы алты jаан jайзаҥдарын jабыс кӧрӱп, шоодып, ӧчӧгӧн, электеген учун Ага байга алтан чыбык берер.\\nАнайда jӧптӧйлӧ, Ага байдыҥ бойына алтан чыбык бериптир. Оноҥ олор, атанар алдында, токпоктоткон байга айткан эмтир:\\n- Сеге ук кайнадып берип турган таҥмаларыҥды удабай таап саларыҥ! Ай бажында ойто келерис. Олорго jаргы эдерис! Jе олорды таппазаҥ, ол тушта бойыҥ эмдигизинеҥ кӧп чыбык аларыҥ!\\nАнайда jакарала, jайзаҥдар jӱре бердилер.\\nТенек Ага байды бойыныҥ ок jалчылары анайып шооткон деп чаҥкыр Алтайда озодоҥ бери айдыжып jат.\\nМынаҥ озо чакта Алтайда Караты-каан jуртаган, оныҥ тоозы jок койлорын эки кара эчкилӱ, эки кара койлу, эки чоокыр уйлу, кӧк-боро атту Кайчы деп ӧскӱс-jабыс уул Эмилчи деп эжиле кожо кабырган. Олор эку эм тургуза бала-барка азырабаган болгон, озо баштап байга jалчы болуп иштегендер, оныҥ кийнинде, карыыр jажы jеткелекте, казыр каанга jалчы болгон дежет.\\nJаскы кӱнниҥ чогына кӧбӱк кар кайыла бертир, jалаҥда ӧлӧҥ jажарып келтир.\\nБир кӱн Кайчы таҥ эртен тура уйкудаҥ турала, кӧрзӧ, айылдыҥ одожында jыгынду кайа-таш отло jалбырап, кӱйӱп турган эмтир. Ол ӧртти ӧчӱрерге болуп, Кайчы кӧк-боро адын ээртеди, ӧрт jаар атанды. Тал-тӱшке jетире ӧртти ӧчӱреле, ойто айлы jаар jанып келетсе, бир jаан кобыныҥ ичинде ӧрт кӱйӱп jат. Оныҥ учун Кайчыга ол ӧртти база ӧчӱрерге келишти.\\nJе кенетийин саҥ башка неме ��олды. Ӧртти ӧчӱрип турала кӧрзӧ, чике ле оттыҥ ортозында бир кара jылан барар, кирер jерин таппай, чачылып, согулып турган. Отты ӧчӱрип турган Кайчы ол jыланды, отко кӱйбезин деп, агашка илип, ак jаар чачып ийди. Бойы дезе меҥдеп, ӧртти ӧчӱре берди.\\nJӱк арайдаҥ отты ӧчӱрип божойло, анча-мынча амырап отурды. Оноҥ адына минеле, айлы jаар jорторго ло jадарда, байагы кара jылан кайдаҥ да jылып келди. Jылып келеле, Кайчыны кайдаар да божотпой, оны айландыра jылып, ого аҥзынып, ичкери барат. Кайчы тууралап jорторго турза, jылан ого jол бербейт. Качан ол jыланныҥ кийнинеҥ jорткондо, jылан токыналу jылат. Кайчы аттыҥ оозын бура тартса, jылан октолып, согулып, чачылып Кайчыны айланып шыркырап турат. Кайчы алаҥ кайкап, арга jокто jыланды ээчий jорткондо, ол ачынбай барып jадат. Шыркырабайт, карайлабайт.\\nКайчы, канча кобыны кечип, канча тууларды ажып, jанарга кӧк-борозын бура тартарда, кара jылан ойто ло шыркырап, бажын ӧрӧ кӧдӱрип, оны канча-канча катап айлана соккон. Кайчы, не болзо ол болзын дейле, кара jыланныҥ кийнинеҥ ары барды. Кайкап, коркып барадала, байа кайыр, казыр кайа таштыҥ алдына келди.\\nКӧрӱп турза, кара jылан кайчыны эбирип, айлана соголо, кайа таштыҥ алдындагы караҥуй куй ташка кире конды. Ол анда узак болбой, ойто кайра jылып чыкты. Кара jыланды ээчий ак баштары ат бажындый, кӧстӧри айактый jаан, бойлоры jадык ошкош эки jаан jылан jылып чыкты. Ол jыландарды кӧрӱп ийеле, Кайчыныҥ кӧк-боро ады ӱркӱп турат. Ээзи дезе олордоҥ jалтанып турат.\\nЭки jаан ла jоон jылан мыйрыҥдажып, шыркыражып, Кайчыдаҥ эрмек сурагылайт. Кайчы олордыҥ тилин оҥдоп болбойт. Кайкап турат. Чат ла оҥдожып болбой салала, jаан jыландардыҥ бирузи ойто куйга киреле, эки болчок jымыртка экелдилер. Качан бир jылан оозын ачып ийерде, Кайчыныҥ эстеер кӱӱни келди. Эстеерге оозын ачып ла ийерде, кенертен ле Кайчыныҥ оозына эки jымыртка кире берди. Кайчы ол jымырткаларды канайып та jип ийгенин билбей калды. Ол ӧрӧкӧн ол тарыйын jыландардыҥ тилин, куучынын оҥдоор боло берди.\\nБир jоон jылан, ада jылан болгодый, айдып турды:\\n- Улус биске, jыландарга ӧштӱ болгон, jе сен ак санаалу кижи эмтириҥ. Бистиҥ кичинек уулчагыс агаш-аразына азала, ӧрткӧ учурап калтыр. Карын сен оны от-jалбыштаҥ аргадап, чыгарып, тынын корып алтырын. Оныҥ учун сеге быйанын айдарга ол уулыбыс сени бери айлына экелгени ол. Оноҥ улам сенле, jакшы кижиле, куучындажарга санандыс.\\nОл ло тушта Кайчы керектиҥ аайын jаны оҥдоды. Jыландардыҥ куучынын jарт оҥдоп, ол оноҥ ары куучындажа берди. Кайчы олорго Караты-каанга jалчы болгонын, онын ӧрт ӧчӱргенин, jыланды ӧрттӧҥ чыгара тартканын олорго айдып берерде, ада болгон jылан ого мынайда jартады:\\n- Кайчы, сен бу кӱннеҥ ала Караты-каанга jалчы кижи болбозын. Сен, бери ук, ол кара санаалу немеге койлорыҥ бербе. Ол ийт ошкош кижи ине! Эртенги ле кӱннеҥ ала бис, jыландар оныла jуулажарыс. Ол бистиҥ балдарысты да бойыныҥ jалчыларын да кӧп ӧлтӱрген. Камчызыла да соготон, агаш ла да согуп, ӧлтӱретен jок по! Бис кайа-таштыҥ колтыгына jадып, Караты-каанды сакыырыс. Ол тушта керде-марда Караты-каан сеге туштаза, сен ого айт: «Кайа таштыҥ алдынаҥ мӧҥӱн таптым» - деп. Ачабына чыдашпай ол бойы келер. Оныла нени эдерин бис ол тушта бойыс билерис! Бу jаан jакылтаны бӱдӱрзен, улусты, тындуларды шакпырттаҥ ла тал-табыштаҥ аргадаарыҥ! – Анайда айдала, jылан Кайчыга база бир jымыртка берди. Оноҥ тын jакыды: - Бу бистиҥ эрjинебис болор. Эрjинени айлына апарала, кайырчакка jазап сугуп сал. Ол тушта мал-ажын jакшы турар, алкы-jӧӧжӧн кожулар. Бӱгӱнги кӱннеҥ ары сен jыландардыҥ ла бастыра тындулардыҥ тилин jакшы оҥдоорыҥ. Jе не де болзо, бу бистиҥ jажытту куучынысты бир тынду кижиге айтпа! Керек дезе кожо отурган эмегенине де айтпа. Бу jажытту сӧсти jарлазаҥ, сениҥ jӱрӱмиҥе jаман болор.\\nКайчы кӧк-борозынаҥ тӱжеле, олорго jажытту сӧсти кемге де айтпас болуп сӧзин берген. Анайып jӧп бӱткен кийнинде, кайчы адына минип, ары болордо, ада jылан оны арт ажыра ӱйдежип, алкышту сӧстӧрин айдып, турды. Оноҥ ары кайчы айлы jуртын кӧстӧп коолодо кожоҥдоп jӱре берди.\\nКайчы айлы-jуртына jедип келди. Jылан айткан сӧсти кыйыш jок бӱдӱрер деп, эр санаазын ол тыҥ сананды. Ол ӧйдӧҥ ала кайчы айры туйгакту бастыра аҥдардыҥ, талбынып учар ай-канатту куштардыҥ куучындарын угуп, ончозын билип, оҥдоп jӱрди.\\nБир кӱн таҥ алдында Караты-каан, кӱзӱреп-кӱркӱреп, койлорын кӧрӧр деп Кайчыныҥ айлына jеде конды. Ачап торозына чек чыдашпай.\\nКараты-каан jылбыҥдууш ӱниле Кайчыдаҥ сурады:\\n- Сен камду, киш аттыҥ ба?\\n-Аҥ-куш атпадым ла, jе бир кайа таштыҥ алдында кӧп-кӧп алтын-мӧнӱн кӧргӧн эдим.\\nКараты-каан ачабына чыдашпай, алын эрдин jара тиштенет, айдар сӧзин таппай турат. Эки jаамайынаҥ чилекейи агат.\\n- Ол алтын кайда? – деп, калтырууш ӱниле Караты-каан сурайт.\\nКайчы ого jартап берди:\\n- Бу ла одожыста. Jаан куй таштыҥ ичинде.\\nКожо бараак! - деп, мыны уккан Караты-каан Кайчыга айтты.\\nКайчы ого jӧптӧжип ийди. Экӱ айылдаҥ чыгала, байагы кайа ташты кӧстӧп, тӱрген-тӱрген jелип ийдилер. Олорды ээчий эзин–куйун шуулай берди.\\nАнайып олор кайа-таштыҥ алдына jеткилеп келдилер. Келгилейле, куй-ташты аjыктап кӧрдилер.\\n- Алтын мында! – деп, Кайчы айтты.\\n- Jе, Кайчы, сен мени мында сакып ал, мен озо jаҥыскан киреле, ол алтынды кӧрӧтӧм , - деп, Караты-каан айдыптыр.\\nКараты-каан аттаҥ тӱжеле, куй-таштыҥ ичи jаар меҥдеп кирди.\\nКайчы каанды тышкары сакып турды. Анча-мынча болбоды, куй таштыҥ ичинде аайы-бажы jок кижи коркор табыш угулды. Ол табыштыҥ кийнинде jаан ада jылан чыкты. Караты-каанныҥ ады jыланнаҥ ӱркӱйле, кайадаҥ ажып, ӧлӧ берди. Ада jылан Кайчыла эзендежип, ого мынайда айтты:\\n- Jе, биске айылдап келген Караты-каан ойто айлы-jуртына jанбас туру. Слер эмди, ончо албаты амыр jуртаарыгар. Анайда айдала, jылан Кайчыны ӱйдешти.\\nКайчы jанып барадала, jолой не ле куштар куучындажып турганын аайлап, оҥдоп турат.\\nКачан айлына jанып келерде, арыдым деп ады айдат, биске аш-курсак керек деп, малы айдыжат. Келеле, кой сойорго сананарда, койлоры калактажып ыйлажат. Эчкилерге барарда, эчкилери ыйлажат! Уйларына барарда, уйлары ыйлажат, ыйлажат ла ыйлажат.\\nКайчы ончозын килеп сананды, бирӱзин де сойбой, арга jокто айлына киреле, куру чайдаҥ ичип алды.\\n- Эт jок, кой сой! Эт jиир керек! – деп, эмегени Кайчыга адылып чыкты.\\nКайчы эрмек те айтпайт, кой до сойбойт. Эмегени оны эки кӱнге арбады. Арга jокто Кайчы кааннын эчкилерин кабырып турган Кара-уулга, бойыныҥ ла нӧкӧрине, барды. Ол оны кой сойып берзин деп айбылады. Кара-уул мойношпой, Кайчыныҥ сурагын бӱдӱрип, бир семис кой сойып берди. Кайчы койлордыҥ ый-сыгыдын угала, кайнаткан этти чайнам да кире jип болбой отурды. Jаҥыс ла чай ичип отурды. Ӧскӧ база нени этсин!\\nБир кӱн Кайчыныҥ эмегени тышкары аарчы кургадып салган болгон. Кайчы кеjим-токымын jайала, мында ла амырап jатты. Эмегени дезе айлында кӧктӧнип отурды.\\nJайып койгон аарчыга эки ӱренчи учуп келип, оноҥ jип jада бердилер. Татузын дежет, аарчыны аайы jок мактагылап турды. Бир ӱренчи аарчыны jерге тӧгӱп ийерде, экинчизи ого тыҥ арбанды:\\n- Бу сен аарчыны не тӧгӱп туруҥ? Эмди сениҥ учун эртен улус аарчы кургадып jайбас!\\nАмырап отурган Кайчы ӧрӧкӧн мыны угала, тыҥ каткырып ий калды.\\n- Сен jаҥыскан не каткырып отурыҥ? Ӧскӧ кижи аларга турган болорын? Оныҥ учун мени сай электеп, каткырып туруҥ ба?\\nКайчы ого удура бир де эрмек айтпады.\\nАлбаты-jон табыш укты: караты-каан ӧлгӧн деп. Оны уккан улус сӱӱнип, ойын-jыргал баштадылар. Ончолоры учы-куйузы jок jыргалда.\\nБир кӱн айлында бир де аш-курсак jогын Кайчы база ла кӧрӱп ийди. Эмегени база ла арбанат. Арбыш, шилтиш ӧйиннеҥ ӧт барадарда, Кайчы Кара-уул деп нӧкӧрине барып, бир торбок сойып берзин деп сурады. Нӧкӧри бир де сӧс айтпай, торбоктоҥ сойып берди. Jе Кайчы ӧрӧкӧн угуп турза, уйлар огырып, комыдап тургулайт:\\n- Кӧк чарды не ӧлтӱргеҥ?\\nКайчы айлына кирди. Уйлардыҥ комыдалын, огырыжын угала, кайнаткан этти jип болбой, кара санаага бастырган, кунукчылду отурды. Кӧрӱп отурза, эки боро чычкан казанды айландыра мантажып, сӱтке jедип болбой турат. Оноҥ эркек чычкан тижи чычканга айдып турат:\\n- Эй, мен сениҥ куйругыҥнаҥ тиштенип алайын. Сен дезе казанга тӱжеле, сӱттеҥ ичип ал. Оныҥ кийнинде сен мени куйругымнаҥ тиштенип алзаҥ, мен тӱжеле, тойо ичип алайын.\\nАнайып тижи чычкан сӱтти ичип алды. Эркек чычкан сӱтти ичип турарда, тижи чычканныҥ оны тударга кӱчи jетпей, оныҥ куйругын ычкынып ийген. Эркек чычкан казанда сӱтке тӱже берди. Бу ӧйдӧ тижи чычкан сӱттӱ казанныҥ кырыла мантап, мынайда айдып, ыйлап турды:\\n- Кайран мениҥ эш-нӧкӧрим, сӱтке болуп, ӧлӧтӧн туруҥ! Эмди jаҥыскан артып, мен не болорым? Айылга толтыра бала-барканы jаҥыскан канайып чыдадарым? Канайып азырап кӱч jедерим? О-ой, ой, ой! Jоо-о, jоо!\\nКайчы чычканныҥ ыйын угуп, кӧрӱп, чычканды тӱбектеҥ айрып ийди. Оныҥ кийнинде, олорды jайымдап ийгениниҥ соҥында, тыҥыда каткырып ийгенин бойы да билбей калды. Каткырганын сеспей каларда, эмегени каткыны угала, арбанды:\\n- Не каткырдыҥ, айт!\\nКайчы унчукпады. Jе эмегенин токтодор аргазы jок болды. Ӧбӧгӧнин айткылап, оны шылап jада берди:\\n- Сен мени jаман кӧрӱп каткыргаҥ! Сен мени электеп jадыҥ! Байла, сениҥ меге кӱӱниҥ соогон болор! Бу jуукта ла сен база шылтагы jок каткыргаҥ! Ол тушта мен сениҥ каткынды керекке албагам болгом! Мал сойзо, эт jибес болуп барган. Jаантайын ла аjыктанып, кестенип jӱрер, сен кайткаҥ? Сен меге ачык-jарык сӧс айтпай баргаҥ! Чырайыҥ кубулып, сооп, кунугып калган jӱрер. Не сенле болуп jат? Сениҥ бӱдӱш-кылыгыҥ нениҥ учун андый болуп кубулган? Jартын айт, айт! Айса, сен менеҥ айрыларга санандыҥ ба? Ӧскӧ кижи аларга туруҥ ба? Айт, айт дедим! Айт, эмди ле айт, jартын. Мен ол тушта эмеш амыр болорым.\\nКайчы ого нени айтсын, ол ло, унчукпады. Ол катап ла сананды: ада jыланныҥ айткан jакылтазын канайып бузатан. Jыланга берген сӧзин бузар оныҥ учуры jок болгон до. Оныҥ учун кунугып jӱрген бойы эмей. Ӱйи тарынып, оны jӱзӱн-базын айткылап турды. Ачу-корон кыйгызына Кайчы ӧрӧкӧн чек чыдашпай jӱрди. Коркышту jажытту куучынды улуска айдарынаҥ ол коркып jӱрди. Канайып-канайып оны улуска айтса, ол jылан оны кату карузына тургузар. Айтпаза, эмегени ач-амыр бербей, арбанып, айткылап, казырланып jат. «Jок, айтпас! Эр кижиниҥ ичине эрлу ат jыдыыр» деп, озогы улус айдыжатан. Мен эр кижи эмезим бе? Jок, нени де айтпазым! – деп, Кайчы ичинде бек сананды. Ӧй дезе ӧдӱп ле jат.\\nКайчыныҥ эмегени бойында бек сананды: мекеленип угар, шылтагы неде деп. Бир кӱн ол Кайчыга тас кара тажуурда ачу-корон аракыны алып берди.\\n- Jе бу мынаҥ бир-эки чӧӧчӧйди ичип алзаҥ, оноҥ не боло берер – деп, ӧгӧӧнине айтты. Ӧгӧӧни де анайда бодойло, эки чӧӧчӧй аракыны ичеле, эмеш калай берди. Калап эзиреле, тажуурда арткан аракыны база ичип алды. Кайчы эзириги jаандайла, эрмек-сӧзи кӧптӧйлӧ, ӱйине канайда jыландарла танышканын, оныҥ учун бастыра тындулардыҥ тилин билер болгонын ла эки катап нениҥ учун каткырганын – ончозын эмегенине айдып берди. Ол тушта эмегениниҥ санаазы токынап jымжаарда, Кайчы ӧбӧгӧн айтты:\\n- Мен сеге айтпас сӧсти айттым, этпес немени этим. Jыландар эртен ле келер. Ол тушта эку каруузына турарыс. Конок-салымыс jеткелекте ӧлӧтӧн турус.\\nЭкӱ уйуктап калдылар. Экӱ таҥ алдында ойгонып келзе, кӧрзӧ, оттыҥ эки jанында ада jылан ла эне jылан jаткылады. Эбире кӧрзӧ, айылдыҥ ӧзӧктӧринде, карачкыларда, аланчыктарда, артпактарда оролып калган jыландардыҥ кӧбизи кижи коркыгадый болтыр. Кайчы бир jанына аҥданала, онтоп ийди. Эмегени, коркыйла, эки кӧзин jумуп ийди.\\nАда jылан Кайчыга айдат:\\n- Кайчы, мениҥ наjым, сен айтпас сӧсти не айттыҥ? Jажытту сӧсти не jарладыҥ? Мен сеге болушкам, Караты-каанды ӧлтӱргем. Сен не анайда кылындыҥ? Не анайда эттиҥ? Оныҥ jартын меге айдып бер.\\nКайдаар да барар арга jок, оныҥ учун Кайчы jыланга айдат:\\n- Калак-кокый, ӧрӧкӧн, аракы деп аш ичеле, аайы-бажы jок ээзиреле, ол jажытту сӧсти айткан эмтирим. Мен бурулу. Бойоордо, ӧскӱретен бе деер, ӧлтӱретен бе деер – онызы бойыгарда.\\nАда jылан Кайчыга тургуза ла jакыды:\\n- Jе сени кижи канайдар. Акыр ла ол кижи jӱӱлетен аракы деп кандый андый аш болотон? Оны амзап кӧрӧлӧ, сениҥ эткен керегиҥниҥ аайына чыгатам. Бир айдыҥ туркунына кӧп аракы белетейле, бар тоскуурларга уруп сал. Бис бир айдыҥ бажында оны амзаарга келерис. Бисле кожо Кара –Кула келердеҥ маат jок. Ол тужында чыны, тӧгӱни биске jарт болор. Оны jарт билип ал.\\nJыланныҥ айтканын угала, эмеген-ӧбӧгӧн улус, коркыганына курсак та jип, ичкилеп болбой турдылар, эрмек-сӧс тӧ айдып болгылабас.\\nКайчы кӧк-борозын ээртеди: бу тӱшкен тӱбектеҥ аргаданарга, айрыларга эп-арга бедреер деп. Ол бойынча Кайчы адын ээртеп, минип алып, Караты-каанныҥ jуртын кӧстӧп атана берди.\\nJаан удабай, ол Караты-каанныҥ jуртына келеле, кӧрзӧ, албаты jӱзи кызыл ӧрттий, аттар тыныжы куу тумандый болтыр. Тайгага теҥдеп эт кайнаттырыптыр, талайга тӱҥдеп аракы азыптыр. Кӧрӧр болзо, албаты Караты-каанныҥ ӧлгӧнине тойлоп-jыргап турган болтыр.\\nКайчы кӧӧркий ого ло отура тушти. Jаан jыргалда албаты-jонго мынайда айтты:\\n- Карындаштар, калак-кокый, мениҥ тӱбегиме болужыгар! Наjылар, мен jаан тӱбекке тӱштим! Болужыгар, айрыгар!\\n- Сен биске не болгонын jартап айдып бер – деп, jон сурады.\\nКайчы олорго Караты-каанды ӧлтӱргенин ле канайда тӱбекке тӱшкенин, jыландарга ла Кара-кулага аш-аракы белетеер болгонын ого ло jартап, куучындап берди. Улус, оны лаптап угала, Кайчыны мактап, быйанду сӧстӧрин айдып, jайым jӱрӱм берген учун ого болужарыс дешти. Ончолоры тыҥ сӱӱне бердилер, болушка белен болдылар.\\nУлус Кайчыны улуркадып, колтыктап алып, апарып, ак кемирчек кийиске отургызып, алама-шикир курсакла кӱндӱледи. Анайып турганча, эл-jонныҥ ортозынаҥ ак башту карган ӧбӧгӧн Кайчыга jууктай базып келеле, оныҥ оҥ колынаҥ тудуп, jуулган улуска мынайда айтты:\\n- Бисти, jокту-jойу улусты Караты-каанныҥ jайымдаган учун Кайчыны мынаҥ ары Кайчы-Мерген деп адайлы. Тӱбектеҥ ол тӱрген айрылып, бу биске башчы болзын! Аракы-короjон деп ачу ашты бис артыгынча jууп, слерге jетирерибис! Jаҥыс ла эмеш сакып алыгар.\\nУлустыҥ айтканын Кайчы-Мерген jарадып укты. Кайчы-Мергенге болужарга белетенгилей бердилер. Улуска быйанын айдала, ол айлын кӧстӧп, адына минеле, jанып ийди. Айлына келеле, албатыдаҥ укканын, кӧргӧнин эмегенине ончозын куучындап берди.\\nОл бойынча канча ӧй ӧткӧн соҥында, тӱмен улус атка jеккен абрага азык-тулук, курсак салып, аракы-ашты атка коштогон келгилеп jатты. Экелген аракыны урар jер jок болды. Айдарда, ол келген улус конок, чапчак, тоскуур эдип, ончозына толтыра аракы урдылар. Аш-курсакты дезе белетеп береле, ойто кожоҥ-кооту jангылай бердилер. Турган истери бар болды, барган jолы jарт кӧрӱнди.\\nӦй ӧдуп ле турды. Ай бажы jедерде, Кара-Куланы ээчидип алып, ада jылан jедип келди. Ада-jыланла, Кара-кулала кожо келген jыландардыҥ тоозы jок эмтир. Кайчы-Мергенле эзендежип, аракы ла аш-курсак белен болгонын угала, ада jылан ого мынайда айтты:\\n- Мениҥ башкарган албатым шулмус эди. А бу Кара-Кула казыр аҥ. Мен ол аракы деген ашты бир де амзабагам, билбезим. Оны ичсем, сени корып болбос болорым? Сен, Кайчы, тогус, кӱнге айлыҥнаҥ бар. Тогус кӱнниҥ бажында, той божогон сонында, jанып кел. Ундыба.\\nКайчы эмегениле эку кара тайга-ташка чыгала, айлы-jуртын оноҥ аjыктап отурат.\\nКайчы ла эмегени jӱре берген кӱннеҥ ала ончо jыландар ла казыр деп турган Кара-кула аракы ичип баштадылар. Олордыҥ табыш эмес табыжы кызыл эҥирдеҥ ле ала баштала берди. Онойып, эртен тура серӱӱн таҥнаҥ ала ойто эҥир киргенче, алты кӱнге чыгара аайы jок табыш болды. Jаҥыс jетинчи кӱнде jызырт эмес jызырт болды, jер-теҥери билдирбей барды. Сегизинчи кӱнде дезе теҥериниҥ тӱби селт этти. Тогузынчы кӱнде ле тал-табыш токтоп, jыргаган jыландар ла Кара-Кула токтой бердилер. Кӱӱни jеткенче ле jыргагылаган.\\nЭмди Кайчы эмегениле эку айлын кӧстӧп jангылап ийди. Jангылап келеле, кӧрӧр болзо, ал-камык jыландар бой-бойлорын ӧдӱжерде, Кара-Кула казыр аҥ олорды тепсеп салтыр. Аракы ичип, аайы jок согушкылаарда Кайчыныҥ айлы-jурты оодылып калган эмтир.\\nJедип келген Кайчыны кӧргӧн ада jылан айтты:\\n- Сениҥ ээзиргениҥ чын эмтир. Чын, ачу аш болтыр. Бистеҥ болгой, Кара-Кула ээзиреле, бисти бош алыш jок эдип jулдап салды. Бу аракы неге де болужы jок jаман аш эмтир. Эмди бис оны качан да оозыска албазыс. Тургуза ла jанарыс. Оныҥ учун сен де бойыҥ аракы ичпе! Оноҥ ӧскӧ, бис чилеп, тӱбекке тӱжериҥ. Jе мынаҥ ары бистиҥ тилди билбей jӱрериҥ.\\nАда jылан анайда айдала, Кайчыла эзендежеле, эмегениле jакшылажала, jӱре берди.\\nОл ло кӱннеҥ ала Кайчы-Мерген Караты-кааныҥ ордына албаты-jонды башкарып, амыр-энчӱ jуртай берди. Jаҥыс ла эмди аҥ-куштардыҥ, jыландардыҥ ӱнин укпас, билбес болуп артып калды.\\nОзодо бистиҥ Алтайда баштары куудый кажайган, тиштери куулыдый саргарган карган эмеген ле ӧбӧгӧн jуртаптыр. Азыраган балдары jок, ак-боро атту, ала кӧк ийнектӱ улус болгон эмтир.\\nОл озогы ӧйлӧрдӧ улус кышкыда jийтен курсагын таҥ эртедеҥ белетеп алатан эмтир. Кара jердеҥ кандыктардыҥ, чомырдыҥ, кӧгӧзинниҥ, уактыҥ тазылдарын казып, jетпес кайнадала, кадырып салатандар. Кӧжнӧни ле маҥырды бычакла кертип кургадатандар. Кӧчӧ, jарма, талкан эдетен арбазыныҥ саганагын кызыл jалбышка ӧртӧп, уужап алатан. Кара jодраны, кызыл jулукту кызылгатты, агаш jиилекти ле ӧскӧлӧрин де jууп, база кургадып, кышка белетеп алатан. Анайда ок jайыла эткен сарjу-курут кышка белетелетен.\\nКӱреҥ кӱс ӧдӱп, корон соокту кыш jууктап келзе, бу белетеп салган аш-кусакты улус, оро казала, оролоп салатан эмтир.\\nКарган эмеген-ӧбӧгӧн байагы jайыла белетеген аш-кусагын кӱреҥ кӱс��иде уч ӱлӱге бӧлийле, ӱч башка оролоптыр. Баштапкы оро кичинек, ол орого салган ашты кыш башталганда jийтен. Экинчи оро эмеш jаан. Ого салган ашты кыш ортозында jийтен учурлу. Ол ороны кыш ортозында ачатан эмтир. Ӱчинчи ороны jаскыда ачатан эмтир. Ол эҥ jаан оро болтыр. Ол jаан ородо арба база салылган болтыр. Jаскыда талкан керек эмей база.\\nКӱреҥ кӱстиҥ калганчы айында, баштапкы jааган кар кайылып, айас, jылу кӱндер тура берген. Ол тушта эмеген ле ӧбӧгӧн кышка белетенер jаан ишти божодып ийдилер. Божодоло, тышкары тере илегилеп отурдылар.\\nКаргандардыҥ аш салган jеринде кызыл тӱлкӱ сӱмеленип, маҥтап jуртаган. Jыткыр, сӱмелу кӱлӱк, эмеген-ӧбӧгӧнниҥ аш-курсак суккан орозын кетеп, кӧрӱп алган болтыр. Эмди кулугур анда суккан аш-курсакты jиир эп-арга бедреп jӱрген болтыр.\\nКызыл кӱлӱк каргандардыҥ тышкары отургандарын кӧрӱп ийеле, сӱмелӱ тӱлкӱ олорго jууктада jелип келди.\\n- О-о! Бу кижидеҥ jалтанбас кандый аҥ болотон? – деп, каргандар кайкажып чыктылар.\\nКызыл карган эмегенниҥ кӧстӧриниҥ jетпезин тургуза ла кӧрӱп алды. Тиштерин тарсылдадып, тилин jаланып, кызыл тӱлкӱ айтты:\\n- Мен кӧс jоктуларга кӧс болорым. Бала jоктуларга бала болорго jӱрген эдим. Слер оны угуп турар ба, блар?\\nМыны уккан карган эмеген ле ӧбӧгӧн чаҥкыр Алтайдыҥ аҥы кижиниҥ ӱниле база куучындажатан туру не дежип, тӱлкӱни эбиреде баскылап, оны сыймагылап турдылар. Тӱлкӱ дезе куйругын ары-бери jайкайт, jымжак ӱндӱ jалканчыйт, маҥтайт, чыйрагын кӧргӱзерге.\\n- О-о! Ӧрӧ турган кудай бала jок улусты кӧрӱп чыдабай, Алтайдыҥ аҥын да болзо, бала эдип берген турбай, - деп, карган эмеген айдат. – Бу тӱлкӱни бала эдип азырап алаак.\\n- Бойы келген баланы сӱрерге jарабас. Jӱргей ле. Биске jакшы ине.\\nОнойып сӱмелӱ кызыл тӱлкӱнек эмегенниҥ, ӧбӧгӧнниҥ балазы болуп jада берди. Карган апшыйак кайыҥныҥ кааза тозынаҥ суу тажыйтан jеҥил, jараш тӱӱзек эдип берди. Тӱлкӱ оны карызына илип алып, суу экелет. Карган эмеген ары-бери айылдарга барарга турза, ого jол баштайт. Эртен-эҥир бозуларды ла уйларды кичееп, ары-бери айдайт, jандырат.\\nАнайып бир канча ӧй ӧдӧрдӧ, тӱлкӱниҥ сӱмеленип келгени санаага кирди. Тӱлкӱ jакшы учурал сакып jӱрди.\\nБир кӱн апшыйак агаш аразына одындап барды. Тӱлкӱ кулугур оны лаптап кӧрӱп алала, ыйлаганча карган эмегенге келди.\\n- О, кудай ла дезеҥ база! Мениҥ jаан эjем кижиге барган. Бӱгӱн оныҥ той-jыргалы болуп jат. Тойго барар кӱӱним келген! – деди.\\n- Jе бар ла. Эjеҥниҥ тойына кижи не барбайтан эди. Тойлойло jанып кел, балам, - деп, эмеген оны ыйлаба деп токтотты.\\nСӱмелӱ тӱлкӱ сурт ла этти. Тойго барган болуп, ол кӱн бозом эҥир кире берерде, jаан ороны тууразынаҥ казып баштады. Кӧҥдӧйлӧп казала, тӱндӱ-тӱштӱ jети кӱнге jыргап-сайрап jада берди.\\nJетинчи кӱнде кызыл тӱлкӱ эки болчок курут артырып алды. Эки болчок сарjу алды. Олорды эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ экелип, айтты:\\n- Эjемниҥ тойы коркышту jакшы ӧтти. Аш-курсагы кӧп, jеткил болды.\\nБаза б��р канча ӧй ӧтти. Эки карганныҥ уккур ла чыйрак балазы айыл ичинде ары-бери jӱгӱрип, иштенип ле jӱрди.\\nБир катап апшыйак агаш аразына база ла одындап барды. Тӱлкӱнек ыйлаганча карган эмегенге база ла келди.\\n- Ортон эjем кижиге барган. Оныҥ тойына божотсогор – деп суранды.\\nЭмеген тӱлкӱни божодып ийди. Тӱлкӱ jӱре ле берди.\\nТӱлкӱ, эҥирди кийдирип алала, экинчи ороны кӧндӧйлӧп касты. База ла jети кӱн jыргады. Тойу-ток ло болды. Оноҥ база ла эки болчок курут ла эки болчок сарjуны алып, эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ экелип, ӱлештирди. Айтты:\\n- Той сӱрекей jакшы болды. Андый тойды качан да кӧрбӧдим.\\nБаза ла бир канча ӧй ӧтти. Тӱлкӱ алдындагызынаҥ артык иштенип jӱрди. Чыйрак, капшуун. Ончо ишти ак-чек эдет. Каргандар ого сӱӱнип jӱргӱледи. Сыраҥай чыйрак турганда.\\nБажы кажайган апшыйак бир кӱн база ла одындап барды. Тӱлкӱ мыны лаптап кӧрӧлӧ, ойто ло эмегенге ыйлаганча келди. Эмди ол кичӱ эjезиниҥ тойына суранып jат. «Той-jыргалду jердеҥ база ла тату курсак экелер эмей ол» - деп, карган эмеген сананала, оны божодып ийди.\\n- А бу тӱлкӱнек кайда барган? – деп, одындайла jанган карган ӧбӧгӧн эмегенинеҥ сурап jат. – База ла ӱйде jок туру не?\\nЭмеш таҥкылап алды. Бажын jайкады. Тойо чайлап алды. Оноҥ айтты:\\n- Бу бистиҥ тӱлкӱнекке кандый кӧп тойлор боло берди? Бистеҥ качып барага турган болбой ол?\\n- Алдында да тойлордоҥ jан келген jок по. Эмди де балабыс jанып келер, сарjу-курут экелер. Jиирге кандый jакшы деп – ӱйи айтты. Онызы ӧбӧгӧнин ажындыра токынадып турганы ол эмтир.\\nТӱлкӱ дезе эҥирди ол кӱн кийдирип алала, кичинек орого jетти. Мында ол тӧрт кӱнниҥ туркунына аш-курсак jип, jыргап jатты. Тӱгезе jийле, эки болчок курут ла эки болчок сарjу артырып алала, олорды тудунып алала, jанып келди.\\n- Кичу эjем jокту кижиге барган. Той-jыргалы чала кирелӱ ле болды – деп, карган эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ бӱдӱмчилӱ айтты.\\nӦбӧгӧн тӱлкӱниҥ экелген сарjузын ла курудын jип, айдыптыр:\\n- Бу бистиҥ балабыс бисти канча ла кире jаантайын кӱндӱӱлерде, бис канайтканыс? Эмди сооктор тыҥыды. Мен барып кичинек ороны казатам.\\nКарган апшыйак тере илгин таарын jӱктенип алала, кичӱ дейтен орого jедип келди. Келеле, кӧрӧр болзо, оро деп неме куру. Мында jаҥыс ла тӱлкӱниҥ бокторы jадыры. Карган апшыйак эгиштеп туруп эки орого jеткен. Кӧрӧр болзо, мында да андый эмтир. Jаҥыс ла арба артып калган болгон.\\nАпшыйак ачынган. Ыраактаҥ ла эмегенине калаптанып келди:\\n- Ол тӱлкӱни божотпой ло тут! Оныҥ ижин эмди ле берерис!\\nЭмеген оҥдобой, тӱлкӱдеҥ сурады:\\n- Бу адаҥ не деп кыйгырып туру?\\nТӱлкӱчек тургуза ла каруун берди:\\n-Та нениҥ де учун айдат: кӧк ийнекти кӧӧрӧдӧ саазын, ак ийнекти ажыра саазын! – деп кыйгырат.\\n- Тӱлкӱни божотпой тут! – деп, апшыйак база кыйгырды.\\nКулактары jетире укпас эмеген тӱлкӱдеҥ ойто сурады:\\nТӱлкӱ эмегенге айтты:\\n- Кӧк ийнектиҥ сӱдин кӱркӱреде кайнатсын, ак ийнектиҥ сӱдин ажыра-тежире кайнатсын – деп кыйгырат.\\nКарган эмеген уккан аайынча, казанды отко аскан ла, эки уйдыҥ сӱдин урган. Тӱлкӱле экӱ отты айландыра базып, отты jаанада салып, jӱгӱрип турдылар.\\nӦбӧгӧн айлына jууктап келеле, аайы jок кыйгырды:\\n- Тӱлкӱни божотпой тут!\\nЭмегени jаҥы ла лаптап, jарт укты. Тӱлкӱ база угуп турбай. Эмеген тӱлкӱни отты айландыра сӱрӱп баштады. Сӱрӱшти ле сӱрӱшти. Бу ӧйдӧ апшыйак jедип келди. Келеле, эжикке малталу туруп алды. Отто кара казандагы сӱт тапту ла изип келеткен болгон.\\nТӱлкӱ кӧрӱп турза, неме ле болор арга jок эмтир. Ол куйругын казандагы изӱ сӱтке сугала, сӱрӱжип турган эмегенниҥ jӱзине согордо, карган эмеген отура тӱшти.\\nБу ӧйдӧ апшыйак эжикти кайра ачып алала, тӱлкӱни сакып турган. Ол эмегениле не боло бергенин кӧрӧргӧ сананган, ол ло тушта, эмегенин кӧрӧрдиҥ кажы ла jанында тӱлкӱ оныҥ эки будыныҥ ортозынаҥ ӧдӧлӧ, арка jаар сурт эде берди. Карган ӧбӧгӧн тӱлкӱни согор деп, малтазын тегин jерге бадай чапты. Анайып ӱч орого толо аш-курсак белетеген каргандар как куру арттылар. Jаныс ла саганакту арба да артканы каргандарга jакшы болды.\\nJЕТИ БӦРӰ ЛЕ СӰМЕЛӰ ТӰЛКӰ\\nАлтайда ачу-корон соок кӱндер турган. Кызыл тӱлкӱ эмеген ле ӧбӧгӧнди тӧгӱндеп, олордыҥ кышка белетеп салган аш-курсагын ӱч ородоҥ тӱгезе jийле, аркага jӱрӱп, чек ле килейле семирип калган. Семизине соокты да керекке албай, кырлаҥда козыр таштыҥ ӱстинде jаткан. Амырап, уйуктап. Jалбагынаҥ jадарда, бу ӧйдӧ тӱлкӱни jемит бедреп jӱрген jети бӧрӱ кӧрӱп ийгендер.\\n- Эй, мен озо оны кӧргӧм! – бирӱзи айдат.\\n- Мениҥ тӱлкӱм! – деп, ӧскӧ бӧрӱлер табыштана берди.\\nКӧк бӧрӱлер бой-бойлорына ыркыраныжып, кыйгастаныжып турганча, ол табыштаҥ jалбагынаҥ jаткан тӱлкӱ ойгонып келген. Кӧрӧр болзо, эбире jети бӧрӱ туруп алтыр. Jара тартарга белен эмтир. Тӱлкӱ jеткерди сезип ийди. Эмди айрылар эп-арганы бедреп, ол бӧрӱлерге айтты:\\n- Слер мени jиирге турган болзоор, озо баштап маргаан эдектер.\\n- Кандый андый маргаан? – бӧрӱлер кизирт эттилер.\\n- Кем ӱсле, jуула кузар, ол ӱстӱ-jуулу jер билер. Торо jӱргенче, оны не барып jибес. Jе тӱҥей ле, слер, jаан улус, озо кузыгар.\\nКӧк бӧрӱлер jӧпсинижип ийдилер. Олор албаданып кузарда, ичтеринеҥ эски туулак терелердиҥ ӧӧндӧри ле чирчик сӧӧктӧр чыкты.\\nКызыл тӱлкӱ jанында турган содон ташка чыгала, кусты. Ичинеҥ аарчы, курут, сарjу, ӱстӱ-jуулу ӧскӧ дӧ аш-курсак чыкты.\\nJети кӧк бӧрӱ, ач болгонынаҥ улам, тӱлкӱниҥ кускузын блаажып, чӱрче ле jип ийдилер.\\n- Мындый jакшы, jылымзу курсакты кайдаҥ таап jигениҥди капшай айт! Айтпазаҥ, бис сени jара тартып, jип саларыбыс! – деп, ӧлӧ-кӧк кӱлӱктер тӱлкӱни арадап келдилер.\\n- О-о, оны кудайдаҥ сураар керек! Мен тӱниле кудайдаҥ аш-курсак сурап улыгам. Меге килейле, бу курсакты кудай берген – деп, тӱлкӱ олорго айтты:\\n- Тӱрген! Курсакты канайда сурап улыйтанын биске айдып бер! – бӧрӱлер jырыктарын jаланып, капшайладылар.\\nКызыл тӱлкӱ бӧрӱлерди эмеген ле ӧбӧгӧнниҥ кышкы суу алып турган jерине ээчидип экелди.\\n- Куйруктарыгарды озо баштап сууга сугала, ары-бери булгагар. Оноҥ тоштыҥ jарыгына тӱжӱре салала, таҥ атканча, кӱнчыгыш jаар баштанып алала, улып отурыгар. Куйруктарыгарды кыймыктатпагар. Слерге килеп, ол тушта кудай ӱстӱ-jуулу аш-курсакты теҥеридеҥ тӱжӱрип ийер. Бот ол курсакты блааш jоктоҥ слер jииреер.\\n- Сен бисти баштап апар! – деп, бӧрӱлер сурады.\\n- Не баштап апарбас. Барактар ла! –деп, тӱлкӱ jӧпсинди.\\nТӱлкӱ ол jети бӧрӱни куйруктарын сууга суктурала, килеҥ тоштыҥ jарыгына тӱжӱре салала, кыймыктатпагар деп, jакыйла, олорды бой-бойынаҥ ыраада отургызып салды. Бир де кыймыктанбазын деп jакыды.\\nБӧрӱлер бозом эҥирдеҥ ала таҥ адарга jеткенче анайда ла кыймыктанбай улыгылап, кудайдаҥ курсак сурадылар.\\n- Курсак не тӱшпей jат? – бӧрӱлер тӱлкӱдеҥ сурагылап jат.\\n- Кыймыктанбай, jазап улыгар. Таҥ алдында, такаа этсе, тӱжер! – деп, тӱлкӱ олорды токынатты.\\nТеҥеридеҥ неме тӱшпеди.\\n- А сен, тӱлкӱ, не кудайдаҥ курсак сурабай тургаҥ? – деп, бӧрӱлер оноҥ сурадылар.\\n- Мен кече ле сурап jигем, бӱгӱн тойу. Катап-катап ол не беретен, - деп, тӱлкӱ олорго jырс айтты.\\nТаҥ алдында, чынынча, кӱн чыгар алдында, соок деп неме анаҥ тыҥыды. Бӧрӱлер чарчап тоҥорго jеткиледи. Кӱн jаҥы ла чыгып, ӧксӧп келерде, сӱмелӱ тӱлкӱ бӧрӱлерге айтты:\\n- Ӧрӧ кудайдаҥ курсак тӱшпеген болзо, мени jара тартып, ӱлежип jигер!\\nКызыл кулугур анайда айдала, ары болуп маҥтай берди. Jаҥыс ла элес эдип куйругы кӧрӱнди.\\nJети бӧрӱ тура jӱгӱрейин деерде, куйруктары ла jалмаш эттиҥ тӱктери тошко jаба тоҥуп калтыр. Кыймыктанар да арга jок.\\nТӱлкӱ байагы карган эмеген ле ӧбӧгӧнниҥ айлына маҥтап келеле, бар-jок ӱниле кыйгырды:\\n- Слердиҥ сууалгыжырда jети кӧк бӧрӱ тоҥуп калган, куйруктары. Барып ӧлтӱрип алыгар!\\nАпшыйак айлынаҥ чыгып келеле кӧрзӧ, балазы болгон кызыл-марал тӱлкӱни танып ийди.\\n- Мени база ла мекелеп келдиҥ бе?! – деп ачынып, ай малтазын ала койды. Тӱлкӱ сууалгыш jаар маҥтады. Апшыйак оны ээчий сӱрӱжип jӱгӱрди.\\nКарган апшыйак тошко jетире келди. Кӧрӧр болзо, чын ла, ондо тошто jети бӧрӱ jаба тоҥгон отургылады.\\nАпшыйак баштапкы бӧрӱге jууктап келеле, кеjири кыйкырап сурады:\\n- Мен сениҥ неҥе чапсам ӧлӧриҥ?\\n- О-о, куйругымныҥ тӧзине ле чапсагар, сӧс jок ӧлӧрим! – деп, бӧрӱ сӱӱнген бойынча капшай ла айтты.\\nӦбӧгӧн ай малтазын талайып келип, бӧрӱниҥ куйругыныҥ чике ле тӧзине чабарда, бӧрӱ тоҥкос эдип jыгыла берди. Оны кӧргӧн тӱлкӱ апшыйакка кыйгырды:\\n- Слер олордыҥ куйругына чапсаар, олор тирӱ артар. Оноҥ мал-ажыгарды ӱзе jиир. Ӧлтӱрерге турган болзогор, бажын jаба чабыгар.\\nМыны уккан куйрук jок бӧрӱ тӱлкӱни сӱрӱжип маҥтады. Апшыйак дезе олорды кӧрӱп ичинде сананды: «Тӱлкӱ менеҥ артык санаалу эмтир». Ол арткан алты бӧрӱни баштарын jара чапты. Jӱктенип алып, айлына jанды. Эмегени де, бойы да сӱӱнчилу болды.\\nАЙУ ЛА СӰМЕЛӰ ТӰЛКӰ\\nСӱмелӱ кызыл тӱлкӱ куйругы jок бӧрӱдеҥ качып, канча сууны кече берди, канча кырды ажа конды. Шыркалу бӧрӱ тойу ла семис тӱлкӱге канайып jедишсин.\\nБӧрӱ куйругыныҥ сызына чыдажып болбой, койу аралга кирип, jада берди. Тӱлкӱ дезе кара мӧштӱ кайа-ташка чыгып келерде, ого удура баскын айу туштады. Корон ачу соокко ол тен калтырап турды.\\n- О-о, бу семис тӱлкӱни jизем, эди-каным эмеш jылыыр болор бо?! – деп, кызыл тӱлкӱни кӧрӱп ийеле, айтты.\\n- О-о, абайым, абайым! Мени, jудрукча немени, слер jип салзагар, узун кышка тӱҥей ле курсак болбос ине. Мен слерге от салып берейин. Узун тӱнде эку jылынып, амырап аларыбыс, оноҥ слер мени jиири jанынаҥ кӧргӧйигер – деп, кызыл тӱлкӱ jалынды.\\n- Jакшы, jакшы тӱлкӱ! – деп, айу jӧпсинип ийди. Ичинде сананды: оноҥ до оны jип салбай.\\nСӱмелӱ тӱлкӱниҥ jӧбине айу кире берди.\\nЭкӱ jаан кайаныҥ ӱстине чыктылар.Кайаныҥ ӱстине от саларга тӱлкӱ кара мӧштиҥ кургак аалактарын jууды. Айу эки ташты алала, бой-бойына согуп, чедирген от чыгарды. Jаан удабай от кӧҥжӱп кӱйе берди. Айу дезе jаан агаштардыҥ будактарындый тартып, отко салат. Jалбыш там jалбырап, чоктолып, от изиирде, эки нӧкӧр уйуктаар деп анда jӧптӧжип ийдилер.\\n- Слер, jаан кижи, бу тӱс jалбак таштыҥ ӱстине jадыгар, jаан jашту абайым. Мен дезе тӱниле от салатан кижи, арка jанына jадайын – деп, тӱлкӱ ары-бери аjыктанып айтты.\\n-Айу jаҥы каскак кайа, бойы jанында арка.\\nАйу кайракан сӱмелӱ тӱлкӱниҥ мекезине база ла белен кире берди.\\nАйу каскак jылым кайаныҥ ӱстине отко jуук этире jадып алды. Удабай ла jылуга алдырып, ӱргӱлей берди.\\nТӱлкӱ, айу уйуктай ла берерде, отты jаанада салып, изӱ турундарды айуга jууктада jылдырып, тыҥыда айдат:\\n- О-ой, Абайым! Ары jадыгар! Алтын jараш тӱгеер отко кӱйе бербезин! Эмеш ле ары jадыгар.\\nАйу каскак кайаныҥ кыры jаар jыларда, отты там ла билдирбезинеҥ айу jаар jылдырып. Jаанада салып турат.\\n- О-о, Абайым, алтын jараш тӱгеер кӱйе бербезин, jалбыш чала слер jаар согуп туру. База ла эмеш ары jадып алыгар! Эмеш jылып ийеер.\\nОтты там ла jаандада салат.\\nАйу ойгонып келзе, алтын тӱги, чын, шыркырап кӱйерге jеде бертир. Уйкузырап, самаарып, эмеш ары jадайын дейле, каскак кайадаҥ ажа берди.\\nАшкан айуны кӧрӧргӧ лӧ оны jиирге, кызыл тӱлкӱ каскак кайаны эбире маҥтайла, ӧлгӧн айуга jедип келди. Ӧлгӧн jаан айуныҥ эдин jаҥыскан jип, сӱмелӱ тӱлкӱ соок кышты анда ла тойу-ток кыштады.\\nКЕРИК БАЙДЫ КЕЗЕТКЕНИ\\nМынаҥ озо, озогы сакта, чынынча айтса, та кандый чакта болбогой, чаҥкыр Алтайда jаан бай jуртаптыр. Оныҥ ады Баjы. Ол байдыҥ от jалбыштый, от jалкындый jаш ӧйи ӧдӧ берген. Оныҥ бажы куудый кажайган, тижи куулыдый саргарган болтыр.\\nБаjы бай jиит тужында кӧстиҥ кӧжӧгӧ деп jаман оорузыла орыган. Эки кӧзи дезе чылбыраҥ, ыраакта немени кӧрӱп албас болуп калган. Оныҥ учун jарлу, jаан бай да болзо, кажаҥ ак-боро ат минген. Jе армакчыдагы ады оныҥ каралга кӧзине jарт кӧрӱнетен.\\nБаjыныҥ кожо jуртаган эмегени Алгыйчы деп кижи база кӧжӧгӧ оорудаҥ улам кӧстӧҥ болгобос болуп калган. Jе ӱй кижи андый да болзо, керик болгон. Чынынча айтса, экилези омок-седеҥ, тееркек ле чӱмеркек, шоодыҥкай ла, керек дезе, эки бойы башказы jоктоҥ керик улус болуптыр.\\nОлор экӱниҥ jанында отурар уулы да jок болгон, jатка берер кызы да jок учун аштагандарга бӱтпейтендер.\\nБаjы байдыҥ айлына jайзаҥдар, байлар кирзе, эттиҥ семизин jийтен, аракыныҥ ачузын ичетен. Jокту-jойу улус киргенде, айылга отурбай да ойто тескерлеп чыгатан. Айдарда олор экӱ аштаганда айак урбас, суузаганга суу урбас улус болгондор.\\nБаjы бай аркага толо малду, айылга толтыра jӧӧжӧлӱ jуртаган. Ол качан да бойыныҥ jалчыларына килебейтен.\\nJайгыда, ӧлӧҥ чабар ӧйдӧ келгенде, Баjы бай болушка келзин деп улуска jар эдетен. Кобылар сайын кӧп jурттардаҥ арга-чыдалы jок улус андый jарды угала, jуулып келетен. Баjы бай ол келип иштеген улуска мал сойбос, эт кайнадып салбас. Олорды кӧп сабазында ачу курутла, jетире бышпаган теертпекле, кара аракыла кӱндӱлейтен. Арыган ла ачынган улус байды мынайда айткылайтан:\\n- Кысканган малыҥды кӧк бӧрӱ jизин, а карамдаган малыҥды ач бӧрӱ jизин. Кызыл эдиҥ божоп калар, кызыл jӱзиҥ артып калар. Канду кызыл элиҥ божоп калар, кара jӱзиҥ артып калар. Уйалбаган jӱзиҥди уй jалазын, коркыбаган jӱзиҥди кой jалазын. Jиген jаак кызарбас, jидиргени кугарбас.\\nБу мындый каргышту сӧстӧр айдылган эмей.\\nБир катап Баjы бай, кӱреҥ кӱстиҥ кидим ӧйинде, мал ижинде jалчыларына сойорго субай байтал экелзин деп jакылталу элчи ийген эмтир. Элчиге Содон деп атту уулчакты ийиптирлер.\\nЭлчи болгон Содон деп уулчак jылкы мал кабырган jерге чӱрче jедип келди. Келерде, мында Эрте, Эрке, Каба ла Кабар деп бир уун jылкычылар чайлагылап отурдылар. Бай кижиниҥ jакылтазын бӱдӱрип олор кызыл беени чалмадап тудала, алдындагы эрдинеҥ тартар буузын буулап ийерде, jаҥы туткан эмдик мал jобожый берди.\\n- Эмди оны, jобожый берген немени, jаҥыс та кижи jедине берер, - деп, Эрте айдат. – Сен, Каба, бу беени кожо jетириш. Ол jаҥыскан апарбазын.\\nКаба армакчыны аттыҥ кӧксине терепчилейле, ӱзеҥизиниҥ буузынаҥ ӧткӱрип, ары болуп jортты. Содон дезе атты кийнинеҥ айдады. Онойып jаан удабай байдыҥ айлына jедип келдилер.\\n- Содон, - деп, ого Каба баштанды, - мен айлыма барып келейин, сен дезе малды экелдибис деп айт! – дейле, ары болуп jорто берди.\\nСодондо не болзын, барбай база.\\nСодон айылга кирип келзе, Баjы бай тӧр бажында отуры. Ого коштой jаан бай кижи Корты jайзаҥ отурды. Оныҥ тоны агас терези, тыштын дезе кызыл торколо кыптап салган, кара киш бӧрӱктӱ, кара туйук сагалду, таҥкылаган каҥзазы мӧҥун. Таҥкылап отурар. Jанында дезе кара килиҥ тонду, шӱлӱзин бычкак бӧрӱктӱ, узун сагалду темичизи отурар.\\nБай элчидеҥ кандый jӱрӱп келгенин сурады.\\n- Аткан ок jуудаҥ jанбас, айбыга барган элчи бийдеҥ jалтанбас. Сойотон малды экелдибис.\\nАнайда Содон айтты.\\n- Бу кулугур не деп модорлойт? – деп, Корты jайзаҥ байга ууланды.\\n- Ийтке кӱндӱӱ jок, jалчыда кӱӱн jок – деп, бай айдып, казанда кайнаган койдыҥ баштарын ла тилдӱ jаактарды тепшиге чыгарып, солун улустыҥ алдына салзын деп элчизине jакарды. Содон тура jӱгӱрип, тепши алды. Ого койдыҥ ӱч бажын ла тилдӱ jаактарын чыгарды. Оноҥ ол тизе бажына чӧгӧдӧп, отурган jайзаҥныҥ ла элчиниҥ алдына салды.\\nБаjы бай jайзаҥга кубар чӧӧчӧй тудат. Онызы дезе табылап аракы амзайт. Аштаган-суузаган уулчак олорды сакып чыдашпай, бычагын кыннаҥ чыгарып, очокко jаҥыйт: курчыдып. Оноҥ база эмеш сакыйла, тепшидеҥ бир койдыҥ бажын алып, темичиниҥ jанына чӧгӧдӧп отурала, бычагыла баштыҥ эдин кезип, ажана берди. Мыны кӧргӧн jайзаҥ айдат:\\n- Бу Алтайда менеҥ озо тепши баштайтан jамылу база бар турбай.\\n- Ийт салбаган тепшиге умзанатан. Бу ийт канайып туру? – деп, байдыҥ абакайы калактап чыкты.\\n- Мениҥ бажымды ойто сал! – деп, Баjы бай чыҥырды.\\nБу ӧйдӧ айылга Каба кирип келди. Содон кирип келген нӧкӧрине сӱӱне берди. Коркыганы да jоголо берди ошкош.\\n- О-о, калак, кайдаҥ кӧрӧйин?! Мал бажы дезем, Баjы бажы туру не. Кой бажы дезем, Корты бажы туру не – деп айдала, тура jӱгӱрди.\\n- Кулугурды тудугар! - деп, бай кыйгырды.\\nСодон эжикти ачкан бойынча, кенетийин колыла jерге тайанала, будын баш ажыра чачып, кезикте jӱгӱре базып, кезикте бажыла jерге тӱртӱп, чек ле арбаныҥ тегериги чилеп, тоголонып баратты. Мыны кӧргӧн улус соныркап тура калды.\\nТемичи адына минеле, ырап бараткан уулчакты тударга, маҥтатты. Ого jаба jедип келеле, оныҥ jиткезинеҥ тудуп, эрге чыгара тартып алды. Ээрге ӧҥӧрип, айылдыҥ эжигине экелерде, бай уучактыҥ эки кулагынаҥ кап алды.\\n- Акыр, акыр, ӧрӧкӧн, айбыгарга jӱрген элчигерди койдыҥ куу бажы учун сокпогор – деп, Каба айдала, Содонды байдыҥ колына н айрып алды.\\nТал-табыш jаанап келди. Отурган jайзаҥ кыйгырды:\\n- Согушпагар! Jаргыны мен эдерим! – деп, кыскарта айтты.\\nОнчо улус тым отура берди.\\n- Jайзаҥды тообой, оны алдынаҥ тепши баштаган учун Содон деп уулчакка jирме беш чыбык! А баштак уулдыҥ адаанын алган Каба деп jалчыга база jирме беш чыбык берзин! Темичи, jаргыны бӱдӱр! – деп, jайзаҥ кату jакарды.\\nБу ӧйдӧ айылдыҥ jанына ӧдӱп бараткан улусты бай токтодып алды. Кабага аралдаҥ эки тудам кызыл тал экелзин деп jакарды. Каба арга jокто арал jаар барып, чала барбак, бӱрлӱ эки тудам тал тудунып экелди.\\n- Узунынаҥ, чичкезинеҥ не экелбегеҥ? – деп, темичи укааркады.\\n- Калак, ӧрӧкӧн, бу аралда узун, чичке кызыл тал артпаган. Бӱтпей турган болзогор, бойыгар барып кӧригер – деп, Каба актанды.\\n- Оныла да болзо, саба! Чыбыкта! Биске капшай атанар керек – деп, jайзаҥ айдат.\\nОноҥ Баjы байга jакарат:\\n- Ӱч кӱн jайзаҥдардыҥ jууны болор. Тӧртинчи кӱнде келерис! Кӱӱндӱ-кӱрее белен болзын!\\nТемичи чыбыгын белетеп, Кабага айдат:\\n- Бойыҥ jадып берзеҥ, jирме беш чыбыкла божоор. Соктырбай, мойношсоҥ, - бежен чыбык jиириҥ!\\nКаба уштынып, ак jалаҥга jада берди. Jадала, Баjы байдыҥ колынаҥ Содон чыгара блаажып турганын ычкынбас! Мыны уккан бай, ачынганына, огырып чыкты:\\n-Тилгерек jалчыга бежен чыбык берер!\\n- Кижини эки кат��п jаргылабайтан! – деп, айландыра турган улус табыштана бердилер. Казыр jайзаҥга jӧпсинерге келишти.\\nБир кижи Кабаныҥ бажын, экинчизи эки будын jаба басты. Темичи бир тудам талла jылаҥаш этти, кедейип келип согот, оноҥ jыжа тартат.\\nКабада ӱн де jок. Талымзырай берген ошкош.\\nКабаны согуп божойло, Темичи кыйгырды:\\n- Ол бир тилгерек кӱчӱкти экелигер!\\nАк jалаҥга jыланаш уулчакты кере тартып ийдилер. Темичи, тери-буры чачылган, база ла кедейип келип, баланы чыбыктай берди. Он тарый согордо, уулчак онтоп то болбой jада берди. Оноҥ ары талайып согордо, эдинеҥ кан ага берди. Чыбыктап божойло, jайзаҥ ла темичи, каткырыжып, атана бердилер.\\nКилеҥкей улус чек кӧжий берген баланыҥ ӱстине соок суудаҥ чачып тынын кийдиреле, jалчылардыҥ айлына апарып салдылар. Эртезинде Каба малчыларга jедип барала, не болгонын jартап, куучындап берди.\\nЭрте, сананып отурала, айтты:\\n- Байдыҥ субай беезин сойорго Кабар ла мен барайын. Слер экӱ мал кӱдӱгер. Керик байды дезе бис ӱретпезеес кем ӱредер.\\nЭртезинде Кабар ла Эрте ӧзӧк туштилер. Баjы бай айлында эмтир.\\n- Ол беени сойыжыгар! Эртен jаандар, jайзаҥдар келер. Этти бӱгӱн ажындыра кайнадып салар керек! – деп, Баjы jалчыларына jакыды.\\nМал сойып турган улуска кайдаҥ да кожоҥ угулды:\\nСокы башту таҥманыҥ\\nАч ӧлӧҥдӱ тайганыҥ\\nАч ӧлӧҥин билбедим.\\nАйак башту таҥманыҥ\\nСоодудаҥ ат ӧлбӧс,\\nСоктыртканынаҥ мен ӧлбӧс.\\nАрмакчыдан ат ӧлбӧс,\\nАйттырганнаҥ мен ӧлбӧс.\\nАйткан неме айткай ла,\\nАкыр болзын, кӧрӧрим.\\nСоккон неме соккой ло,\\nСоҥында оны кӧрӧрим.\\nКожоҥдоп турган Содонды улус танып ийбей. Эрте Содонго кыйгырды:\\n- Бери кел! Бу сен не коркышту комыдадыҥ? Кем сени соккон?\\n- Бай соккон – деп, уулчак айдат.\\n- Бу ийт не дийт? Корты jайзаҥныҥ алдынаҥ кайнаткан койдыҥ бажын аларыҥда jайзаҥ сеге jирме беш чыбык берди не!\\n- Кабаны база слер соктырганаар – деп, Содон jана баспайт.\\n- Тӧгӱндебе, ийт! Каба сениҥ адааныҥды аларда, jайзаҥга сабатты не! Бойлорыгардыҥ тенегеер учун jаргылатканыгар! – Баjы бай бурузын алынбайт.\\nМалды сойгылап божогылады. Jаан кара казанга эттиҥ семизин кайнадып салдылар. Ол эт эртен келер айылчылардыҥ кӱндӱзи. Канды башка кайнаттылар.\\nБай сойгон кызыр байталдыҥ эдинеҥ jалчыларга бир болчок эт бербеди. Балдарыгарга апарып беригер деп. Ичеге-карын да сугуп бербеди. Ижи учун отургызып кӱндӱлебеди. Jалчылар куру jанып ийдилер.\\nОлор мал кабырган jерине келип, ончо малчыларла кожо байды ӱредер, ӧч алар деп шӱӱштилер. Олорло кожо келген Содон сӱӱне берди.\\n- Керекке тӱнде эмес, кызыл кором эҥирде кыза барар керек. Олор экилези кӧстӧринеҥ коомой улус. Таныбаска jакшы. Бу ӧйдӧ айылдаш jаткан улуска да бош jок. Эмеен улус уй саар. Эр улус аттарын улаарар.\\n«Jаман ат тойынза, jардына токым салдырбас, jаман кижи байыза, jанына айыл тургуспас» деп, озогы кеп сӧс бар.\\nБаjы байдыҥ айлы улус jаткан jердеҥ ырада jаҥыскан турган. Байдыҥ сойгон семис беезиниҥ эдин уурдаарга, Каба ла Эргек ӧскӧ аттардаҥ ээртейле, ӧзӧкти тӧмӧн сурт эттилер. Кабаныҥ айлына jеттилер. Танытпаска ӧскӧ кийимнеҥ кийип алгылады.\\nКызыл эҥир кирерде, Каба озо, Эргек кийнинеҥ – керижип, айткылажып, Баjы байдыҥ айлы jаар мантаттылар.\\nБу ӧйдӧ бай оттогы казанды айландыра базып, этти булгап турган. Маҥтаткылап келееткен улусты кӧрӧлӧ, айылда эт кайнадып турган ӧбӧгӧнине кыйгырды:\\n- Баjы, Баjы, капшай бери чык! Эзирик улус клеет ошкош. Сен олорды айылга кийдирбей, мекелеп, сӱмеленип, капшай ла ары кедери аткар.\\nБаjы бай айылдаҥ чыгып, аjыктап турганча, чыйрак атту улус маҥтаткылап келди. Сӱрӱшкенче ле. Бай олорды таныбайт. Бирузи айылды ӧрӧ мантатты. Экинчизи кынjыда турган ийтле согужа берди. Ийт там ла атыйланып, чарчап, тударга ичкери jӱткӱйт. Ӧдӧ маҥтаткан кижи кайра келди.\\n- Сен тегин ийтле не уружып тургаҥ? – деп айдала, келип, айрыычы кижи болуп тудужа берди. – Ол туку ичкери айылда аракы бар. Капшай барып ичелик!\\n- Бу ийтти ӧлтӱрбегенче, мен барбазым. Ол мени jаман кӧрӱп ӱрӱп jат. Ӧлтӱрерим, ӧлтӱрерим.\\n- Ийтти барып ол туку таскактыҥ ичине буулап сал – деп, Баjы эмегенин айбылайт. Эмегени ийтти чечеле, таскак jаар барарда, байаа кижи кийнинеҥ ле. Бай токтоткончо ло кожо басты.\\n- Мен эмеш амырап алайын, айылга кирип. Суу ичип алайын. Ол токтой ло берер болбой.\\n- Jе, бар амырап албай – деп, бай jӧпсинди.\\nБайа кижи айылга киреле, казанда этти ӱзезин капка салала. Адына апарып артып салды.\\n- Тӱӱк, сениҥ бӱдӱжиҥди. Ийтле уружып. Слердиҥ айылдаҥ кандый да улус чыгып барды. Таныбадым. Тудунчакту ла немелер эмтир, - деп, айылга амыраарга кирген кижи айтты. – Тӱӱк. Jе мен сени тегин jерге сакыбазым! Бар jадым. Тыштанарга да бербеди. Артар болзон арт ары! – дейле, нӧкӧри адына минип, ары болды.\\n- А-а, сен меге тыҥып, менеҥ эмди качып бараткан турбайын! – деп, ийтле, уружып турганы айтты.\\nСӱрӱш, сӱрӱш кӧрзӧҥ, сени jамандайла качып отурганын. Jедиш. Ижин бер, - деп, Баjы сӱмеледи. Ол бу кижидеҥ капшай ла айрыларга сананган ошкош ло.\\n- Акыр ла, jаба jетсем, берижиҥ берерим. Мени таштайла барып jаткан болзо! – деп, кыйгырып, адына минеле, тидиреде маҥтадып jӱре берди.\\n- Баjы бай эттӱ казанды, бис келгелекте, чыгарып салган. Эскинле jаап салган эмтир. Эттиҥ кӧп нургунын чыгарала, эмегениниҥ угын ӧдӱгинеҥ уштыйла, кезип-кезип, казандагы мӱнге кӧмӧ сайгылап салгам – деп, Каба айдат.\\nСемис малдыҥ эдинеҥ тойо jигилейле, jадып, амырагылай берди. Эртезинде олор Баjы байдыҥ айлыныҥ одожындагы аралга келип киргилеп алдылар. Кӧрӧр деп.\\nБаjы бай ла эмегени кече эҥирде, ийтле урушкан улус jӱре берди дежеле, айлына кирип, арыгандарына курсак та ичпей, jадып уйуктагылап калган улус эмтир. Jайзаҥдар келер башта иргеде кечеги чыгарып салган казанын отко аскылап салды. Изидип.\\nJалчылар аралда отургылаза, анча-мынча ӧйдиҥ бажында jаан jолды тӧмӧн Баjы байдыҥ айлын кӧстӧгӧн айылчылар келгиледи. Кожоҥч��ларлу, комысчыларлу эмтир. Олор байдыҥ айлына кел тӱжерде ле эмеген-ӧбӧгӧн улус чыгып, jакшы уткыгандар.\\nБу ӧйдӧ малчылар кӧп улуска, аралдаҥ чыккылап, кожула берди.\\nJайзаҥдар ла jаан байлар тӧр бажына отургылады. Jоктулар дезе эжик jанында тургулады. Эки кижи эт чыгарып, кезер болзо, кезилбези де бар болтыр. Лаптап кӧрӧр болзо, ӧдӱктиҥ уктарыныҥ ӧӧндӧри эмтир. Отурган улус кӧрӱп, кайкашкан. Каткы-калак jиркирей ле берген. Корты jайзаҥ атыйланып чыкты:\\n- Алтайдыҥ алты jайзаҥын ӧчӧп, ӧдӱктиҥ угын этле кожо кайнадып тепшиге салган учун, Баjы байга бежен чыбык берзин!\\nБайларга арга jокто jӧпсинерге келишкен. Корты jайзаҥ кызыл талга бойыныҥ темичизин ийип, Баjы байды бойы сабаган. Jылкычылар керик байдаҥ анайда ӧчин алган.\\nКАЙЧЫ ЛА КӦСПӦКЧИ\\nМынаҥ озо Алтайда карган кайчы jуртаган. Алтайга jаан тоомjылу ла алкыш-быйанду кижи болгон.\\nБу керек кӱстиҥ кӱреҥ бай тужында алу аҥдап барар ӧйдӧ ӧткӧн.\\nТурган jурттаҥ Адучы деп аҥчы. Кӧкӱл деп кӧспӧкчи – ӱч нӧкӧр азык-тулук ай туркунына алу аҥдап атангылаган. Ол jыл кузук та кӧп бӱткен.\\nОлор ӱчӱ алу, аҥ аҥдагылап, кӧп мӧштӱ кара тайгага jеткендер. Каҥыл мӧштиҥ тӧзине, аржан-кутук суулу jерге jеделе, оду салып, токынап, аттарыныҥ ээрлерин алгандар. Ак кыйразын буулап, ак сӱтле jаҥдап. Ак бурканга мӱргӱп, Алтай-Каҥайыҥ кӧдӱрип, ӱчӱ алкагандар.\\nАлкыш-быйан сурагылап, мӱргӱйле, аскан казаны кайнаарда, ажангылап алган. Jака jылдыстар чыгарда, карган кайчы эки кылду топшуурын алып, ак Буркан кудайын, айлу-кӱндӱ теҥеризин алкап, ак мӧҥкӱлӱ тайгаларын, аҥду-кушту тууларын, аржан-кутук сууларын чӱмдеп, кӱркӱреде кайлай берген.\\nКокул деп кӧспӧкчи кӧрӱп отурза, ак-боро атка минген, ак сагалы курлаага jеткен, ак бӧрӱктӱ, ак тонду, эки jанында база боро атка минген, ак кийимду, ак сагалду кӧдӧчилери кожо келгилеген. Аттарынаҥ тӱшкӱлеген. Эки каҥыл мӧштиҥ ээзи кийген кийими кӧк-jажыл, тобого ошкош. Айылчыларын ак jалаҥга отургызып, аш-курсагын салып, айдат:\\n- Биске айылчылар тӱшкен, аштаҥ амзагар.\\nБу ӧйдӧ ак кайа кӱзӱрт эдип, jарт jердеҥ jылыжып ачылат. Ак кайаныҥ ээзи база ак сагалду, ак кийимдӱ. Кӧдӧчилери база ак кийимдӱ. Тепшилеринде jӱзӱн-базын курсактарлу.\\n- Айылчылар бисти база кӱндӱлеген – деп, Алтай ээзиниҥ алдына салат. Талдама курсактар эмтир.\\nКӧспӧкчи кӧрӱп отурза, кажы ла jаҥдаган ӱрӱстӱ сӱт курсак jӱс такыпка кӧптӧйтӧн эмтир. Алтай аракыны амзагылап, мактайт. Аарчы, курут, быштак, талканды амтанду деп мактап ажангылайт.\\nОдожындагы кара тайганыҥ ээзи база келген. Кӧдӧчилери кожо. Аттарынаҥ тӱшкӱлеп, кӱндӱ-кӱрееге отургызат. Кажы ла тууныҥ, кайаныҥ, агын суулардыҥ, аржан суулардыҥ. Боомдордыҥ ла агаштардыҥ ээлери кӧп jуулган. Алтайдыҥ ээзин эбире отургылап, аш амзагылап, табыш jок кай уккулайт.\\nКайчыныҥ ӱни там jаранып, « Jаҥар баатырды» кайлап кӧндӱкти. Бу ӧйдӧ туйук сас сууныҥ балыр ээзи келген, ол ого-бого токтобос шулмус эмтир. Кӧспӧ��чи кӧрӱп отурза, бу эмеген келип, кайчыныҥ тумчугына айра минип алган отуры. Кӧспӧкчи каткырганын бойы да билбей калган.\\nКайчы мыны кӧрӱп ийди. Мыны кӧргӧн кайчы ачынган:\\n- Сен мениҥ кайыма каткырдыҥ! – Анайда айдала, топшуурын тура салып, кайын токтодып ийерде, ончолоры бу эмеенди арбаган.\\nАлтайдыҥ ээзи айдыптыр: «Аргаҥ таппай, кайчыны ачындыргаҥ. Мен сениҥ аракы jоорлу (шыркалу) адыҥды кайчыга берип jадым! Азык болзын. Сен jойу jӱр».\\nАнайда айдала, ары болуп атанып jортордо, бастыра туулардыҥ, кайалардыҥ, суулардыҥ ээлери таркай берген.\\nЭртезинде кайчы, аҥчы, кӧспӧкчи аҥныҥ тозулына чыккан. Кайчы кӧрӱп отурза, ого адыр кара сыгын келген. Адарда сыгын jыгылган. Аҥчы ла кӧспӧкчи келип, ӱчӱ сыгынды сойор болзо, аҥныҥ jардында jаан шырка бар эмтир. Байла, агашка табарган болбайсын деп аҥчы айдат.\\nОл тушта кӧспӧкчи тӱнде не каткырганын, Алтайдыҥ ээзи сыгынды кайчыга бергенин, балу-шырказын jартап берген. Оноҥ ары ӱчӱ ойто эптӱ-jӧптӱ боло бердилер. Кайчы ойто ло чӧрчӧк божогончо кайлаар болгон.\\nКайчыныҥ кайын кажы ла тӱнде Алтайдыҥ ээзи, тайгалардыҥ, туулардыҥ, суулардыҥ ээлери jуулып угар болгон.\\nJетинчи кӱн кайлаарда, кӧспӧкчи кӧрӱп отурза, одожында кара тууныҥ ээзи бу тууныҥ ээзинеҥ сураган:\\n- Кайчы угуп, ончозы ол ачык-jарык кӱӱн-тапты jараткан. Эртезинде кӧспӧкчи кайчыга уккан-кӧргӧнин куучындаган. Аҥчылар аттарын ээртегилеп, одожындагы кара тайганыҥ колтыгына чыккылап, эки каҥыл мӧштиҥ тӧзине келзе, jанында jаан суу агып jат. Бого тӱжӱп, оду салып, ак кыйра буулап, Алтай-Каҥайын ӱрӱстеп, jаҥдап, мӱргӱгендер. Аттарын армакчылап, jапаш саларга белетегендер. Кургак jыгын агаштардаҥ jапаш jазагандар.\\nӰчӱ чайлагылап отурган.\\nКӧспӧкчи кӧрӱп отурза, бир бала мӧшти jыгала, эт илер чакы эдиптир. Олордоҥ озо болгон улуста ол мӧштиҥ бӱриле jапаш jазагылаган. Бу эки мӧштиҥ ээзи эку ыйлажып, айдыжат:\\n- Бу эмди келген улус ак сагышту, кӱндӱркек, агару улус эмтир.\\nАгаштыҥ будагын сындырбас. Эски агашла jапаш эткен. Эски, кургап jыгылган агаштаҥ одын эдип одурган. О-о, кудай! Калак-кокый, бу улуста озо келген ле одуланган улус калjу, кал улус болгон.\\nМынайда эр кижи айдарда, эмеен кижи айдат:\\n-Кудайы jок кал улус бистиҥ чыдап келген jаҥыс балабысты кезип, кыйнап ӧлтӱрген. Оны кескен кижиниҥ балазы база ӧскӧ кижиниҥ колынаҥ ӧлгӧй.\\nАнайда комыдап, ыйлап ийерде, кӧспӧкчи кижиниҥ кӧзинеҥ jаш тамырап ага берген. Мыны кӧргӧн аҥчы ла кайчы сураптыр:\\n- Бу не ыйлап отураар? Jажырбай айдыгар.\\nАнайда сураарда, кӧспӧкчи кижи, ӱшкӱрип ийеле, эки каҥыл мӧштиҥ ээзи, былардаҥ озо келген улус одулу jаткан, кал тенек улус чагал мӧшти кезип ӧлтӱргенин куучындашкан. Кудайына бажырып ыйлашканын угала, кӧзимнеҥ jаш акканын бойым да билбей калдым. Олор бисти ар-бӱткенге каршузы jок айылчылар деп мактагылаганын уктым. Калак-кокый, баштапкы одуда каткырганымда мен бойым бурулу. Кудай учун jаманымды таштага��! Экинчи одуга кӧчӱп келеле, эки мӧштиҥ эки ээзинин комыдал сыгыдын угала, чыдашпай, ыйлап ийгенимди билбей калдым деп айдып отурды.\\nОлор ӱчӱ ак Буркан кудайына Алтай-Каҥай ээзине айдыжат:\\n- Бис ак сагышту улус. Алтайдыҥ ээзинеҥ сурагы jок аҥ-куш атпас. Jаш агашты кеспес. Алтайдыҥ ар-бӱткенин корыырыбыс. Ар-бӱткенди корыырга балдарысты да ӱредерибис! Анайда айдыжып, мӱргӱгилеген эмтир.\\nОл тӱн «Jаҥар баатыр» деп байлу-чӱмдӱ чӧрчӧгин кайчы оноҥ ары эҥирде кайлап баштаган. Кайчы бу чӧрчӧкти он кӱнге кайлап божогон тужында, алу аҥдаган.\\nКажы ла тӱнде Алтайдыҥ ээзи, эки тайганыҥ ээзи, туулардыҥ, коjогордыҥ ла суулардыҥ ээлери сӱӱп уккан эмтир. Кемге канча алу берерин Алтайдыҥ ээзи, кай токтозо, ло jакып, jартайтанын кӧспӧкчи кижи кӧрӱп, угуп отуратан болгон.\\nАҥчылар. Арчымактары алу аҥдардыҥ терези ле аҥныҥ эдин коштогон ак Буркан кудайынаҥ, Алтай-Каҥай ээзинеҥ алкыш-быйанду jанып келгендер.\\nЭмди угар болзо, олордыҥ jурттаҥ озо барган аҥчылар jанып келген. Кулаш деп кижинин адын бӧрӧ туткан. Аткан алузы jок кара jойу jанып келген дежет. Угар болзо, ол кӧспӧкчи, кайчы, аҥчы болгон тайгада болгоны jарталды. Бала мӧшти кал Кулаш аҥдайла, мынайып шорлонып jанганын кӧспӧкчи угала, каршу эткен деген. Ар-бӱткенди кичеебей, мӧш jыккан учун Алтайдаҥ чыгымду шорлонып jанган эмтириҥ деп jартаптыр.\\nЧАЙ ЛА ТУРНА\\nМынаҥ озо чаҥкыр Алтайда, кӱстиӱ кӱреҥ бай ӧйинде, бир боро чай тайганыҥ тепсеҥинде jемзеп jӱрген. Бу ӧйдӧ ол тепсеҥге jанып брааткан бир уур турналар тӱшкен. Мыны кӧргӧн чай качар аайын таппай алаатый берген. Арга jокто турналарла jакшылажып, сурайт:\\n- Слер кайдаҥ келдигер? Кайдӧӧн бараадыгар?\\n-Бис келип, Алтайга jайлап, балдарысты чыдадып алала, тӱштӱктӧӧн jылу jерге кыштаарга бараадыс.\\nМыны уккан чайдыҥ база jылу jерге барып кыштаар кӱӱни келди.\\n- Мен слерле кожо барып, jылу jерге кыштап аларга сананып jадым. Слер мени кожо апарзаар – деп, чай, канаттарын кымып, сурады.\\nБашчы турна айдат:\\n- Jе, кӧӧркий, кышкыда соокто тоҥуп шыралабай, бисле кожо баралы. Кудай быйан берзе, jылу jерге jакшы кыштап алала, jаскыда бисле кожо Алтайга jанып келериҥ.\\nJӧп бӱткен. Кенетийин теҥериниҥ тӱбинеҥ кара булуттар кайнап чыккан. Jердеҥ куу туман кӧдӱрилген. Ургун jаҥмыр jаай берген. Турналар кейге кӧдӱрилип учарда, чай кожо ло учкан. Jе чайдыҥ учужы турналардыҥ учужына jетпес. Астыгып, учынаҥ ээчий ле учат.\\nКандый да тайганыҥ сынына jедерде, караҥуй тӱн кирди. Турналар кичинек кӧлгӧ тӱжӱп токынаган. Чай да тӱшти. Ол кӧл jарадынаҥ jем таппады. Кӧрзӧ, мӧштӧрдиҥ ортозында толу кызыл тыттар турганын кӧрди. Тыттарды кӧрӱп ийеле, одоон учты.\\nМӧштӧрдӧн, тыттардыҥ чай jемзенип, тойо ажанып алды. Ажанып алала, кызыл тыттыҥ будагынын тӧзине отурып, уйуктай берди.\\nТурналар чайды таппай калды. Эртезинде, таҥ адарда, теҥери айас турды. Турналар кейге кӧдӱрилип, тайганы эбире учуп, чайды бедреп таппадылар. Олор тӱштӱкти кӧстӧп, учкулай бердилер. Чай ойгонып келер болзо, кӱн jаҥы ла кырдаҥ jаркындалып чыгып келген эмтир. Колдо турналар jогыла. Чай «корт, корт» эдип, кӧлди эки эбире учты. Мӧштӱ коjор тууны эки эбире учты. Эш ле неме jок.\\nАстыгып калган чай турналарды табар аргазы jок. Ол тӱндӱ-тӱштӱ ӱч кӱн ыйлайла, эки кӧзи кып-кызыл болуп калган.\\nОноҥ бери чай ла турналар наjылашпас болуп калган эмтир.\\nМынаҥ озо Алтайда jети карындаш jуртаган эмтир. Олордыҥ jаан аказы Борсык, Айу, Бӧрӱ, Jеекен, Тӱлкӱ, Шӱлӱзӱн, Jоон-Мойын.\\nБистиҥ jараш чаҥкыр Алтайда, агаш-ташту тайгада, аржан сууныҥ jанында, тырмакту jети карындаш кӱстиҥ кӱреҥ бай ӧйинде тӱниле ойын-jыргал ӧткӱрген. База ла кӧргӱлезе, таҥ ада берген. Айу айдыптыр:\\n- Акыр, карындаштар, тӱниле jыргап, арып калдыс. Бу тайганыҥ сыртына чыгактар. Серкиректе амырап jаткан сыгын учураза, ончобыс ӱлежип, тойо ажанарыбыс.\\nАйуныҥ ол айтканыла ончозы jӧпсингилей берди.\\nJети карындаш сынга чыккылап келерде, таскылда, jалбак таштыҥ jанында адыр кара сыгын jадыры. Мыны кӧргӧн Тӱлкӱ айдат:\\n- Бистиҥ бӧкӧ акабыс Айу озо тутсын. Оноҥ бис арадаарыс.\\nБорсык кӱркӱреп айдат:\\n- Тӱлкӱ, сен jӱӱлип туруҥ ба? Слерлердиҥ эҥ jаан акагар мен Борсык инем! Jааныҥ сӧзинеҥ чыкпайтан. Кӧрзӧгӧр, мениҥ балтырларым кандый кӱчтӱ! Мен кеjиримнеҥ ле тутсам, ӱзе тартарым!\\nJе Борсык, чын ла, тырмакту аҥдардыҥ аказы болгон эмтир. Ол ӧҥӧлӧп барала, jалбак таштыҥ ӱстинеҥ калыырга турарда, Бӧрӱ мен озо, Шӱлӱзин мен озо дежип, сӧскӧ киришкен. Jе Борсык айдыптыр:\\n- Jаан аказыныҥ сӧзин слер угар учурлу. Мен озо! – дейле, jалбак таштыҥ ӱстинеҥ сыгынныҥ бажына калып, мойнына кадалган. Сыгын уйкудаҥ чочыйла, Борсыктыҥ бажына теберде, ол тоолоно берген.\\nСыгын тура jӱгӱрип, коjогорды ажыра элес эдип маҥтай берди.\\nБорсыктыҥ мандайынаҥ кан агат. Айу ачынала, огырарда, Алтай-Каҥай jаҥылана берди. Бӧрӱ коркыйла, сыгынныҥ кийнинеҥ маҥтаган. Jеекен коркыйла, jадык кырлап, аралга кирген. Шӱлӱзин коркыйла, агашка чыккан, Jоон-Мойын коркыйла, номонныҥ ичегенине кирген.\\nБу jети карындаш азыйгы ӧйлӧрдӧ тапканын ӱлежип jийтен карындаштар болгон. Нак карындаштар болуп jӱргендер. Бу jеткерлӱ, шорлу тӱбектеҥ улам ол jети карындаш кажызы ла таҥынаҥ курсактанар болуп калган.\\nОл ӧйдӧҥ бери Борсыктыҥ маҥдайынаҥ ак тӱк ӧскӧн. Маҥдайы маҥкан болуп калганы ол дежет. Оныҥ учун алтай кеп сӧстӧ «Борсык бойыныҥ маҥканын бодонбос» деп айтканы ол эмтир.\\nИЙТ ЭМЕС БОЛЗО\\nКудай, jер-jеҥис бӱдерде, озо ло баштап ӧзӱмдерди jайаган. Оноҥ тындуларды jайап баштаган эмтир.\\nКудай озо ийтти jайаган. Оноҥ кижини. Ийтти jайаарда, оныҥ тынын табала, тындандырып салган. Jе ол ойдо ийтте тӱк jок болгон кызыл jыланаш. Ийттик кийнинде кудай кижини jайаган. Jе база ла бир jаан сурак: ого тын кийдирери.\\nКудай чеден эткен. Ол чеденле кижини чедендеп салала, ийтке акту кӱӱнинеҥ айткан:\\n- Кижини тындандырып ийзем, сен кижиниҥ чындык нӧкӧри болоры��. Мен кижиге тын бедреп барайын. Сен кижиниҥ jанына тынар-тынду jууктатпа. Эрлик келзе, jууктатпай, оны тишле jара тарт! – деп jакыды.\\nЭрлик, кудай кижиге тын бедреп барганын билип ийеле, келген ле. Ийт ӱрӱп чыккан:\\n- Мен сени jара тартарым!\\nЭрлик мекеленип айткан:\\n- Мен сеге элебес-jыртылбас кийим, божобос-тӱгенбес курсак берерим. Мен кижиге jууктабай, ыраагынаҥ ла кӧрӧйин.\\nМындый эрмекти угуп, ийт jӧпсине берген. Эрлик jаткан кижиге jууктап келеле, комыргай ажыра оныҥ кӧчӱги дӧӧн уруп ийеле, кижиге тийбей jӱре берген.\\nКудай кижиге тынды табала jедип келерде, кижи тынданып калган эмтир.\\nСен Эрликти кижиге не божоткон? – деп, кудай ийттеҥ сураган.\\nИйт кудайга айткан:\\n- Эрлик айткан: мен кижини тутпай, ыраагынаҥ ла кӧрӧйин. Кӧргӧн учун мен сеге элебес-jыртылбас кийим берерим, божобос-тӱгенбес курсакту болорыҥ. Анайда айдарда, мен jӧпсинип ийгем. Ыраагынаҥ ла кӧргӱскем. Эрлик jӱре берерде, кижи тындана берген. Эмди оны ары-бери божотпой турум.\\nКудай ийтке айткан:\\n- Эрлик сеге элебес-jыртылбас деп кийими тӱктӱ тере болор. Божобос-тӱгенбес курсак дегени ол кижиниҥ богы болор. Ӱргӱлjиге сен кижиниҥ каруулчыгы болорыҥ. Jе канайдар, кара баш мениҥ, куу баш Эрликтиҥ болтон туру – деп, Кудай комыдайла,экелген тынын чачарда, арчын, кырчын, мӧш, чиби, jойгон деп jажыл агаштар болуп калганы ол дежет.\\nЭрликтиҥ кижиге кийдирген тыны ол аспак, тал, jырааларла тӱҥей болуп ӧскӧн дежет. Ийт Эрликти кудай келгенче кижиге jууктатпаган болзо, бу ла кижи мӧш агаштый мӧнкӱлик болор эди. Узак jаш jажаар, ас балдар азыраар эди.\\nБу та кажы ӧйдӧ керек болгон болбогой.\\nБистиҥ Туулу Алтайда аба чӧлдӧҥ Ак-Таш деп ак кайалу тайганыҥ колтыгына тогус балалу Кара деп кижи кӧчӱп келген, эмдиги ӧйдӧ ол кобыныҥ оозын Улус-Чаргы дежет.\\nКара, балдары кӧп кижи, бу ак кайа-ташту тайгага jӱрӱп, аҥга-кушка байлык jерге аҥдап, jемзеп азырангадый деп кӧчӱп келген. Агын суузы да балыкту. Оныҥ учун кӧчӱп келген. Агын суузы да балыкту. Оныҥ учун кӧчӱп келгени ол эмтир.\\nКара бир кӱн аҥдап барган. Ол Улус-Чаргы деп ӧзӧктиҥ бажына чыккан. Сынды сындап барарда, меес jанында коjогордыҥ алдында ак кайа таш турган. Бу таштыҥ алдына келерде, jалбак таштыҥ ӱстинде кӧп алтын мызылдап jаткан. Кара сӱӱнеле, алтынды jууп, кабыра кучактанып, ӱстине кӧҥкӧрӧ jадала, ыйлай бертир.Ӧрӧ кӧрзӧ, ак кайаныҥ алдында алтын тайакту, ак бӧрӱктӱ, ак сагалду, алтын-мӧҥӱнле чӱмделген ак кийимду кижи турган.\\n- Бу сен не ыйлап туруҥ? – деп, ол кижи сураган.\\n- Мен тогус балалу, jокту кижи. Кӧп алтын табала, сӱӱнгениме кудайыма бажырып, ыйлап турбай.\\nАк сагалду кижи айткан:\\n- Мен бу jаан тайганыҥ ээзи эдим. Сен мениҥ алтынымды менеҥ сурак jокко не аларга туруҥ?\\nКара, jерге jаба мӱргӱп, сураган:\\n- Кудай учун меге килеп, бир ууш алтын берзегер? Акча-jӧӧжӧ эдип, балдарымды кийиндирип аларга.\\nАлтайдыҥ ээзи айдыптыр:\\n- Сен jан. Бойыҥныҥ чын нӧкӧриҥди экелзеҥ, бу алтынд�� ончозын аларыҥ.\\nКара сыр jӱгӱрӱкле айлына jеткен. Нени кӧргӧнин эмегенине айткан. Экӱ улуска айтпас деп jӧптӧшкӧн.\\nТаҥла эку алтын тапкан jерди кӧстӧп, сынга чыккандар. Кӱн кыр бажына чарчап тийерде ле ак кайага jедип келгендер. Кӧрӧр болзо, jалбак таштыҥ ӱстинде алтын jогыла. Эмеени атыйланып чыккан.\\n- Ырызын ычкынган ийт! Бир ууш алтынды карманыҥа (эчкенге) сугуп алзаҥ кайдар? – деп, ӧгӧӧнин арбай берген. Jе арга jокто курут ӱлежип, ажанып алгандар.\\nЭмеени ӧбӧӧнинин бажын бийтеп отурганча, ӧгӧӧни уйуктай бертир. Бу ӧйдӧ ак кайа кӱҥӱрт эткен. Эмеген кӧрӱп отурза, jарт кайа jылыжып ачыларда, ак кийимду, ак сагалду, алтын-мӧҥӱн чӱмдӱ алтын тайак тайанган, айга-кӱнге мызылдаган кижи чыгып келген. Ӱй кижи ӧбӧӧнин ойгозор аайын таппай, отура калыптыр.\\nБу ак сагалду, бастыра бойы мызылдаган кижи эмегенге jууктап келеле, сураптыр:\\n- Слер не керектӱ келген улус?\\n- Мениҥ ӧгӧӧним мында алтын тапкан. Бис оны аларга келеристе, мында алтын jогыла.\\nЭмеген анайда айдарда, карган ӧрӧкӧн айдыптыр:\\n- Мен Алтайдыҥ ээзи. Алтын мениҥ. Бу алтынды слерге берип ийзем, ӧгӧӧниҥ аракыга кирер. Оноҥ ӧскӧ кижи алар. Сен балдарыҥла ӧскӱс артып каларыҥ. Мен сеге бычак берейин. Бу бычакла оны бычактап салзаҥ, алтын сеге де, балдарына да jедер.\\nОл сӧстӧрди угуп, эмеген бычакты алып кӧрзӧ, алтын сапту эмтир. Сананып отурза, чын ла, ӧгӧӧни сӱӱнип, байып, аракыга кирер, оноҥ jаш эмеген алар. Сананала, ӧгӧӧнин бычактаарга бычагын талайып ла келерде, байагы ӧрӧкӧн оныҥ бычакту колын тудуп алала, ӧгӧӧнин ойгоскон. Ӧгӧӧни ойгонып келзе, эмегени бычагын талайып алган отурды.\\nӦгӧӧни аайланып болбой отура калган эмтир.\\nАлтайдыҥ ээзи айдат:\\n-Кӧрзӧҥ, сениҥ эмеениҥ сеге нӧкӧр эмес турбай.\\nАлтайдыҥ ээзи jалбак ташты кӧдӱрип ийерде, алтындар анда мызылдажып jаткан. Ойто jабып ийеле, айткан:\\nЭмди jаныгар. Чын нӧкӧрин экелзеҥ, алтынды аларыҥ.\\nАлтайдыҥ ээзи анайда айдарда,олор экӱ арга jокто ыйлай – сыктай берди, jангылаган. Айлына jангылап келеле, алтын керегинде куучындашкан. Ӧскӧ улуска айтса, нӧкӧр болгон кижи алтынга болуп ӧлтӱрердеҥ айабас. Оныҥ кийнинде эмеенин айдыптыр:\\n- Балдарыҥныҥ бирӱзин кожо апарзаҥ.\\nОлордыҥ кичинек кызычагы айдыптыр:\\n- Ада, слердиҥ нӧкӧригер бу бистиҥ тайгыл ине.\\n- Айса болзо, чын ла, ийттиҥ балазы кижиниҥ чындык нӧкӧри болбозын. Чын ла, бу кӱчӱкти кожо апар. Кудайдыҥ болужыла ырыс болуп, алтын -jӧӧжӧ келижердеҥ маат jок.\\nЭмегени анайда айдарда, Кара кӱчӱкти кучактанып алып, ойто ло таҥла ак кайаны кӧстӧп, ууланып баскан. Кезик jерге кӱчӱкти ээчидип алып, кезикте ого килеп, кучактанып алып барган.\\nКӱн чарчап, кыр бажына белтирлей тийерде, арып – чылап калган Кара ак кайаныҥ jанына jедип келген. Кӧрӧр болзо, ак кайа айга – кӱнге мызылдаган, алдындагы кӧргӧнинеҥ jараш эмтир. Алтайдыҥ ээзи алтын тайак тайанган мында туру.\\nКара jууктап келген. Боркун суурып, тизе jеҥил чоодогон, сол колты��ка бӧркӱн кыстанып ,тили чечен алкап, jерге jаба мӱргӱп, айдыптыр:\\n-Jе чын нӧкӧримди экелдим. Алкыш –быйан беригер. Алтайдыҥ ээзи айдыптыр:\\n-Кижини кудай jайаарда, ийт кижиниҥ каруулчыгы болгон. Оноҥ бери кижи ле ийт чындык нӧкӧрлӧр. Jе, алтынды ал. Ӧткӱре байыркабай, ӧйлӱ – кемдӱ тузаланып,балдарыҥды чыдат.\\nАлтайдыҥ ээзи анайда jакыйла,ачык эжиктӧӧн кирерде, кайа таш бир jерде jик jок болуп jабыла берген.\\nКара алтынды бӧрӱкке уруп, оройло, баштыгына сугуп алып, ийдин ээчидип алган айлы – jуртына jедип келген. Алган эжи, азыраган балдары айакка толо алтынды кӧрӱп, айдары jок сӱӱниптир.\\nОноҥ ло бейи Кара акча-jӧӧжӧгӧ jединип, оҥдолып, балдарын да бичикке ӱреткен. Ол ӧйдӧҥ ала балдары да байып, jыргап, jуртай берген эмтир.\\nЧымалы ла бака\\nМынаҥ озо та кажы чакта болгон керек болбогой. Чымалы – кӱзӱрӱм кин албаты болгон эмтир. Jер телекейдиҥ ӱстинде тӱби jок чак болордо, Ӱч-Курбустан кудай олорды соокко до изӱге де кырылбас чымалы эдип кубултып салыптыр.\\nБакалар мынаҥ озо чактарда база албаты болгон. Jер ӱстинде jаан ӧрт чыгарда, кудай олорды бака эдип кубулткан. Оноҥ ло бери бакалар туйук сууларда ла кӧлдӧрдӧ тынын аргаданып, курсактанар болуп калган дежет.\\nБу экӱ тындулар бой-бойыныҥ тилин jакшы билер болуп калган эмтир.\\nБир катап чымалы тузалу иш бедреп jуртынаҥ ыраак барган. Онойып jӱргенче, кенетийин теҥери бӱркелип, мӧндӱрлӱ ургун jааш jааган. Jааш ӧдӧ берерде, туман турган учун, чымалы айлын таппай jер сайын база берген.Тенип.\\nОго бака туштаган.\\n- Бу jаман jут кӱнде jаҥыскан кайдӧӧн бараадыҥ?- деп сурады.\\n-О-о, кудай ла дезеҥ база! Канайдар. Иш – тош бедреп jӱрбей база. Нӧкӧрлӧримнеҥ астыгып, азып-тозуп jӱрӱм. Бараксан сен качан да кижи болгон. Мен де канча чактардаҥ озо кижи болгом ине. Мени айлы jуртыма jетирип салзаҥ. Аҥтыгарлу наjы болорыс – дейт.\\nМыны уккан бака айдат:\\n-О-о кудай! Азып – тозуп jӱрген кӧӧркийге болушпас аргам jок. Jе кайдӧӧн сени апарайын?\\n-Бу кырдӧн чыксабыс. Мениҥ айлым чолтык jоон тыттыҥ тӧзинде эди.\\n- Ондый болзо, меге минип ал. Мен тӱрген барарым. Айлыҥды танып ла ийзеҥ , кыйгыр! – деп, бака айтты.\\nЧымалы, бакага мӱргӱп ийеле, тӱрген jорголоп, баканыҥ jардына чыгып алды. Бака кырды ӧрӧ калып, маҥтай берди. Анча-мынча болбоды, бака болчок кырдыҥ эдегинде агаштарга jедип келди. Чымалы чолтык тытты кӧрӱп ийеле, кыйгырды:\\n- Ол чолтык тыттӧн! – дейт.\\nБака чолтык тытка jедип келди. Чымалылар баканы курчап келди. Баканыҥ ӱстинеҥ чымалы кыйгырат:\\n- Токтогор! Токтогор! Эй карындаштар, мен азып-тозуп, jутка шыралап jӱреримде, бака мени экелген. Кудайдыҥ болужыла бака меге jолыккан!\\nМыны уккан чымалылар баканы эбире тургулап, кыймык jок аjарып кӧргӱлейт.\\nЧымалы баканыҥ ӱстинеҥ тӱрген маҥтап тӱжеле, чымалыларга айдат:\\n- Арjанынаҥ кудай болужып, меге бака кӧӧркий jолыгала, мени jӱктенип экелди. Баш болзын! Кудай алкыш берзин!\\nЧымалылар бар-jок курсагын jууп, баканы кӱндӱлейт. Бака тойоло, алкыш-быйан айдат. Чымалылар агаштардыҥ бӱрлерин jууп, бакага jылу тӧжӧк салдылар. Бака jылу конуп алды.\\nЭртезинде баканы, кӱн чыгарда, кӱндӱ-кӱрееле азырап ийдилер. Бака jанарга тергенерде, чымалылар ӱйдешти. Бака олорго айдат:\\n- Мени кӱндӱлеп, jымжак jакшы тӧжӧккӧ кондырып, эмди ӱйдештигер. Эмди бис антыргалу наjылар. Ончогор мениҥ ӱстиме чыгыгар! Мениҥ айлым бу ыраак кӧрӱнип jаткан кӧк кӧӧлмӧк кӧлдӧ. Мен слерди сӱреен jакшы кӱндӱлеерим.\\nЧымалылар баканыҥ ӱстине чыгып, чогулып алдылар. Бака секирип, калып, кӧӧлмӧк кӧк кӧлгӧ jеделе, айдат:\\n- Эмди тӱжигер!\\nЧымалылар тӱжерде, бака айдат:\\n- Слер мында мени сакыгар. Мен кӧлдиҥ тӱбинеҥ кӧп алама, амтанду курсак экелейин.\\nЧымалылар jаҥыс jерге чогулып, отура бердилер. Бака «бак» дейле, кӧлдӧӧн калып ийди. Бака jок ло jок. Чымалылар бир кӱн сакыган. Эки кӱн сакыдылар. Ӱч кӱн сакыдылар. Бака jок ло jок. Чымалылар ӱч кӱн куру болгондор. Оныҥ учун курларын тын тартып, курчанып ийеле, тӧстӧктиҥ ӱстинде чолтык тыттыҥ тӧзиндеги айыл-jуртын кӧстӧп, базып ийдилер.\\nОл ӧйдӧҥ бери бака ла чымалы нӧкӧрлӧшпӧс болуп калганы ол дежет.\\nБака да, чымалы да кудайлу эмтир, балдар.\\nАЛТАЙЫСТЫҤ АЛТЫН ЧӰМДӰ СӦСТӦРИНЕҤ\\nКышкыда томыртка деп куш соок таҥла агаш чокып, торкырап турза, кар jаар.\\nТийиҥ ичеенеҥ чыгып маҥтабай, jада берзе, узак ӧйгӧ jут болор.\\nКанатту чымылдар кейге кӧдӱрилип учуп турза, jут болор.\\nЧымылдар тӱште кыймыражып, тындуларды ла улусты тиштеп турза, jут болор.\\nСыгырган тӱште сыгырып турза, jут болор.\\nКӧрӱк jайгыда «сурук-сурук» деп эдип турган болзо, эртенгизинде jут болор.\\nАдарулар jем бедреп барбай, тӧҥӧжинеҥ айрылбай айланыжып, учураган ла тындуларды чагып турган болзо, jут болор.\\nЧибиниҥ ле мӧштиҥ тӧзинде сеерткиштер тӱште кыймыражып, кижини тиштеп турза, jут болор.\\nКӱӱк тӱште этпей, таҥла, эҥирде эдип турган болзо, кааҥ айас болор.\\nАт тескери тумчугыла тартынып, шоокырып турза, jут болор.\\nАйас изӱ кӱнде койлор тебееге jатпай, токыназы jоктоҥ jелгилеп, отоп турза, jут болор.\\nКойлор ло эчкилер ала кӱне сӱрӱжип турган болзо, кыска ӧйлӧргӧ jааштар болорыныҥ белгези.\\nАйас кӱнде уйлар jерине токынап jатпай, маҥтажып, сӱзӱжип турган болзо, ургун jут болор.\\nИйт айас кӱнде ӧлӧҥ отоп, jип турза, jут болор.\\nИйт jут кӱнде кара суудаҥ эмезе агын суудаҥ суу ичип турган болзо, кааҥ, айас болор.\\nТураныҥ кӧзнӧги терлеп, сууланып турган болзо, jут болор.\\nJутты кижи де белгелеер. Айас кӱнде кижиниҥ ӱйе-сӧӧги сыстап, ала кӱнге чагы чыгып турза, уйкузы келип турза, jут болор.\\nАйас кӱнде чочколор чыҥырыжып, маҥтажып, согужып турган болзо jерсӱ jут болор.\\nJааштыҥ кийнинде солоҥы суу ичинде турза, jут болор. Солоҥы тескери турза, узак ойго jут болор.\\nТуйук кӧлдӧрдӧҥ, суулардаҥ туман чыкса, jут болор.\\nАйас кӱнде салкын jокко кургак ӧлӧҥ-чӧп лӧ тобрак эзинле айланыжып, эмештеҥ ӧрӧ кӧдӱрилип турган болзо, салкын-куйунду, jаашту jот��он болордоҥ айабас.\\nКышкы айас кӱнде салкын jогынаҥ ак jердиҥ кары эзинге бойы ла jердеҥ бурт эдип, ӧрӧ кӧдӱрилип, ары-бери ойноп, айланып турза, бир-эки кӱнге jетпей шуурган-jоткон болорыныҥ белгези.\\nКобы-jиктердиҥ суулары сооло берзе, кааҥ болорыныҥ белгези. Кӱйгек те болордоҥ маат jок.\\nТаштаҥ суу чыкса, кааҥ болор.\\nКааҥ тӱште jердеҥ jааштыҥ чойлошкондоры чыгып, кыймыражып jатса, jерсӱ jут болор.\\nJайгы ай бир jаныда кӧрӱнер\\nКышкы ай ӱч jаныда кӧрӱнер.\\nАй тӱп-тӱс, апагаш кӧрӱнзе, ай туркунына айас турар.\\nАй чала кыйа, саргартым кӧрӱнип чыкса, кезек ӧйгӧ jут болор.\\nАй чалкойто, чике эмес, тура, сары ӧндӱ кӧрӱнип чыкса, узак ӧйгӧ jут болорыныҥ белгези.\\nАй кулактанып, эбире солоҥылу кӧрӱнип чыкса, узак ӧйгӧ соок болорыныҥ белгези.\\nАйдыҥ келтегейи кулактанып, солоҥы болуп чыкса, узак эмес ӧйлӧргӧ соок болор.\\nАй солоҥыланып ашса, узак ӧйгӧ jылу болор. Ай соокты кожо апарган дежер.\\nАйас кӱнде кайыҥ агаштардыҥ jалбрактары чыктып турган болзо, jут болор.\\nЧиби агаштыҥ будактары тӧмӧн салактап, jабызай берзе, узак ӧйгӧ jут болор.\\nКӱскиде буланат ӧлӧҥниҥ бажы эзинге буркурап турза, кар jаар.\\nЧибиниҥ будактары кемине jедип, кӧдӱрилип калган болзо, айас болор.\\nЧел булут. Чийлӱ узак ӧйдиҥ бажында jут болор.\\nJаш булут. Айас кӱнде эртен тура кӱнниҥ кӧзин jука ак jаш булут туй бӧктӧп ийзе, ол ло кӱн jааш jаар.\\nJаш булут тайгадаҥ теҥериге тартылып келзе, эҥирдеҥ ойто чыгарбай jааш jаар.\\nУзак ойго jааш jаайла, тӱштиҥ кийнинде булуттар бӧлинип, карын-jуу чылап болчок-болчок, оогош болуп ооктолып, теҥериге jайыла берзе, айас болорыныҥ белгези. Jе кааҥ айас эмес, аламык булуттарлу айас кӱн болор.\\nКӱндеп-jаап, айазып-jаап турза, аламык jааш деп айдып jат, ол эмезе кезек ӧйдиҥ jаажы деп. Мындый jааш улуска чаптыгын jетирет – чапкан чабынды кайылтат.\\nТӱштӱктеҥ jылу салкын соксо, айас, jылу кӱн болорыныҥ белгези.\\nКӱнниҥ тӱндӱк jанынаҥ соок салкын соксо, jут болор. Бу ӧйлӧрдӧ узак айас кӱндер турган болзо, мындый салкынныҥ кийнинде jаан jоткон, мӧндӱрлӱ тыҥ jааш болордоҥ айабас.\\nУзак ӧйгӧ jут бололо, тӱштеҥ ала булуттар козыр-козыр болуп, тайгалардӧӧн тартылып, тайгаларга отурып турза, узак ӧйгӧ айас болор.\\nТайгадаҥ булуттар ӧзӧкти тӧмӧн тӱжӱп, там ла калыҥжып турза, узак ӧйгӧ jут болор.\\nАйас кӱндер турала, эҥиргери теҥериде каа-jаа jаан козыр булуттар табылып, тайгадӧӧн jылып, кӱнле кожо jоголып турган болзо, кӱйгек болорыныҥ белгези.\\nЭҥирде улай ла кӱн кызыл туманга бӱркедип ашса, кӱйгек болор.\\nКӱскиде узак jут бололо, эҥирде jердеҥ туман ӧрӧ кӧдӱрилип, эртен тура кӱн чыгып турза, jерге тӱшсе – айазар. Jе jерге тӱшпей, теҥери кууп чыкса, узак ӧйгӧ jут болор.\\nТӱнде jылдыстар кӧп чокту мызылдап кӧрӱнзе, соок болор.\\nJылдыстар ӧчӧмик ле ас кӧрӱнип турза, jылу болор.\\nМечин деп jылдыс тӱнде jарт, мелтирежип кӧрӱнип турза, ачу корон соок болор.\\nАШ БӰДЕРДИҤ БЕЛГЕЗИ\\nКыштыҥ баштапкы соокторы тужында агаштар ту��ны эдектей кырутыза, ӧзӧк ичинде аш ла jиилектер jакшы бӱдер дежет, бийик jерде – коомой.\\nАгаштар тууны тал-ортолой кырутыза, кобы jерлерде аш jакшы бӱдер. Мындый jылды орто jыл деп айдар.\\nАгаштар тууныҥ бажыла кырутыза, jылу jыл болор, ӧзӧк тӧ ичинде, бийиктей де jерлерде аш ла jиилектер jакшы будер.\\nӦркӧниҥ куйругыныҥ кылга тӱктери, jаскыда атраш, jараш болзо, бу jыл кӱскиде кыралап салган аштыҥ мажагы база андый ок тирӱ, jаан болор.\\nӦркӧлӧрдиҥ куйруктары шылбык болзо, салган арба-буудайдыҥ мажактары андый ок шылбык, ӧлӱ болор.\\nМӧш агаштыҥ эзендеги jылда бӱдетен кузугын быjылгы эзликтеҥ билетен. Эзлик быjылгы jылда канча ла кирези кӧп болзо, эзенде кузук ончо ло кире кӧп болотон эмтир.\\nКузук бир jыл бӱтсе, ӱч jылга улай бӱдер. Аш база бир jыл jакшы бӱтсе, ӱч jылга улай jакшы бӱдер деп озодо улус айдатан.\\nКузук jакшы бӱтсе, аш коомой будер, аш jакшы бӱтсе, кузук jок болор дежет.\\nКӧрӱктиҥле тийиҥниҥ куйруктары барбак, кылгазы jараш болзо, ол jыл кузуктыҥ сайы тирӱ, jакшы болор. Тийиҥниҥ ле кӧрӱктиҥ куйругы шыйбыҥ болзо, кузук ол jыл ӧлӱ, коомой болор, туманга алдыртып, соолып калар.\\nКӱн чыгар алдында таҥла чел булуттар кызарып турза, эки-ӱч кӱннеҥ jут болорыныҥ белгези.\\nКӱн кызыл чел булутка туттурып, чалып чыкса, эртезинде jут болор.\\nКӱнниҥ кӧзи кӧрӱнбей, калыҥ кызыл булутка бӱркелип, бозомтык болуп чыкса, ол ло кӱн jут болорыныҥ белгези.\\nКӱн кулактанып чыкса, эмезе кӱнниҥ кулак солоҥызы келтейинде болзо, соок болор.\\nКӱнниҥ солоны кулагы кӱнниҥ эки jанында болзо, бу jаҥырган айда улай ла соок болорыныҥ белгези.\\nКӱн эбире солоҥыга курчадып чыкса, улай ла jут болорыныҥ белгези.\\nКӱн солоҥыга курчадып ашса, келер ӧйдӧ узак айас болорыныҥ белгези.\\nКӱн ажар алдында булуттар кызарып, кӱнле кожо ашса, эртезинде айас болорыныҥ белгези.\\nЧЕЧЕН ЛЕ КӦӦРӦМ\\nЧечениҥле чет кезериҥ бе?\\nЧегиҥле туу аҥтарарыҥ ба?\\nЧечен мылтык чечен тийер,\\nЧечен ӧртӧой алар.\\nАлтай ӱстин алты айлангам,\\nАлты айры сыгын аткам.\\nКызыл эдин тӱгенип калар,\\nКызыл jӱзин кугарып калар.\\nЧелдеер эт бербезим, наjым.\\nЧечкен тилиҥле адып jи.\\nКарамдаганыҥ – кара ийттиҥ,\\nКысканганыҥ – кызыл ийттиҥ.\\nАҥ да агыртып билерим,\\nАйа да тартып билерим.\\nЭрдиҥ эргеги ус,\\nЭтпестиҥ эрмеги jус.\\nУулым мениҥ кырачы,\\nТууга чыкса аҥчы.\\nУй тенек уулын мактаар,\\nКал тенек катын мактаар.\\nКӧӧрӧм, чечеркебе кӧп,\\nИчкери ӧдӱп чай ич.\\nЧет кес деген эмес,\\nЧай ичерге тӧргӧ чыкпай.\\nJаманныҥ кӧзи – тӧрдӧ,\\nJалкуныҥ кӧзи – курсакта.\\nКыдырмак койу чай турбай.\\nКӧптӧ комой бар эмей,\\nКожондо комой jок эди.\\nJабарда jаман бар эмей,\\nJаҥарда jаман jок эди.\\nКЕП СӦСТӦРДИН ОЙГОРЫ\\nМен бу кеп сӧстӧрди эмдиги ӧзӱп jаткан jаш ӱйеге учурлайдым. Олордо албатыныҥ ойгоры, ченемели jуулган. Олордыҥ учурыла балдарды таскадар, jакшы кылык-jаҥга ӱредер учуры jаан. Озодо jаан улус кӧчӧ-талкан эткенде, jерге бир де тӱжӱрбейтен. «Jердеги бир чарак кудайга кунан кой��ый кӧрӱнер, кинчек болор» дежип, бисти тердиретен эди. Аш-курсакты ӱреп чачпас, ого чебер болор кӱӱнге баланы jаштаҥ ала таскадатандар. Jаан улустыҥ айтканын угатанына, олорды тоойтонына, удура керишпейтенине база кичинектеҥ ала ӱредетендер. Оогош балдар jастыра кылык этсе, jаҥыс ла ада-энези эмес, ӧскӧ дӧ улус ай-уй деп токтодып, керек болзо, кезедип те туратандар.\\nМен ӧскӧн уур-кӱч ӧйлӧрдӧ балдар jаан улусла кожо бастыра иштерде туружатан. Jаштаҥ ала ишке таскайтан.\\nӰредӱчилер, эне-адалар, анчада ла баштапкы класстардагы балдарды ӱредип-таскадаачылар, бу кеп сӧстӧрдиҥ учурын балдарга jартап, айдып туратан болзо, jакшы болор эди.\\nКеп сӧстӧ тӧгӱн jок,\\nКей сӧстӧ чыны jок.\\nБилбеске муҥ сӧс.\\nАлын туйгак кайда базар,\\nКийин туйгак ого базар.\\nКожоҥчыны калык сӱӱр,\\nКопчыдаҥ калык чӧкӧӧр.\\nМал азыраганы байыыр,\\nБала тапканы ырыс табар.\\nJакшыныҥ сӧзин jазап ук.\\nКижиниҥ ады терчил,\\nКижиниҥ кийими кирчил.\\nКижиниҥ ады ат болбос,\\nКиштеп-киштеп jана берер.\\nКижиниҥ эжи эш болбос,\\nОйноп-ойноп, jӱре берер.\\nУйалбаза, кам болор.\\nJалкуурбаза, ус болор.\\nJаманныҥ колына бергенче,\\nJакшыныҥ колына чач.\\nКӧк темирди сула,\\nКӧк тенекти кӧкит.\\nКӧк темирди сулазаҥ,\\nКӧк тенекти кӧкитсеҥ,\\nСууныҥ тереҥ-тайызын билбей,\\nАкту кӱчин – агару.\\nУуры – уйат.\\nУзун эдек бутка оролор,\\nУзун тил башка jедер.\\nАк сагыштуны албаты мактаар,\\nКара сагышту кинчекке кирер.\\nКӧп бололо, чӧп болгончо,\\nАс бололо, чоҥ болзын.\\nАш ичкенче мендебе,\\nАтка минзен, токтобо.\\nJиген jаак кызарбас,\\nJидирген jаак кургабас.\\nКызыл эдин божоп калар,\\nКызыл jӱзин артап калар.\\nКожоҥчыныҥ ижи jылгыр,\\nКомысчыныҥ ижи jылбас.\\nJаражы jараш ла,\\nJаҥы кандый болбогой.\\nКызылы кызыл ла,\\nКылыгы кандый болбогой.\\nТуйук сууда балык бар.\\nТӱҥсейгенде кылык бар.\\nJылмай сууда балык бар,\\nJылбындуушта кылык бар.\\nJаҥыс кижи jалынчак,\\nЭптӱ кижи эпчил.\\nJошкынды jеткер сакыыр.\\nJакшыга jон килеер.\\nJонныҥ мойны jоон.\\nЭдердиҥ эргеги ус,\\nЭтпестиҥ эрмеги кӧп.\\nJаҥыҥ jакшы болгожын,\\nJараш чӧӧчӧй колында.\\nJаҥыҥ jаман болгожын,\\nJалбак камчы jардында.\\nАрмакчыдаҥ ат ӧлбос,\\nАйттырганынаҥ кижи ӧлбос.\\nСоктырганынаҥ кижи ӧлбӧс.\\nJалку кӱн ажарын сакыыр,\\nИштеҥкей кӱун чыгарын сакыыр.\\nКӧӧрӧмниҥ кӧзи кӧгӧрӧр.\\nИйтке ле балага болушсаҥ,\\nБир ийт кӧрӱп ӱрзе,\\nJӱс ийт кӧрбӧй ӱрер.","num_words":38706,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19263.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Куулардый – чындык, аҥырлардый – нак... - altaicholmon\\nКуулардый – чындык, аҥырлардый – нак…\\nАлтай той, оныҥ билелик ырызын, јаҥжыгуларын шиҥдеери, чеберлеери керегинде\\nБилелик байлык, ырыс-кежик\\n2019 jылдыҥ кочкор айында «Алтай Республиканыҥ кеендигин ле санадын öскÿрерине, чеберлеерине болушту Б. У. Укачинниҥ адыла адалган тöс jер» деп автоном коммерциялык эмес тöзöмöл президенттиҥ грантыныҥ фондына угузуны ла «Алтай той – билениҥ ырызыныҥ ла jедиминиҥ чÿм-jаҥын шиҥдеери ле чеберлеери» деп ÿлекерин аткарган. Кÿÿк айдыҥ учкары бистиҥ угузу-бичигис jеҥÿчил болуп чыккан деген солун табыш, jетирÿ келген.\\nБис jай туркунына республиканыҥ Оҥдой, Кош-Агаш, Кöксуу-Оозы, Кан-Оозы аймактарыла jÿрдис. Биске алтай той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын, jаҥжыккан алтай jаҥжыгуларын, культураны сÿреен jакшы билер улустаҥ угуп, бичип аларга jарамыкту учурал келишти, арга болды. Шак ла бу ÿлекер аайынча бис республиканыҥ аймактарында, онойдо ок Горно-Алтайск калада öткöн той-jыргалдарда öткöн чÿм-jаҥды бÿткÿлинче видеого ло фотоносительдерге соктыс. Бу ÿлекердиҥ шылтузында К. Е. Укачинаныҥ «Алтай тойдыҥ чÿм-jаҥдары» деген бичиги ак-jарыкка кепке базылып чыгар.\\nБилелик байлыкты орныктырып, ордына тургузарында, бистиҥ шÿÿлтебисле болзо, алтай той-jыргалдыҥ jаҥжыккан чÿм-jаҥы болор керек, ӧзӱп јаткан јашӧскӱрим билип, јӱрӱминде тузаланзын. Алтай той-jыргал бистиҥ эл-jонныҥ байлыгы, ырыс-кежиги болуп jат. Калык бойыныҥ байлыгын 21-чи чактыҥ башталганына jетире корып, чеберлеп алган. Алтай той-jыргалда бойыныҥ байлу, чÿмдÿ, jажытту jаҥы бар. Шак онызы алтай билеге jÿсjылдыктар туркунына кызалаҥду, кÿч öйлöрди öдÿп чыгарга, амыр-энчÿ, эптÿ-jöптÿ айалгада балдарын карындап, таскадып аларга болушкан. Келер öйгö кемирÿ-кÿрди салып, jеендерин, баркаларын кöрÿп, олорды jер-Алтайын баалап, тооп ло оморкоп jÿрерине таскаткан.\\nШак оныҥ учун алтай калыктыҥ jылыйган тазыл-тамырына, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥындагы jаҥжыккан jаҥжыгуларга бурылар öй келген.\\nБис той-jыргалды оныҥ бойыныҥ jолы, öзÿми аайынча кöргÿзерге ченештис. Нениҥ учун дезе, ол чÿм-jаҥыста «тöмöнги» аймактарда öткÿрилип турган аайыла «öрöги» аймактардазынаҥ бир эмеш аҥылузы бар ла онызы jажыт эмес ине.\\nJе ончо чÿм-jаҥныҥ тöзöгöзинде салылганы – jаҥы бириккен, айыл-jурт туткан балдар амыр-энчÿ, эҥке-тоҥко jатсын, бала-барка азыразын, аргалу-чакту калыҥ jурт болзын. Бистиҥ Туулу Алтайыс – кичÿ Тöрöлис jаҥыс, ийдебис, öзÿмис бирликте болордо, биске бöлÿнерге чек jарабас. Кемниҥ де öткÿрип jаткан чÿм-jаҥы чын, та кемдийи де база башка деп айтпайлы. Алкыштарды, башпаадыларды, онойдо ок jаҥар кожоҥды су-алтай бойыстыҥ ла тилисле öткÿрип jадыс. Бистиҥ укаа-кöрÿмис, ойгор ÿредÿбис jаҥыс ине. Байа той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын öткÿреристе, тÿҥейи кöп, башказы анда-мында ла деп айдарга jараар.\\nБис бу ижисте мынаҥ озо чакта бичиктерде алтай тойдыҥ чÿм-jаҥы керегинде кырпый айдылган ла эмезе учуры толо jарталбаган jанына аjару эдип, jартаарга ченештис. Jарлалып jаткан ижисте ол jанынаҥ элбеде бичиирис, jартаарыс. Темдектезе, Илÿ бöстиҥ учурын толо куучындаган айас, айылдыҥ бозогозын кÿндÿлеер чÿм-jаҥ керегинде айдадыс.\\nБозоо канаар – сойгон койдыҥ каныла бозогоныҥ Ээзин кÿндÿлеер. Бу той-jыргалдыҥ сÿреен учурлу чÿм-jаҥы. Айыл-jурт тöзöп jаткан jииттерге jаҥы эмезе удурумга айылды-аланчыкты, эмезе кийис айылды тутса, кой сойотон кижи айылдыҥ jаҥы бозогозын канла сÿртип, jаҥдап jат. Айылдыҥ бозогозын кöдÿрген чÿм-jаҥ Бозоо канаар деп адалат.\\nJаҥы Белтирдеҥ Агунай Исаковна Малчанованыҥ ла оноҥ до öскö биске jетирÿ эткендердиҥ айтканыла болзо, бу чÿм-jаҥды алтай тойды öткÿрердеҥ кайда да эки кÿн кирези озо öткÿрип jат. Этти ооктогон кийнинеҥ этти-jууны кайнадып jат. Оноҥ койдыҥ тöжин, эттиҥ баш-бажынаҥ, учурлу jанынаҥ тееjилеп алар… Айакка jаҥы сааган сÿтти урар, jаҥы чай кайнадар, бу чайга байагы сÿттеҥ урар. Айактагы сÿтле, сÿттÿ чайла, ооктой керткен этле От-Энени кöдÿрер-кÿндÿлеер. Оноҥ сÿтле айылдыҥ тöрин, оттыҥ бажын, Jаандарын-Jайыкты кöдÿрер. Jайыкка алкыш-быйанын айдып, Алтай- Кудайдаҥ, Jердиҥ-Сууныҥ ээлеринеҥ jиит билеге ырыс-кежик, алкыш-быйан сураар.\\nЭкинурдаҥ Екатерина Бачимовна Кудачинаныҥ айтканыла, Бозоо канаар деген чÿм-jаҥ Кан-Оозы аймакта азыйда база болгон. Jе ондо бойыныҥ эмеш башказы бар. Качан койдыҥ тынын кыйза, сööк-тайагын, эди-jуузын ооктоп кайнадатан. Уул jанынаҥ тöрööндöринеҥ тоомjылу jаан кижи бööрöкти койдыҥ карынjуузыла орой тудуп, айылдыҥ бозогозын, оноҥ эжигин сÿркÿштеген. Онызы кижиниҥ билезиниҥ айыл-jуртыныҥ коручылдарын – Бозогоныҥ, Эжиктиҥ ээлерин – кÿндÿлегени болуптыр. Тÿÿкидеҥ билерисле, алтай кижиниҥ кöрÿмиле, кижиниҥ айыл-jурты оныҥ коручылы, оны эбире дезе öштÿниҥ, караныҥ телекейи болгон. Кара ийделер айылда jуртап jаткан улустыҥ телекейине кирерге jаантайын умзанган ла ченешкен. Jе айылдыҥ бозогозыныҥ ла эжиктиҥ Ээлери ол кара ийдени качан да божотпойтон. Оныҥ учун алтай улус бойыныҥ коручылдарын тоогон, баалаган, тоомjылаган. Айдарда, айылдыҥ бозогозына базарга jарабас болгон, бу jер jаантайын ару-чек болотон jаҥду. Аш-курсакла, суузынла кöдÿрип, jаантайын jымжадар керек болуптыр. Шак ол jебрен тойдоҥ бери келген учурлу, байлу чÿм-jаҥды алтай той-jыргалдыҥ алдында öткÿрер керек болгонын jартап алдыс.\\nТой-jыргал дегени тойу-ток, jайым jыргаары, ойнооры деп jартаарга jараар. Биске той-jыргалдыҥ учурын jакшы билер улус мынайда jартап берди. Радмила Боробашевна Молчоеваныҥ айтканыла, оныҥ кайын энези, Кан-Оозы аймактыҥ jурттарыныҥ бирÿзинеҥ, тойды «курум» деп айдатан. Бу аймакта болуп, бис бу солун сöс керегинде кöп улустаҥ сурулап уктыс. Бу солун сöсти Келей ле Экинурдыҥ улузы билетен болуптыр. Экинурдаҥ Владимир Михайлович Толоев бистиҥ сурагыска каруу берип тура, «курум» деген сöсти укканы керегинде айтты. Оныҥ бодоштыра айтканыла, «курум» дегени «той» деген сöс болуптыр. Темдектезе, бис кезикте «белкенчек» деп сöстиҥ ордына «ууча» деп айдадыс. «Курум» деген сöстиҥ учурын Экинурдаҥ Лариса Ивановна Тактаева: «Курум» деп айдып, азый мениҥ jерлештерим бойлоры ортодо «той» деп ачыгынча айтпай, онойдо бултаартып айткан. Кара ийделер той-jыргал керегинде угуп, качалаҥын jетирбезин» — деп jартады.\\n��лтай улустыҥ кöрÿжиле, кажы ла кижиниҥ jÿрÿминде аҥылу ÿч jаан байрам болот: баланыҥ «койу кöчöзи», той-jыргалы ла ада-öбöкöзиниҥ алтайына атанза, мöҥкÿзин кöдÿргени.\\nМында аҥылу аjару салгадый бир айалганы темдектеер керек. Баланыҥ чыкканына учурлалган байрамнаҥ ала чÿм-jаҥ öткÿрилет. Ол ло чÿм-jаҥ кижиниҥ jÿрÿминде оноҥ ары болотон байрамдарда кöнÿ улалар. Темдектезе, jаҥы чык-кан баланыҥ байрамында – Койу кöчöдö баланы алкайтан jакшынак чÿм-jаҥ бар. Jаандары, эл-тöрööни болчомды су-кадык, алып баатыр болуп эр кемине jедип, бек билелÿ, бала-баркалу болзын деп jолду кÿÿнземелдерин айдат… Качан jиит улус билелÿ болзо, мында база ла чÿм-jаҥ öткÿрилет. Качан ол Кудай берген jажын jажап, «Ӱргÿлjиктиҥ» алдында ол телекейге атанатан jолында байагы чÿм-jаҥ керек болор. Оны ада-öбöкöзи танып, сÿнези, jулазы кейде азып-тозып шыралабазын деп, jолын jымжадар.\\nJе качан кандый чÿм-jаҥды öткÿретенин билип аларга, алтай калыктыҥ jебрен-кумран öйлöриндеги кöрÿмин, кöгÿс-санаазын оҥдоор керек. Шак мындый кöрÿм ÿч телекейге – Ӱстиги телекейде – Ак ла Кöк Айастыҥ jÿретен-jадатан jери, Ортон телекейде – улус jадат, Jер-Сууныҥ башка-башка ээлери jÿрет ле Алтыгы ороондо Алыс jердиҥ, jер алдыныҥ кудайлары jÿрет деген оҥдомолго тайанат. Кажы да jанынаҥ алар болзо, алтай той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥы ла jаҥжыгулары шак ла бу кöрÿмле, кöгÿс санаала бек колбуда.\\nТой-jыргалдыҥ ончо чÿм-jаҥыныҥ бажында кой эмезе jылкы мал сойып jат. Кой ло jылкы – jылу тынышту мал, оны Öрöги Кудайлар jайаган. Айла, сойотон малдыҥ тоозы эжерлÿ болор учурлу. Темдектезе, эки кой эмезе бир jылкы мал ла ÿч кой болор керек. Соок тынышту мал сойбос jаҥду. Кеп-куучындарла болзо, бу тындуларды Алтыгы ороонныҥ Ээзи бÿдÿрген. Jе той-jыргал öткöн кийнинеҥ айылду болгон балдардыҥ кöжöгöзин чечетен чÿм-jаҥ бар. Биске jетирÿлер эткендердиҥ айтканыла, олордыҥ кöп jаны Кош-Агаш аймактаҥ, шак ла бу чÿм-jаҥла эчкиниҥ тынын кыйары колбулу болуптыр. Эчки соок тынышту мал. Мында кöрзöр, эчки jаҥыс, эжерлÿ эмес. Байа, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥыныҥ бажында jылу тынышту малдыҥ эди-jуузыла кÿндÿÿ-кÿрее öдöт. Бу тындулар Jайаанныҥ Кудайларыныҥ ла Jер-Сууныҥ ээлериниҥ деп айдар керек. Jе тойдыҥ чÿм-jаҥыныҥ учкары соок тынышту малды Алтыгы ороонныҥ Кудайларына салып jат.\\nАлтай улустыҥ ÿч телекейи керегинде кöрÿми, ÿредÿзи, байла, jебрен тÿрктер öйинеҥ ала эс-санаазында, кöксинде арткан. Jе бу ла jуук öйдö Туулу Алтайдыҥ jарлу билимчизи А. С. Суразаковтыҥ «Мировоззрение древнего населения Алтая» (2013 ј.) деп билим ижинде бис шак мындый кöрÿм, ÿредÿ jебрен пазырыкчыларда болгон деп бичигениле jилбиркеп таныштыс (VI чактыҥ ортозы, бистиҥ эрадаҥ озо), база Каракольский (бистиҥ эрадаҥ озо экинчи муҥjылдыктыҥ I ÿчинчи бöлÿги) ле Афанасьевский культуралардыҥ (бистиҥ эрадаҥ озо IV муҥjылдыктыҥ учы) улузыныҥ кöрÿми, кöгÿс-санаазы ондый ок болгон. Мынаҥ кöргöндö, айса болзо, алтай той-jыргалдыҥ кезик чÿм-jаҥы тазыл-тамырыла туку jебрентик öйлöрлö тудуш болордоҥ айабас.\\nМынызын Илÿ бöстиҥ байлу чÿм-jаҥы лапту кöргÿзет. Илÿ бöсти илетени-тургузатаны тойдоҥ озо кудалаш öйинде, сойгон койды (јодо кийдирери) кийдирген тужында ла онойдо ок алтай тойдо тепшини кийдирер тужында «öрöги» аймактардыҥ эл-jоны мынайда эдет. «Тöмöнги» аймактарда бу чÿм-jаҥ белкенчек öйинде öткÿрилет. Илÿ бöс – jаҥы бириккен билениҥ амыр-энчÿ, ырысту-кежиктӱ jадын-jÿрÿминиҥ темдеги, белгези. Илÿ бöсти айылдыҥ тöринде, байлу jерде тургузат. Шак бу чÿм-jаҥ От-Энеге, айылдыҥ коручыларына-ээлерине эдилген кÿндÿÿ-кÿреениҥ темдеги, байа Ӱстиги, Орто ло Алтыгы телекейлердиҥ колбузы деп айдарга jараар.\\nТöрööн-туугандардыҥ ортозынаҥ jаан jаштузы тогус эмезе алты метр ак öҥдÿ Илÿ бöсти кийдирип jат. Бöс бойы jымжак, jылу (сыйса, бязь) болотон jаҥду. Торко-мандык, атлас соок ийделÿ бöс деп чотолот, бу чÿм-jаҥга келишпес. Ол байагы jаан jашту, тоомjылу кижи бöсти ортозыла мойнына салып, учтарынаҥ эки колыла тудар. Агунай Исаковна Малчанованыҥ куучындаганыла, айылдыҥ байлу тöрине аҥылу ÿч илмек белетелер. Ол илмектерге бöсти эптеп тургузар-илер. Илÿ бöсти тöрдö тургускан кийнинде, эл-тöрööн jаан эмес столго jÿзÿн-башка бöсти, сÿттеҥ, эт-jуудаҥ, кулурдаҥ белетеген аш-курсакты тургузат. Озо ло баштап, кийисти jайа салар, ого jÿзÿн öҥдÿ бöстöр салар, ортозында кыйалтазы jогынаҥ килиҥ бöс лö чуй-чай, сÿттÿ, алтай аракылу тажуурлар турар керек. Аш-курсак бöс баштыктарда болзо артык. Шылыраган целлофан баштык-пакеттерди кöрöргö, тузаланарга эби jок ине. Курсак-тамакту баштыктардыҥ, тажуурлардыҥ оосторын ачып салар.\\nJетирÿлер эткен улустыҥ сöзиле болзо, азый бу курсак-тамакты, алтай ачу ашты ÿч кÿнге тургузатан. Эмдиги öйдö коногына ла тургузып jат. Алтай jаҥжыккан jаҥжыгуларды jакшы билер улустыҥ айтканыла, ол аш-курсак, ачу аш тегин улуска белетелген эмес. Олор уулдыҥ ла качырып келген баланыҥ билелериниҥ ада-öбöкöлöриниҥ ээлерине белетелген. Ол кöскö кöрÿнбес ээлер база байрамда туружат ла эзен отургандарла кожо кÿндÿÿ-кÿреени амзап, jаан учурлу керекти темдектеп, байрамдаар учурлу.\\nАда-öбöкöлöр биригип jаткан эки баланы, олор качан бу jÿрÿмнеҥ барар öйи jетсе, той-jыргалдыҥ мындый чÿм-jаҥын öткÿрер.\\nМукур-Таркатыдаҥ алтай чÿм-jаҥды jакшы билер Светлана Бырчыковна Талкыбаеваныҥ айтканыла, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥында кыйалтазы jогынаҥ Илÿ бöсти тургузары; качырып келген баланыҥ чачын öрöри; уул ла кыс От-Энени ÿсле кöдÿрери öткÿрилип jат. Оноҥ башка эмеен-öбööнди ол телекейде jана берген ада-öбöкöлöр jаткан айылдыҥ бозогозына да божотпос. Jаҥы айылду болгондордыҥ Кöжöгöзи эки ÿлÿге ÿлелет. Бир ÿлÿзи ары барган эш-нöкöрине келижер, экинчизи – эш-бараанында артар. Кöжöгöниҥ эки ÿлÿзиле эмеен-öбööн бой-бойын танып алар учурлу. От-Энени кÿндÿлеген айактар, jаҥы бириккен балдарда ол алтайга барганча кожо болотон jаҥду, олорды амырап калган кижиле кожо салып jат.\\nОныҥ учун «граждан бракта» jадып турган jииттерге öткÿрилип турган той-jыргалдыҥ учурын кöксине, öзöгине салып алар керек. Бойыныҥ jÿрÿминде бу чÿм-jаҥды оройтыбай öткÿрери сÿреен керектÿ. Онызы олордыҥ бойлорына да, онойдо ок балдарына да керектÿ. Алтай улустыҥ кöрÿмиле, сÿреен jаан чÿм-jаҥ ÿч телекейле колбулу, тилдÿ ле jиит биле Кудай берген jуртында эптÿ-jöптÿ, ырысту jатсын ла «ÿргÿлjик» jÿрÿмде база ла кожо бириккен дегени болуп jат.\\nJаан ла байлу чÿм-jаҥныҥ бирÿзи От-Энени кÿндÿлегени. Азыйда кижи ар-бÿткенниҥ jе ле деген телекейинде ачык, аргазы jок болгон ине. Ол От-Энени кÿндÿлеген, кудай кептÿ байлаган. От-Эне оны корыган, азыраган, шак оныҥ учун алтай улус бойлорыныҥ чÿм-jаҥын тооп, баалап ла байлап jат. От-Эне ажыра Ӱстиги ороонныҥ кудайларыла колбу бар деп, алтай кижи бÿткен ле бÿдет. Той-jыргалдыҥ ончо чÿм-jаҥы От-Энени алкаганынаҥ jолын алат.\\nБашпаады эмезе Алкышту сöс «тöмöнги» аймактардыҥ эл-jонында алтай той-jыргалдыҥ тöзöгöзи деп чотолот. Jурукчылардыҥ кöрÿмиле болзо, jурукта ок чылап, алтай тойдо композициялык эҥ ле учурлу , эҥ ле керектÿ чÿм-jаҥ – ол башпаады.\\nАлтай тойдыҥ чÿм-jаҥдарын тереҥ билер Брысова-Савина Ольга Анатольевнаныҥ айтканыла, Оҥдой аймактыҥ Jоло jуртында, Шабалин аймактыҥ Беш-Öзöк jуртында jииттердиҥ ада-энези бу чÿм-jаҥды мынайда öткÿргилейт: кöжöгöни ачкан кийининде уул ла кыс от-очокты эжерлеп айланып, кожо ло От-Энеге ÿс ургулайт. Бистиҥ кöрÿмисле болзо, бу ойгор санаа деп айдадыс, нениҥ учун дезе кыс уулдыҥ ада-энезиниҥ от-энезин кÿндÿлеген айас, бу от-очоктыҥ курчузына кирет.\\nБашпаадыда уул ла келин айактагы сарjула от-энени элип-селип кÿндÿлеп турарда, айландыра jуулган тöрöгöндöри бу чÿм-jаҥды эки jанынаҥ jöмöп, jÿректеринеҥ чыккан оттый сöстöрлö айылду болгон билени бек чечилбегедий курла курчап койгон деп айдар керек. Ол (башпаады) эмезе теҥери öрö Орчылаҥды эҥ бийик Кудайга кöдÿрип койгон.\\nАйыл-jурт Ак Айаста тудулат деп, тегиндÿ айдылбаган ине. Бистиҥ шÿÿлтебисле, бу чÿм-jаҥды, jаҥжыгуны jылыйган jерде ойто орныктыргадый. Айса болзо, «öрöги» аймактардыҥ эл-jоны кудалаш öйинде jурт тудуп jаткан jиит отко ÿс уратан чÿм-jаҥды öткÿрерин ле алтай тойдо тепши кийдирер тужында jуртка келген бала отко ÿс урарын эмеш jаҥыртып ийзе кайдар. От-Энени кÿндÿлеер тужында уулды ла кысты эки jанынаҥ тöрööндöри алкап, jииттердиҥ jаҥы jуртына, билезине От-Эне ажыра Агару Jайааннаҥ алкыш-быйан сураар.\\nТой-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын билер улустыҥ кÿÿнземелдери\\nБистиҥ албаты эмди тургуза бойыныҥ той-jыргалыныҥ чÿм-jаҥын jылыйткалак. Jе кöп jакшынак чÿм-jаҥ кыскартылган эмезе чек öткÿрилбей барган айас ундылат. Кöп jаны совет öйдö атеизм тужында jылыйган. Ондый да болзо, бисте jылыйган jаҥжыгуларды орныктырар аргабыс, ийдебис бар.\\nОзо ло баштап той-jыргалды öткÿретен öйди чокымдап, jартап алар керек деп, ��илер улус айткан. Алтай jаҥла кандый да керек-кöдÿриҥи айдыҥ jаҥызыла öткÿрилип jат. База той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын оройго jетире чöйбöс керек. Нениҥ учун дезе орой, бозом öйдö jердиҥ кара ийделери табылып, jаҥы билениҥ ырыс-кежигине качалаҥын да jетирер аргалу ине. Кöп тоолу улустыҥ шÿÿлтезиле болзо, алтай тойдыҥ чÿм-jаҥын ла европей jаҥжыгула тойды кафеде öткÿрерин эки башка бöлиир керек. Эҥ ле jарабай турганы – кафеде тÿн киргенче аракыдап, табыш-чугуш чыгаргылап турганы. Оныҥ учун кафедеги тойлошты токтодып койзо кайдар?\\nТойдыҥ кöп тоолу чÿм-jаҥыныҥ туружаачылары билелÿ, айыл-jуртту болор учурлу. Кижи той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥында туружарга белетенип jаткан болзо, коомой, чыгым болгон jерге барбас.\\nТой-jыргалдыҥ кöдÿриҥилери башталардаҥ озо, экиjандай тöрööндöр (уулдыҥ ла кыстыҥ jанынаҥ) Табыш (Угузу, Оос ачары) деген чÿм-jаҥ öйинде эмезе куда öйинде jолыгыжатан jаҥду. Шак ла мында эртеледе, ажындыра сööк аайынча jаандарын кычырып, эрмек-сöзин угужып, jöптöжöр.\\nТемдектелип jаткан чÿм-jаҥ аайынча блааш-тартыш, ööн-бöкöн болбозын. Анчада ла качан тöрööн-тöркиндер республиканыҥ «öрöги» ле «тöмöнги» аймактарынаҥ болзо. Келей jурттаҥ Виктор Кымович ле Эльвира Алексеевна Jолдошпоевтердиҥ айткандарыла, эки jанынаҥ тöрööндöргö тойдыҥ чÿм-jаҥын билери, öткÿрери jанынаҥ сöс блаашпас керек, анчада ла уулдыҥ jанынаҥ тöрööндöргö кыстыҥ jанынаҥ айдылган сурактарды ла ээжи-некелтелерди аjарулу, токыналу, табылу угар керек. Кандый да болзо, бойын тудунып, сöс блаашпай, угуп, бой-бойлорын тооры база бир ундылган jаҥ эмес пе? Эптÿ-jöптÿ эрмек-куучын, бой-бойлорына тоомjы, бÿдÿмjи база керек. Jаҥы тöрööн-туугандардыҥ кÿÿнин кöргöни jииттерге эптÿ-jöптÿ, эҥке-тоҥко jуртаарына jакшынак, jарамыкту арга, айалга деп айдарга jараар.\\nБилер улустыҥ айтканыла, аjарганыла, ачу ашты кирезинде, орто кеминде ле тудар керек. Шаалтаныҥ кемиле колбулу сурак ачык бойынча артат. Бу сурак анчада ла Кан-Оозы аймакта курч турат. Мында кысты кудалаарга тöрööн-тöркинди эбиретени кайда. Эл-тöрööни бÿткÿл республикада чачыҥы, башка-башка jерлерде jаткан болзо. База бир аайы-бажына чыккадый сурак…\\nТой эдип jаткан уулдыҥ айылын чын тудар, темир очокты чип-чике айылдыҥ ортозына отургысса, биле ырысту jадар. Санаалу ада-энелер айылды тудардаҥ озолондыра эжигин кÿнчыгыш jаны jаар ачадылар. Оныҥ учун тойдыҥ эҥ тöзöмöлдÿ чÿм-jаҥын мындый айылда öткÿрзе jарамыкту. Айылдыҥ тал-ортозындагы очоктыҥ jанына тойдыҥ алкыш-башпаадыларын öткÿргилейт, кыска ла уулга ого (От-Энеге) ÿс те урарга, кÿндÿлеерге эптÿ. Кысты кöжöгöниҥ кийнинде экелип, тöрдöҥ ыраак эмес (чач ӧрöр) тöжöккö отургызар, jÿзи эжик jаар болзын. Тойдыҥ чÿмин билер улуска эмеш jарабай турган неме: jеҥелер уулдыҥ ла кыстыҥ тöжöгине отурып, чач тарап, öргилеп jат. Чач öрöтöн jеҥелерине аҥылу отургыштар тургузар керек. Не дезе, јаҥы айылду болуп jаткандардыҥ тöжöгине jеҥеле��и де, öскö дö туура улус отурар jаҥы jок.\\nБаза jарабай турган неме: кыстыҥ чачын öрÿп турган öйдӧ кем де оны алкабай jатканында, онойдо ок кыстыҥ чачын арчын кошкон сÿттÿ суула чыктытпай ла jигин jарып турганында. Кезик учуралда чач öрöр тушта таракты да экелерин ундыгылап койодылар. Оноҥ улам jарабас табыш, бурулаш баштала берет. Калганчыда, эҥ ле jаан jастыра – jеҥелери кыстыҥ чачын jастыра öрÿп jатканында. Бистиҥ видеокамерага согулган jуруктарда кыстыҥ чачын jеҥелери jастыра öрÿп турганы иле кöрÿне берет. Тöрöгöндöри кыстыҥ чачын келинниҥ чачына тÿҥейлеп öрöр керек, а олор кыстыйына тÿҥей эдип öргÿлеп jат – алдынаҥ öрö.\\nАлтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Jаҥы Белтир деген jуртта 2016 jылда согулган видеодо Чач öрöри деген чÿм чын болгонын керелейт: келинниҥ тулуҥдарын ÿй кижинийине тÿҥейлеп öргöн – ÿстинеҥ тöмöн, кöҥкöрö. Видеодогы согулган jурукты Ай-Тана ла Чече-Баатыр Малчановтордыҥ ада-энези кöргÿсти. Уулдыҥ энези Агунай Исаковна Малчанова айтты: «Биске чач öрöтöн jеҥелерине кöргÿзерге келишти, ÿреттибис». Бу тойдо эҥ ле учурлу керек, оны ундыбайлы.\\nТойды öткÿрип билер улуска база jарабай турган неме: кезик кыстар чачын öрдÿрип алган ба, jок по, капшай ла тулуҥды jазып койодылар. Тулуҥды эки jеҥези öрöрдö, оны алкышпыла, кожоҥбыла öргöн ине. Келин чачын эмди ле öскöртö тарап, тулуҥ jок артып, европей прическага кöчö берет. Ол чачын алтай чÿм-jаҥла öргöнин керексибеген де, оҥдобогон до…\\nБистиҥ информанттар: «Кöжöгöни кыйалта jоктоҥ ак, jылу ӧҥдÿ бöстöрдöҥ (сыйса, бязь) кöктööр керек. Ак öҥдÿ бöс алтай тойдыҥ аҥылу темдек-символы, бу ла бöс билениҥ коручызы, онойдо ок оны jик jок эдип кöктööр керек, чоокыр бöстöҥ чек кöктöбöс. Торко бöстöҥ кöжöгö этпес, качан кöжöгö ачарда, ол jаантайын jылбырап, тÿже берет» — деп, чокымдап айттылар.\\nК. Е. Укачина кöжöгö керегинде jилбилÿ солун jетирет. Ол солунды кайчы Аднай Каланкович Туймешев 1976 jылда айткан. Бу кайчыныҥ jетиргениле: «Озодо Кöжöгö коруучыл болгон, оныҥ болужыла (кийистеҥ эткен кöжöгöло) согушка-маргаанга бöкöлöрди jажырып, экелетен болгон эмтир». А. К. Туймешевтиҥ Кöк деп бöкö керегинде куучыны «Алтай кеп-куучындар» («Ак Чечек», Горно-Алтайск, 1994, с.265) деген бичикте кепке базылган. Мынаҥ кöргöндö, ол ыраак öйлöрдö кöжöгö эдетен бöс jок болгоны билдирет, айдарда, бистиҥ ада-öбöкöлöрис ол öйлöрдö бöс кöжöгöниҥ ордына кийис кöжöгö тузаланган болор, нениҥ учун дезе ол ак мал туткан, азыраган ине. Онойдо ок олор кöжöгöни теренеҥ де эткен болордоҥ айабас, нениҥ учун дезе олор чечен аҥчылар болгон.\\nТой öткÿрип тургандар алтай кебин, алтай бöрÿгин кийип алзын, оноҥ алкыштарды алтайлап билип турзын, кожоҥдорды, алкыш сöстöрди чаазыннаҥ кöрÿп кожоҥдобозын.\\nАлтай Республиканыҥ Оҥдой аймагыныҥ Алтыгы-Талду јуртында jадып турган ÿредÿчи Игорь Романович Кахтунов: «Бир катап кудалашта турушкам. Кыстыҥ тöрööндöри бисти к��жоҥдоп-jаҥарлап берзин деп сураарда, уулдыҥ тöрööндöри тойдыҥ, куданыҥ кожоҥын билбес болгон. Куданыҥ кожоҥын билбес тöрööндöр «Катюшаны» кожоҥдогон. Биске сÿрекей уйатту болгон» — деп айтты. Бу учурал Игорь Романовичти санандырган. Ол ло учуралдаҥ улам И. Р. Кахтунов тойдыҥ чÿм-jаҥду кожоҥдорын ÿренип ле кожоҥдоп кӧндӱккен. Ол бойыныҥ кÿÿниле jурттыҥ школында jаҥыс ла уулчактардаҥ турган «Эрjине» деп фольклор öмöлик тöзöгöн. Бу öмöлик эмди jараш алтай кожоҥдорыла кöп фестивальдарда, конкурстарда туружат.\\nАлтай тойдыҥ кожоҥдорын канайда кожоҥдооры, канайда öҥжÿдери јанынаҥ јарамыкту темдек деп айдар кÿÿним бар. Тойдыҥ кожоҥдорынаҥ öскöлöрин де кожоҥдоп јӱрзе, сÿрекей jакшы болор эди.\\nJурт jерлерде тойдыҥ кожоҥдорын билер jаандарыс јокко jуук, оныҥ учун jурт школдордо кружоктор тöзöп, балдарды кожоҥдоорына ÿредер деген санаа бар. Эҥ ле учурлузы – кожоҥдойтон уулчактар болзо, сÿрекей jакшы.\\nБу jаан учурлу ӱлекерде туружып турала кöрзöбис, алтай тойды öткÿрерин кöп лö саба ÿй улус башкарат. Тойдо туружып турган келиндердиҥ айдыжыла болзо, алтай тойдыҥ чÿм-jаҥын эр улус ӧткÿрер jаҥду. Игорь Романович Кахтуновтыҥ jакшынак баштанузы биске болужын jетирер деп бодойдыс. Алтай уулдар, эрлер тойдыҥ ээжизин, чÿм-jаҥын jарандырарында, öҥжÿдеринде эрчимдÿ туружар деп иженедис.\\nБӱгӱнги кӱнде алтай калыктыҥ алдында эҥ ле учурлу сурак — алтай тилин корулап алары. Алтай ээжилер билер улустыҥ јаш ӱйеге, олордыҥ ада-энезине айткан мындый јакару: «Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ тилиле куучындашкар. Бала тужыгарда слерди ӱретпеген болзо, уйалбай, ӱренигер. Качан да орой эмес. Алтай тилис јылыйып калза, алтай кай чӧрчӧктӧр дӧ, алтай литература да, тойдыҥ чӱм-јаҥы да, алтай калыгыс та јоголып калар».\\nЈиит уулдар ла кыстар билип турар керек, бистиҥ јебреннеҥ арткан тойдыҥ чӱм-јаҥы биске јӱк эмес, эскирип, соҥдоп калган јӧӧжӧ эмес.\\nАлтай тойыс — сӱрекей кӧп чӱм-јаҥду, ээжилерлӱ байлыгыс. Мында канча ла кире кӧп ээжилерди тузаланганы — јаш улустыҥ тойы јакшы ӧтсин, тӧзӧгӧн билези бек, нак ла ырысту болзын дегени. Су-кадык кӧп балдар азыразын, чеденинде толо малду болзын. Кажы ла билениҥ јӱрӱми ӱч телекейле колбулу, јаҥыс эдип колбоп турганы — ӧткӧн, бӱгӱн ле келетен ӧйлӧр.\\nАлтай той — алтай јоныстыҥ агару ар-бӱткени, јебрен алтай тили ле ошкош энчизи. Бу энчини јаҥыс ла алтай калыктыҥ эмес, ол онойдо ок Россияныҥ, бастыра телекейдиҥ эрјинези. Оныҥ да учун јебреннеҥ артып калган алтай тойыстыҥ чӱм-јаҥын чеберлеп алары — ЮНЕСКО-ныҥ корулап турган нематериальный энчи-јӧӧжӧзиниҥ тооломына кийдирер деген баштану эдер кӱӱн-санаага да экелет.\\n(Бичимел кыскарта јарлалат)","num_words":7024,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9703.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Прокуратураныҥ солундары - altaicholmon\\n8 ишчи каруузына тургузылган\\nМайма аймактыҥ прокурорыныҥ јасак аайынча некелтелерин бӱдӱрбегени учун сетевой организацияныҥ филиалыныҥ 8 ишчизи (ол тоодо директоры) каруузына тургузылган.\\nМайма аймактыҥ прокуратуразы «МРСК Сибири» ПАО-ныҥ филиалы – Горно-Алтайсктыҥ электрический сетьтеринде шиҥжӱ ӧткӱрген. Шиҥжӱ аймактыҥ прокурорыныҥ некелтелери аайынча ӧткӱрилген. Аймактыҥ прокуратуразы «МРСК Сибири» ПАО-ныҥ филиалына јасакты бускан учуралдарды тӱзетсин деген некелтелерди кӧп катап эткен. Электројеткилдештиҥ объекттерин технический колбоор ӧй, граждандардыҥ баштануларын кӧрӧр ӧй, электролинияларды јаҥыртарында электројазалдарды кондырар ээжилер бузулганыла, прокурордыҥ эткен некелтелери бӱтпегениле колбой юрлицо ло башкараачылары административный каруузына тургузылган.\\nАнайда ок филиалдыҥ башкараачызы јасакты бускан учуралдарды тӱзедери аайынча кандый иштер ӧткӱрилгени керегинде јетирӱни прокуратурага ӧйинде бербегени јарталган.\\nСетевой организация јасактыҥ некелтелерин бускан кӧп тоолу учуралдар болгонын, филиалдыҥ башкараачызы олорды јоголторго нени де этпей турганынаҥ улам эл-јон ортодо тал-табыш чыгып турганын ла Майма аймактыҥ јеринде социально-экономический айалганы оҥдолторына буудагын јетирип турганын ајаруга алып, Майма аймактыҥ прокуроры «МРСК Сибири» ПАО-ныҥ (Красноярск кала) генеральный директорыныҥ адына представление эткен.\\nПредставлениениҥ турулталары аайынча филиалдыҥ директоры дисциплинарный каруузына тургузылган, ого выговор эдилген ле ээчий квартал учун премия тӧлӧлбӧгӧн. Выговорлор анайда ок база 7 ишчиге эдилген.\\nКош-Агаш аймактыҥ прокурорыныҥ некелтези аайынча јойу улус јол кечер переходтордо оромдогы јарыткыштар орныктырылган.\\nКош-Агаш аймактыҥ прокуратуразыныҥ «Трансстрой» МКУ-ныҥ директорына эткен представлениези аайынча «Кош-Агаштыҥ јурт јеезези» МО-ныҥ ӱредӱлик организацияларыныҥ јанындагы јойу улус јолддорды кечер јерлерде оромдогы јарыткыштар орныктырылган.\\nӦткӱрилген шиҥжӱ ӧйинде 2007 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн «Россия Федерацияда автомобильный јолдор ло јолдогы иштер, Россия Федерацияныҥ бир кезек јасакберим акттарына кубулталар кийдирери керегинде» 257-ФЗ таҥмалу федерал јасактыҥ 13, 17 тизимдеринде айдылган некелтелер јанынаҥ бузуштар болгоны јарталган.\\nПрокуратураныҥ эткен представлениези аайынча керектӱ иштер ӧткӱрилген, организацияныҥ бурулу кижизи дисциплинарный каруузына тургузылган.\\nАргачы ээжилерди бусканы јарталган\\nАлтай Республиканыҥ Арбитражный јаргызы Турачак аймактыҥ прокурорыныҥ таҥынаҥ аргачыны административный каруузына тургузары керегинде угузузын јараткан.\\nТурачак аймактыҥ прокуратуразы 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айында таҥынаҥ аргачыныҥ пекарнязын шиҥдеген. Бу шиҥжӱ иш аргачы Таможенный союзтыҥ «Аш-курсакла јеткер болбозы керегинде» технический регламентин ајаруга алып турган ба деп эдилген. Шиҥжӱ ӧйинде калаш быжырар тушта бу регламенттиҥ некелтелери бузулганы јарталган.\\nМыныла колбой аймактыҥ прокуроры Алтай Республиканыҥ Арбитражный јаргызына ол таҥынаҥ аргачыны административный каруузына тургузары керегинде угузу аткарган.\\nОныҥ турулталары аайынча јаргы таҥынаҥ аргачыга 30 муҥ салковой кеминде штраф салары керегинде јӧп јараткан. Прокуратураныҥ шиҥжӱзиниҥ шылтузында таҥынаҥ аргачыныҥ эткен бузужы тӱзедилген.\\nЈаргыныҥ јӧби ийдезин алынгалак.\\nМайма аймактыҥ прокуратуразыныҥ баштаҥкайыныҥ шылтузында моторный сӱркӱш садып турган садучы административный каруузына тургузылган.\\nМайма аймактыҥ прокуратуразы јербойында моторный сӱркӱш садарында јасакберим бузулбай турган ба деп, шиҥжӱ ӧткӱрген.\\nАндый товар саткан садучылардыҥ бирӱзи ижин товардыҥ чыҥдыйын керелеген сертификат јогынаҥ ӧткӱрип турганы илелелген. Шиҥжӱниҥ турулталары аайынча аймактыҥ прокуратуразы каруузы кирелӱ ӧмӧликке административный бузуш керегинде керек ачкан. Бу керекти кӧргӧн АР-дыҥ Арбитражный јаргызы байагы ӧмӧликке ајару эткен.\\nПрокуратураныҥ ижиниҥ шылтузында бузуштар тӱзедилген.\\nАР-дыҥ прокуратуразыныҥ јетирӱлери аайынча","num_words":920,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.134,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16731.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Барре-Синусси, Франсуаза — Википедия\\nфранцузтап Françoise Barré-Sinoussi\\nјаан изӱ айдыҥ 30 кӱни 1947(0007-30-1947)[…] (74 јаш)\\nбиолог, вирусолог, research director, преподаватель университета\\nКороль Фейслдиҥ эмчиликте сыйы[d] (1993)\\nВеликобританияда эмчилик Академияныҥ турчызы[d]\\nМакгилдиҥ университединиҥ кӱндӱлӱ докторы[d]\\nПариж каланыҥ медали[d] (2008)\\nЖеневский университеттиҥ кӱндӱлӱ докторы[d] (2020)\\nФрансуа́за Барре́-Синусси́ (французтап Françoise Barré-Sinoussi; кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде 1947 јылда, Парижте чыккан) — француз вирусолог, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйыныҥ 2008 јылда лауреады, сыйды ол Харальд цур Хаузен ле Люк Монтаньеле кожо алган. 1983 јылда Франсуаза Люк Монтаньениҥ башкартузыла кижиниҥ ретровирус ВИЧ-ин, орустап синдром приобретённого иммунного дефицита тапкан. Француз Билим Академияныҥ турчызы, США-ныҥ Национал академиязында ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2018). Доктор, Пастердиҥ институдыныҥ отставкада кӱндӱлӱ ишчизи.\\nФрансуаза јаштаҥ ала билимге кӱӱндӱ бала болгон. Ол курт-коҥыстарды ширтеп, кайкап туратан. Јаанайла ол ӱредӱниҥ кийнинде Парижтиҥ институдында ретровирусты шиҥдеген. 1980 јылда СПИД ору кезем кӧптӧӧрдӧ, билимчилер ортодо Барре-Синусси 1983 јылда ВИЧ-тиҥ вирусын ачкан. 1988 јылда ол Пастердиҥ институдында бойыныҥ лабораториязын ачып, ондо јаан шиҥжӱлер баштаган: оруныҥ табылары, југужары, энедеҥ балага кӧчӧри, башка-башка бӱдӱмдери.\\nБарре-Синусси 240 кире билим иштердиҥ авторы. Ол СПИД шиҥдеечи биригӱлер ле комитеттерде эрчимдӱ иштейт. Франсуаза Барре-Синусси ВОЗ ло ЮНЭЙДС-ВИЧ-теҥ де ӧскӧ эл-јондык биригӱлердиҥ консультанты болот. Ол улай ла фундаментал билим ле клиникалык шиҥжӱлерди колбооры ла ору улуска јазыларга, кадык улус орыбаска, јоболдоҥ эмденери јанынаҥ јаан ајару эдет.\\n2009 јылда Римниҥ папазы Бенедикт 16 куучынында ору улус керегинде эби јок айтканына удура ачык самара бичиген. 2012 јылда Барре-Синусси СПИД аайынча эл-јондык биригӱниҥ президенти болот.\\nНобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы,\\nКёбердиҥ сыйы (Европей билимге кожулта учун),\\nКороль Фейслдиҥ сыйы,\\nСПИДке удура эл-јондык биригӱниҥ сыйы,\\n2010 јылдаҥ ала Камбоджиде университетте билимниҥ кӱндӱлӱ докторы.\\nБарре-Синусси Франсуаза пресс-конференцияда, 2008\\n↑ 3,0 3,1 http:\/\/www.nndb.com\/people\/529\/000176998\/\\n↑ National Academy of Medicine Elects 85 New Members — National Academy of Medicine\\nБарре-Синусси, Франсуаза на сайте Нобелевского комитета\\nБарре-Синусси Франсуаза, биография\\nЈаан каталанский · Јаан российский · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis\\nBNF: 12712446r · GND: 1207130745 · ISNI: 0000 0000 6652 6778 · LCCN: n87122463 · NKC: xx0159898 · NLP: A32264598 · PTBNP: 200971 · SUDOC: 073523429 · VIAF: 76439428 · WorldCat VIAF: 76439428\\nАлган јери - \"https:\/\/alt.wikipedia.org\/w\/index.php?title=Барре-Синусси,_Франсуаза&oldid=25723\"\\nЈаан изӱ айдыҥ 30 кӱнинде чыккандар\\nБӱктиҥ калганчы солынган ӧйи 19 кичӱ изӱ ай 2021, 16:32.","num_words":632,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.247,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":23377.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јайаан аргалары јаантайын ӧссин - altaicholmon\\nЈайаан аргалары јаантайын ӧссин\\nКандык айдыҥ 24-чи кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде кенек ле су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улустыҥ профессионал узыныҥ «Абилимпикс» деп IV республикан чемпионадыныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧткӧн.\\nРФ-тыҥ ӱредӱлик аайынча министриниҥ ордынчызы Татьяна Синюгина чемпионаттыҥ туружаачыларына уткуулын видеобаштану ажыра эткен. Ол јуулган улусты тергеелик чемпионаттыҥ башталганыла уткып, Алтай Республикадаҥ туружаачылар «Абилимпикстиҥ» национальный јуунты командазына база киререрине иженгенин айткан.\\n«Ӧмӧ-јӧмӧ јӱткӱмелистиҥ шылтузында бис эл-јонныҥ инклюзивный культуразын тӧзӧп, социализацияныҥ сурактарына ла кенектердиҥ јӱрӱмин јеҥилтер айалгаларга јондыктыҥ ајарузын јилбиркедип болорыс» — деп, ол темдектеген.\\nЧемпионаттыҥ туружаачыларын ла айылчыларын Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Ольга Саврасова база уткыган. «Абилимпикс» – кенек ле су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улустыҥ профессионал узын кӧргӱскедий сок јаҥыс площадка болуп јат. Бистиҥ тӧс амадубыс – бу улуска профессионал аргаларын тузалангадый јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри ле ишке киреринде јӧмӧжӧри» — деп, ол айткан. Оныҥ темдектегениле, «Абилимпикс-2018» чемпионатта турушкандардыҥ 90 проценти ишле јеткилделген.\\n«Кене��тердиҥ бастырароссиялык јондыгы» деп јондык организацияныҥ Алтайдагы тергеелик бӧлӱгиниҥ председатели Людмила Рыспаева бу чемпионатты тӧзӧп ӧткӱрип тургандарга быйанын айткан ла оныҥ туружаачыларына јалтанбазыныҥ шылтузында бойлорыныҥ јайаан аргаларын кӧргӱссин деп кӱӱнзеген.\\nКӧдӱриҥилӱ ачылтада айылчыларга бијелер ле кожоҥдор база сыйлалган.\\nБыјылгы тергеелик чемпионатта 72 кижи турушкан. Олордыҥ тоозында профессионал ӱредӱлӱ организациялардыҥ ӱренеечилери, школдыҥ ӱренчиктери, 65 јажына јеткелек специалисттер. Эксперттердиҥ ле волонтерлордыҥ тоозы 100 кижи болгон.\\n«Абилимпикстиҥ» программазыла чемпионаттыҥ туружаачылары он ууламјы аайынча конкурсный јакылталарды бӱдӱрер учурлу болгон. Ол ууламјыларга кӧктӧнӧри, крючокло тӱӱнери, агаштаҥ кезери, актерлык кеендик, художественный дизайн, робототехника, аргачылык ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктер кирет.\\nКандык айдыҥ 24-чи кӱнинеҥ ала 26-чы кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына чемпионаттыҥ айылчылары ла туружаачылары ишмекчи, профууламјылу ла культурный программаларды кӧргӧн, тегерик столдордыҥ ижинде, мастер-класстарда, семинарларда ла презентацияларда турушкан.\\nБу јакшынак керек-јаракты кенектердиҥ јондык организациялары тӧзӧгӧн болуп јат. Чемпионат Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча, иштиҥ, јонјӱрӱмдик корулаштыҥ ла эл-јонды ишле јеткилдеери-ниҥ, культураныҥ министерстволорыныҥ, анайда ок «Абилимпикс» кыймыгуныҥ ӧзӱминиҥ тӧс јериниҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн.\\nКандык айдыҥ 25-чи кӱнинде тергеениҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко конкурсный площадкаларда болуп, бир канча ууламјылар јанынаҥ ӧдӱп турган маргыжулардыҥ јерлерин кӧргӧн. «Робототехника», «Кӧкчи», «Аргачылык», «Художественный дизайн», «Баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи» деген площадкаларда бололо, туружаачыларла куучындашкан.\\nКенек ле су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улустыҥ профессионал узыныҥ «Абилимпикс» деп IV республикан чемпионадыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы кандык айдыҥ 26-чы кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ӧтти.\\n«Республикан башкару су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улусты иштеер јерлерле јеткилдеерине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧрине јаан ајару эдет. «Абилимпикс» чемпионатта турушканы јиит улустыҥ профессионал ууламјызына, ишле јеткилделерине јаан камаанын јетирип, јаҥы аргалар ачат» — деп, тергеениҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов чемпионаттыҥ туружаачыларына баштанган сӧзинде аҥылап айткан.\\nМаргыжулардыҥ уч-турулталарыла чемпионаттыҥ компетенцияларында мындый јеҥӱчилдер јарталган: «Кӧкчи» (специалисттер ортодо) — Татьяна Денисенко, «Кӧкчи» (ӱренчиктер ортодо) — Анжелика Муклаева, «Кӧкчи» (студенттер ортодо) — Данил Харланов, «Фотограф-репортер» (ӱренчиктер) — Мария Юрина, «Фотограф-репортер» (студенттер) — Наталья Семина, «Крючокло тӱӱнери» (специалисттер) — Светлана Пислегина, «Агаштаҥ кезери» (специалисттер) — Алексей Трубин, «Актерлык кеендик» (ӱренчиктер) — Амаду Терешев, «Художественный дизайн» (студенттер) — Ангелина Яданова, «Робототехника» (ӱренчиктер) — Шерхан Сахарьянов, Нурден Ажикенов, «Аргачылык» (студенттер) — Вероника Куликова, «Аргачылык» (специалисттер) — Андрей Бандура, «Баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи» (студенттер) — Снежана Соурчакова. Јеҥӱчилдер грамоталарла, сыйларла кайралдаткан.\\nРеспубликан бу чемпионаттыҥ јеҥӱчилдери Москва калада кӱчӱрген айда ӧдӧтӧн национальный чемпионатта туружар.","num_words":1063,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13743.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јеткер јок бала туш - altaicholmon\\nЈеткер јок бала туш\\nКичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозында ада-энелерге учурлалган «Јеткер јок бала туш» деп федерал ӱредӱлӱ программаныҥ таныштырузы ӧткӧн. Ада-энелер бу программа аайынча кӧлӱктерде балдарды тартатан ээжилерге ӱренер аргалу. Оныла колбулу тренинг-таскаду тергеениҥ перинатальный тӧс јеринде ӧдӧр.\\nБу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерин Россия Федерацияныҥ МВД-зыныҥ госавтоинспекциязы Россияныҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ болужыла «Јеткер јок јол-јорык» деген федерал ӱлекер аайынча ӧткӱрер. Ӱлекерле таныштыру ӧдӧр ӧйдӧ ого учурлалган пресс-конференция база ӧткӧн. Оныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ госавтоинспекциязыныҥ јааныныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Дмитрий Кузнецов, перинатальный тӧс јердиҥ башкараачызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Татьяна Суртаева, «Јеткер јок бала туш» деген экспертный тӧс јердиҥ генеральный директоры Вадим Мельников, балдардыҥ омбудсмени Надежда Манзырова, Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министриниҥ ордынчызы Петр Громов ло тергеениҥ МВД-зында тӧзӧлгӧн общественный советтиҥ чыгартулу кижизи Георгий Балкин турушкандар.\\nФедерал ӱлекерди ада-энелер ортодо таркадары аайынча иш ӱч бӧлӱктеҥ туруп јат. Баштапкызында, ого улусты элбеде тартып алар керек. Экинчизинде, оогош балдардыҥ энелерин ӱредетен медишчилерди ажындыра белетеп алар некелтелер туруп јат. Ӱчинчизинде, тренинг-таскадуда ӱредӱ алган медишчилер барлу ӱй улус ла бала табатан турада јаткан эпшилер ортодо неделеде бир канча катап таскадулу ӱредӱлер ӧткӱрер учурлу. Олор аҥылу сертификациялу јазалдарды јолдо кыйалтазы јогынаҥ тузаланарын, «балдардыҥ режими» деген ээжилерди толо бӱдӱрерин, јолдорды коляскалу ајарулу кечерин база катап эзедип, таскадулу семинарлар ӧткӱрер.\\nЭлбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ журналисттерине ӧткӱрген пресс-конференцияда Дмитрий Кузнецов мындый ӱлекер бистиҥ республикага сӱрекей керектӱ болгонын темдектеген. Оныҥ айтканыла, госавтоинспекцияныҥ ишчилери јолдордо бала-барканыҥ сынык-бычык алып турганын токтодоры ла јеткерлӱ учуралдарды болдыртпазын јеткилдеери аайынча иштерге јаан ајару эдип јат. Је балдарла колбулу ДТП-лар республиканыҥ јолдорында астагалак. Бу сурак, алдындагы ла јылдарда чылап ок, ол ло курч бойы артып јат. Калганчы беш јылдыҥ туркунына республиканыҥ јолдорында оогош ло эр кемине јетпеген балдар ортодо 198 ДТП болгон. Оноҥ улам он бала божогон, 212 бала дезе башка-башка сынык-бычык алган.\\n2021 јылдыҥ беш айыныҥ туркунына дезе јолдордо јеткер-тӱбектӱ јирме эки учурал темдектелген. Олордо ДТП-га 25 бала кирген. Кыскарта айтса, кӧлӱкте отурган кажы ла экинчи бала тӱбекке кирген. Автоинспекторлор балдар јолдо болгон ДТП-ларда кӧп лӧ саба учуралдарда јеткер болдыртпазын јеткилдеер кайыш курларды кийбегени, аҥылу отургуштарды тузаланбаганы учун божоп јадылар деп темдектейт.\\nРеспубликаныҥ перинатальный тӧс јериниҥ баш врачыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Татьяна Суртаева балдардыҥ энелерин кӧлӱктерде тургузылган отургуштарла, јеткер болбозын јеткилдеер кайыш курларла тузаланарга ӱредетени сӱрекей учурлу деп темдектеген. «Јеткер јок бала туш» деген федерал ӱлекер аайынча тренинг-таскаду ӧтсӧ, медишчилер анайда ок јолдо јӱретен ле јолды кечетен ээжилерге база јаан ајару эдер.\\nПресс-конференцияда «Јеткер јок бала туш» деген ӱлекерди канайда тузаланза артык болоры керегинде экспертный тӧс јердиҥ генеральный директоры Вадим Мельников куучындаган. Јуунныҥ туружаачылары бу ӱлекердиҥ сӱрекей керектӱ болгонын темдектегендер. Балдарды кӧлӱктерге отургузып, олорго јолдо јеткери јок јарамыкту айалгалар тӧзӧйтӧни «темир аттыҥ» тискинчилеринеҥ ле балдардыҥ ада-энелеринеҥ кӧнӱ камаанду. Оныҥ учун јаан улуска јол-јорык ӧйинде јеткер болдыртпазын јеткилдейтен аҥылу отургуштарды ла кайыш курларды кыйалтазы јогынаҥ тузаланар керек. Туштажуныҥ туружаачылары бистиҥ јӱрӱмисте балдардаҥ баалу ӧскӧ база кандый да байлык јок деп јолду темдектегендер.\\nТуштажуныҥ учында Алтай Республиканыҥ ичбойындагы керектери аайынча министерствозыныҥ общественный совединиҥ чыгартулу кижизи Георгий Балакин тергеениҥ јолдорында болуп турган јеткерлӱ учуралдарда сынык-бычык алган улустыҥ кӧп сабазы божоп јат. Балдар јеткерге база ас эмес учурап јат деп темдектеген. Ол: «Полиция бӱгӱнги кӱнде обществоныҥ нравственный су-кадыгын сергелеҥ ле быжу корулап јат. Јолдордо јеткер-тӱбек болбозын база олор јеткилдейт. Је кижи бойы кичеенбезе, јӱрӱмин бойы корулабаза, ого кем де ылтам болужып болбос. Бу керекте государствоныҥ ла јаҥныҥ органдарыныҥ кӱчи база јетпес. Јолдо не ле болор аргалу. Айдарда, јолго чыккан кижиге кандый ла айалгаларда сӱрекей ајарыҥкай болор керек. Бӱгӱнги туштажуда ла пресс-конференцияда куучын-эрмек балдар керегинде тегиндӱ ӧтпӧгӧн, јӱрӱм кижиге јӱк ле јаҥыс катап берилген ине» — деп темдектеген.\\nВ. Суховтыҥ фотојуруктары","num_words":1058,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22804.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јурт ээлемниҥ потребкооперациязыныҥ сурактары — јаан ајаруда - altaicholmon\\nЈурт ээлемниҥ потребкооперациязыныҥ сурактары — јаан ајаруда\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентинниҥ башкартузыла парламенттиҥ Тӧргизиниҥ ээчиде јууны ӧткӧн.\\nЈуунда АР-дыҥ депутаттары, башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова, тергеениҥ ӧзӱми аайынча министр Олег Пьянков, экономиканыҥ ӧзӱми аайынча министр Вячеслав Тупикин, јурт ээлем аайынча министрдиҥ ордынчызы Владислав Таханов ло ӧскӧ дӧ улус турушкан.\\n«Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылдагы ижиниҥ уч-турулталары керегинде отчет аайынча сурактардыҥ тооломы керегинде» сурак јанынаҥ јетирӱни парламенттиҥ спикериниҥ ордынчызы Герман Чепкин эткен. Оныҥ темдектегениле, депутаттардыҥ айткан шӱӱлтелери парламенттиҥ комитеттериниҥ јуундарында шӱӱжилген кийнинеҥ 38 сурак арткан. Олор бастыразы Эл Курултайдыҥ кӱӱк айдыҥ 29-чы кӱнинде ӧдӧтӧн тогузынчы сессиязында «Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылдагы ижиниҥ уч-турулталары керегинде отчет аайынча сурактардыҥ тооломы керегинде» сурак кӧрӱлер тушта шӱӱжерине чыгарылар.\\n«Алтай Республиканыҥ 2019 јылга, пландалган 2020 ле 2021 јылдарга республикан бюджеди керегинде» Алтай Республиканыҥ јасагы керегинде» Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јӧбин бӱдӱрери канайда ӧдӱп турганы керегинде» јетирӱни башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова эткен. Оныҥ айтканыла, депутаттар республикан бюджетти кӧрӧр тушта башка-башка ууламјылар аайынча 11 шӱӱлте-рекомендация аткарылган. Олор иштиҥ башка-башка бӧлӱктериле колбулу ла республикан башкаруныҥ шиҥжӱзинде туруп јат.\\nАлтай Республикада муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ижиниҥ уч-турултары аайынча мониторингке тӧзӧлгӧлӧнип, бюджетный јеткилдешти теҥдештирерине ууландырылган ӱзеери иш-керектер јарадып ӧткӱрерине ууландырган баштапкы ууламјы аайынча тергеениҥ кезик государственный чыдуларды бӱдӱрерине дотацияларыныҥ ла субсидияларыныҥ кеми республикан бюджеттиҥ шылтузында 1675421,1 муҥ салковойго јетире кӧптӧдилген. Республикада муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ бюджеттерине јербойындагы бюджеттер теҥдеш болорын јеткилдеери аайынча иш-керектерди јӧмӧӧрине 2019 јылда чыгарылган акчаныҥ кеми 495935,9 муҥ салковой болгон.\\nАнайда ок Ольга Владимировна республикан бюджеттиҥ чодыла бӱдӱрип јаткан кажы ла ууламјы аайынча элбек јетирӱ эткен. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ коммунальный ээлеминиҥ, тура ла јонјӱрӱмдик бӧлӱктердиҥ объекттериниҥ энергојеткилдежи турумкай болорын бийиктедерине ууландырылган иштердиҥ шиҥжӱзи керегинде. Анайда ок энергокымакайлаш ла эл-јонго, кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерине электрический энергияныҥ баазын јабызадары аайынча темдектелген иш-керектерди государственный программага келиштирте акча-манатла јеткилдеери јанынаҥ айткан. Республикан бюджеттеҥ бу бӧлӱкке 82392,3 муҥ салковой ууландырылган.\\nАлтай Республиканыҥ Јолдыҥ фондын акча-манатла јеткилдеерин улалтары керегинде айтса, ол тоодо «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деген национальный ӱлекердиҥ иштерин бӱдӱрери јанынаҥ, АР-дыҥ Јолдыҥ фондыныҥ бӱдӱрген бюджетный ассигнованиелердиҥ кеми 2019 јылда 3262 муҥ салковой болгон. «2019 јылда республиканыҥ Јолдыҥ фондыныҥ акчазы тергеелик учурлу, текши тузаланышту автомобильный јолдорды тударына, јазаарына ла ижин јеткилдеерине, анайда ок јербойында учурлу јолдорды јазаарына ууландырылган болгон» — деп, О. Завьялова айткан.\\n2019 јылда республикан бюджеттеҥ 80,5 муҥ салковой акча јурт ээлемниҥ то-варэдеечилерине черткиш-саранчадаҥ коруланарына јазалдар ла ӧскӧ дӧ не-немелер садып аларына государственный јӧмӧлтӧ эдип чыгарылган. Бу јӧмӧлтӧ «Јурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ, сырьезыныҥ ла аш-курсактыҥ рынокторын аайлаштыра башкарары» деген республикан государственный программа кеминде эдилген.\\nУлуска акча тӧлӧтпӧзинеҥ юридический болуш эдип турган адвокаттардыҥ ижин тӧлӧӧрине чыгарылатан акча былтыр толо кеминде чыгарылган болгон. Бюджетный ассигнованиелер 1320,0 муҥ салковой кеминде ууландырылган, онызы, озолондыра јӧптӧлгӧн бюджетный ассигнованиелерге кӧрӧ, 2,5 катапка кӧп. Анайда ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ла тергеениҥ башчызыныҥ талдаштарын белетеерине ле ӧткӱрерине чыгарар деп темдектелген акча-манат толо кеминде ууландырылган болгон.\\nОльга Завьялова анайда ок АР-дыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде алтай тил аайынча советтиҥ јӧбин бӱдӱрерге, «Государственный национальный политиканы бӱдӱрери» деген республикан государственный программаныҥ «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеп алары ла ӧскӱрери» деп подпрограммазын јеткилдеери јанынаҥ јетирӱ эткен. Россия Федерацияныҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ ӧзӱминиҥ стратегиязыныҥ 2020 јылга јетире тӧс иш-амадуларын бӱдӱрерге, «Физический культураныҥ ла текши спорттыҥ ӧзӱми» подпрограмма аайынча спорттыҥ ойноор бӱдӱмдерин ӧскӱрери јанынаҥ иштерге акча-манат чыгарылган, јашӧскӱримниҥ политиказыныҥ, јашӧскӱримниҥ черӱчил-тӧрӧлчи таскамалыныҥ ла волонтерлордыҥ кыймыгузыныҥ ӧзӱминиҥ сурактарын акча-манатла јеткилдеери арбындадылган\\nГорно-Алтайскта 7-чи ле 8-чи таҥмаларлу школдорды тудары јанынаҥ айтса, акча-манат аайынча министрдиҥ темдектегениле, 8-чи таҥмалу школдыҥ туразын текшилей јазаарына 34294,7 муҥ салковой акча чыгарылган, 7-чи таҥмалу школды тудары аайынча ӱлекерди бӱдӱрери, ��едерал финансированиени чотко алза, 2021 јылда башталар.\\nШӱӱжӱ ӧдӧр тушта Владимир Тюлентин сӱт иштеп алаачыларды јӧмӧӧри јанынаҥ суракты кӧдӱрген. Јайдыҥ ӧйи келгениле колбой, сӱт иштеп алары 3-4 катапка кӧптӧп јат. Је продукцияны садары сӱрекей уур-кӱч болот, оныҥ да учун, оныҥ шӱӱлтезиле болзо, јӧмӧлтӧ керек.\\nПарламенттиҥ экономиканыҥ, акча-манаттыҥ ла каланныҥ политиказы аайынча комитединиҥ председатели Артур Кохоевтиҥ угусканыла, 11 пункттаҥ турган ол јӧпти Эл Курултайдыҥ алтынчы созывыныҥ депутаттары јараткан. Андый да болзо, ол шӱӱлте-рекомендациялар бойыныҥ учурын јылыйтпаган ла республикан парламенттиҥ шиҥжӱзинде турат. Олордыҥ кӧбизин бӱдӱрип салган учун, парламентарий олорды шиҥжӱдеҥ уштызын деп сураган.\\nАлтай Републикада јурт ээлемниҥ потребкооперациязыныҥ ӧзӱмине айалгалар тӧзӧӧри керегинде јетирӱни тергеениҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Владислав Таханов эткен. Оныҥ темдектегениле, 2017 јылда Алтай Республика јуртта кооперативный кыймыгуны ӧскӱрери аайынча пилотный ӱлекерди бӱдӱрери јанынаҥ ороонныҥ он тергеезиниҥ тоозына кирген. 2020 јылдыҥ башталганында болгоныла, бистиҥ тергееде јуртээлемдик кооперативтердиҥ тоозы 77 болгон. Олорго государственный јӧмӧлтӧ материально-технический тӧзӧлгӧни тыҥыдарына субсидиялар берер бӱдӱмле эдилет. Мынайып, 2015 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына андый 23 кооперативти јӧмӧӧрине 213,3 миллион салковой чыгарылган болгон.\\n«2020 јылда јурт ээлемниҥ кооперативтерине федерал бюджеттеҥ чыгарылатан субсидиялардыҥ кеми 53,9 миллион салковойго јетирилген. 2019 јылда, федерал јӧмӧлтӧлӧ, Алтай Республиканыҥ «Фермерлерди јӧмӧӧриниҥ системазын тӧзӧӧри ле јурт кооперацияны ӧскӱрери» деген тергеелик ӱлекери иштеп баштаган. Анайда ок јурт ээлемниҥ бӧлӱгинде компетенциялардыҥ ла фермерлерди јӧмӧӧриниҥ «Горно-Алтайский селекционно-јетирӱлик тӧс јер» деген республикан бюджет учреждениеге тӧзӧлгӧлӧнип тӧзӧлгӧн тӧс јери бойыныҥ ижин база 2019 јылда баштаган» — деп, ол айткан.\\n«Јурт кооперацияны ӧскӱрер ууламјыда государственный политиканыҥ туза-јандырузы иле. Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ јуртээлемдик потребкооперативтерге биригип турган товарэдеечилериниҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт, олор јаҥы производство, иштеер јерлер тӧзӧйт, бюджет калан тӧлӧмирлерле толтырылат» — деп, В. Таханов темдектеген.\\nБу суракты шӱӱжеринде парламентарийлер Рустам Байдалаков, Аскар Тулебаев, Сергей Тимошенский, Владимир Тюлентин турушкан.\\nВладимир Тюлентин Кӧксуу-Оозы аймакта малчылардыҥ турлуларыныҥ электрификациязы ла Кӧксуу-Оозындагы эткомбинатты јабары јанынаҥ сурактар берген.\\nАлтай Республиканыҥ парламентиниҥ тогузынчы сессиязын ӧткӱрери јанынаҥ јетирӱни Герман Чепкин эткен.\\nТӧргиниҥ јуунында кӧрӱлген бастыра сурактар јанынаҥ јӧптӧр јарадылган.","num_words":1681,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18252.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Аргадаачылардыҥ кӱни темдектелген - altaicholmon\\nАлтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников Аргадаачыныҥ кӱнине учурлай П. В. Кучияктыҥ адыла адалган драмтеатрда ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ јуунда турушкан.\\nРеспубликаныҥ башкараачызыныҥ эзеткениле, ороонныҥ президенти Владимир Путин јаҥныҥ бастыра органдарыныҥ ла профильный структуралардыҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы — нацияны чеберлеп алары деп канча катап темдектейт. Бу иш-керекте граждандар јеткерге алдыртпазын ла су-кадык болорын јеткилдеери јаантайын тӧс ууламјы болор учурлу. «Бу ээжи-некелтелер бистиҥ кӱнӱҥги ижистиҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат» — деп, Александр Бердников темдектеген.\\n«Слер, аргадаачылар, улуска эҥ ле кӱч ӧйдӧ керектӱ, слер улустыҥ јӱрӱмин аргадап јадыгар ла јеткер-тӱбекке алдырткандардыҥ сок јаҥыс ижемјизи болодыгар. Бӱгӱнги айалгаларда, качан сакыбаган јанынаҥ техногенный јеткерлер боло бергедий деген чочыдулу айалгалар кӧптӧп каларда, улус мындый служба барын ла болуш аларга кайдаар баштанарын билер. Ол служба — МЧС» — деп, башчы айткан.\\nОныҥ ајарганыла, Россия Федерацияныҥ граждан корулаш, сакыбаган јанынаҥ кызалаҥ айалгалар ла олордыҥ салтарларын јоголторы аайынча министерствозы бастыра профильный структуралар ортодо эҥ ле јиит, ол 28 јыл кайра тӧзӧлгӧн. «Бу структура — бӱгӱнги Россияла јажыт деп айдарга јараар. Ол тушта, Советский Союз јайрадылган кийнинеҥ, МЧС тӧзӧӧр деген јӧп јарадылган болгон. Ведомство как-куру јерде тӧзӧлгӧн болгон, ӧткӧн јылдардыҥ туркунына ол улустыҥ јӱрӱмин кичеери ле аргадаары аайынча арга-чакту ведомство болуп калган» — деп, республиканыҥ башкараачызы темдектеген.\\nАлександр Бердниковтыҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ Алтай Республикада улусты аргадаарына ла болужарына керектӱ бастыра не-немелер бар, ол тоодо авиационный, ӧрт ӧчӱрер ле кӧпчиген сууга алдырткандарды аргадаар техника. Бу система кандый бир јеткер-тӱбек болбозын јеткилдеерине ле болушка келерине белен болгонын 2014 јылда чайык ӧйинде кӧргӱскен. Ол тушта јаан јеткер-неме болгодый јерлер јаар техника, керектӱ ӧскӧ дӧ не-немелер ол ло тарыйын аткарылган болгон.\\n«Бис улус ортодо коромјы болбозын јеткилдегенис, онызын Россияныҥ президенти Владимир Владимирович Путин бийик баалап темдектеген. Бу иш-керектиҥ аайына аайлу-башту чыккан тоолу субъекттердиҥ тоозында Алтай Республика база адалган болгон» — деп, башчы айткан.\\nОныҥ темдектегениле, тургуза ӧйдӧ бастыра иш јеткер-неме болбозын озолондыра јеткилдеерине ууландырылган. Кызалаҥ айалгалардыҥ салтарларын јоголткончо, андый айалгалар болбозын озолондыра јеткилдеер керек. Онызы, Александр Бердниковтыҥ айтканыла, анчада ла Алтай Республикага јаан учу��лу. Нениҥ учун дезе бистиҥ тергеениҥ јери јӱзӱн-башка ар-бӱткендик кызалаҥ болгодый чочыдулу јер болуп јат.\\n«Јылдыҥ ла бистиҥ јердӧӧн эки миллионноҥ кӧп туристтер келет, олордыҥ кӧбизи кандый да аҥылу белетениш ӧтпӧгӧн улус. Кезик туристтер аргадаачыларда регистрация ӧтпӧй, кырлар јаар барат, чакпынду сууларла кемелерлӱ јӱзет. Олордыҥ кезиги јеткер-тӱбекке де алдырткан учуралдар болот. Слер бойыгардыҥ јӱрӱмигер керегинде сананбай, олорды аргадап јадыгар. Слерге јеҥил эмес ле нерелӱ ижигер учун јаан быйанымды айдып турум. Слердиҥ ижигер — чындап та салым берген иш» — деп, башчы ӱзеери айткан.\\nАлександр Бердников анчада ла МЧС-тыҥ бистиҥ тергее аайынча Тӧс башкартузыныҥ јааны болгон Игорь Букинге јаан быйан айткан. Шак ла бу кижи ол ведомствоны 2005 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире башкарган. Оныҥ ӧзӱмине, арга-кӱчи тыҥыырына јаан камаанын јетирген башкараачы болгон.\\nБайрамга учурлалган кӧдӱриҥи ӧйинде кайралдар табыштырылган. Алтай Республиканыҥ эл-јонын ла јерин кызалаҥ айалгалардаҥ корыыр, јеткер-неме болбозын озолондыра јеткилдеер ле андый айалгалардыҥ салтарларын јоголтор бӧлӱкте кӧп јылдардыҥ туркунына једимдӱ иштегени учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Турачак јурттыҥ 6-чы таҥмалу ӧрт-аргадаачы бӧлӱгиниҥ тискинчизи Алексей Башунов, Кан-Оозы јурттыҥ 9-чы таҥмалу ӧрт ӧчӱрер бӧлӱгиниҥ ӧрт ӧчӱреечизи Владислав Бычков, Горно-Алтайск каланыҥ 2-чи таҥмалу ӧрт-аргадаачы бӧлӱгиниҥ тискинчизи Николай Ефимов, Алтай Республикада граждан корулаш, кызалаҥ айалгалар ла ӧрт-тӱбек болбозын јеткилдеери аайынча башкартуныҥ бедиреер-аргадаар отрядыныҥ јааны Иван Смышляев ле бу отрядтыҥ аргадаачызы Александр Решетов кайралдаткан.\\nСлужебный ижиндеги једимдери, ак-чек ижи ле профессионал байрамла — Аргадаачыныҥ кӱниле колбой Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаралары Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтайдагы бедиреер-аргадаачы отрядына ла бу отрядтыҥ 1-кы классту аргадаачызы Эркен Иркитовко, Оҥдой јурттыҥ 8-чи таҥмалу ӧрт ӧчӱрер бӧлӱгиниҥ тискинчизи Роман Сарайкинге, Алтай Республикада граждан корулаш, кызалаҥ айалгалар ла ӧрт-тӱбек болбозын јеткилдеери аайынча башкартуныҥ бедиреер-аргадаачы отрядыныҥ аргадаачызы Владимир Шипицынга табыштырылган.\\nРоссия Федерацияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча ГУ-зыныҥ јааны Андрей Бурлаков кӧдӱриҥилӱ јуун ӧйинде бу службаныҥ тӱгенип јаткан јылдагы ижи керегинде куучындап тура, текши иш чокым тӧзӧлгӧлӱ ӧткӧнин темдектеген. Ведомствоныҥ ишчилери айыл-јурттарда болгон 252 ӧртти ӧчӱрген, јеткер-тӱбекке алдырткан улусты бедиреери ле болужары аайынча 62 операция ӧткӱрген, 200-теҥ кӧп ДТП-лардыҥ салтарларын јоголторында турушкан, ондор тоолу улустыҥ јӱрӱмин аргадаган.\\n«Аргадаачыныҥ профессиязы јаҥыс ла кӱндӱлӱ иш эмес, је анайда ок ол эҥ ле уур-кӱч ле каруулу иштердиҥ бирӱзи болуп јат. Ведомствоныҥ ишчилери јалтанбас, ижине чындык, улуска болужарына јаантайын белен болгоны — МЧС-тыҥ ишчилерин, аргадаачыларды ла ӧрт ӧчӱреечилерди аҥылайт. Ижигерге чындык болгоныгар ла профессионализмигер учун јаан быйан» — деп, ол айткан.\\nАргадаачыларды профессионал байрамыла АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ вице-спикери Михаил Терехов ло Алтай Республика аайынча баш федерал инспектор Дмитрий Колозин база уткыган.\\n«Слер бойыгардыҥ јӱрӱмигерди сӱрекей каруулу, уур-кӱч ле ол ок ӧйдӧ кӱндӱлӱ профессияга учурлаганар. Кажы ла кӱн, амыраар ӧй лӧ кӱндер јогынаҥ, слер јеткер-тӱбекке алдырткан улуска болушка келип јадыгар. Слердиҥ јеҥил эмес ижигер учун кайрал — аргадалган јӱстер тоолу улустыҥ јӱрӱми, слерге албаты-јон јанынаҥ тоомјы. Слер болушка кыйалта јогынаҥ келеригерди улус јакшы билер» — деп, Дмитрий Колозин айткан.\\nКӧдӱриҥилӱ јуунныҥ учында байрамдык концерт болгон, анда Алтай Республиканыҥ јарлу јайаандык ӧмӧликтери турушкан.","num_words":1404,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22019.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Республика учун јӱрӱм - altaicholmon\\nРеспублика учун јӱрӱм\\n1989 јылдыҥ кӱчӱрген айында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 11-чи сессиязында ороонныҥ јасакчы јаҥына Туулу Алтайдаҥ тудулган депутат Михаил Карамаев крайларга кирип турган автоном областьтардыҥ айалгазы керегинде куучын айдып, бистиҥ автоном областьтыҥ автономия деген јӱк ады бар, чыннаҥ ол крайдыҥ тегин ле аймагы болгонын темдектеген ле областьты Алтайский крайдаҥ чыгарар суракты баштап ла федерал кеминде туругускан. Алтай калыктыҥ чындык уулы, государстволык ла политикалык ишчи, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ бӱдӱреечи комитединиҥ председатели, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы болгон Михаил Васильевич Карамаевке быјыл, эзен јӱрген болзо, 90 јаш толор эди.\\n1973 јылдыҥ куран айы санаама кирет, мен партияныҥ обкомыныҥ јурт ээлем бӧлӱгиниҥ инст-рукторы болуп иштеп тургам. Аш јуунадар ӧй болгон, бис телефондордоҥ айрылбай отурганыс. Ылтам јетирӱлер ол туштагы автоном областьтыҥ ончо аймактарынаҥ, колхозторынаҥ ла совхозторынаҥ келип турган. Јаҥы ишке баштапкы ӧйлӧрдӧ мен кӱч темиккем, совхозтыҥ инженериниҥ ижине ӱренижип калган болгом, је мында партийный иштиҥ элбегин оҥдоп баштагам, јурт ээлемниҥ бастыра бӧлӱктеринде айалганы чын баалап кӧрӧргӧ ӱренгем, болушты керектӱ јерге эдерге кайда кандый јӧмӧлтӧ керек болгоны јанынаҥ јетирӱлерди јуугам.\\nТегин ле иштеер кӱн болгон, бис ончобыс келип турган сводка-јетирӱлерде отурганыс ла кыпка кижи керип келгенин, сананзам, ајарбай да калгам. Ол облисполкомныҥ председатели Михаил Васильевич Карамаев болгон. Бу кижи келерин бис сакыбаганыс ла баштап тарый маҥзаарый берген��с. Ол обкомныҥ баштапкы качызы Николай Семенович Лазебныйла туштажарга барып јаткан болтыр, јол айас јурт ээлем бӧлӱкке кирип ийген. «Је кандый, Володя, ӱрениже бердиҥ бе?» – меге баштанган оныҥ сурагы айалганы канайда да јымжадып ийген, мен дезе ады-јолымды ол билер болгонына, айса болзо, керектеримле де јилбиркегенине кайкагам. Оны мен баштапкы катап мындый јууктаҥ кӧргӧм лӧ мени ајарганы ӧзӧгиме тийгенинде кайкаар неме јок.\\nМихаил Васильевичле туштажудаҥ арткан эҥ баштапкы бу кӧрӱм эҥ чындык болгон деп айдар эдим, кижиге ајарыҥкай болорыныҥ ийдезине кийниндеги јылдарда мен, бойым да билбей, оноҥ ӱренгем ле улусла иште эҥ јаан учурлу неме – олорго ајарулу болор керегин кажы ла катап кӧргӧм. Билгири бийик ле ээжилерди бир де буспай јӱрерге, айткан сӧзин кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрерге ле ижине сӱрекей каруулу болорго јараар, је бу ок ӧйдӧ сен улуска ајарыҥкай эмес болзоҥ, мыны олор тургуза ла кӧрӱп ийер.\\nОл баштапкы туштажуда бис 10 минут кире куучындашкан болорыс, оноҥ кӧп эмес, је оныҥ, облисполкомныҥ председатели болуп, меге берген сурактары бу кижини сӱрекей јакшы кӧргӱскен. Сурап билери – база тегин керек эмес эмтир. Куучыныста Михаил Васильевич бойы билер эмезе уккан керектерди чокымдап сурап, ол керегинде мениҥ таҥынаҥ кӧрӱмим кандый болгоныла јилбиркеген ле тоолорды тӱҥдештирип кӧрӧр шӱӱлте айткан. Је эҥ ле тыҥ кайкатканы – келер кышка белетениш керегинде кандый јетирӱлер келип турганын сураганы.\\nНениҥ учун ол эрмек-куучын эмдиге јетире санаамда сӱрекей јакшы арткан? Бу јуукта ла бойыма ачтым: бу кире јамыда отурган башкараачы кижи мениҥ ижимле чыннаҥ јилбиркеген, ижимди јаан учурлу деп чотогон ло бойыныҥ мындый кӱӱниле јаҥныҥ ижинде мен ого тегин эмес кижи болгонымды кӧргӱскен. Сананзам, партийный ишке јаҥы келген ӧскӧ дӧ ишчилерге ол мындый ок кӱӱндӱ болгон. Текши алар болзо, бу – ол ӧйлӧрдӧ «кадровый политика» деп адап турган неме болгон. Михаил Васильевичле баштапкы ол туштажу мениҥ салым-јӱрӱмим канайда барарына јаан камаанын јетирген деп айдар эдим ле ӧйлӱ-ӧйинде эдилген јӧмӧлтӧ учун мен эмдиге јетире ого быйанду јӱредим.\\nПартияныҥ обкомыныҥ јурт ээлем бӧлӱгинде иштеген кийнинде, мени Кӧксуу-Оозы аймакта райкомныҥ 2-чи качызы эдип ийгендер. Бу иште баштапкы јаан ченелте Петр Суховтыҥ адыла адалган совхозтогы јеткер-тӱбек болгон. Бу керек кичӱ изӱ айда, кыра ижи тӱгенгениле колбой ӧткӧн байрамда болгон. Улус совхозтыҥ тӧс јуртынаҥ айлына, Кујурлу јаар, эҥиргери јанып јаткан. Кадынды кечерге кемеге отурарда, караҥуй кире берген ле сууныҥ ортозында кеме аҥданган, ондо дезе 16 кижи…\\nТӱнде айлыма Кујурлудаҥ телефон согуп, тӱбек болгонын јетиргендер. Эртен турага јетире Кадынныҥ јараттарыла базып, суу апарган улусты бедирегенис. Ол эҥирде не болгонын айдарга да коркышту, эзен јӱк ле тӧрт кижи арткан. Јурттыҥ ончо улузы ыйлаганын качан да ундыбазым. «Биске кӱр тудуп бер!» – деп, улус мени сураган ла тудар болуп сӧзим бергем.\\nЭртен тура Михаил Васильевичке телефон согуп, айалганы јетиргем. Кемеде балдар болгон бо деп, ол сураган. Болгон, тӧрт бала корогон деп айткам. Кӱрди тударга белетеништи баштаарга јараар ба деп сурагам. Ол јараду берген ле ээчий ле јылда бис кӱр туткан јерде тушташканыс. Михаил Васильевич јаҥыскан келген. Областьтыҥ ээлемдериле ол јаантайын јаҥыскан јӱретен. Айткан немени ӱзе бойы бичийтен. Ончо улус билип јӱрзин деп айдадым: Тӱҥӱрде кӱр оныҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында тудулган. Бис аймакта таҥынаҥ ӧйисти карамдабай, бу кӱрди тударында акча иштеп аларын кичеебей турушканыс, је кӱр учун таҥынаҥ карууны Михаил Васильевич бойына алынган ла Кујурлуныҥ улузы мыны ундыбаган.\\nТӱҥӱрдеги ферманыҥ управляющийи Николай Васильевич Лямкинди адаар кӱӱним бар. Ол ишти тӧзӧп баштап билер кижи деп санаамда арткан, кӱрди тударында биске сӱреен тыҥ болушкан. Оныҥ фермада да ижи јакшы ӧткӧн. Је јилбилӱзи не дезе – кӱр тудулган кийнинде улустаҥ ачынышту шӱӱлтелер угулып башталган. Јаҥы кӱрле Кадын-Бажы-Ӱч Сӱмер, Кујурлуныҥ кӧлдӧри, Ак Кемниҥ ӧзӧги јаар туристтер урулып келер деп кем бодогон. Рериховецтер, кӱнчыгыш јӱзӱн-башка культураларды јаҥдагандар табылып келген. Јурттыҥ јаҥжыгып калган амыр-тыш јӱрӱминиҥ аайы бузулган. Бу јерге Михаил Васильевич такып келерде, мен оныла кожо јӱрген болгом, облисполкомныҥ председатели нени айдары ончо улуска јилбилӱ болгон.\\nЈайыла канча туристтер келип турганын, кажы јердиҥ улузы болгонын, бисте нени кӧрӧргӧ јилбиркегенин ол јазап сурап уккан. Мен туштажуда јербойыныҥ улузын ајыктап, кандый да ӧйдӧ олорды таныбай баргам. Јуукта ла «туш улуска» кыртыштанган чырайлар болгон – эмди дезе башкараачыбыска тӧрӧл јери керегинде оморкодулу куучындап тургандар. Кӧрӧр болзо, бистиҥ ар-бӱткенис ончо улуска јилбилӱ. Јаҥыс та ар-бӱткен эмес. Кӧп туристтерди алтай калыктыҥ јадын-јӱрӱми, албатыныҥ культуразы јилбиркеткен. Гран ары јаныныҥ улузыла эрмектежер ченемел табылган.\\nМен сананзам, бистиҥ тергееде туризм ӧзӱмдӱ болорын Михаил Васильевич ол ӧйлӧрдӧ билип турган. Јербойыныҥ улузыла куучындажып, туризмде јакшы акча иштеп алар аргалар барын ол куучындаган ла келер республиканыҥ эҥ баштапкы турбазаларыныҥ бирӱзи шак Кујурлуда ачылганы тегиндӱ эмес. Меге дезе Кӧксуу-Оозы аймакта иштеген калганчы јылдарымда Ак-Кемде ороондор ортодогы баштапкы альплагерьдиҥ ачылтазында туружар, телекейлик јарлу альпинисттерле, темдектезе, Эдуард Мысловскийле, Валентин Граковичле туштажар ырыс келишкен. «Сибирьдиҥ Швейцариязыныҥ» келер магын Михаил Васильевич туку 80-чи јылдарда билип, јербойыныҥ улузын экономиканыҥ бу бӧлӱгиле јилбиркеткен деп сананадым.\\nТуризм бӧлӱкте эмдиги «тал-табышту ӱлекерлерди» ол канай кӧрӧр эди? Билбей турум, је элдеҥ озо ол ј��рбойыныҥ эл-јоныныҥ экономикалык јилбӱлерин кичееринде алаҥзыбай јадым. Тӱҥӱрдеги фермада Николай Васильевич Лямкин турушканыла ӧткӧн бистиҥ эрмек-куучыныс шак бу керегинде болгон.\\nОл јылдарда Кӧксуу-Оозы аймак мелиорацияны эрчимдӱ ӧскӱрген. Бистиҥ парламенттиҥ ле башкаруныҥ Алтайский крайдаҥ чыгары јанынаҥ јӧби јазап сананбай, кӧндӧлӧҥгӧ эдилген деген эмдиги куучындарды уккамда, Туулу Алтайда јурт ээлемди ӧскӱрери јанынаҥ Карамаев тушта талдалган ууламјыны темдек эдип айдадым. Малга азырал белетеерин бойында тӧзӧӧри – оныҥ ижиниҥ турултазы. Туштажуларда ол јурт ээлемниҥ ишчилерин керектӱ азыралды бис бойыс белетеп алар аргалу деп бӱдӱмјилейтен. Малга туурартынаҥ садып алып турган азырал баалу болгон, оныҥ учун областьтыҥ башкартузы јуртээлемчилерди бу керектеҥ мойноорына кычырган. Бу тургускан амадуга Карамаевтиҥ командазы јеткен деп айдар аргам бар.\\nОблисполкомныҥ башкартузына келердеҥ озо Михаил Васильевич јурт ээлемниҥ башка-башка бӧлӱктеринде иштеген ле анчада ла јаан ченемел Кош-Агаш аймактыҥ райкомыныҥ 1-кы качызы болуп турарда јуулган. Бийиктей јаткан бу аймакта мелиорацияны ӧскӱрери Кӧксуу- Оозы аймакла бир ӧйдӧ башталган. Бу ууламјыда јеткен једимдеристеҥ јаҥырта тӧзӧштиҥ кийниндеги јылдарда мойноорго келишкени сӱрекей ачу. Телекейде кайда да јурт ээлем «рыноктыҥ јолыла» ӧзӱп барбай јат – јаҥыс ла бистиҥ бараксан-реформаторлорыс учы-бажы јок ченелтелер ӧткӱрерге тидинген ле олор ончо једимдеристи бузуп салган.\\nБис азырал белетеер цехтерде керектӱ јазалдарды тургусканыста, ӧлӧҥниҥ кулурын белетеер агрегаттарды ченеер иштер ӧткӱргенисте, јаҥжыккан силосты ла сенажты белетегениле коштой каргананы ооктой кезип, оноҥ азырал белетеер ишти баштап турарыста, Михаил Васильевич ээлемдерге келип, иш канайда ӧткӧнин бойы кӧрӱп туратан.\\nТегин ӧлӧҥниҥ ордына малга витаминдӱ гранулдар берери кӧп малчыларга кайкал болгон. Ишке јаҥы технологияларды кийдирери јанынаҥ бис ол ӧйлӧрдӧ гран ары јаныныҥ фермаларынаҥ бир де артпай туратаныс. Ӱзеери айткажын, 1 литр солярканыҥ баазы 2 акча болордо, АВМ-ды тузаланган цехтердиҥ ижи экономикалык та јанынаҥ турулталу болгон, мындый азыралдаҥ малдаҥ иштеп алган продукцияныҥ чыҥдыйы дезе јӱк ле бийиктейтен.\\nМихаил Васильевич тургузылган амадуларга једерге улусты бириктирип билер кижи болгон. Башкартуныҥ орто кеминде кандый бир ишчи једимдӱ иштегенде, ӧрӧлӧй иштеп барар шӱӱлте айдатан. КПСС-тыҥ Алтайский крайкомы кадрлар јанынаҥ ишти бистиҥ областьтыҥ ичинде ӧткӱрбезин јакшы оҥдоп, ол иштиҥ кандый ла бӧлӱктеринде јайалталу башкараачыларды бедирейтен ле табатан. Бистиҥ тергееде кадрлар јанынаҥ суракты крайдыҥ парторганизациязыныҥ турчыларын областька иштеерге ийип аайлаарга Барнаул темигип калган болгон ло кӧп саба учуралдарда ижин толо бӱдӱрип болбогон бурулу улусты «таскадуга» аткарып туратаны ачу.\\nКадрлар аайынча иште улуска бӱдӱмји эдери, јерине отургадый конкуренттер, анчада ла «заговорлор» эмезе «кара ийделердиҥ» куурмакту амадуларын кӧрбӧзи сӱрекей јаан учурлу. Тергеелик јаҥныҥ эҥ јаан јамылу улузы аймактагы башкараачыларга бӱдӱп иштезе, иштиҥ турултазы иле кӧрӱнет. Бистиҥ Кӧксуу-Оозы аймакта да мындый болгон. Кујурлуга государстволык электројеткилдешти бис Јабаганнаҥ, Экинурдаҥ ла Кӧксуу-Оозы јаар барган јолдо турган ӧскӧ дӧ јаан јурттардаҥ озо канайып экелгенис деп, кӧп улус кайкап туратан. Мында кандый да јажыт јок: керектӱ документтерди бис арткандарынаҥ озо табыштырганыс ла облисполком бистиҥ кӱӱнисти кӧргӧн.\\n80-чи јылдардыҥ башталарында ЛЭП-тиҥ эмиктери ӧдӧтӧн јерлерди арчып јазаганыс јакшы санаама кирет. Бойыстыҥ таҥынаҥ ӧйисти карамдабай иштегенис. Кӧп керектӱ јазалдарды бойыста белетегенис. Бу ончо иштерде јербойыныҥ эл-јоны эрчимдӱ турушкан, олорго јозокты дезе райисполкомныҥ председатели болгон Кыйгасов кӧргӱзетен: улусла кожо агаш ортозында јолдор јазап, оныҥ малталу иштегенин мен бойым кӧргӧм лӧ бу ундылбайтан темдектер. Аймактыҥ тӧс јериниҥ јуугындагы кырда телеретрансляторды база јонло кожо тутканыс. Ол ло јылдарда Кӧксуу-Оозында балдардыҥ «Сказочный городок» деген јаан сады, культураныҥ јаҥы байзыҥы тудулган. Кубулталар кӧстиҥ алдында ла ӧдӧтӧн, кажы ла јыл јаҥы тудумдар ишке табыштырылатан.\\n1984 јылда мен М. В. Карамаевтиҥ таҥынаҥ кычырузыла партияныҥ Кӧксуу-Оозы аймактагы райкомынаҥ облисполкомныҥ председателиниҥ јурт ээлем аайынча ордынчызыныҥ ижине келгем. Михаил Васильевичтиҥ јакыганыла партийный иште иштеп баштаганымнаҥ ала 10 јылдаҥ эмеш ле ажыра ӧй ӧткӧн лӧ меге ол ӧйдӧги автоном областьтыҥ бӱткӱл агропромышленный комплексин башкарар јаан бӱдӱмји эдилген.\\nБойыныҥ ӧйинде облисполкомныҥ председатели болгон Чет Кыдрашев бир канча чыдуларды край кеминеҥ областька табыштырар баштаҥкай эткен. Ол тушта Алтайский крайдаҥ чыгары керегинде куучын да јок болгонын айдар керек. РСФСР-дыҥ башкарузыныҥ председатели В. И. Воротниковко ийген самарада бистиҥ тергеениҥ јӱк экономикалык јилбӱлери керегинде айдылган. Јӱк бир темдек айдайын: бистиҥ башкараачылар јурт ээлемниҥ башкартузына бир миллион салковой акча чыгарары јанынаҥ Москвада јӧптӧжип алган болзын. Је ол акча биске јаҥыс Барнаул ажыра келер аргалу болгон, крайдыҥ башкартузы дезе областьты чӧлдиҥ тегин ле аймагы кире кӧрӧтӧн. Оныҥ учун адалган миллионноҥ биске, јакшы ла болзо, 300 муҥы једижетен. Мындый керектер улустыҥ бойыныҥ јериниҥ јилбӱлерине иштеер кӱӱнин јандыратан ла областьтыҥ ӧзӱмине буудак болгон. Мен иш керегинде эмес, башкартуныҥ чыҥдыйы керегинде айдадым.\\nОблисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп эки јыл иштеген кийнинде, мен јурт ээлем аайынча Алма-Атада ӧткӧн текшисоюзный јуунда турушкам ла ��гропромышленный комбинаттар тӧзӧӧри керегинде баштапкы ла катап куучын ондо ӧткӧн. Бу шӱӱлтени эткендер СССР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла кӧнӱ иштеерге кычырганы меге јараган. Внешторгбанкта чоттор ачып, јаҥы АПК-лар ороондор ортодогы јӧптӧжӱлерле иштеери, тышэкономикалык ижин ӧскӧ ороонныҥ акчазын тузаланып ӧткӱрери темдектелген. Јанып келеле, бу керегинде Михаил Васильевичке куучындаарымда, бистиҥ баштаҥкайысты ол тургуза ла јӧмӧгӧн.\\nБастыра Советский Союзта 15 АПК тӧзӧлгӧн, олордыҥ бирӱзи бисте, Туулу Алтайда. Учурыла кӧрзӧ, Чет Кыдрашевти отставкага ийгенинеҥ 15 јылдыҥ бажында, јаҥырта тӧзӧштиҥ башталарында, бис бу кижиниҥ айткан ла ижинеҥ чыгарган шылтак болгон шӱӱлтезин јӱрӱмде бӱдӱрип баштаганыс. «Горный Алтай» деген агропромышленный комбинатты тӧзӧгӧни бистиҥ тергеениҥ бастыра јуртээлем бӧлӱгин јаҥныҥ крайдагы органдарыныҥ ӧткӱре јаан ајару-кичеемелинеҥ чыгарган ла экономикалык јайым, бойы башкарынып иштеер арга берген. Бисте аҥдар тударын ӧскӱрери кандый айалгада болгонын, орляк деген чилгемди Японияга канча кире садып турганысты, мӧтти, алтай сырды гран ары јаар садары канайда тӧзӧлгӧнин, пантокринди ле «Горно-Алтайский» деген ады јарлу бальзамды эдип чыгарарын элбедерге не эдилип турганын јӱк Москва шиҥжӱлеер аргалу болгон.\\nБистиҥ тергееде јурт ээлемди ӧскӱрерине јакшынак аргалар барын бис, хозяйственник болгон улус, Михаил Васильевичле кожо јакшы оҥдоп турганыс. Је Гайдардыҥ реформалары ончо једимдеристи кыра чийип таштаган. «Горный Алтай» АПК-ныҥ ижи 1992 јылда токтогон ло республикабыста јуртээлемдик бастыра бӧлӱктиҥ ӧзӱми, ас ла эдип ал-за, онјылдыкка токтоп калган.\\nОблисполкомдо иштеп тура, мен Михаил Васильевичтеҥ кӧпкӧ ӱренгем. Ол тӧс тепсеҥниҥ јанында турада јаткан ла эртен тура кала ичиле базып јӱрерин сӱӱйтенин билер болгом. Каланыҥ оромдорында эртен тура 6 саат киреде улус оны јаантайын кӧрӧтӧн. Михаил Васильевич јаантайын автовокзалга, оноҥ ары Мебельныйга јетире эмезе Ленинский оромло «Гардинкага» јетире јойу базатан. Облисполкомныҥ планеркалары ӧйинде дезе городтыҥ башкартузынаҥ сӱрее-чӧпти јуунадары эмезе оромдордо карды арчыыры, улус баскан јолдордыҥ айалгазы ла улустыҥ тураларыныҥ чеден-дери керегинде, чокым темдектер айдып, сурайтан. Калада айалганы ол городтыҥ јаандарынаҥ артык билгени јарталатан, нениҥ учун дезе јойу базып, улусла куучындажатан кижи болгон.\\nОл јаркынду, санаа-сагышта артар кижи болгон. Облисполкомныҥ ончо председательдеринеҥ бу јамыда ол эҥ узак – 17 јыл иштеген. Оноҥ озо Чет Кыдрашев бу јамыда 12 јыл отурган. Бюрократиялык сайгактардыҥ илмегине кирбеген болзо, Михаил Васильевич мынаҥ да узак иштеер эди. Ол ончо немени кокыр-каткылу кӧрӧр, улустыҥ јакшы јанын баалап, једикпестерин ӧткӱрип билер кижи болгон. Оны мен алтай интеллигенцияныҥ чын адазы болгон деп айдар эдим. Лазарь Кокышевтиҥ, Борис Укачинниҥ, Аржан Адаровтыҥ, Јыбаш Каинчинниҥ ле ӧскӧ дӧ кӧп бичиичилердиҥ ле поэттердиҥ јайалтазы оныҥ ајарузыныҥ ла јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында чечектеп јайылган. Једикпези јок кижи бар эмес, олор кезикте кандый бир кылык та эдип ийетен ле Михаил Васильевич «таскаду иш» те ӧткӱрип туратан. Поэт Лазарь Кокышевтиҥ корогоны ого таҥынаҥ бойына јаан коромјы ла ачу-тӱбек болгон, олор бой-бойына јуук, оҥдожып јӱрген улус болгон. Михаил Васильевич бойы јакшынак ӱлгерлер бичийтен ле, башкараачы болбогон болзо, кем болорын кайдаҥ билер.\\n1987 јылдыҥ кочкор айында агрокомбинаттыҥ иш-керектери аайынча Кош-Агаш аймакка барып јӱргеним санаама кирет. Ол ӧйлӧрдӧ Калининниҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели болуп Ауельхан Джаткамбаев иштеген. Мениҥ келеримди сакып алала, ол тарый Акталдагы школды барып кӧрӧк деген. Ол резин сопокторлу болгонын кӧрӱп кайкагам – тышкары тыҥ сооктор турган. Школго келзеес, ондо балдар ончозы резин сопокторлу. Кезик класстарда кажыкка јетире суу турган. Культураныҥ байзыҥына барзаас, ондо база мындый ок. Бу сурактыҥ аайына ылтам чыгар керек болгон.\\nКалага једип келеле, Михаил Васильевичке барып, кӧргӧнимди куучындагам. Колхозтыҥ тӧс јуртын ӧскӧ јерге кӧчӱрер шӱӱлтени агрокомбинат кеминде јӧптӧгӧнис. Облисполкомныҥ председатели бисти бу суракта јӧмӧгӧн. Ээчий јылда одоштой јаткан Монголияныҥ Байан-Ульгий аймагыныҥ строительный организацияларыла јӧптӧжӱ тургусканыс, «Горный Алтай» АПК тышэкономикалык иш ӧткӱрер тап-эриктӱ болгон. Иштеер улусла, стройматериалдарла јеткилдешти монгол јаны бойына алынган. Јаҥы јуртты тудар јер узак талдалбаган, ӱлекер эки айга белетелген ле јастыҥ учында тудум иштер башталган.\\nЈурт јаҥы јерге кӧчкӧни јаан байрам болгон. Олордыҥ болужы јогынаҥ тоолу айларга мындый јаан суракты бӱдӱрип чыкканыска Барнаул бӱтпей турган. Бистиҥ тергее таҥынаҥ бойы башкарынып ӧзӧргӧ белен болгонын бу темдек база катап керелеген.\\n1988 јылдыҥ кӱчӱрген айында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессиязында М. В. Карамаевтиҥ айткан куучыны јарлу. Россияныҥ парламентиниҥ трибуназынаҥ ол бистиҥ тергеениҥ эл-јоныныҥ кӱӱн-санаазын чыгара айткан. Је Москвага ол угулбаган. Отставкага чыккан кийнинде мениҥ иштеген кыбыма кирип: «Коньяк бар ба?» — деп сураганы санаама кирет. Михаил Васильевич аракыга тартылбас кижи болгонын мен билер болгом. Бу учуралда ол кырлу стаканга уруп бер деп сураган, ичип ийеле, стаканды столго тургузып, алаканыла јапкан. Мен коньякты столдоҥ јуунадып салгам, бир эмеш унчыкпай отурганыс, оноҥ Михаил Васильевич айткан: «Болушкам олорго, болушкам… Олор дезе мени эмди кӧрӧр дӧ кӱӱни јок». Јербойыныҥ чиновник-карьеристтери керегинде айдып турган не. Иштеҥ чыкканына ол сӱрекей санааркап, барар јерин таппай турган. Бир катап менеҥ кандый бир иш сураган. Бис ого экономикалык сурактарла советниктиҥ јамызын берерге сананганыс, је јуук тӧрӧӧндӧри мыны кезем јаратпаган: ӧй ӧткӧн соҥында бу улустыҥ чынын мен оҥдогом – мындый кижи јӱк оныҥ кемине турар јамыда артар аргалу болгон.\\nИштеер эр чыдалы толо, пенсияга чыгарга эки јыл арткан ӧйдӧ ол бастыра керектердеҥ туура арткан, јаҥ дезе оныҥ отставкага барганын кӧрбӧӧчи болгон. Бистиҥ тергееге эткен бастыра јакшызын ла једимдерин биле тура, ого, бастыра улуска чылап ок, ол ӧйдӧги совет акчала 132 салковой пенсия темдектеген. 80-90 јылдардыҥ белтириндеги ӧй кызалаҥду болгон, бу кире пенсия коммунал јеткилдештерди де тӧлӧӧргӧ јетпес. Мындый бийик тоомјылу кижиниҥ пенсиязына таҥынаҥ кожулта эдери јанынаҥ мен республикан парламентке баштангам, је бу сурак кӧрӱлбей арткан. Бистиҥ башкаруныҥ турчыларыла јӧптӧжип, бюджетке кийдирбей, депутаттар јогынаҥ бис Михаил Васильевичтиҥ пенсиязын бийиктеткенис.\\nРСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ јамызы Михаил Васильевич Карамаевте артып калганын, ол эзен јӱрерде, јаҥ эске алынбаска кичеенетен. Булгакту ӧйдӧ јаҥы јаҥдарга рангтар керегинде табельдерди јаҥырта кӧрӧргӧ бош јок болгон ло салымныҥ бергениле Михаил Васильевичтиҥ ады-јолы совет Россияныҥ эҥ артык башкараачыларыныҥ тоозында јажына арткан.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 1-кы председатели","num_words":4310,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":29675.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Эмдештиҥ чыҥдыйын бийиктедерине ууландырылган - altaicholmon\\nЭмдештиҥ чыҥдыйын бийиктедерине ууландырылган\\nАР-дыҥ ТФОМС-ыныҥ директоры О. Корчуганова тергеелик фондтыҥ ижиниҥ тӧс ууламјылары керегинде куучындайт\\nАлтай Республиканыҥ ТФОМС-ыныҥ директоры Ольга КОРЧУГАНОВАЛА кыйалта јогынаҥ медициналык страхованиениҥ республикан тергеелик фондыныҥ ижиниҥ тӧс ууламјылары аайынча ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турус.\\n—Ольга Алексеевна, бистиҥ ээчиде туштажуда кыйалта јогынаҥ медициналык страхованиениҥ республикан тергеелик фондыныҥ ижиниҥ тӧс ууламјылары аайынча јуук ӧйдӧ Слер бӱдӱрерге турган иштер керегинде куучындап берзеер?\\n—Бу јанынаҥ пландар менде јеткилинче. Бистиҥ республикада кыйалта јогынаҥ медициналык страхованиениҥ субъекттери ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеериниҥ бир кезик эп-аргаларын јарандырары керегинде сурак туку качаннаҥ бери туруп јат. Учурыла, ӧйиле эҥ ле тӧс ууламјы деп, стационарный ла тӱште эмденериниҥ стационарыныҥ айалгаларында медициналык болуш учун тӧлӧмир акча тӧлӧӧрине оорулардыҥ клинико-статистикалык группаларын (мынаҥ ары—КСГ) тузаланып кӧчӧрин темдектеер керек. Оорулардыҥ КСГ-зы—медициналык болуштыҥ бир бӧлӱк-профилине, диагностиканыҥ ла оору улусты эмдееринниҥ эп-сӱмелерине, орто ресурсоемкостько (баазы, чыгымдардыҥ структуразы ла тузаланып турган эп-аргалар) келижип турган ла тӱҥей оорулардыҥ группазы.\\nМедициналык болуш учун тӧлӧӧриниҥ бу эп-сӱмези ле ого нениҥ учун кыйалта јогынаҥ кӧчӧри керегинде кыскарта куучындап ийейин.\\nБистиҥ ороондо су-кадыкты корыырында эмдеш-диагностикалык керектиҥ клинический ле экономикалык тӧзӧлгӧлӧрин бириктирип турган, стационарный ла тӱште эмденериниҥ стационарында КСГ аайынча медициналык болушты акча-манатла јеткилдеериниҥ эп-сӱмезин тузаланарына кӧчӧри канча јылга улалып келген. Медициналык болуш учун тӧлӧӧриниҥ бу эп-сӱмези диагностиканыҥ ла оору улусты эмдеериниҥ бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган технологияларын тузаланарына камаанын јетирет, пациенттердиҥ маршрутизациязын јарандырарына јилбӱ тӧзӧйт, эдилген медициналык јеткилдештердиҥ ууламјыларын јарандырат. Онызы медициналык болуштыҥ чыҥдыйын бийиктедерине, республиканыҥ албаты-јоны медициналык болушты элбеде аларына экелер.\\nМедициналык болуш учун тӧлӧмир акчаны КСГ-га тӧзӧлгӧлӧнип тӧлӧӧрине кӧчӧри бистиҥ республиканыҥ јеринде 2017 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала башталган. Jартап айтса, бу ӧйдӧҥ ала эдилген медициналык болуш учун тӧлӧмир акча тӧлӧгӧни керегинде КСГ аайынча тӧзӧлгӧн счетторды ла счеттордыҥ реестрин медицинаныҥ организациялары страховой медициналык организацияларга ла Тергеелик фондко табыштырар. Медициналык болуш учун КСГ аайынча тӧлӧӧрине кӧчӧр тушта медициналык организациялардыҥ акча-манат јанынаҥ јеткилдежиниҥ кеми канча кире болорын Тергеелик фонд озолондыра чоттоп, эмчиликтер аайынча госпитализацияныҥ структуразын быжулай шиҥдеп кӧргӧн.\\nАнайда ок ӧдӱп јаткан јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде мен Москвада Кыйалта јогынаҥ медициналык страхованиениҥ федерал фондыныҥ председатели Наталья Стадченколо иш аайынча тушташкам. Туштажу ӧйинде Тергеелик фондтыҥ 2016 јылдагы ла 2017 јылдыҥ 5 айыныҥ туркунына ижиниҥ уч-турулталары шиҥделип кӧрӱлген. Федерал фондтыҥ председатели бистиҥ ижисти јакшы деп темдектеген ле медициналык болуш учун КСГ аайынча тӧлӧӧрине 2017 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала кӧчӧри јӧптӧлгӧн.\\n— КСГ-га тӧзӧлгӧлӧнип, медициналык болуш учун тӧлӧмир акча тӧлӧӧриниҥ јакшызы незинде?\\n—Бу эп-арганыҥ јакшызы незинде дезе, КСГ аайынча тӧлӧӧриниҥ тӧс ээжизин јӱрӱмде тузаланып бӱдӱреринде: тӧлӧмир чындык болор, јартап айтса, кеми јаан медициналык болуш эткени учун, оныҥ уурын-чӱмдӱзин ајаруга алып, кеми јаан акча тӧлӧӧр. Диагностиканыҥ эп-сӱмелери јанынаҥ башкаланып турган тӱҥей ооруларды эмдегени учун тӧлӧйтӧн акчаныҥ кеми башкаланып јат. Онызын бир темдек ажыра јартап ийейин: јаҥжыккан эп-сӱмеле кескен аппендицит учун кыйалта јогынаҥ медициналык страхованиениҥ чодыла КСГ аайынча тӧлӧгӧн акчаныҥ кеми, видеоэндоскопический технологияларды (эл-јон оны пароскопический операция деп билер) тузаланып эмдегенине ��ӧрӧ, јабыс болор. Андый операциялар јаҥыс ла республикан эмчиликте эмес, је анайда ок кезик аймактардыҥ да эмчиликтеринде ӧткӱрилип турганын ајаруга алза, арткан эмчиликтерге, эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган эмдеш-диагностикалык јазалдарды ла эп-аргаларды тузаланып, медболушты бийик чыҥдый кеминде ӧткӱрерине јӱткӱӱрине јилбӱ болор. Анайда ок оорыган улус стационарда јадар кӱндердиҥ тоозы астайт, улустыҥ су-кадыгы орныктырылары тӱргендейт, ӧскӧ оору улустыҥ госпитализациязына јерлер тӱрген јайымдалат, улуска јаҥыс ла видеоэндоскопический операциялар эдери эмес, је анайда ок эмдештиҥ ӧскӧ дӧ озочыл эп-аргаларын тузаланары јеткилделет.\\nОго ӱзеери КСГ-ныҥ модели эмдеш канча кире ӧйдиҥ туркунына ӧдӧрин шиҥжӱде тударын темдектебейт. Эҥ ле учурлузы—эмдеш эмезе операциялар јакшы ӧтсин, бастыра диагностикалык шиҥжӱлерди бӱдӱрери.\\nМедициналык болуш учун тӧлӧмир акча тӧлӧӧри аайынча алдында ӧйдӧ тузаланылган эп-аргалар эмдештиҥ ӧйи јанынаҥ ӧскӧ ууламјыларлу болгон. Оныҥ да учун оорыган кижини чокым кандый да ӧйдиҥ туркунына эмдеп, јаттыргызар керек болгон. КСГ аайынча тӧлӧӧри андый ээжини јоголтот.\\n—КСГ-ны тузаланары јанынаҥ телекейлик ченемел кандый?\\n—КСГ-га тӧзӧлгӧлӧнип тӧлӧӧри—телекей ичинде тузаланылып турган ла бастыразына јуук ороондордо јакшы уч-турулталарлу болгон система. Оныҥ да учун ол система Россияда тузаланарына талдалган. Тургуза ӧйдӧ Россияныҥ Федерациязыныҥ бастыра субъекттерине КСГ-ныҥ бирлик модели федерал кеминде тӧзӧлип калган.\\n—Российский модельге канча КСГ кирет?\\n—Калганчы јылдардыҥ туркунына КСГ-ныҥ модели оорулардыҥ группаларын элбедери ле кӧптӧдӧри ажыра јарандырылган. 2017 јылда стационар айалгаларда 315 КСГ ла тӱште эмденериниҥ стационарында 120 КСГ тӧлӧлип јат. Jартап айтса, бу система кӧп тоолу медициналык јеткилдештер учун тӧлӧӧриниҥ аҥылуларын ајаруга алар арга берет.\\n—Медициналык болуш учун тӧлӧӧриниҥ јаҥы системазына кӧчӧринеҥ кандый туза болор?\\n—Бу система эмчиликтер чыгымдарын чындык орныктырарына ууландырылган: эмчиликтер уур-кӱч операциялар эдип, ӧйдиҥ некелтелерине келиштирте јарандырылган технологияларды тузаланып турган болзо, андый страховой учуралдыҥ компенсациязы јаан кеминде эдилер. Оорыган кижиге медболуштыҥ профили аайынча эмдеш учун КСГ-га кӧчӧрдӧҥ озо тӧлӧгӧн акчаныҥ кеми тӱҥей болгон. Jартап айтса, эмчиликте эмдештиҥ эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган јазалдарын ла эп-сӱмелерин тузаланып, медициналык болушты бийик чыҥдый кеминде ӧткӱрерине јилбиркедиш болбогон. КСГ-ныҥ системазы дезе диагностиканыҥ ла эмдештиҥ эп-сӱмелерин јарандырарына јилбӱ болорын бийиктедет.\\n—КСГ-ны тузаланганыныҥ кийнинде кандый кӧргӱзӱлер болоры озолондыра темдектелет?\\n—КСГ-ны тузаланары госпитализацияны сакыырыныҥ ӧйин кыскартарына, эмчиликтердиҥ материально-техникалык тӧзӧлгӧзин јарандырганы ла медицинаныҥ ишчилериниҥ профессионал билгирлерин бийиктеткени ажыра эл-јонго медициналык болуштыҥ чыҥдыйын бийиктедерине, эмдештиҥ эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган тузазы јаан эп-аргаларын тузаланарына ууландырылган. Онызы оорулардыҥ, ол тоодо кижи кенек болорына экелип турган ла улус божоп турган оорулардыҥ, диагностиказын јарандырарына, кажы ла оору кижини таҥынаҥ эп-аргала эмдеерине јилбӱ болорын тӧзӧӧрине экелер учурлу.\\n—Ольга Алексеевна, јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан. Слерге ижигерде ле баштаҥкайларыгарда једимдер кӱӱнзейдис.","num_words":1741,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.146,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15707.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Национальный ӱлекерлер - altaicholmon\\nАлтай Республикада 2020 јылда бӱдӱп турган национальный ӱлекерлердиҥ тоозында «Демография», «Ӱредӱлик» ле бир канча республикан кеминде ӱлекерлер эрчимдӱ бӱдӱп туру.\\n«Демография» национальный ӱлекерге 621, 5 млн салковой чыгарылган.\\n«Эпшилерди иштедерине јӧмӧлтӧ – ӱч јашка јетире балдарды дошкольный ӱредӱле јеткилдеери» деп тергеелик ӱлекерге 2020 јылда текши тооло 207,6 млн салковой чыгарылат.\\nӰч јашка јетире балдарыла отурган 62-деҥ ас эмес энени 2020 јылда ӱредерин тӧзӧӧрине – 3,9 млн салковой. Балдардыҥ коммерческий садиктеринде 1,5 јаштаҥ ала 3 јашка јетире балдар јӱрер ӱзеери јерлер тӧзӧлгӧн – 4,4 млн салковой.\\n2020 јылдыҥ учына јетире келер јылда Горно-Алтайскта Кольцевая ором, 2\/2 деп суруда, Маймада Молодежная ором, 18-чи тура суруда балдардыҥ садиктерин тударыныҥ ӱлекер-сметный документациязы белен, госэкспертизаныҥ јарадузы алынар керек, контракттар тургузылып калар учурлу – 179 млн салковой.\\nОнойдо ок 1445 бала јӱрер 13 садик тудулып калары пландалат:\\nКош-Агаш, Чамал, Улаган, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактарда ла Горно-Алтайск калада бир садиктеҥ, Турачак аймакта – эки, Майма аймакта ӱч садик.\\nОнойдо ок 2019 јылда мындый нацӱлекерлерле иштер эдилген. «Ӱредӱлик» национальный ӱлекерге 665 млн салковой чыгарылган.\\n«Бӱгӱнги ӧйдиҥ школы» – 494,7 млн салковой.\\nКамлак јуртта 80 бала ӱренер школ тудулган – 117,5 млн. салковой;\\nКӧксуу-Оозы јуртта 275 ӱренчик ӱренер школды тудары башталган – 128,3 млн салковой.\\nГорно-Алтайск калада Заимка микрорайондо 275 бала ӱренер школды тударына – 211,1 млн салковой чыгарылган.\\nСпециалисттер ӱредерине, педагог ишчилердиҥ такып ӱредӱзине – 1 млн салковой.\\n«Точка роста» тӧс јерлерге јепселдер аларына – 29,8 млн салковой чыгымдалган.\\n2020 јылда «Ӱредӱлик» национальный ӱлекерге 586,4 млн салковой чыгарылган.\\n«Бӱгӱнги ӧйдиҥ школы» деп республикан ӱлекерге – 267,3 млн салковой.\\nКӧксуу-Оозы јуртта 275 ӱренчик ӱренер школды тударына – 171,4 млн салковой.\\nГорно-Алтайск калада Заимка микрорайондо 275 бала ӱренер школды тудары улалат – 48,7 млн салковой чыгарылган.\\nӰредериниҥ ле таскадарыныҥ ӱрен-чиктерди базовый билгирлерге ле билимдерге ӱредерин јеткилдеечи јаҥы эп-аргаларды, ӱредӱлик технологияларды кийдирерине – 3 млн салковой.\\nЈурттарда ла кичӱ калаларда ӱредӱлӱ организацияларда цифровой ло гуманитар профильдӱ текши ӱредӱлӱ тӧс лӧ ӱзеери программаларды бӱдӱрерге материально-технический базаны јаҥыртарына – 46,9 млн салковой.\\nТекши ӱредӱлӱ адаптированный тӧс программаларла иштеп турган организациялардыҥ материально-технический базазын јаҥыртарына – 7,8 млн салковой.\\n«Кажы ла баланыҥ једими» деп тергеелик ӱлекерге – 71,63 млн салковой.\\n12 школдо спортзалдарды ремонтоорына (Чаргы-Оозы, Кара-Кујур, Ӧлӧтӱ, Кеҥи, Паспаул, Иогач, Шабалин, Муны-Оозы, Чопош, Катанда, Курай, Чибилӱ јурттарда) – 24,4 млн салковой.\\nБалдардыҥ «Кванториум-04» технопаркына – 17,4 млн салковой.\\n«Кванториум» мобильный технопарк аларына – 16,9 млн салковой чыгымдалган, ол тоодо ишти тӧлӧӧрине – 2,2 млн салковой, ишчилердиҥ командировкаларыныҥ чыгымдарына – 528 муҥ салковой, расходный материалдарга – 1 млн салковой.\\nӦскӧ дӧ керектерге (тергеелик модельный тӧс јердиҥ ле муниципал опорный тӧс јерлердиҥ специалисттериниҥ квалификациязын бийиктедерине, навигаторды иштедерине техникалык јӧмӧлтӧгӧ, ӱренчиктерди естественно-билим ле технический ууламјылу ӱзеери программаларла јеткилдеерине ле о. ӧ.) – 1,7 млн салковой чыгарлыган.\\n«Балдарлу билелерди јӧмӧӧри» деп тергеелик ӱлекерге – 1,1 млн салковой барган.\\nДошкольный ӱредӱлӱ организацияларды грантла јӧмӧӧрине – 1,1 млн салковой.\\n«Цифровой ӱредӱлӱ айалга» – 229,0 млн салковой.\\nБӱгӱнги ӧйдиҥ ле јеткери јок цифровой айалга тӧзӧӧрине – 3,1 млн салковой.\\n92 школго ло орто профессионал ӱредӱлӱ 8 организацияга јепселдер аларына ла јетирерине – 225,9 млн салковой чыгымдалган.\\n«Келер ӧйдиҥ ӱредӱчизи» ӱлекерге – 1,44 млн салковой.\\nПедагог ишчилердиҥ профессионал ӧзӱминиҥ национальный системазын кийдирерине – 318 муҥ салковой чыгарылган.\\nПедагог ишчилердиҥ квалификациязын бийиктедери, ол тоодо бӱгӱнги цифровой технологияларды тузаланып, профессионал ассоциацияларда, ченемелле, эҥ артык иштерле толыжарыныҥ программаларында туружары, ишбереечилерди педагог ишчилерин ӱзеери профессионал ӱредӱге, ол тоодо стажировкаларга јилбиркедерине тартары – 679 муҥ салковой.\\nПедагог ишчилердиҥ аттестацияныҥ јаҥы системазын ченеерине туружарына – 65 муҥ салковой, педагог ишчилердиҥ профессионал узыныҥ бастырароссиялык конкурстарыныҥ тергеедеги маргыштарын ӧткӱрерине – 90 муҥ салковой барган.\\nПедагог ишчилердиҥ 70 процентинеҥ ас эмезине баштапкы ӱч јылда башка-башка бӱдӱм јӧмӧлтӧ эдерине – 295 муҥ салковой.\\n«Јонјӱрӱмдик эрчим» деп тергеелик ӱлекерди бӱдӱрерине – 3,38 млн салковой.\\nТаскадаачы-наставниктерди (добровольчествоны) ӧскӱрерине айалгалар тӧзӧӧрине – 3,3 млн салковой.\\n«Јиит профессионалдар» ӱлекерди бӱдӱрерине – 12,0 млн салковой.\\nАлтай Республиканыҥ экономиказыныҥ керексиштерине келиштире ле бӱгӱнги стандарттарды ла озочыл технологияларды ајаруга алып, бийик квалификациялу специалисттерди ле ишмекчилерди белетеерине – 12 млн салковой.","num_words":1164,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.061,"special_characters_ratio":0.204,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":19026.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јакшылык акчалу болор учурлу - altaicholmon\\nӦткӧн чаган айда Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ 2021 јылдагы баштапкы конкурсыныҥ турулталары кӧрӱлген. Бу конкурста Алтай Республикадаҥ он сегис ӱлекер јеҥӱ алган. Бӱгӱн бис слерди «Алтай Республиканыҥ «Логос» деген јонјӱрӱмдик-правовой ло ӱредӱлик тӧс јери» ассоциацияныҥ «Кичеемел» («Забота») деп ӱлекери кандый иштер бӱдӱрери керегинде айдып берейис.\\nКӧп улус эмди билер: Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ јеҥӱчилдериниҥ ады-јолдоры чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде координационный комитеттиҥ јуунында адалган. Бу јуунды Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Администрациязыныҥ башкараачызыныҥ баштапкы ордынчызы Сергей Кириенко ӧткӱрген. Конкурста эл-јонныҥ су-кадыгын корулаары, су-кадык јӱрӱмди јарлап таркадары, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ, граждандарды корулаарыныҥ сурактары ла тӱӱкилик эземди чеберлеери тӧс ууламјылардыҥ тоозында болгон. Тӧзӧӧчилердиҥ јетиргениле, болушты текши ороон ичинде коммерциялык эмес эки муҥ организация алар. Ӱлекерлерди бӱдӱрерине дезе 4,2 миллиард салковой акча чыгарылып јат. Координационный советтиҥ јуунында президенттиҥ гранттарын быјыл ком-мерциялык эмес 795 организация баштапкы ла катап алып јат деп темдектелген. Алтай Республиканыҥ јондык биригӱлери конкурста туружарга 65 угузу-заявка ийген. Олордоҥ 18 ӱлекер јеҥӱ алган. Конкурста јеҥӱ алган ӱлекерлерге текши тооло 11 миллион салковой акча чыгарылар.\\nСоциальный корулаш аайынча иштеп турган учреждениелер ороонныҥ башкартузыныҥ тургускан јакылталарын бӱдӱрерге, инновационный ӧзӱмин бийиктедерге, эмдиги ӧйдиҥ некелтезиле эл-јонго социальный болушты эрчимдӱ јетирерге ӱлекер-проекттердиҥ јеҥӱчилдериле кожо эл-јонго тузалу јаан иш бӱдӱрет.\\n«Алтай Республиканыҥ «Логос» деген јонјӱрӱмдик-правовой ло ӱредӱлик тӧс јери» ассоциация — коммерциялык эмес биригӱ, директоры Гульшахида Есболовна Сарина. Олордыҥ «Кичеемел» деп ӱлекери Кош-Агаш аймактыҥ эл-јонына пандемияныҥ ӧйинде болуш јетирип, уур-кӱч айалгаларга кирген улуска аймактыҥ јонјӱрӱмдик башкартузыла кожо болуш јетирер кӱӱндӱ. Бу ӱлекер аайынча иш-керектерди АР-дыҥ «Кош-Агаш аймактыҥ улусты социальный јанынаҥ јӧмӧӧр» казенный учреждениезиниҥ (КУ) ишчилери бӱдӱрер, јааны Бийханум Берсимбаева. «Кичеемел» деп ӱлекер ижин 2021 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала баштаган. Бу ӱлекер аайынча айлында отурган 65 јашты ашкан ӧрӧкӧндӧргӧ лӧ 18 јаштаҥ ӧрӧ кенек улуска аш-курсак ла јуугуш оорунаҥ чеберленер јазалдар салынган тӱӱнчек-баштыктар ӱлелер.\\nБийханум Берсимбаева бу ӱлекер керегинде мынайда куучындады: «Кичеемел» деген ӱлекер «Логос» деп коммерциялык эмес ӧмӧликле кожо АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта УСПН» деген КУ-зы бӱдӱрип турган ӱлекерлердиҥ база бирӱзи.\\n24254 кижи Кош-Агаш аймакта јадат\\nЭҥ баштапкы ӱлекери — «Кӧчкӱн» («Кочевник»). Мал-ашта јӱрген улустыҥ јайгы турлуларына барып, олордыҥ балдарына ӱлекердиҥ болужыла сооттыҥ ла билгирдиҥ ойындарын ӧткӱрип, ӱредӱге темиктиргендер. Оныҥ кийнинде «Ак кийис» деп ӱлекерде туружып, ундулып барган, албатыныҥ чактаҥ чакка эдинген кийисти орныктырып, келиндерди јууп, кийис базып, иш јок ӱй улус акча иштеп аларына, тӱктеҥ ойынчыктар, сувенирлер, јарангыштар јазаарына ӱреткенис.\\n2019-2020 јылдарда база бир јаан ӱлекер — ол «Кош-Агаш аймактыҥ кенек балдар азырап турган билелериле иштеери, тьютор-болушчы». 2020 јылдыҥ сыгын айынаҥ бери «Бистиҥ ајарубыс» деп ӱлекер болгон. Јаан јашту 200-теҥ ажыра кижиге аш-курсак ла оорунаҥ чеберленер јепселдер ӱлегенис. Онойдо ок бис ооруга алдырткан социшчи больничныйга јӱре берзе, олордыҥ ордына волонтерлорды иштеткенис, олор бу улуска болуш јетирер ишти улалткан. Онойдо ок бис ишке психологты алганыс, ого телефон садып бергенис, тӱни-тӱжи колбуда болуп, айылда карантинде отурган улуска психологический болушты јетирер эдип. Јурттар сайын јӱрерге бензинге, онойдо ок јалдап алган улустыҥ ишјалын тӧлӧӧрине акча-манатты база тузаланганыс. Бу бистиҥ бӱдӱрген ижис јарамыкту, улуска тузалу болгон учун «Логос» база бир грандта турушкан.\\n«Кичеемел» деген ӱлекерле бис бу ишти оноҥ ары улалтарыс. Экинчи ӱлекердиҥ акча-манадыныҥ кеми баштапкызынаҥ эки катапка кӧп.\\nПандемия оору-јобол ӧйинде анчада ла јаан јашту улус коркып, чочып, бойыныҥ су-кадыгына каршу јетирет. Коронавирус ӧйинде улустыҥ су-кадыгы чындап та чочыдулу айалгада. Мындый ӧйдӧ јаан улус бойлорыныҥ курч сурактарыла, оҥдобосторыла ӱлежер-сураар, тайанар улузы јанында јок болуп турганы карыкчалду болот. Бу айалгада эҥ ле керектӱзи ол бӱдӱмјиниҥ 8-983-327-85-77 номерлӱ телефонына сокконы болуп јат. Тургуза да болзо, ас та ӧйгӧ болзо, улус болушты алат. Олордыҥ бажына келген јӱзӱн-базын карыкчалду санаалар, јӱректи чочыдып турган куучындар таркап-јоголып калат. Карганактар токыналу санаалу, јайым сагышту отура берет. Олордыҥ чочыдулу санааларын кем де шоотпозы, оны кем де билбези, телефонло акча тӧлӧбӧзинеҥ куучындажары — ол службаныҥ база бир окылу ижи.\\nЈонјӱрӱмдик болуш јетирериниҥ документтерин јуурга волонтёрлор болужат\\nТелефон ажыра психологический болуш јетирериниҥ јаан учуры мындый:\\n— кижини текши су-кадыгына каршу јетирер чочыдулу айалгадаҥ чыгарары;\\n—санааны кӱйбӱреткен, токынатпай турган сурактарына каруу берери;\\n—кӱӱн-санааз��н бийиктедери: албатыныҥ јаҥжыгулары, билелик байрамдар, јӱрӱмниҥ јакшызы керегинде куучын ӧткӱрери;\\n—јакшыга кижиниҥ кӱӱнин буруп, сӱӱндирери.\\nОнойдо ок социальный болуш јетирериниҥ документтерин јуурга волонтёрлор болужат. 65 јашты ашкан улус кӧп улусту јерге барарынаҥ база чочыйт. «Иштиҥ ветераны», «кенек» деп статусту улуска одын-сууныҥ акчазын аларга болужар. Нениҥ учун дезе кӧп саба улус Госуслуга, электрон почта деп аргаларла тузаланып билбес. Социшчилерге југуш оорунаҥ чеберленетен эдимдер база берилет. Онойдо ок бис јаан јаштуларга ла кенек улуска болушту кей арутаар 11 рециркулятор-аппарат база алганыс, олорды улуска тузаланарга бергенис. Оныла јарым јылга јаан јашту 25 кижиниҥ билези тузаланган.\\nОнойып, айылдарында отурган улусты, олордыҥ билелерин, карантин божозо, ончо јанынаҥ кичееп, каршу, чочыду јогынаҥ кайра, озогы токыналу јӱрӱмине капшай келерине јаан иш ӧткӱрери улалар».\\nАР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта БУСПН» деген КУ-зы јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген балдарды јӧмӧӧр фондтоҥ база акча ойноп алды.\\n2020 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала јаҥар айына јетире Россияда социальный инновационный ӱлекерлер ортодо кӧрӱ-маргаан ӧткӧн. Оныҥ ууламјылары — кӱч айалгада јадып турган балдарлу билелерди кӱч ӧйдӧ јӧмӧгӧн лӧ олорго тузазы јеткен иштердиҥ ӧзӱмин улалтары. Бу кӧрӱ-маргаан јадын-јӱрӱминиҥ кеми коомой билелерди чокум сурузыла болуш јетирер деп, Россияныҥ президентиниҥ 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан 204 таҥмалу јакааны аайынча ӧдӧт. Бу мӧрӧй социальный иш бӱдӱрип турган госу-дарстволык учреждениелер ортодо ӧткӧн. Маргаанда эки ууламјы болгон:\\n«Билениҥ диспетчерлери» деп социальный службалардыҥ ижин бӱдӱрери.\\n«Оогош реабилитацияныҥ тӧс јери» деп социальный службалардыҥ ижин бӱдӱрери.\\nРоссияныҥ 60 тергеезинеҥ 157 ӱлекер-баштану эдилген. Кӧрӱниҥ баштапкы тепкижинде 156 ӱлекер турушкан. Экинчи тепкиште 75 ӱлекер арткан. Уч-турултазында 43 ӱлекер арткан. Ээжилери аайынча олор 70-неҥ ӧрӧ, 100-ке јетире балл алар учурлу болгон. Јеҥӱни 13 ӱлекер «Билениҥ диспетчерлери» деп алгандар, 30 ӱлекер «Оогош реабилитацияныҥ тӧс јери» деп ууламјыла. Ончозы 18 айдыҥ туркунына ижин бӱдӱрер молју алган. Бистиҥ Алтай Республиканыҥ туружаачыларынаҥ јаҥыс ла «Кош-Агаш аймакта УСПН» деген КУ «Элбек кӱрее» деп ӱлекериле «Билениҥ диспетчерлери» деп ууламјыга кирдилер.\\n2021 јылдыҥ кандык айынаҥ ала олор «Элбек кӱрее» деп ӱлекер аайынча Кош-Агаш аймактыҥ ичбойында ишти баштаар. Бу ӱлекердиҥ ижи керегинде Бийханум Берсимбаева мынайда куучындаган: «Баланы јӱрӱмге темиктиреринде, кижи эдип ӧскӱреринде јаан камаанын эбире турган айалга јетирет. Озо ло баштап баланыҥ кылык-јаҥы, ич-кӧрӱминиҥ ӧзӱми оныҥ ӧзӱп чыккан билезинеҥ камаанду. Биле — ол јӱрӱмниҥ тӧзӧлгӧзи, сӱӱнчизи ле кижиликтиҥ ырызы. Эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ ӧзӧрине, ӧҥжиирине јаан салтарын социальный јеткерде туруп турган билелер јетирет.\\nАйалгазы коомой билелери кӧп тергеелердиҥ тоозына Алтай Республика база кирет. Нениҥ учун дезе бистиҥ тергее 70% јуук кирелтезин федеральный бюджеттеҥ дотациялар ажыра алат. Кӧп саба улус јурт јерлерде јадат. Олор бойлорыныҥ маала ажыла, малыла азыранат. Улуста акча алар ӧскӧ јер, ишјал јок. Текши Россия ичинде, онойдо ок бистиҥ тергееде јурт ээлемде тӧзӧлип турган КФХ-ларда, СПК-ларда текши албатыга иш берер аргалар јокко јуук. Кӧп саба улус бойлорыныҥ ла малыла јадып турган учун, олорго јылдыҥ ла азырал белетеер, бойлорыныҥ малыныҥ эдин, тӱгин, сӱдин ле ноокызын садар јер бедиреер иш турат. Олорды ас баага садарга келижет. Оныҥ учун азыраган малыныҥ чыгымы там ла кӧптӧйт.\\nИш јок арткан улус ӧскӧ ишке ӱренип, бойыныҥ ижин солыыр аргалары база јок. Оныҥ учун кӧп саба улус арка-ташка барып, кузук, тазыл јууп садат, кезиктери улуска ас акчага јалданып, одын јарып, тура черетеп, будуп ла оноҥ до ӧскӧ иштер бӱдӱрет. Акчазы јок јокту-јойу улуста јадын-јӱрӱминиҥ аайын солыыр аргалары база јок. Кезик улуста одоштой јаткан јурттарга да једер аргалары јок, оныҥ учун эмчиликке оорулардаҥ эмденерге баштанбай да јат.\\nКезик улус бойлорыныҥ тӱбегинеҥ чыгар эп-арга таппай, ачу аш ичип баштайт. Аракы ичкен улустыҥ билезинде озо ло баштап балдар шыралайт. Билелерле иштеп турган органныҥ улузы бу билелерди кату ка-руузына тургузарга кезедип, кирелендирип јат. Социальный службалар билелерди ӧрӧ кӧдӱрерге, болужын јетирерге јаан иш ӧткӱрет. Је ол иш кезикте билелерге база јаман салтарын јетирет. Орустап айтса — «государственный патерналистский подход». Болуш алып турган ада-энелер муниципальный ла государстволык службалар олордыҥ билелерине болужар учурлу деп сананып јат. Бу службалар олорды јаантайын алып-кӧрӱп јӱрер учурлу деп чотогылайт. «Олор не болушпас?» – деп, балдарын бош салып, балдарын таскадарын, олорды азырап кичеерин ундып салат.\\n2020 јылдыҥ бажынаҥ ала 3-теҥ ала 7 јашка јетире, 3 јашка јетире балдар азырап турган кӧп билелер ай сайын пособие-акча алып баштаган. Социальный контракттар тургузып, база јӧмӧлтӧ акча алгылаган. Је бу акчалар кӧп саба ада-энелерге болуш болбогон, карын да аракы, «ачу-корон» алар акча табылып, балдардыҥ јадын-јӱрӱми там ла уйадап, јокту-јойу билелердиҥ тоозы там кӧптӧгӧн деп айтса, бир де јастыра болбос.\\nБисте тӧзӧлип турган КФХ-ларда, СПК-ларда текши албатыга иш берер аргалар јокко јуук\\nБу ончо ӧрӧ айдылган сӧстӧр кӧп сабазында Алтай Республиканыҥ эҥ телкем (турган јериниҥ кеми 19 845 кв. км) Кош-Агаш аймагы керегинде. Ол тӧс каладаҥ 460 км ыраагында турат, ого 11 јурт јеезе кирет, тӧс јери Кош-Агаш јурт. Албатызыныҥ тоозыла ол тергее ичинде экинчи јерде — 24254 кижи. Аймакта 6144 биле бар, олордо 8609 бала, кӧп балдарлу билелердиҥ тоозы 1899, олордогы балдардыҥ тоозы 6333. Кенек балдардыҥ тоозы 140. 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ баштапкы кӱнине јетире 64 бала азырап турган 17 билеге «Јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген, соцальный болуш-реабилитация керек», 39 балалу 10 билеге «Јадын-јӱрӱми кирелӱ» деп статус берилген. 2019 јылда 9 бала 5 биленеҥ айрыткан болзо, пандемиялу 2020 јылда билезинде чочыдулу айалгаларла колбой 11 биленеҥ 32 баланы айрып алгандар. Ол тоодо ӱч биле ада-энелик тап-эригинеҥ айрыттырган. Ол ӧйдиҥ туркунына јӱк ле бир билениҥ ада-энези оҥдолгон, сагыш алынган деп, ойто балдарын билеге алган. Балдардыҥ билелерде айалгазыныҥ каршулузы ла чочыдулузы, 2019 јылга кӧрӧ, 72% кӧптӧгӧн.\\nБилелерде чочыдулу айалгаларды астадарга, уур-кӱч айалгага кирген балдарды «Элбек кӱрее» деп ӱлекер ажыра јӧмӧп турган фондтыҥ јаратканыла, АР-дыҥ «Кош-Агаш аймакта БУСПН» деген КУ-зы тергее ичинде јаҥы «Билелик диспетчерский служба» деп социальный иш ӧткӱрерине кычырат. «Билелик диспетчер-ский службага» јаҥыс ла аймсобестиҥ специалисттери эмес, је онойдо ок социальный партнёр болуп тургандар база кирер (юристтер, врачтар, наркологтор, јурт јеезелердиҥ специалисттери, јонјӱрӱмдик ле мӱргӱӱл биригӱлердиҥ улузы, волонтерлор ло о. ӧ.) Курч сурактарына карууларды улус «Бир кӧзнӧктӧҥ» алар аргалу болор. Кандый бир суракла баштанган кижи текши ончо карууларын бир јердеҥ чыҥдыйлап угуп алар.\\n«Билелик диспетчерский служба» — ол билелердиҥ курч сурактарын бириктирген ле балдарлу билелерге болужын јетирер, ыраак јурттарда јадып турган улуска социальный болуш једимдӱ болорын некежер иш ӧткӱрер тӧс јер. Онойдо ок бу диспетчерский службаныҥ улузы јурттарга бойлоры барып, улуска кандый ла кӱч айалгадаҥ канайып чыгарын чокумдап, болуш аларына документтерин јербойында ла белетежип берер аргалу. Темдектезе, «Билелик диспетчерский служба» ыраак Белажу јуртка барган болзо, бу јурттыҥ улузы бир ле кӱнге бойлорыныҥ ончо курч сурактарын чечип алар аргалу. Нениҥ учун дезе бери Пенсионный фондтыҥ, УСПН-ныҥ, ФСС-тыҥ, ЦЗН-ныҥ ла эмчиликтиҥ ишчилери келер. Олор јербойыныҥ улузына балдардыҥ пособиезин, јаан јаштулардыҥ пенсиязын, эмезе мӧҥкӱ кӧдӱрериниҥ акчазын алар документтерди јазаар. Мындый службаныҥ тӧзӧлгӧни ада-энелерге психологический јайым берет, нениҥ учун дезе олор бойлоры документ тудунганча јӱгӱрзе, оныҥ билези кандый бир ӱлекерге эмезе социальный болушка келишпей де каларынаҥ маат јок. Ондый учуралдардаҥ улам кезик улус јамылу улусла куучындажарынаҥ да калажырап, бӱдӱнбей, чӧкӧп калат.\\nДиспетчерский службада мониторинг ӧткӱрип, билениҥ јадын-јӱрӱмин капшай кӧрӱп ийер аргалар база болор. Биледе чочыдулу айалга болзо, олор јетирӱлерди ары-бери капшай јетирип, ведомстволор ортодо колбуны тыҥыдат.\\nБилелер ортодо мониторингти кажы ла ӱч айдыҥ бажында јурт јеезелер ӧткӱрер учурлу. Кирелтезиниҥ кеми кирелӱ билелердиҥ тоозын јурт старосталар ла јурт јеезениҥ специалисттери кожо тургузар. Кажы ла катап бу тоо солунып турар. Курч сурактар тура берзе, билелик диспетчерский службаныҥ ишчизи ончо јетирӱлерди болуш јетирип турган органдарга апарып, болуш аларына камаанын јетирер. Бу службаныҥ специалисттери мобильный телефон колбуда тӱни-тӱжи болор. Кажы ла кижиниҥ баштанган сурагына удатпай ла каруу берилер учурлу. Кандый сурактарла билеге болуш јетирилгени керегинде кажы ла каруулу организация бирлик диспетчерский службага уч-турултазын јетирер. Улустыҥ сурактары ајару јок артпазына иженедис\\nБу ӱлекердиҥ ончо керек-јарактары санитарный ла эпидемиялык некелтелерди буспазынаҥ ӧткӱрилер».","num_words":3174,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22039.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ӱлӱрген ай — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nПятница, ӱлӱрген ай 1\\nСуббот, ӱлӱрген ай 2\\nВоскресен, ӱлӱрген ай 3\\nПонедельник, ӱлӱрген ай 4\\nВторник, ӱлӱрген ай 5\\nСреда, ӱлӱрген ай 6\\nЧетверг, ӱлӱрген ай 7\\nПятница, ӱлӱрген ай 8\\nСуббот, ӱлӱрген ай 9\\nВоскресен, ӱлӱрген ай 10\\nПонедельник, ӱлӱрген ай 11\\nВторник, ӱлӱрген ай 12\\nСреда, ӱлӱрген ай 13\\nЧетверг, ӱлӱрген ай 14\\nПонедельник, ӱлӱрген ай 18\\nВторник, ӱлӱрген ай 19\\nСреда, ӱлӱрген ай 20\\nЧетверг, ӱлӱрген ай 21\\nПятница, ӱлӱрген ай 22\\nСуббот, ӱлӱрген ай 23\\nВоскресен, ӱлӱрген ай 24\\nПонедельник, ӱлӱрген ай 25\\nВторник, ӱлӱрген ай 26\\nСреда, ӱлӱрген ай 27\\nЧетверг, ӱлӱрген ай 28\\nПятница, ӱлӱрген ай 29\\nСуббот, ӱлӱрген ай 30\\nВоскресен, ӱлӱрген ай 31\\nИегованыҥ кӧзи бастыра јӱрегиле Кудайга беринген кижиге ийдезин берерге, бастыра јерди ајыктап кӧрӧт (2 Лет. 16:9).\\nИегова бойыныҥ албатызын корулап турганыныҥ сӱрекей кӧп керелери бар. Сананып кӧрӱгер: бис бастыра јердиҥ ӱстине јарлап, улусты чындыкка ӱредедис (Матф. 28:19, 20). Анайып Дьяволдыҥ куурмакту керектерин илезине чыгарадыс. Ол ийде-кӱчтӱ де болзо, је бисти токтодып болбос. Оныҥ учун биске калју тындардаҥ коркыбас керек. Бис Иеговага чындык артсаас, кӧрмӧстӧр биске јаан каршу јетирип болбос. Бистиҥ кажыбыска ла калју тындарга удура туруп, Иеговага иженер керек. Анайып бис кӧп алкыштар аларыс ла Сатананыҥ тӧгӱнине кирбезис. Анайда ок кӧрмӧстӧрдӧҥ коркып, Иегованаҥ јана баспазыс. Је эҥ керектӱзи — Иеговала колбуларыс тыҥыыр. Иаков 4:7, 8-те айдылган: «Кӧрмӧскӧ удура турыгар, ол слердеҥ кача берер. Кудайга јууктагар, Ол слерге јууктаар». w19.04 24 б., 15; 25 б., 18\\n[Балдар] — Кудайдыҥ сыйы (Сар. 127:3).\\nСлердиҥ балдараар — Кудайдыҥ берген баалу сыйы, ол эмезе «Иегованыҥ энчизи». Оныҥ учун олорды корулаары — слердиҥ молјуугар. Балдарыгарды сексуальный базыныштаҥ корулаарга, слер нени эдер аргалу? Баштапкызында, сексуальный базыныш керегинде кӧптӧдӧ билип алыгар. Андый кылыкты кандый улус эдет ле олор балдарды канайып тӧгӱндеп турганын билип алар керек. Јеткер болгодый айалгаларды озодоҥ кӧрӱп турарга албаданыгар (Укаа 22:3; 24:3). Ундыбагар: кӧп сабада бала бойыныҥ јакшы билер кижизине базындырып јат. Экинчизинде, балдарыгарла ачыгынча куучындажып туругар (Јаҥ. т. 6:6, 7; Иак. 1:19). Кӧп балдар сексуальный базыныш керегинде айдарга коркып јат. Кезиги олордыҥ сӧстӧрине кем де бӱтпес деп коркыйт. Кезиги базынган кижиниҥ коркыдып салганынаҥ улам унчукпай јат. Оныҥ учун слер нени-нени сезип ийген болзогор, баланы арбанбай, ого јымжак сурактар берип, оны лаптап угугар. Ӱчинчизинде, балдарыгарды ӱредип туругар. Кем-кем олорды сыймап тударга турза, нени эдерин јартап беригер. w19.05 11, 13 б., 19—22\\nИегова улуркак кижинеҥ јескинип јат (Укаа 16:5).\\nНениҥ учун Иегова улуркак кижинеҥ јескинип јат? Нениҥ учун дезе андый кижи бойын сӱӱп, Сатана чылап бийиркенип баштайт. Сананып ийзеер де: Сатана теҥеридеги де, јердеги де ончо бар немени јайаарга Кудайга болушкан Иисусты, ого бажырып ийзин деп кӱӱнзеген (Матф. 4:8, 9; Кол. 1:15, 16). Сатана чылап бийиркенип турган улус Кудайдыҥ кӧзинде тенек деп кӧрӱнет! (1 Кор. 3:19). Агару Бичик бойыска чын кӧрӱмдӱ болорго болужат. Кижи бойын бир эмеш сӱӱринде јаман неме јок деп, Иисус мынайып айткан: «Бойыҥды сӱӱгендий, јуугыҥды сӱӱп јӱр» (Матф. 19:19). Бу сӧстӧр биске бир эмеш те болзо бойысты сананып турар керек деп кӧргӱзет. Је бу ок ӧйдӧ бойысты улустаҥ бийик тургуспас керек. Агару Бичик мынайып айдат: «Сӧс блаажарга кӱӱнзеп эмезе бийиркеп, нени де этпегер, карын, бойыгар керегинде јобош сананып, ӧскӧ улусты бойыгардаҥ бийик деп бодогор» (Флп. 2:3; Рим. 12:3). w19.05 24 б., 13, 14\\nБу телекейге эптешпегер, је санаагарды јаҥыртып, бойыгарды солыгар (Рим. 12:2).\\nКудайдыҥ Сӧзиндеги чындыкты билип алала, Иеговага иштеп баштаарга, кандый солынталар эткенигерди эске алып ийзегер. Бистиҥ кӧбизиске темигип калган јӱрӱмисти солыырга келишкен (1 Кор. 6:9—11). Иегова биске кинчектиҥ јолын артыргызарга болушканына јаан быйанду болодыс. Је биске бир де јайымжыбас керек. Бистер христиан болуп калала, уур кинчектер этпей де турган болзоос, јаман кылыкка кӱӱнзеткедий не ле немедеҥ оноҥ ло ары тууралаар керек. А тууралаарга эки алтам эдер керек. Баштапкызында, бу телекейге эптешпес керек, ӧскӧртӧ айтса, бу телекейдиҥ кӧрӱмине кирбей јадыс. Экинчизинде, санаабысты јаҥыртып, бойысты солыыр керек, ӧскӧртӧ айтса, кӧрӱмисти солып јадыс. Павел солыныгар деп сӧслӧ јӱк ле тыш јанысты солыырын эмес, је ич јанысты бӱткӱлинче солыырын айткан. Биске санаагысты солыыр керек — бу дезе кӧрӱмисти, кылык-јаҥысты, анайда ок неге кӧп тартылып турганысты солыырын кӧргӱзет. w19.06 9 б., 4—6\\nСен, о Иегова, меге болуштыҥ, мени токунаттыҥ (Сар. 86:17).\\nБис кунугып турзаас, јуунныҥ туштажулары ийде-кӱч берер аргалу. Бу туштажулар ажыра, Иегова биске болужын ла токуналын берет. Каандыктыҥ Туразында ол бистиҥ бӱдеристи бойыныҥ агару тыны, Агару Бичиги, анайда ок ишчилери ажыра тыҥыдып јат. Туштажуларда бис бой-бойысты оморкодып јады�� (Рим. 1:11, 12). София деген эје мынайып куучындайт: «Ончо кӱчтерди ӧдӧргӧ, меге Иегова ла бистиҥ карындаштык албаты болушкан. Сӱреен јаан болушты христиан туштажулар берген. Јарлап турзам, анайда ок јуунныҥ кандый бир иштерине канча ла кире кӧп туружып турзам, ончо ло кире кӱчтерди ӧдӧргӧ јеҥил болот деп, оҥдоп алгам». Слердиҥ јӱрегерге кӱч болуп турган болзо, ундыбагар: Иегова бисти кӱчтердеҥ јаҥыс ла келер ӧйдӧ айрыыр эмес, ол бӱгӱнги де кӱнде кӱчтерди ӧдӧргӧ болужат. Ол биске јаман сезимдерле тартыжатан ийде-кӱч ле кӱӱн берет (Флп. 2:13). w19.06 18—19 б., 17, 18\\nБарып, карындаштарыма айдыгар, Галилей дӧӧн барзын. Мени анда кӧргӱлеер (Матф. 28:10).\\nИисус тирилгениниҥ ле кийнинеҥ ӱренчиктериле Галилейде туштажып, олорго јаан учурлу јакару берерге сананган. Туштажуда ол ӱренчиктерине баштапкы чакта бӱдӱретен јаан учурлу иш берген. Бӱгӱнги кӱнде бистер де ол ло ишти бӱдӱредис. Иисус мындый сӧстӧр айткан: «Барыгар, ончо калыктарды ӱредигер... слерге јакарганымды ончозын бӱдӱрерге ӱредигер» (Матф. 28:19, 20). Иисус бу јакаруны ончо ӱренчиктерине берген. Бу јакару оныҥ јӱк ле 11 чындык апостолына берилбеген деп, бис кайдаҥ билерис? Эмеш сананып ийектер. Галилейдеги туштажуга јӱк ле апостолдор јуулышкан ба? Ангел ӱй улуска: «Оны анда [Галилейде] кӧрӧригер» — деп, ӱренчиктерге јетирип барзын деп айткан (Матф. 28:7). Бу сӧстӧр ончо ӱренчиктерге келишкен болор. Айдарда, бу кудайзак ӱй улус ол туштажуда база болгон болор. w20.01 2 б., 1—4\\nЈе слер телекейдеҥ эместе, Мен слерди телекейдеҥ ылгап алгамда, слерди телекей јаман кӧрӱп јат (Иоанн 15:19).\\nИисус айткан: «Слер телекейдеҥ эместе... слерди телекей јаман кӧрӱп јат». Оныҥ учун бистер истежӱлер болуп турганына кайкабай јадыс. Истежӱлер Иегованы биске алкыжын бербей турган деп кӧргӱспей јат. Бу карын, бистиҥ чындык јӱргенистиҥ керези болот! Улус Кӱчтӱдеҥ Кӱчтӱ Иегова Кудайга бажырарын качан да јоголтып болбос. Бисти кӧп улус јоголторго сананган, је олор нени де эдип болбоды. Телекейлик экинчи јуу-согуштыҥ ӧйин эске алып ийектер. Ол ӧйдӧ кӧп ороондордыҥ башчылары Кудайдыҥ албатызына јаан истежӱлер эткендер. Иегованыҥ Керечилери јаҥыс ла нацистский Германияда эмес, је Австралияда, Канадада, анайда ок ӧскӧ дӧ ороондордо токтодуда болгон. Је мындый тоолорго ајару эдип ийзеер де. 1939 јылда јуу-согуш башталып турарда, бастыра јердиҥ ӱстинде 72 475 јарчы болгон. Је јуу-согуштыҥ учында дезе, 1945 јылда, олордыҥ тоозы 156 299 кижиге јеткен. Анайып Керечилердиҥ тоозы эки катапка кӧп болуп калган! Андый неме јӱк ле Иегованыҥ болужыла болор аргалу. w19.07 9 б., 4, 5\\nОртогордо сӱӱш болзо, слерди Мениҥ ӱренчиктерим деп, ончозы танып ийер (Иоанн 13:35).\\nЭм тура слер Агару Бичикле ӱредӱ ӧткӱрбей де турган болзогор, ӱренчиктер белетеер ишке тӱҥей ле јӧмӧжӧр аргалу. Темдектезе, Каандыктыҥ Туразына баштапкы катап келген улусты јылу уткып, олорго болужарга јараар. Анайып олор слерд��ҥ сӱӱжигерди кӧрӱп, слерди чындык христиандар деп, бӱдӱмјиленип алар. Јуунныҥ туштажуларында кыска да болзо каруулар бергенигерле, слер јаҥы келген улусты бойыныҥ бӱдӱмјизин тоомјылу ла јарт эдип јартаарга ӱредип салар аргалу. Анайда ок јаҥы јарчыла кожо јарлап барзагар, ого библиялык ӱлгерлерди канайып тузаланарын кӧргӱзип берер эдигер. Анайып слер оны Христостоҥ тем алып турарга ӱредип саларыгар (Лука 10:25—28). Кезик христиандарда кӧгӱс керектердеҥ башка, ӧскӧ дӧ керектери коркышту кӧп болот. Андый да болзо, олор Агару Бичикле ӱредӱлер ӧткӱрерге ӧй табып, јаан сӱӱнчи алат. w19.07 17 б., 11, 13\\nКийнимдезин ундып, ичкеризине ууланып, амадуга... јӱткийдим (Флп. 3:13, 14).\\nАпостол Павел јединген једимдеринеҥ эмезе эткен јастыраларынаҥ улам, амадузынаҥ туура јӱре бербеген. Ол мынайып јартаган: «ичкеризине уулан[арга]» (ӧскӧртӧ айтса финишке једерге), «кийниндезин ундып» салар керек. Павелди амадузынаҥ не туура тартар аргалу болгон? Баштапкызында, иудаизмде јединген једимдери. Је Павел оны сӱре-чӧп деп кӧргӧн (Флп. 3:3—8). Экинчизинде, христиандарды истешкени учун бойын бурулаганы. Је Павел андый сезимдерине алдыртпаган. Ӱчинчизинде, Павел Иеговага сӱрекей кӧп иштенгени учун эмди амырап аларга јараар деп сананар аргалу болгон. Је ол анайып сананбаган. Павел коркышту кӧп кӱчтерге табарткан темдектезе: тӱрмелеткен, чыбыктаткан, ташла шыбалаткан, керептӱ јӱзӱп барадала чӧҥгӧн, кезикте курсакка ла кийимге јединбей јӱрген. Је андый да болзо, ол јарлаар иште сӱрекей кӧп једимдерге јединген (2 Кор. 11:23—27). Је Павел кӧп једимдерине ле кӧп кыйын-шыра ӧткӧнине кӧрбӧй, Иеговага иштееринде оноҥ ло ары јӱгӱрер керек деп билген. Биске андый ла кӧрӱмдӱ болор керек. w19.08 3 б., 5\\nСлерди бӧрӱлер ортодо јӱрер койлорды чылап ийип јадым (Матф. 10:16).\\nКӧп ака-эјелер айылдар сайын ачыгынча јарлаарга јарабас ороондордо јадып турган да болзо, јарлаар ижин токтотпой јадылар. Карын сӱӱнчилӱ јарла ӱлежерге, ӧскӧ аргалар бедиреп јат (Матф. 10:17—20). Мындый ороондордыҥ бирӱзинде јадып турган аймак кӧрӧӧчи јарчыларга бойыныҥ тӧрӧӧндӧрине, айылдаштарына, кожо ӱренип эмезе кожо иштеп турган улузына ла таныштарына јарлап кӧрзин деп айткан. Мынайып бу аймактыҥ јуундары эки јылга канча катапка кӧптӧп калган. Бистиҥ јадып турган ороондо ижис база токтодуда болордоҥ айабас. Је бис мындый тапкыр ака-эјелердиҥ теминеҥ јаан ӱредӱ алар аргалу: Иегова биске кандый ла кӱчтерди ӧдӧргӧ болужар деп, бир де алаҥзыбай, јарлаар иште эрчимдӱ туружар керек (Флп. 2:13). Анчада ла бӱгӱнги кӱнде эҥ артыгын талдап турактар, бузук јок јӱректер, улуска бӱдӱрилетен таш болбой, быйанду керектер эдектер. Ол тушта сӱӱжис там ла там ӧзӱп турза, бистиҥ буурзак Иегова Адабыс макталар. w19.08 13 б., 17, 18\\nМен аттарга отурган јалчыларды ла јалчылар чылап, јойу базып јӱрген јайзаҥдарды да кӧргӧм (Эккл. 10:7).\\nУлустыҥ кӧрӱм-санаазын ајаруга албай, јаан��айын јӱк бойыныҥ санаазын чын деп албаданып турган кижиге улус та јукпай јат. Је Агару Бичиктиҥ «килежип јӱригер, карындаштарды сӱӱгер, јымжак јӱректӱ, најылык, улуркабас санаалу болыгар» деген сӧстӧрди бӱдӱрип турган ака-эјелерге улус тартылып јат (1 Петр 3:8). Оныҥ учун биске де јобош улусла куучындажарга јарап турган болордо, улуска да, бис јобош болзоос, бисле куучындажарга јарап турар. Јобош улуска кӱчтерди ӧдӧргӧ јеҥил болот. Бис јӱрӱмде кезикте справедливость јок деп кӧрӱп турган болорыс. Сагышту ла јайалталу кижини кезикте ајаруга албай јадылар, је тыҥ ла јайалта јок кижини дезе, макка кӧдӱредилер. Је андый да болзо, ойгор Соломон каан, јӱрӱмниҥ јаман јандарын тоологончо, јӱрӱмге чын кӧрӱмдӱ болзо торт болор деп оҥдогон (Эккл. 6:9). Мындый кӧрӱмдӱ болорго, шак ла јобош болгоныс болужат. w19.09 4—5 б., 9, 10\\nАдалар, балдарыгарды... Кайракан канайып ӱреткен ле јакыган эди, олорды анайып чыдадыгар (Еф. 6:4).\\nКудайдаҥ јаҥ алган улус, темдектезе адалар, ӧскӧ улустыҥ јӱрӱми учун каруулу. Иегова адаларга билениҥ бажы болотон молју берген. Оныҥ учун адалар бойлорыныҥ балдарын ӱредип таскадар учурлу (1 Кор. 11:3). Је ада кижиге, билениҥ бажы да болзо, Иегованыҥ алдында каруулу болгонын ундыбас керек. Нениҥ учун дезе Кудайдыҥ «ады-јолынаҥ... не ле ук-тӧс бойыныҥ ады-јолын алган» (Еф. 3:14, 15). Слер, адалар, Иеговага багынып турганаарды канайып кӧргӱзер аргалу? Јаҥаарды Кудайды сӱӱндирерге тузаланып туругар. Иегованыҥ берген јаҥын чын тузаланарга албаданыгар. Анайда ок јастыралараарды алынып, слерди Агару Бичикке тайанып тӱзеткен улусты угуп туругар. Ол тушта билегер слердиҥ мынайып јобош болгоноорды кӧрӱп, слерди тооп турар. Иеговага билегерле кожо мӱргӱген тужыгарда, сезимдеригерди куучындап туругар, анайып јууктарыгар слерге Иегованыҥ болужы ла башкартузы керек болуп турганын кӧрӧр. Је эҥ учурлузы, олор слердиҥ Иеговага иштебей јӱрӱп болбозыгарды јарт кӧрӱп турар учурлу (Јаҥ. т. 6:6—9). Слердиҥ јакшы темигер — билегерге берип турган эҥ баалу сыйлараардыҥ бирӱзи болот. w19.09 15 б., 8; 17 б., 14; 18 б., 16\\n[Марк] слерге келзе, уткыгар (Кол. 4:10).\\nМарк улуска акту јӱрегинеҥ болужып јӱретен. Темдектезе, ол Павел ле Петр апостолдорло иштеп, олорго курсак-тамак алып, конор јер бедиреп, оноҥ до ӧскӧ сурактардыҥ аайына чыккан болор (Ап. ижи 13:2—5; 1 Петр 5:13). Павел Маркты «Кудайдыҥ Каандыгына болуп иштеп» јӱрген бойыныҥ болушчыларыныҥ тоозына кошкон (Кол. 4:11). Марк Павелдиҥ јуук најыларыныҥ бирӱзи болгон. Б. э. 65 јылы кирезинде Павел, Римде калганчы каруулда тужында, Тимофейге экинчи самара бичиген. Ол бу самарада Тимофейди Римге келзе, Маркты кожо алганча келзин деп сураган (2 Тим. 4:11). Павел Марктыҥ болужын сӱреен баалаган, оныҥ учун јӱрӱминиҥ калганчы кӱндеринде оны јанында болзын деп кӱӱнзеген. Марк Павелге бичинерге керектӱ немелер ле курсак-тамак экелип туратан болор. Павел јӱрӱминиҥ калганчы кӱндеринде Марктыҥ болужынаҥ улам, Кудайга чындык арткан болор. w20.01 11 б., 12, 13\\nМеге келигер (Матф. 11:28).\\nБис Иеговага акту кӱӱнистеҥ иштеерин баштапкы јерге тургузарыс деп шӱӱп алганыс. Је Иисус истежӱлер болор деп озодоҥ айдып салган да болзо, Иегова биске кандый ла ченелтелерди ӧдӧтӧн ийде-кӱчти берер деп, бис иженер аргалу. Канча ла кире турумкай болуп артсаас, ончо ло кире бӱдӱмјибис тыҥып јат (Иак. 1:2—4). Анайда ок Иегова биске ӱзе керектӱ немени берер, Иисус бистиҥ кӱдӱчи болор ло ака-эјелер бисти кӱчтердиҥ ӧйинде артыргыспас деп иженер аргалу (Матф. 6:31—33; Иоанн 10:14; 1 Фес. 5:11). Кан келип, шыралап јӱрген ӱй кижини Иисус јазып ийерде, ого ол ло кӱнде јеҥил боло берген (Лука 8:43—48). Је узак ӧйгӧ токыналу јӱрерге, ого Христостыҥ ӱренчиги болор керек болгон. Сананып ийзеер де: бу ӱй кижи Христостыҥ комудын кийип алган болзо, эмди ол теҥериде јӱрет! Ол чыннаҥ ла Христостыҥ чындык ӱренчиги болуп калган болзо, оныҥ алган кайралы эткен тайылгаларынаҥ канча катапка артык. Бистиҥ ижемјибис кандый да болзо, јерде јадатан эмезе теҥериге баратан да болзо, Иисустыҥ «Меге келигер» деген кычырту эткенине јаан быйанду болодыс. w19.09 25 б., 21, 22\\nКудай чындык, Ол эдип јӱргенигерди ле сӱӱжигерди ундыбас (Евр. 6:10).\\nЛевит деп бичиктеҥ Израильдиҥ улузы амырдыҥ тайылгаларын «быйанду болгонынаҥ улам» экелген деп айдылат (Лев. 7:11—13, 16—18). Улустаҥ мындый тайылгалар экелери некелбеген. Канайып амырдыҥ тайылгаларын улус акту кӱӱнинеҥ экелген, анайып ла Иеговага иштезин деп, бисти кем де албадабай јат. Бис ого эҥ артыгын бередис, нениҥ учун дезе оны бастыра јӱрегисле сӱӱп јадыс. Иегова миллиондор тоолу ишчилериниҥ оны ла оныҥ нормаларын тыҥ сӱӱп турганын кӧрӱп, јаан сӱӱнчи алып јат! Иегова бистиҥ јӱк ле эдип турган керектеристи эмес, је олорды недеҥ улам эдип турганысты кӧрӱп јат. Темдектезе, јажаар јаанап калганынаҥ улам Кудайга кӧп иштеп болбой турган болзогор, Иегова слерди јакшы оҥдоп јат деп ундыбагар. Слер Иеговага иштееринде кӧпти этпей турганаар деп сананып турган болорыгар. Је Кудайды сӱӱп турганаардаҥ улам бойыгардыҥ айалгагарда кӱчеер јеткенче иштеерге кӱӱнзеп турганаарды Иегова кӧрӱп јат. Кудай слердиҥ ого акту јӱрегердеҥ иштеп турганаарга сӱӱнип јат. w19.11 22 б., 9; 23 б., 11, 12\\nАалга јерге барып, эмеш тыштанып алыгар (Марк 6:31).\\nИшке чын кӧрӱмдӱ болор керек. Соломон каан агару тынныҥ болужыла мынайып бичиген: «Кажы ла немеде бойыныҥ ӧйи бар, кажы ла керекти эдетен ӧй бар». Анайда ок отургызатан, тудатан, ыйлайтан, каткыратан ла бијелейтен ӧй бар деп айткан (Эккл. 3:1—8). Эйе, биске иштеер де керек, амыраар да керек. Иисус ишке ле амырашка чын кӧрӱмдӱ болгон. Бир катап апостолдордо јарлап јӱреле «ажанарга да бош јок болгон». Ол тушта Иисус олорго бӱгӱнги ӱлгердиҥ сӧстӧрин айткан (Марк 6:30—34). Иисуста ла оныҥ ӱренчиктеринде кезикте јеткилинче амырап алатан арга болбогон до болзо, је амыраш тӱҥей ��е керектӱ деп, Иисус оҥдоп туратан. Биске кезикте амыраар керек эмезе јаантайын эдип турган ижистеҥ башка нени-нени эдер керек. Мынайып эдери неделе сайын ӧткӱрилетен суббот кӱн керегинде јасактаҥ кӧрӱнет. Бу јасакты Кудай бойыныҥ јебрен албатызына берген. Бӱгӱнги кӱнде бис Моисейдиҥ јасагын бӱдӱрбей турган да болзоос, је суббот кӱн керегинде јасактаҥ кӧп немеге ӱренер аргалу. w19.12 3 б., 6, 7\\nБир де санааркабагар (Матф. 6:31, ЈТ).\\nИегова бойыныҥ чындык ишчилерине болужар деп сӧзин берген. Оныҥ учун айткан сӧзин бӱдӱрерин бойыныҥ молјузы деп кӧрӧт (Сар. 31:1—3). Анайда ок Иегова бойыныҥ улузына болушпаза, бисти Оноҥ чӧкӧй берер деп оҥдоп јат. Ол биске ич-кӧгӱс те јанынаҥ, акча-јӧӧжӧ дӧ јанынаҥ болужарга, Ого не де чаптык эдип болбос деп сӧзин берет! (Матф. 6:30—33; 24:45). Иегова айткан сӧзин нениҥ учун јаантайын бӱдӱрип турганын ундыбай турзаас, ол бисти акча-манатка јединбей турган ӧйдӧ артыргыспас деп санааркабазыс. Баштапкы чактыҥ христиандарын сананып ийектер. Иерусалимдеги јуун тыҥ истежӱлерге табартарда, «апостолдордоҥ ӧскӧзи ончозы... јерлер сайын тозо бергендер» (Ап. ижи 8:1). Андагы христиандарга коркышту кӱч болгонын сананып ийзеер де. Олор тураларын, ижин эмезе бойыныҥ бизнезин јылыйткан болор. Је Иегова олорды артыргыспаган, олор бойлоры дезе, сӱӱнчизин јылыйтпаган (Ап. ижи 8:4; Евр. 13:5, 6; Иак. 1:2, 3). Иегова озогы чындык христиандарга болушкан болордо, кыйалта јогынаҥ биске де болужар (Сар. 37:18, 19). w20.01 17—18 б., 14, 15\\nИегова... јобош кижини кӧрӱп јат (Сар. 138:6).\\nДавид адазыныҥ койлорын айудаҥ ла карагуладаҥ корулап турарда, бу казыр тындуларды ол јӱк ле Иегованыҥ болужыла јеҥген деп оҥдогон. Јаан оборлу Голиафты јеҥип аларда, ол Кудайдыҥ болужын јарт кӧргӧн (1 Сам. 17:37). Кӱйӱнчек Саул кааннаҥ аргаданарда, оны Иегова корулап алган деп алаҥзыбаган (18 Сар., бажындагы сӧстӧр). Улуркак кижи ӱзе макты бойына алар эди. Је Давид андый кижи болбогон. Ол јобош болгонынаҥ улам ончо немени Иегованыҥ болужыла ӧдӱп чыккан деп оҥдогон. Мынаҥ бис неге ӱренедис? Биске Иегованаҥ јӱк ле болуш сураар керек эмес, је оныҥ канайып ла качан болушканын кӧрӱп турарга албаданар керек. Бис јобош болуп, ончоны эдип болбозысты оҥдоп турзаас, Иегова биске артыкташкан ийде-кӱч берип турганын јарт кӧрӱп турарыс. Иегованыҥ болужын јаантайын кӧрӱп турзаас, Кудайла најылыгыс тыҥып јат. w19.12 20 б., 18, 19\\nКанайып адазы карузыган уулын тӱзедет, анайып ла Иегова кемди сӱӱйт, оны тӱзедет (Укаа 3:12).\\nИегова бисти кӧп шылтактардаҥ улам баалап јат. Ол бистиҥ сӱӱнчилӱ јарды канайып алынганысты кӧрӧлӧ, бисти бойына јууктадып алган (Иоанн 6:44). Бис ого јууктап баштаарыста, ол до биске јууктаган (Иак. 4:8). Анайда ок Иегова бисти ӱредерге, ас эмес ӧйин ле ийде-кӱчин берет. Мынаҥ бисти баалап турганы кӧрӱнет. Ол бисти эм тура кандый болгонысты ла келер ӧйдӧ кандый болорысты кӧрӱп јат. Бого коштой, Иегова бисти сӱӱп турганы учун тӱзедет. Бу ончо немедеҥ, бис Иегованыҥ кӧзинде баалу эрјинелер болгонысты кӧрӱп јадыс! Кезик улус Давид каанды неге де турбас кижи деп јамандагандар. Је Иегова оны сӱӱп, ого болужып турганын ол билер болгон. Оныҥ учун Давид кӱч айалгаларда чын кӧрӱмдӱ арткан (2 Сам. 16:5—7). Качан бис кунугып эмезе кӱчтерге табартсаас, Иегова биске де болужарга белен. Мынаҥ улам бис ӱзе немеге чын кӧрӱмдӱ болуп, кандый ла кӱчтерди ӧдӧр аргалу болодыс (Сар. 18:27—29). Айдарда, биске Иегова болужып турган болордо, Оныҥ ижин сӱӱнчилӱ бӱдӱрерге, биске кандый бир неме буудак болор бо? (Рим. 8:31). w20.01 15 б., 7, 8\\n[Олорды] слерге јакарганымды ончозын бӱдӱрерге ӱредигер (Матф. 28:20).\\nКажы ла ӱредӱни мӱргӱӱлле баштагар. Ӱредӱлерди мӱргӱӱлле баштап, мӱргӱӱлле божодорго канча ла кире эрте албаданыгар. Ӱредӱ кӧндӱге берзе, мӱргӱӱрге јараар. Анайып ӱренип турган кижи Кудайдыҥ Сӧзин јӱк ле агару тынныҥ болужыла оҥдоор аргалу деп, аайлап турар. Кезик јарчылар, нениҥ учун мӱргӱӱр керек деп јартаарга, Иаков 1:5-те: «Кемигерге ойгорлык јетпей турган болзо... Кудайдаҥ сурагажын,— ого берилер» — деп айдылган сӧстӧрди тузаланат. Бу ӱлгерди кычырып ийеле, олор ӱренип турган кижинеҥ: «Кудайдаҥ ойгорды канайып сураар керек?» — деп сурап ийет. Ӱренип турган кижи дезе, кӧп сабада, мӱргӱӱр керек деп, каруу берет. Ӱренип турган кижини Иеговага мӱргӱӱрге ӱредигер. Ӱренип турган кижи Иегова оныҥ акту јӱрегинеҥ мӱргӱгенин угарга турганында бӱдӱмјиленип алзын. Ол јаҥыскан мӱргӱп јаткан тушта, Иеговага јӱрегинде барын — кемге де куучындап болбос кандый бир немени, ачыгынча куучындаар аргалу деп јартап беригер. Нениҥ учун дезе Иегова бистиҥ јажытту санааларысты тегин де билип јат (Сар. 139:2—4). w20.01 2 б., 3; 5 б., 11, 12\\nОнчозы кижиниҥ кӱӱнинеҥ эмес, оныҥ кичеенип турганынаҥ эмес... Кудайдаҥ камаанду (Рим. 9:16).\\nМайлаткандарды качан талдап алатанын Иегова бойы кӧрӧт (Рим. 8:28—30). Кудай майлаткандарды Иисустыҥ тирилгениниҥ кийнинеҥ талдап баштаган. Баштапкы чакта ончо чындык христиандар майлаткандар болгон болор. Соондо бойлорын Христостыҥ ӱренчиктери деп аданып тургандардыҥ кӧбизи, чынынча болзо, оныҥ ӱренчиктери болбогон. Је бу да ӧйдӧ Иегова чындык христиандар болгон улусты агару тынла майлаган. Олор, Иисустыҥ айтканыла болзо, чӧп ӧлӧҥлӧ кожо ӧскӧн «буудай» болот (Матф. 13:24—30). «Калганчы кӱндерде» Иегова 144 000-ныҥ тоозына киретен улусты оноҥ ло ары јууп јат. Оныҥ учун бу ӧйдиҥ учында Кудай теҥериге кычырарга кемди-кемди талдап алза, бис оныҥ ойгорына алаҥзыбазыс (Рим. 9:11). Биске Иисустыҥ темдериниҥ бирӱзинде айдылган улуска тӱҥей болбос керек. Бу улус виноградтыҥ ээзи бир саат иштегендерге јалды теҥ тӧлӧп бергени учун комудагандар (Матф. 20:8—15). w20.01 30 б., 14\\nМениҥ ишчилерим сӱӱнип кыйгырар (Иса. 65:14).\\nИегова билезиниҥ ончо улузын ырысту болзын деп кӱӱнзейт. Бисте кӱчтер де болуп турган болзо, ырысту болотон кӧп шылтактар бар. Темдектезе, теҥеридеги Адабыс бисти тыҥ сӱӱп турган деп алаҥзыбай јадыс. Анайда ок бисте оныҥ Сӧзинеҥ, Агару Бичиктеҥ, чике билгирлер бар (Иер. 15:16). Бого коштой бис Иегованы, оныҥ нормаларын ла бой-бойын сӱӱп турган улустаҥ турган кайкамчылу билеге кожулганыска сӱӱнип јадыбыс (Сар. 106:4, 5). Бис ырысту болор аргалу, нениҥ учун дезе, келер ӧйдӧ јӱрӱм сӱрекей јакшы болор. Иегова удабас калју улустыҥ ончозын јоголтып салза, оныҥ Каандыгы башкарган ӧйдӧ јер рай болуп калар. Анайда ок божогон улус тирилип, бойыныҥ јууктарыла туштажар деп иженип јадыбыс (Иоанн 5:28, 29). Бу ӧй јаан сӱӱнчи экелер! Је эҥ учурлузы — јердеги де, теҥеридеги де ончо јайаандар бистиҥ сӱӱштӱ Адабыска бажырып, мак ла кӱндӱ јетирер деп бӱдӱп јадыс. w20.02 13 б., 15, 16\\nМен сеге удура, јӱк сеге удура кинчек эттим (Сар. 51:4).\\nСлер де уур кинчек эткен болзоор, оны бир де јажырбай, Иеговага куучындап беригер. Мынаҥ улам слердиҥ уйадыгар бир эмеш токунай берер. Је Иегова слердиҥ кинчегерди таштазын деп турган болзогор, база бир алтам эдер керек — тӱзедӱни чын алынар керек. Иегова судурчы Нафанды Давид каанныҥ Вирсавияла кожо эткен кинчегин кӧргӱзерге ийерде, Давид уур кинчегин бир де актанбай алынган. Ол јӱк ле Вирсавияныҥ ӧбӧӧнине удура кинчек эткен эмес, је озо ло баштап Иеговага удура кинчек эткенин тургуза ла алынып ийген. Давид тӱзедӱни алынарда, Иегова оныҥ јаманын таштап салган (2 Сам. 12:10—14). Айдарда, бис уур кинчек эткен болзоос, биске Иегованыҥ тургускан кӱдӱчилерине баштанар керек (Иак. 5:14, 15). Бис актанбас учурлу. Аксагалдардыҥ тӱзедӱзин канча ла кире тӱрген алынзаас, јӱрегиске амыр ла сӱӱнчи ончо ло кире тӱрген келер. w20.02 24 б., 17, 18\\nБастыра албатылардаҥ болгон ло башка-башка тилдерге куучындап турган он кижи иудейдиҥ эдегинеҥ тудунып, ого мынайып айдар: «Бис слерле кожо барарыс, нениҥ учун дезе Кудай слерле кожо деп укканыс» (Зах. 8:23).\\n«Он кижи» — ӱргӱлјиге јерде јӱретен ижемјилӱ улус. Олор майлаткандарды, «иудей» дегендерди, Иегова талдап алган деп оҥдоп, майлаткандарла кожо иштеерин кӱндӱ деп кӧрӱп јадылар. Бӱгӱнги кӱнде, теҥериге баргалак майлаткандардыҥ ончозыныҥ ады-јолын билер арга јок то болзо, је јерде јӱретен ижемјилӱ улус олорло кожо «барар» аргалу. Канайып? Каруузы бӱгӱнги ӱлгерде айдылган. Бу ӱлгерде јӱк ле бир иудей керегинде айдылат, је «слерле кожо» деп айдылганы, бир майлатканды эмес, је майлаткандардыҥ ончозын кӧргӱзет. Агару тынла майлалбаган улус майлаткандарла кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштенип турган да болзо, олорды башчылар деп айтпай јат. Нениҥ учун дезе бистиҥ башчыбыс — Иисус Христос (Матф. 23:10). w20.01 26 б., 1, 2\\nИисустыҥ айтканыла, оныҥ чындык ӱренчиктери улусты Иисус ла чылап сӱӱр. Мындый сӱӱш олордыҥ аҥылу кылык-јаҥы болот. Олор баштапкы да чакта бой-бойлорын сӱӱген, бӱгӱнги де кӱнде анайып ла сӱӱп јат. Оныҥ да учун кандый ла кӱчтерди ӧдӱп, бой-бойысты сӱӱр керек! Бойыгардаҥ сурагар: «Кӱч те болуп турза, је бо��-бойына чындык сӱӱжин кӧргӱскен ака-эјелердеҥ мен кандый тем алар аргалу?» Биске толо кемдӱ эмес болгоныстаҥ улам, бой-бойысты акту јӱректеҥ сӱӱрге кӱч болуп јат. Је андый да болзо, биске Христостоҥ тем аларга албаданар керек. Иисус, биске ачынып калган кижиле јаражып алар керек деп ӱреткен (Матф. 5:23, 24). Бис Кудайды сӱӱндирерге турган болзоос, улусла јакшы колбуларлу болор учурлу деп, Иисус аҥылап айткан. Ака-эјелерле јаражарга бастыра ийде-кӱчистеҥ албаданып турзаас, Иегованы сӱӱндирип јадыс. Је бис ачынып, јаражарга нени де этпей турзаас, Иегова бистиҥ бажырышты јаратпас (1 Иоанн 4:20). w20.03 24 б., 1—4\\nБис чындыктыҥ тынын ла азыштыҥ тынын таныйдыс (1 Иоанн 4:6).\\nСатана — «тӧгӱнниҥ адазы». Ол озодоҥ бери кижиликти тӧгӱндеп јат (Иоанн 8:44). Темдектезе, оныҥ тӧгӱниле болзо, кижи божогон кийнинде оноҥ ары јӱрет. Бӱгӱнги телекейдиҥ јӱзӱн-башка чӱм-јаҥдары ла байланыштары бу тӧгӱнге тайанат. Мындый тӧгӱнге нениҥ учун коркышту кӧп улус бӱдӱп јат? Нениҥ учун дезе улус ӧлӱмнеҥ коркып јат. Сатана дезе мыны билип, улустыҥ сезимдериле ойнойт. Бис ӱргӱлјиге јӱрер эдип јайалганыстаҥ улам божоорго кӱӱнзебей јадыс (Эккл. 3:11). Ӧлӱм — бистиҥ ӧштӱ (1 Кор. 15:26). Је Сатана ӧлӱм керегинде чынды јажырып болбогон. Агару Бичик божогон улусла не болуп турганы керегинде ле божогондордо кандый ижемји бары керегинде нени айдып турганын бӱгӱнги кӱнде сӱрекей кӧп улус билип алган, анайда ок олор бу керегинде улуска куучындап јат (Эккл. 9:5, 10; Ап. ижи 24:15). Бу билгирлердеҥ бис токунал алып, божогон улустаҥ коркыбай, олор учун санааркабай јадыс. w19.04 14 б., 1; 15 б., 5, 6\\nБой-бойыгардыҥ јӱктеригерди апарыжыгар. Анайып, Христостыҥ Јасагын бӱдӱрип койорыгар (Гал. 6:2).\\nИегова Кудай бойыныҥ ишчилерин сӱӱп јат. Оныҥ сӱӱжи качан да ӧтпӧс. Анайда ок Кудай справедливостьты сӱӱп јат (Сар. 33:5). Оныҥ учун баштапкызында, Иеговага албатызыныҥ справедливость јогынаҥ улам шыралап турганын кӧрӧргӧ кӱч болот. Экинчизинде, справедливый эмес улусты Кудай кату каруузына тургузар деп алаҥзыбаска јараар. Израиль албатыга Моисей ажыра Кудайдыҥ берген јасагы сӱӱшке тӧзӧлӧнгӧн. Бу јасак израиль албатыны ончо улуска, анчада ла бойы учун туруп болбос улуска, справедливый эдип баштанарга кӱӱнзеткен (Јаҥ. т. 10:18). Моисейдиҥ Јасагы — Иегованыҥ јаан сӱӱжиниҥ кереези. Је сӱӱшке тӧзӧлӧнгӧн лӧ справедливостько кӱӱнзеткен Моисейдиҥ јасагы б. э. 33 јылында, христиан јуун тӧзӧлӧрдӧ, јоголтылган. Мынаҥ улам христиандар кору јок артып калган ба? Јок! Олорго јаҥы јасак — Христостыҥ јасагы берилген. Иисус ӱренчиктерине колло бичилген јасак бербеген де болзо, је јерде јӱрген ӧйинде олорго башка-башка јакарулар, јакылталар ла принциптер берген. Айдарда, Иисустыҥ ончо ӱредӱлери — Христостыҥ Јасагы болот. w19.05 2—3 б., 1—3\\nКандый ла коот [токунал] береечи Кудай. Ол бисти ончо уур-кӱчтеристе кооттоп јат (2 Кор. 1:3, 4).\\nКижи улусты токунадар эдип јайалган. Токун��л биске ончобыска керек болот. Темдектезе, бала јыгылып, тизезин сыйрып алза, ыйлап, ада-энезине јӱгӱрет. Ада-эне балазыныҥ шырказын капшай ла јазып болбос то болзо, баланы токунадар аргалу. Олор оноҥ не болгонын сурап, кӧзиниҥ јаажын арчып, балазын кучактап, јалакай сӧстӧр айдып, шырказын таҥып берет. Анайып, бала ыйлабай барала, ойто ло ойноп јӱгӱре берет. Бир эмеш ӧйдӧҥ шырканаҥ ис те артпай, јоголып калат. Је јӱрӱмде оноҥ јаан шыркалар болот: кезик балдар сексуальный базынышка табартат. Бу мындый учурал бир катап та болгон болзо, эмезе кӧп јылдардыҥ туркунына канча катап болгон до болзо, балдардыҥ сезимдерине коркышту јаан шырка артыргызат. Кезик учуралдарда базыныш керегинде угула берзе, базынган кижини тӱрмеге отургызып салат. Кезик учуралдарда андый кижи кату каруузына тургузылбай артып калат. Је базынган кижи тургуза ла каруузына тургузылып калган да болзо, базыныштыҥ каршузы, бала јаанап та калза, ӧтпӧй турардаҥ айабас. w19.05 14 б., 1, 2","num_words":7221,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24638.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јаргыныҥ јуундарын аудиопротоколдооры - altaicholmon\\nЈаргыныҥ јуундарын аудиопротоколдооры\\n2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала Россия Федерацияда уголовный ла граждан керектерди кӧргӧн јаргыныҥ јуундарында кыйалтазы јогынаҥ аудиопротокол бичилет.\\nЈаргыныҥ јууныныҥ протоколы јаргыныҥ ижинде тӧс учурлу документтердиҥ бирӱзи болуп јат, ол јаргы канайда ӧткӧнин, нени де божотпой, бӱткӱлинче кӧргӱзип турган сок јаҥыс документ.\\n«Россия Федерацияныҥ кезик јасакберим акттарына кубулталар эдери керегинде» 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 29-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн 265-чи ле «Уголовно-процессуальный кодекске кубулталар эдери керегинде» 228-чи федерал јасактар аайынча граждан ла уголовный керектерди кӧргӧн јаргылардыҥ јуундарында аудиопротокол эдери 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала кыйалтазы јок ээжи болуп јат.\\nБу керегинде Алтай Республиканыҥ Горно-Алтайск каладагы јаргызыныҥ јаргычызы Ольга ШНЕЙДЕР элбеде куучындайт.\\n–Ольга Александровна, јаҥы јасактар ийде алынганыла јаргыныҥ ижин протоколдоорында кандый кубулталар болгон?\\n–Јаргыныҥ јууныныҥ протоколы чынды керелеген ийделӱ ле јаргы керекте турушкан ончо улуска, анайда ок јаргыныҥ бийиктей турган јаҥдарына, јаргыныҥ јӧбин ойтодоҥ кӧрӧр учуралдарда, јаргы јасактыҥ некелтелерин буспай ӧткӧнин шиҥдеп кӧрӧр арга берип јат.\\nМынаҥ озо граждан ла уголовный керектерди јаргыда кӧрӧрин ээжилеген јасактар јаргы канайда ӧткӧнин аудио до эп-аргала бичиирин јараткан. Је аудиопротоколды кыйалтазы јогынаҥ эдер некелте турбаган, бу иш јаргы керектӱ техникала канайда јеткилделгенинеҥ кӧнӱ камаанду болгон.\\nТекши юрисдикцияныҥ јаргыларыныҥ системазында аудиопротокол эдери баштап ла 2015 јылдыҥ ��ыгын айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала ийде алынган «Кодекс административного судопроизводства РФ» деген јасакта темдектелген. Кодекстиҥ 204-чи тизиминде айдылганыла, јаргы ӧйинде оосло айткан јетирӱни толо кеминде темдектеп бичиирге, анайда ок јаргы ӧйинде эмес ӧткӧн кезик јуундарды бичиирге аудиопротокол эдилет.\\n«Россия Федерацияныҥ кезик јасакберим акттарына кубулталар эдери керегинде» 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 29-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн 265-чи ле «Уголовно-процессуальный кодекске кубулталар эдери керегинде» 228-чи федерал јасактар аайынча, РФ-тыҥ Уголовно-процессуальный кодексине ле РФ-тыҥ Гражданский процессуальный кодексине кубулталар эдилген, олор аайынча граждан ла уголовный керектерди кӧргӧн јаргыныҥ јуундарында 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала аудиопротокол эдери кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретен некелте болуп јат.\\nАдалган ӧйдӧҥ ала аймактардыҥ јаргыларында уголовный, граждан ла администрациялык кажы ла јаргы јуунныҥ протоколы аудио эп-аргала бичилет, мыныла коштой протоколды чаазында бичиири база ӧдӱп јат.\\nАудиопротокол јаргыныҥ баштамы ла аппеляционный јуундарында (ол тоодо јаргыныҥ озолодо ӧткӧн јуундарында), анайда ок јаргы ӧйинде эмес ӧткӧн јуундарды бичииринде эдилет (јабык јуундар бу тооломго кирбей јат). Аудиопротокол јаргы ӧткӧн ӧйдӧ ӱзӱк јогынаҥ бичилет. Аудиобичиштиҥ јетирӱзи јаргыныҥ протоколына тизилет.\\n–Јаргы керекте турушкандарда јаргыда бичилген аудиопротоколло таныжар ла ого бойыныҥ ајаруларын эдер тап-эрик бар ба?\\n–Јаргы керекте турушкандар РФ-тыҥ Гражданский процессуальный кодексинде, РФ-тыҥ Уголовно-процессуальный кодексинде, РФ-тыҥ Административный јаргыларыныҥ кодексинде темдектелген ӧйдӧ јаргыныҥ јууныныҥ протоколыла, анайда ок аудиопротоколло таныжар, олорго ајаруларын јаргыга бичип табыштырар тап-эриктӱ.\\nЈаргыныҥ јууныныҥ аудиопротоколыла таныжары аҥылу јепселген кыпта эмезе аҥылу јазалган јерде јаргыныҥ аппарадыныҥ ишчизи кожо болгоныла ӧдӱп јат.\\nГраждан јаргы керек кӧрӱлген болзо, ондо турушкандар ла олордыҥ чыгартулу улузы, келиштире суру бичик бичип, аудиопротоколдыҥ копиязын бойыныҥ акчазыла эдип, колына алар аргалу.\\n–Аудиопротоколды эдерин эмди слер баштап салганар, јаргыда мындый бичиш эдер аргалар кандый?\\n–Мениҥ билеримле, јаргыныҥ јуундарыныҥ аудиопротоколын эдерге керектӱ јазалдар тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ бастыра аймак (кала) јаргыларында тургузылган. Горно-Алтайск каланыҥ јаргызыныҥ јаргы ӧдӧр кыптарында «IS Mechanics SRS Femida» деген стационарный системалар тургузылган, олор јуунда айдылганын толо бичиирин ле јетирӱлерди корыырын јеткилдеп јат.\\n–Аудиопротоколды кыйалтазы јогынаҥ эткени, Слердиҥ шӱӱлтегерле, неге болушту болор?\\n–Јаргы ижинде бу јаан учурлу јаҥырта болгонында алаҥзу јок. Ол јаргы системаныҥ ӧзӱмин керелеп, јаргыныҥ ижиниҥ чыҥдыйын бийиктедерине, граждандарга ла организацияларга јаргы ачык-јарык ла јарт болорына, јаргы недеҥ де камааны јок ло чындык јӧптӧр чыгарарына јӧмӧлтӧлӱ.\\nЈаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузыныҥ пресс-службазы","num_words":1112,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.089,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21066.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ӧзӱмниҥ чике јолында - altaicholmon\\nӦзӱмниҥ чике јолында\\nШабалин аймактыҥ тӧс јуртында «Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК иштейт. Бу ээлем јаҥыс ла аймактыҥ эмес, је анайда ок республиканыҥ оморкодузы деп айдар керек. Јуукта Шабалин јуртта болуп, ӧрӧ айдылган СППК-ныҥ башкараачызы Василий НАРАНОВЛО эрмек-куучын ӧткӱрдис.\\n—Василий Николаевич, Слер ӱредӱгер аайынча кем болорор?\\n—Ӱренген ӱредӱм аайынча биолог болорым. Јурт ээлемде он тогус јыл иштейдим. Бастыра бу иш крестьян ээлем тӧзӧгӧнимнеҥ башталган. Эмди республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ бир канча крестьян ээлемдери ле ЛПХ-лары кирип турган биригӱни башкарадым.\\n—Ишти канайда баштаганар керегинде куучындап ийзеер?\\n—2008 јылга јетире алты јылдыҥ туркунына шиҥжӱ иш ӧткӱрилген. Оныҥ амадузы 2025 јылга јетире ӧзӱмниҥ ууламјыларынаҥ экономический јанынаҥ эҥ кирелтелӱзин чокымдап алары болгон. Бу ишле колбой «Биогумус» деп органический удобрение эдип чыгарып баштаганыс. Ол кызыл калифорнийский чойлошконныҥ болужыла эдилет. Бӱгӱнги кӱнде бис бу удобрениениҥ 16 бӱдӱм продукциязын чыгарып, оныла Омсктоҥ ала Красноярскка јетире ээлемдерди јеткилдейдис.\\n—Ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча иштеп турганарды уккам…\\n—Эйе. Шиҥжӱ иштиҥ турулталары аайынча ӧзӱмниҥ тӧс ууламјылары чокымдалган. Олор: «Биогумус» деп органический удобрение эдип чыгарары, јакшы тӱжӱм берер ӱрен картошко ӧскӱрери. Социальный ууламјы база бар. Ол республиканыҥ бюджетный бӧлӱгин аш-курсак картошколо, маала ажыла јеткилдеери болуп јат.\\n—Амадуларар керегинде айдып ийзеер?\\n—Мынаҥ ары Шабалин јуртта микроразмножениениҥ тӧс јерин тӧзӧӧр деген санаа бар. Ол тӧзӧлгӧн соҥында, ӱрен картошко ӧскӱрериниҥ кемин бийиктедер. Анайда ок эм ӧлӧҥдӧрди, ол ло алтын тазылды ла женьшеньди промышленный эп-сӱмеле ӧскӱрер арга берер. Мындый тӧс јер тӧзӧлгӧн соҥында, јурт ээлемде мешке, эм ӧлӧҥдӧр ӧскӱрер ууламјылар болор. Эмдиги ӧйдиҥ технологияларына тайанып, садоводство ло лесоразведение јаҥы ӧзӱм алынар.\\n—Республикан јаҥдардаҥ, аймактыҥ администрациязынаҥ јӧмӧлтӧ-болуш јетирилет пе?\\n—Андый болуш јетирилип турган учун бу ишти апарып турбай. Јурт ээлемниҥ республикан министерствозыныҥ ла аймактыҥ администрациязыныҥ јӧмӧлтӧзиле бис ӱрен картошко ӧскӱрер ишти тыҥыдарыс. Не дезе, бӱгӱн ого суру сӱрекей јаан. Бистеҥ андый ӱрен картошко алып тургандардыҥ баштанулары аайынча биске производствоны беш-алты катапка кӧптӧдӧр керек болуп ј��т. Мыныла колбой биске јаҥы крестьян ээлемдер кожулар деп сакыйдыс. Байа бир бойлорыныҥ тӧс ижинеҥ башка ӱрен картошкодоҥ кирелте аларга турган ээлемдерди.\\nОл кӱн Василий Наранов эртен тура Горно-Алтайскка ижи аайынча барып, јаҥы ла кайра келген болгон. Кооперативтиҥ башкараачызы тудулып јаткан је ле деген объекттерди кӧргӱскен. Бу тудумдарда иш «кайнап» турганын темдектебес арга јок. Анда маала ажын чеберлейтен јерлер болор. Тудумдар јаан болоры кайкатты.\\nВасилий Николаевичтиҥ бу ишти баштаардаҥ озо эткен чоттомолдоры чын болгонын ӧй кӧргӱзет. Баштап тарый ол бойыныҥ мындый баштаҥкайыла јамылуларга кӧп барган. Бир сананзаҥ, ӧзӱмдердиҥ микроразмножениези деп куучындап турган кижини угар ла кижи угар, оныҥ ӱстине бистиҥ кату ар-бӱткендик тергееде. Је ол јылдарда Шабалин аймакты ченемелдӱ башкараачы Анатолий Соколов башкарган. Ол бу кижиниҥ тургускан амадузынаҥ јана баспазын, иштеер бийик кӱӱнин сезип, ого јӧмӧшкӧн. Оноҥ бери ӧткӧн јылдар Василий Нарановтыҥ чын јолдо турганын, аймактыҥ администрациязы ого ӧйинде болуш јетирип баштаганын иле кӧргӱзет. Мында алынган ӱрен картошконы Москвадаҥ ла ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ келип алгылайт. Бу башкараачыга башкарткан ӧмӧлик эмди де алдына јаан амадулар тургузат. Олор бӱдерине бир де алаҥзыбайдым.\\nӦзӱмдердиҥ микроразмножениезиниҥ тӧс јериниҥ презентациязы база ӧткӧн. Ол Шабалин јуртта, бу кооператив турган јерде болор. Баштапкы алтамла маала ажы чеберлейтен тудумдар тудулар. Тургуза ӧйдӧ олор тудулат. Оны ээчий лабораторный бӧлӱктер, теплицалар, административный туралар ла гаражтар тудулар. Адакыда, тургуза ӧйдӧ иштеп турган тура јаҥыртылар. Лабораторияны тӧзӧӧринде ле оны иштедеринде Горно-Алтайсктыҥ государственный университеди јӧмӧжӧр.\\nТеплицаларда отургызылатан пробирочный материал јаандаган соҥында, республиканыҥ јурт ээлемдерине садылар. Мындый лаборатория тӧзӧлгӧн кийнинде, университеттиҥ преподавательдери ле студенттери шиҥжӱ иштерди эмдиги ӧйдиҥ айалгаларында ӧткӱрер аргалу болор.\\nГорно-Алтайсктыҥ университединде ӧзӱмдердиҥ клонированиези аайынча биотехнологический лаборатория тӧзӧлӧр. «Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК-да тӧзӧлӧтӧн лаборатория ӧзӱмдердиҥ микроразмножениези аайынча иштеер. Анда ла тудулатан тепличный комплексте кандый да оорулар јок ӱрен картошко ӧскӱрилер. Горно-Алтайсктагы комплексте садово-јиилек ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр лӧ ийне бӱрлӱ чаалдар ӧскӱрилер. Пробиркаларда ӧскӱрерге турган ӧзӱмдер: яблонялар ла грушалар, мӧштӧр лӧ карагайлар, алтын тазыл ла женьшень, мешкелер ле картошко.\\nБу иштер кидим ӧдӱп барган соҥында, јыл туркунына бастыра кандый да оору јок 1500 тонна ӱрен картошко, 120 тонна мешке, 60 муҥ чаал ла 30 тонна алтын тазыл ла женьшень алары темдектелет.\\n«Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК он јылдаҥ ажыра Тӱштӱк-Сибирьдиҥ билим-шиҥжӱ институттарыла, университеттериле јуук колбуда иштеп турган эмтир. Кооператив Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле тергеебистиҥ эмчиликтерин, садиктерин картошколо, капустала, морковьло, свеклала јеткилдейт. Ол јӱк ле 2016 јылда республиканыҥ бюджетный организацияларын 69 тонна маала ажыла јеткилдеген болзо, 2017 јылда бу тоо 230 тоннага јеткен. 2018 јылда кооператив тергеебистиҥ эмчиликтерин, школдорын ла садиктерин 400 тонна маала ажыла јеткилдеген. 2019 јылда бу СППК республиканыҥ бюджетный организацияларын маала ажыла толо јеткилдеер амадулу.\\nКооперативке кирип турган јурт ээлемдер он беш јылдыҥ туркунына элитный ӱрен картошко ӧскӱредилер ле «Биогумус» деп органический удобрение эдип чыгарадылар.\\nТеплицаларда ӧскӱрилген чаалдар ла рассадалар республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ предприятиелерине аткарылар. Оныҥ шылтузында јурт ээлемниҥ мешке, ускум ла ӱрен картошко ӧскӱрер јаҥы ууламјылары тӧзӧлӧр. Анайда ок эм ӧлӧҥдӧрдиҥ промышленный производствозы. Бу бастыра алынган продукция јаҥыс ла Россия ичинде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ ороондордо јаан суруда болор. Бу иштерге одустаҥ кӧп крестьян фермер ээлемдерди ле кооперативтерди јилбиркедери темдектелет. Ишчилердиҥ тоозы 250-ге једе берер деп чоттолот. Бу темдектелген иштер бӱдӱп баштаган соҥында, озолондыра чоттолгоныла, јыл туркунына алынатан кирелтениҥ кеми 250 миллион салковойго једер.\\nТургуза ӧйдӧ кооперативте 30-таҥ кӧп улус иштейт. Кооперативтиҥ маала ажы Чамал, Шабалин ле Улаган аймактардыҥ јалаҥдарында отургызылат.\\nАлтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле картошко јуунадар комбайн ла оноҥ до ӧскӧ техника алынган.\\n«Туулу Алтайдыҥ ӱрендери» билим-производственный биригӱ» деген СППК-ныҥ «Ӧзӱмдердиҥ микроразмножениезиниҥ тӧс јери» деп адалган инновационный ӱлекери Алтай Республиканыҥ инвестиционный ӱлекерлериниҥ тӧртинчи јарымказыныҥ јеҥӱчили болуп чыккан. Айдарда, тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозынаҥ да, аймактыҥ администрациязынаҥ да јӧмӧлтӧ-болуш мынаҥ да ары улалар ла бу кооператив темдектеп алган амадуларына јединер деп иженери ле јолыгар ачык болзын деп айдары артат.","num_words":1659,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20482.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ӧрттӧрди болдыртпазын ајаруда тудар - altaicholmon\\nӦрттӧрди болдыртпазын ајаруда тудар\\nКӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин республикада кызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган камыстыҥ ээчиде јуунын ӧткӱрген.\\nОлег Хорохордин јуунныҥ ижин баштап, бой��ныҥ куучынында мынайда темдектеген: «Калганчы он јылдыҥ туркунына Россия Федерацияныҥ тергеелеринде јаан ӧрттӧр болоры кӧптӧп турганы темдектелет. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмине качалаҥын јетирген јаан ӧрттӧр 2010 јылда Тӧс федерал округта, 2015 јылда Хакасияда ла быјыл кандык айда Забайкальский крайда болгон. Кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱндеринде андый ӧрттӧр Курганский областьта улус јаткан 20 тураны јоголтып салган. Таҥ эртедеҥ ширтеп кӧргӧниле, Оренбургский областьта отко он тура алдырткан. Бу болгон бастыра ӧрттӧр јурт ээлемге айдары јок јаан коромјы јетирген, оноҥ улам улус божогон, ороонныҥ инфраструктуразы ла эл-јонныҥ јӧӧжӧзи ӱрелген.»\\nБашчыныҥ айтканыла, отло колбулу јеткерлӱ учуралдар улус кӧп лӧ сабазында ӧртти болдыртпазын јеткилдеер некелтелерди толо бӱдӱрбей турган шылтактардаҥ улам болуп јат. Јурт ээлемниҥ јерлеринде кургак ӧлӧҥ ӧртӧлӧт. Улус анайда ок дачаларын, садтарын ла огородторын арутап, сӱрее-чӧпти ӧртӧгилейт. Оноҥ улам ӧрт башталат. Чындап та, Алтай Республиканыҥ јеринде мындый айалгаларды болдырпазын јеткилдеерге бу суракты кызалаҥду айалгаларла тартыжары аайынча комиссияныҥ јуунына чыгарып, шӱӱлтелерле угужып, тузалу ла керектӱ јӧптӧр чыгарып алар некелтелер турат.\\nТергееде ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча кандый иштер ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱни Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков эткен. Јыл башталганынаҥ ала бистиҥ тергеениҥ јурт ээлеминде тӧрт ӧрт болгоны темдектелген. Бир ӧрт Кош-Агаш, ӱч ӧрт Улаган аймакта чыккан. Кӧксуу-Оозы, Майма ла Кан-Оозы аймактардыҥ фермерлериниҥ ле аргачыларыныҥ ээленген јерлеринде кургак ӧлӧҥ кӱйген. МЧС-тыҥ Алтай Республикадагы башкартузы бӱгӱнги кӱнде чочыдулу айалгалар болор аргалу 736 объектти бойыныҥ ајарузында тудат. Бу јерлерде ӧрттӧрдиҥ айалгаларын шиҥдеп турган федерал органдар улай ла мониторинг ӧткӱрет. Тооломго СПК-лар, СПоК-тор, ООО-лор, КФХ-лар, ЛПХ-лар, пасекалар ла оноҥ до ӧскӧлӧри кирип јат. Бу объекттер кичӱ аргачылыктыҥ предприятиелериниҥ тоозына кирет. 2016-2018 јылдарда олор «шиҥжӱниҥ каникулдарында» болгондор ло оноҥ улам олордо кандый да шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрилбеген. 2019 јылда Россия Федерацияныҥ Генеральный прокуратуразы кичӱ аргачылыктыҥ объекттерин шиҥдеп кӧрӧри аайынча јӧп чыгарган. Бистиҥ тергееде шиҥжӱлӱ иштер Чамал аймакта «Эјеган» деп ООО-до, Шабалин аймакта Барагаштагы СПК-да ла «Марала-Толусома» деген ООО-до ӧткӱрилер. Чамал аймакта дезе шиҥжӱлӱ иштер ӧдӱп калган. Ӧрт чыгарыла колбулу сурактарда олорго ајару болбогон.\\nРоссияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааны А. Бурлаковтыҥ јуунда айтканыла, тергееде бӱгӱнги кӱнге јетире ӧрткӧ алдырткадый 73 јуртта 203 километр јер шиҥделип кӧрӱлген. Ӧрт болбозын јеткилдеерге јурт јеезелердиҥ гран-кыйуларыныҥ јерлерин тракторло сӱретен иштер бастыра муниц��пал тӧзӧлмӧлӧрдӧ тӧзӧмӧлдӱ ӧткӧн. Је бу иштер Чой аймакта јӱк ле 40%, Улаган аймакта 85% ле Турачак аймакта 91% бӱткен. Шабалин аймакта дезе ӧрткӧ алдырткадый јурттар јок. Республикада ӧрт болбозын текши јеткилдеерге јурт ээлем аайынча министерствого кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетире тергееде иштеп турган товарэдеечилердиҥ реестрин тургузып, оны МЧС-тыҥ башкартузына ийер керек. Јурт ээлем аайынча министерство анайда ок кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнине јетире товар эдеечилер ортодо ӧртлӧ тартыжары аайынча јартамалду иштерди ӧткӱрип, ол керегинде јетирӱни МЧС-ка кӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнине јетире эдер учурлу. Јуунда МЧС-тыҥ башкатузыныҥ јааны олор бу сурактарды бойлорыныҥ ајарузында кыйалтазы јогынаҥ тудар деп айткан.\\nКызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган аҥылу камыстыҥ јуунында тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандарына кӧрӱколбу ажыра база чокым јакылталар берилген. Муниципал тӧзӧлмӧлӧр быјылгы јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 8-чи кӱнинеҥ ала бистиҥ тергееде ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу режими тӱгенгенче јетире јурт јеезелердиҥ јаандарыла кожо олордыҥ јаткан јеринде айалгаларды шиҥжӱлеп, ӧрт болдыртпазын бастыра јанынаҥ јеткилдеер учурлу. Некелтелерди бускан ла бӱдӱрбеген учуралдар керегинде МЧС-тыҥ тергеелик башкартузына јетирер керек. Бу аайынча бӱткен иштердиҥ турурултазы МЧС-тыҥ башкартузында 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ баштапкы кӱнинде кӧрӱлер. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ КЧС-тары ла ОПБ-лары кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнине јетире Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ тергеелик бӧлӱктериле ӧртлӧ тартыжарыныҥ јӧптӧжӱлерин тургузып, оны тузаланарын баштаар учурлу.\\nТергеениҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Евгений Ларинниҥ айтканыла, Алтай Республикада кандык айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу режими иштеп јат. Республиканыҥ агаш аайынча фондында кандык айдаҥ ала сегис ӧрт болгон. Текши кеми 9,64 гектар јерде беш ӧрт ӧчӱрилген. Кӱӱк айдыҥ алтынчы кӱнине јетире Майма аймакта 12,0 гектар јерде ӱч ӧрт чыккан. Бу ӧрттӧрдиҥ ончозы бир кӱнниҥ туркунына ӧчӱрилген. Олор ӧртлӧ тартыжарыныҥ ээжилери бузулганыла колбулу. Майма аймактыҥ јеринде ӧрт чыкканы керегинде керек МЧС-тыҥ башкартузына ла јаҥ корулаар органдарга табыштырылган. Тургуза ӧйдӧ бурулу улусты бедиреп табары аайынча иштер ӧдӱп јат.\\nЕ. Ларин тергеениҥ агаш аайынча фондында ӧртлӧ тартыжатан аҥылу 12 автоном учреждение тӧзӧлгӧн деген. Олордо химический станциялар иштеп јат. Агаш аайынча фондто анайда ок ӧртлӧ тартыжарына керектӱ јазал-инвентарьлардыҥ 20 пункты тӧзӧлгӧн деп темдектеген. Аҥылу автоном учреждениелер 222 специалистле јеткилделген. Министерство олорго ӧрт ӧчӱрерге 53 техника чыгарган. Олордыҥ тоозында суу тартатан башка-башка бӱдӱмдӱ автоцистерналар, аҥылу тракторлор ло бульдозерлер бар. «Авиалесоохрана» автоном учреждениениҥ ишчилери Ми-8Т вертолетто аҥылу технический белетениш ӧткӧндӧр. Десантно-пожарный службаныҥ ӱредӱзин 55 кижи, ширтеечи-летчиктердиҥ курстарын 5 кижи ӧткӧн. Јаскыда ла јайгыда ӧрттӧрди ӧчӱреринде бистиҥ тергееде Ми-8 таҥмалу эки, R-44 таҥмалу бир вертолет тузаланылар. Ми-8 МТВ 1 таҥмалу вертолет дезе тургуза ӧйдӧ Энгельс калада ремонтто. Ол бу ла кӱӱк айда чыныкталып јазалар.\\nАр-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерство аҥылу коруда турган Катунский, Алтайский заповедниктердиҥ, Сайлукемдеги нацпарктыҥ башкартуларыла олордыҥ јерлеринде ӧрт ӧчӱрери јанынаҥ јӧптӧжӱлер тургускан. Быјылгы јылда ӧртлӧ тартыжарына текши тооло 1308 кижи ле 459 техника белетелген. Министерстводо тӱндӱ-тӱштӱ тергеелик диспетчерский служба ла бӱдӱмјиниҥ 8-800-100-94-00 номерлӱ телефоны иштеп јат. Горно-Алтайсктагы, Оҥдойдогы авиабӧлӱктерде ле «Карасук» деген пунктта ӧрт ӧчӱреринде тузаланатан артыкташкан авиабензин белетелген.\\nЈурт ээлемниҥ министри Владислав Тахановтыҥ айтканыла, олордыҥ ведомствозында 2019 јылда ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу планы тургузылып јӧптӧлгӧн. Бу план аайынча бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧр јакылталар алган. Јурт ээлемниҥ ишчилери јаскы иштерди ӧткӱрип турала, кургак ӧлӧҥди ӧртӧбӧс, аҥылу техниканы, артыкташкан солярканы, сӱркӱшти ле бензинди ӧйинде белетеп алар учурлу. Ӧртлӧ тартыжарыныҥ сурактары министерствоныҥ коллегиязында ла јаскы иштерди ӧткӱрерине учурлалган јуундарда кӧрӱлип шӱӱжилген. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминде 1231 ээлем иштеп јат. Ол тоодо јурт ээлемниҥ 95 предприятиези, 1091 фермер (крестьян) ээлем ле 45 кооператив. Министр јурт ээлемниҥ ишчилери республикада ӧртлӧ колбулу чочыдулу айалгаларды болдыртпазын јеткилдеерге бастыра ийде-кӱчин салып иштеп јадылар деп угускан.\\nКызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган камыстыҥ башкаруда болгон јуунында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ, министерстволордыҥ, комитеттердиҥ, јаҥ корулаачы органдардыҥ чыгартулу улузы ла бир кезек аймактардыҥ јаандары турушкан. МЧС-тыҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ јааны А. Бурлаков бу јуунда анайда ок јаскы сууулардыҥ айалгазы керегинде јетирӱ эткен. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган О. Хорохордин јуун ӧйинде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыла видеокӧрӱ ажыра колбу туткан.","num_words":1826,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23214.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Улу тӱбектиҥ» ӧйинде Кудайга чындык артыгар — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw19 Ӱлӱрген ай 14—19 б.\\n«УЛУ ТӰБЕКТИҤ» ӦЙИНДЕ НЕ БОЛОР?\\nЧЫНДЫК КУДАЙ ЈАҤНАҤ БЕК ТУДУНЫГАР\\nТАБАРУГА БЕЛЕН БОЛУГАР\\nЧЫНДЫК БОЛОРЫНА, ТУРУМКАЙ БОЛОРЫНА ЛА ЈАЛТАНБАС БОЛОРЫНА ЈАКШЫ ӰРЕНИП АЛЫГАР\\nАРГАДАНЫШТЫ СӰӰНИП САКЫГАР\\n41 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\n«Кудайга чындык улус, Иегованы сӱӱгер. Ол чындык улусты корулап јат» (САР. 31:23).\\n129 КОЖОҤ Турумкай болорыс\\n1, 2. а) Удабас албатылар кандый јар айдар? б) Кандый сурактардыҥ карууларын билип алар керек?\\nСАНАНЫП ийзеер де, албатылар: «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок» — деп, јар айдып турган болзын. Олор телекейдеги айалга качан да мындый амыр болбогоныла мактанып турган болор. Политикалык башчылар бисти телекейлик уур-кӱчтердиҥ аайына чыгып ийер аргалу деп бӱдӱмјилеерге албаданат. Је чынынча болзо, «амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деп айдышканыныҥ кийнинеҥ, кенетийин болотон улу тӱбектиҥ аайы-бажына олор бир де чыгып болбос! Нениҥ учун дезе Агару Бичикте айдылган судурла болзо, «олорго сакыбаган јанынаҥ јайраду табарар». Анайып, «олор мынаҥ бир де кыйыжып болбос» (1 Фес. 5:3).\\n2 Мыныла колбой биске јаан учурлу тоолу сурактардыҥ карууларын билип алар керек: «улу тӱбектиҥ» (ЈТ) ӧйинде не болор? Иегова бистеҥ нени сакыыр? «Улу тӱбектиҥ» ӧйинде Кудайга чындык артарга, бӱгӱнги ле кӱннеҥ ала нени эдер керек? (Матф. 24:21).\\n3. Ачылта 17:5, 15—18-ле болзо, Кудай «Улу Вавилонды» канайып јоголтор?\\n3 Ачылта 17:5, 15—18 кычырыгар. «Улу Вавилон» јоголтылып калар! Ӧрӧги айдылганыла, албатылар ол ӧйдӧ болотон айалганыҥ бажына чыгып болбос. Нениҥ учун дезе «олордыҥ јӱрегине Кудай Бойыныҥ табын бӱдӱрер кӱӱн [«санаа», ЈТ] сал[ар]». Бу кандый санаа? Тӧгӱн кудай јаҥныҥ телекейлик империязын, ол тоодо христиан кудай јаҥдарды јоголтып салатан санаа*. Кудай мындый санааны «кызыл аҥныҥ» «он мӱӱзиниҥ» јӱректерине берер. Он мӱӱс ончо политикалык башкараачыларды темдектеп јат. Олор «аҥга» — Организация Объединенных Нацийге јӧмӧжӧт (Ачыл. 17:3, 11—13; 18:8). Он мӱӱстӱ аҥныҥ тӧгӱн кудай јаҥга табару эткенинеҥ ала улу тӱбек башталар. Бу коркышту кӱч айалга кажы ла кижини табарар.\\n4. а) Албатылар тӧгӱн кудай јаҥга недеҥ улам табару эдердеҥ айабас? б) Кудай јаҥдардыҥ турчылары нени эдер болор?\\n4 Албатылар недеҥ улам Улу Вавилонго табару эдерин бис билбезис. Је олор мыны, телекейлик кудай јаҥдар албатыларга амыр-энчӱ јадарга чаптык эдип турганынаҥ ла јаантайын политикага кирижип турганынаҥ улам эдердеҥ айабас. Эмезе олор, кудай-јаҥдарды ал-камык акча-јӧӧжӧ јууп алган деп сананып, олорго табару эдер (Ачыл. 18:3, 7). Бу табару кудай јаҥдардыҥ улузын јоголторын темдектебей јат. Мында албатылар кудай јаҥдардыҥ организацияларын јоголторы керегинде айдылат. Бу организациялар јоголып калза, олордыҥ турчылары (члены) кудай јаҥдардыҥ башчыларына тӧгӱндедип салганын оҥдоп ийер. Оноҥ улам олор бу кудай јаҥдарга качан да кирбеген деп тӧгӱнденер болор.\\n5. Иегова улу тӱбектиҥ ӧйинде нени эдер, нениҥ учун?\\n5 Агару Бичикте Улу Вавилон канча кире ӧйдиҥ туркунына јоголтылары айдылбай јат, је бу ӧй ӧткӱре узак болбос деп, јарт билерис (Ачыл. 18:10, 21). Нениҥ учун дезе Иегова бойыныҥ талдап алган улузына болуп ол кӱндерди кыскартар деп, сӧзин берген (Марк 13:19, 20). Је бу ӧйдӧ, улу тӱбектиҥ башталганынаҥ ала Армагеддон јуу-согушка јетире, Иегова бистеҥ нени сакыыр?\\n6. Нениҥ учун тӧгӱн кудай јаҥнаҥ јӱк ле чыгып каларыла болорзынбас керек?\\n6 Ӧткӧн јӧрмӧлдӧ айдылганыла, Иегова бойыныҥ ишчилерин Улу Вавилонло кандый да колбу тутпазын деп кӱӱнзейт. Је биске јӱк ле тӧгӱн кудай јаҥнаҥ чыгып калар керек эмес, је чындык кудай јаҥнаҥ, Иегованаҥ, бек тудунып алар керек. Мыны кандый эки арганыҥ болужыла эдерин шӱӱжип ийектер.\\nТуштажуларысты качан да, керек дезе кӱч те ӧйлӧрдӧ, артыргыспактар! (7 абзацты кӧрӱгер.)*\\n7. а) Ак-чек болоры јанынаҥ Иегованыҥ бийик нормаларынаҥ бек тудунары нени темдектейт? б) Анчада ла бистиҥ ӧйдӧ туштажуларга јуулыжары јаан учурлу деп, Еврейлерге 10:24, 25 нени айдат?\\n7 Баштапкызында, ак-чек болоры јанынаҥ Иегованыҥ бийик нормаларынаҥ бек тудунар керек. Бистерге бу телекейдиҥ баалап турган немелерин ле кӧрӱмин качан да алынбас керек. Темдектезе, балыр јӱрӱмниҥ кандый ла бӱдӱмин, ол тоодо эр улус эр улусла, ӱй улус ӱй улусла биле тӧзӧгӧнин эмезе гомосексуализмди бир де јаратпай јадыс (Матф. 19:4, 5; Рим. 1:26, 27). Экинчизинде, христиан туштажулар кайда да ӧдӧтӧн болзо, ака-эјелерле кожо Иеговага оноҥ ло ары бажырар керек. Темдектезе, туштажуларды Каандыктыҥ Туразында ӧткӱрер арга јок болзо, јуундарды айылдар сайын, керек дезе јажытту јерлерде де ӧткӱрип јадыс. Айалга кандый да болуп турза, бис Иегова Кудайыска кожо бажырарына тӱҥей ле јуулыжарыс. Је «Кайраканныҥ кӱни јууктап келеткенин кӧрӱп», бу туштажуларды оноҥ тыҥ баалайдыс. (Еврейлерге 10:24, 25 кычырыгар.)\\n8. Келер ӧйдӧ бис кандый јар айдарыс?\\n8 Улу тӱбектиҥ ӧйинде чек ӧскӧ јар јарлалар. Бӱгӱнги кӱнде бис Каандык керегинде јар јарлап, ӱренчиктер бедирейдис. Је ол ӧйдӧ, бис коркышту јаан мӧндӱрдий јар айдарыс (Ачыл. 16:21). Бис дезе, Сатананыҥ телекейи кыйалта јогынаҥ јоголып калар деп айдардаҥ айабазыс. Је кандый јар айдылатаны ла оны канайып айдатаны бойыныҥ ӧйинде јартала берер. Јарлаар ишке јӱс јылдаҥ ажыра тузаланып келген эп-аргаларла јарлаарыс па? Ол эмезе ӧскӧ эп-аргалар тузаланарыс па? База эмеш сакып ийектер, оноҥ јартала берер. Јарды канайып та айдатан болзоос, бис Иегованыҥ јаргызын бир де јалтанбай јарлаарыс! (Иез. 2:3—5).\\n9. Албатылар бистиҥ јарды канайып угар болор, је бис неде алаҥзыбай јадыс?\\n9 Бистиҥ айткан јардаҥ улам албатылар чугулданар болор, ол тушта олор бистиҥ оозысты јабып саларга албаданар. Је бӱгӱнги кӱнде бис канайып Иегованыҥ болужы јогынаҥ агару ижисти бӱдӱрип болбой јадыс, анайып ла келер ӧйдӧ оныҥ болужы јогынаҥ нени де эдип болбозыс. Оныҥ учун Кудай биске оныҥ табын бӱдӱрерге болужар деп, алаҥзыбай јадыс (Мих. 3:8).\\n10. Лука 21:25—28-ле болзо, улу тӱбектиҥ ӧйинде болотон айалганы кӧрӱп, кӧп саба улус канайдар?\\n10 Лука 21:25—28 кычырыгар. Улу тӱбектиҥ ӧйинде улус, качан да бузулбайтан ла јоголбойтон не-немениҥ аҥтарылып баштаганын кӧрӱп, сандырап-чаксырап баштаар. Олор бойыныҥ јӱрӱмин коруп аларга, тыҥ кыйналар, нениҥ учун дезе ол ӧйдӧ коркышту кызалаҥду ӧй башталар. Андый ӧй кижиликтиҥ тӱӱкизинде качан да болбогон (Соф. 1:14, 15). Бу ӧйдӧ Иегованыҥ ишчилерине де кӱч болордоҥ айабас. Бис бу телекейдеҥ эмес болгоныстаҥ улам, башка-башка кӱчтерге табартар болорыс. Керек дезе эҥ керектӱ немеге де јединбей барар болорыс.\\n11. а) Нениҥ учун албатылардыҥ бастыра ајарузы Иегованыҥ Керечилерине боло берер? б) Биске улу тӱбектеҥ нениҥ учун коркыбас керек?\\n11 Улус Иегованыҥ Керечилериниҥ бойыныҥ Кудайына оноҥ ло ары бажырып турганын кӧрӱп, атыйланып баштаар, не дезе, олордыҥ кудай јаҥы јоголтылып калган болор. Мынаҥ улам улус канайып тӱймеже берерин сананып ийзеер де. Андый тӱймеен социальный сетьтерде де кӧдӱрилердеҥ айабас. Албатылар ла олордыҥ башчызы Сатана, бистерди оноҥ ары Иеговага бажырып турганыс учун чек кӧрӧр кӱӱндери јок боло берер. Ол тушта олор бастыра кудай јаҥдарды јоголтотон амадузыныҥ бӱтпегенин оҥдоп ийер. Оныҥ учун олордыҥ бастыра ајарузы јаҥыс ла бистерге болор. Бу ӧйдӧҥ ала албатылар Магог јериниҥ Гогы болуп калар*. Олор Иегованыҥ албатызына коркышту калапту табару эдерге биригер (Иез. 38:2, 14—16). Мыны сананып, санааркай берердеҥ айабазыс, нениҥ учун дезе ол ӧйдӧ не болорын јетире билбей јадыс. Је бир немени бис јарт билерис: улу тӱбектеҥ коркыбас керек. Ол ӧйдӧ Иегова биске аргаданатан башкартулар берер (Сар. 34:19). Је бис јайымыстыҥ јууктап келеткенин кӧрӱп, сыныбысты тӱзедип, бажысты кӧдӱрип, тӱс турарыс*.\\n12. «Бӱдӱмјилӱ ле керсӱ кул» бисти улу тӱбекке канайып белетейт?\\n12 Бӱгӱнги кӱнде «бӱдӱмјилӱ ле керсӱ кул» кӧп аргалардыҥ болужыла бисти улу тӱбектиҥ ӧйинде Кудайга чындык артсын деп белетеп јат (Матф. 24:45). Темдектезе, 2016—2018 јылдарда, бойыныҥ ӧйинде кӧргӱзилген региональный курултайлардыҥ программаларын кӧрӱп ийектер. Бу курултайлардыҥ куучын-эрмектери ле кӧрӱлмелери бисти Иегованыҥ келетен кӱниниҥ алдына керектӱ болотон кылык-јаҥдарга јакшы ӱренип аларга кӱӱнзеткен. Бу кылык-јаҥдарды кыскарта шӱӱжип ийектер.\\n«Улу тӱбекти» ӧдӱп чыгарга, бӱгӱнги ле кӱннеҥ ала белетенер керек (13—16 абзацтарды кӧрӱгер.)*\\n13. Иеговага чындык артарына јакшы ӱренип аларга нени эдер керек?\\n13 Чындык болоры. 2016 јылдыҥ курултайы «Будьте преданы Иегове!» деп адалган. Бу курултайдаҥ, Иеговага чындык артарга, оныла јуук ла бек колбулар тудар керек деп билип алганыс. Анайда ок Иеговага јууктаарга, акту јӱректеҥ мӱргӱӱрин ле оныҥ Сӧзин лаптап ӱренерин эске алынганыс. Бу ончо неме биске коркышту уур-кӱчтерди ӧдӧтӧн ийде-кӱч берет. Сатананыҥ телекейиниҥ учы јууктап келет, оныҥ учун биске Кудайга ла оныҥ Каандыгына чындык артарга там ла там кӱч болуп барар. Улус бистерге оноҥ ло ары каткырыжар болор (2 Петр 3:3, 4). Бис телекейдиҥ политикалык сурактарына јӧмӧшпӧй турзаас, айалга там ла катуланып барардаҥ айабас. Айдарда, улу тӱбектиҥ ӧйинде чындык артарга, биске эмдештеҥ ле ала бу кылык-јаҥга јакшы ӱренип алар керек.\\n14. а) Кудайдыҥ албатызын башкарып турган акаларла кандый солынталар болор? б) Ол ӧйдӧ биске нениҥ учун чындык болор керек?\\n14 Улу тӱбектиҥ ӧйинде, Кудайдыҥ албатызын башкарып турган акаларла сӱрекей јаан солынталар болор. Јерде арткан майлаткандар, кандый да ӧйдӧ Армагеддон јуу-согушка туружарга, теҥериге алылар (Матф. 24:31; Ачыл. 2:26, 27). Айдарда, Башкару јӧп бисле кожо јерде база болбос. Је андый да болзо, кара-бајырт албаты башкару јок артпас. Нениҥ учун дезе ол ӧйдӧ башкартуны кара-бајырт албатыныҥ тоозына кирип турган ченемелдӱ акалар берер. Бистиҥ чындык болгоныс, Кудайдаҥ башкарту алган акаларга сӧсуккур болгоныстаҥ кӧрӱнер. Мынаҥ бистиҥ јӱрӱмис камаанду болор.\\n15. Турумкай болорына јакшы ӱренип аларга нени эдер керек? Бу кылык-јаҥга нениҥ учун эмдештеҥ ала ӱренер керек?\\n15 Турумкай болоры. 2017 јылдыҥ курултайы «Не сдавайтесь!» деп адалган. Бу курултайдаҥ ченелтелерде бек турарына ӱренип алганыс. Анайда ок јӱк ле јакшы амыр айалгаларда турумкай болор керек эмес деп билип алганыс. Турумкай болорына јакшы ӱренип аларга, биске Иеговага иженер керек (Рим. 12:12). Оныҥ учун Иисустыҥ: «Учына јетире чыдашканы дезе, аргадалар» — деп, берген сӧзин ундыбай јӱректер (Матф. 24:13). Бу сӧстӧрдӧҥ, кандый да уур-кӱчтер болуп турза, биске Кудайга чындык артар керек деп кӧрӱнет. Эмдештеҥ ле ала кажы ла ченелтелерде турумкай артып турзаас, бойысты улу тӱбектиҥ ӧйине белетеп јадыс.\\n16. Јалтанбас болоры недеҥ камаанду? Бу кылык-јаҥга эмдештеҥ ала јакшы ӱренип аларга нени эдер керек?\\n16 Јалтанбас болоры. 2018 јылдыҥ курултайы «Будьте мужественны!» деп адалган. Бу курултай јалтанбас болоры бистиҥ јайалталарыстаҥ камаанду эмес деп эске алындырган. Чыннаҥ ла јалтанбас болоры турумкай болоры чылап, Иеговага иженгенистеҥ камаанду. Иеговага оноҥ тыҥ иженип турарга биске не болужар? Кажы ла кӱн Кудайдыҥ Сӧзин кычырганы ла Иегова бойыныҥ албатызын алдындагы ӧйдӧ канайып аргадаганын шӱӱп сананганы болужар (Сар. 68:20; 2 Петр 2:9). Улу тӱбектиҥ ӧйинде албатылар бистерге табару этсе, Иеговага иженери ле јалтанбас болоры сӱреен керектӱ болор (Сар. 112:7, 8; Евр. 13:6). Бис эмдештеҥ ле ала Иеговага иженип турган болзоос, Гогтыҥ табарузын јалтанбай ӧдӱп чыгарыс*.\\nУдабас Иисус ла оныҥ теҥеридеги черӱзи Кудайдыҥ ӧштӱлерин јоголторго, Армагеддон деп јуу-согуш баштаар. (17 абзацты кӧрӱгер.)\\n17. Бис нениҥ учун Армагеддонноҥ коркыбай јадыс? (Кадарындагы јурукты кӧрӱгер.)\\n17 Ӧткӧн јӧрмӧлдӧ айдылганыла, Иегованыҥ ишчилериниҥ кӧбизи калганчы кӱндердиҥ ӧйинде јадат. Је бисте улу тӱбекти ӧдӱп, ӱргӱлјиге јӱретен арга бар. Бу телекей Армагеддон деген јуу-согушла коркышту эдип тӱгенер. Је биске недеҥ де кор��ыбас керек, нениҥ учун дезе бу Иегованыҥ јуу-согужы болор (Укаа 1:33; Иез. 38:18—20; Зах. 14:3). Иегова айдып ла ийзе, Иисус теҥеридеги черӱлерди јуу-согушка апарар. Бу јуу-согушка тирилген майлаткандар ла мириадтар тоолу ангелдер Иисусла кожо барар. Олор ончозы кожо Сатана ла оныҥ кӧрмӧстӧриле, анайда ок олордыҥ јердеги черӱлериле јуулажар (Дан. 12:1; Ачыл. 6:2; 17:14).\\n18. а) Иегова биске кандый сӧзин берет? б) Ачылта 7:9, 13—17 келер ӧйгӧ ижемјилӱ кӧрӧргӧ канайып болужат?\\n18 Иегова биске: «Сеге удура эдилген кандый да мылтык-јепсел, бир де једимдӱ болбос» — деп, сӧзин берет (Иса. 54:17). «Кара-бајырт улус» «улу тӱбекти» ӧдӱп чыгар. Иегованыҥ чындык ишчилери агару ижин оноҥ ло ары бӱдӱрер. (Ачылта 7:9, 13—17 кычырыгар.) Агару Бичик келер ӧйгӧ ижемјилӱ кӧрӧргӧ болужып јат! Иегова «чындык улусты корулап јат» деп, билип јадыс (Сар. 31:23). Оныҥ учун Иегованы сӱӱп ле мактап тургандар, Кудай бойыныҥ адын јабардаҥ арутап јатканын кӧрӱп, сӱӱнип чыгар (Иез. 38:23).\\n19. Удабас кандый ижемјибис бӱдер?\\n19 2 Тимофейге 3:2—5-теги сӧстӧр, Сатананыҥ каршузынаҥ јайымдалган јаҥы телекейде јадатан улус керегинде айдып турган болзо, канайып кычырылар эди деп, сананып ийзегер. («Улус кандый болуп калар?» деген рамканы кӧрӱгер.) Башкару јӧптӧ иштеген Джордж Гангас* ака бу сӧстӧр керегинде мынайып айткан: «Бастыра улус бой-бойына ака-эјелер болуп калза, јӱрӱм кандый јакшы болор! Удабас слер јаҥы телекейде јадараар. Слер Иегова ла кире узак јӱрӱм јӱреригер. Бис ӱргӱлјиге јӱрерис». Бу кандый јакшы ижемји, дезеер?!\\nУлус кандый болуп калар?\\nУлусты сӱӱр, Иегованы сӱӱр, јобош, јымжак болор, Кудайды мактаар, ада-энезине сӧсуккур, быйанзак, чындык болор, тӧрӧгӧнзӧк, јӧпсинчек, улусты јаман айтпас, бойын тудунып билер, јалакай, буурзак, бӱдӱмјилӱ, бойын эмес, улусты сананар, бийиркенбес, Кудайды соот-јыргалдаҥ артык сӱӱр, Кудайга акту јӱрегинеҥ чындык болор.\\n«Улу Вавилонныҥ» јоголтылары керегинде\\nЧындык кудай јаҥнаҥ бек тудунып алары керегинде\\nЧындык болорына, турумкай болорына ла јалтанбас болорына јакшы ӱренип алары керегинде\\n122 КОЖОҤ Турумкай болуп, јана баспагар!\\nУдабас бастыра јердиҥ ӱстинде «улу тӱбек» болор. Ол ӧйдӧ Иегованыҥ ишчилериле не болор? Иегова бистеҥ нени сакыыр? Келетен уур-кӱч ӧйдӧ Кудайга чындык артарга, бистерге бӱгӱнги ле кӱннеҥ ала кандый кылык-јаҥдарды тыҥыдар керек? Мындый сурактардыҥ карууларын бу јӧрмӧлдӧҥ таап аларыс.\\nЈАРТАМАЛ. Христиан кудай јаҥдарга бойлорын христиандар деп аданып тургандар кирет. Је олор улусты Иеговага оныҥ нормалары аайынча бажырарына ӱретпей јат.\\nЈАРТАМАЛ. Магог јериниҥ Гогы (кыскарта Гог) — албатылардыҥ коалициязы. Олор улу тӱбектиҥ ӧйинде Иегованыҥ ишчилерине табару эдер.\\nАрмагеддонноҥ озо не болорын «Царство Бога правит!» деген бичиктиҥ 21-чи бажалыгынаҥ кӧптӧдӧ билип аларга јараар. Гогтыҥ табарузы керегинде ле Иегова бойыныҥ албатызын Армагеддон јуу-согушта к��найып корулап алары керегинде 2015 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 15-чи кӱниниҥ «Каруулчы шибеезинеҥ» 14—19 бӱктеринеҥ, анайда ок «Чистое поклонение Иегове восстановлено!» (англ.) деген бичиктиҥ 17 ле 18 бажалыктарынаҥ кычырып аларга јараар.\\n2019 јылдыҥ курултайы «Любовь никогда не проходит» деп адалат. Бу курултай бисти Иегованыҥ корузында болзоос, недеҥ де коркыбазыс деп бӱдӱмјилеп јат (1 Кор. 13:8).\\n1994 јылдыҥ јаҥар айдыҥ 1 кӱниниҥ «Каруулчы шибеезинде» «Дела его идут вслед за ним» деген јӧрмӧлди кӧрӱгер.\\nЈурукта: улу тӱбектиҥ ӧйинде јалтанбас Керечилердиҥ кичинек бӧлӱги јуунныҥ туштажузын аралда ӧткӱрип јат.\\nЈурукта: Иегованыҥ кара-бајырт чындык ишчилери улу тӱбекти ӧдӱп, сӱӱнип јат!","num_words":3740,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24500.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јаҥыјылдык байрамдарда су-кадыкты талдагар - altaicholmon\\nКӱчӱрген айдыҥ учынаҥ ла ала садулу јерлер бойыныҥ садып турган товар-эдимдерин, аш-курсагын, кийим-тудумын једимдӱ садып ийерге, јӱзӱн-башка акциялар ӧткӱргилейт. Реклама, сӱӱнчилӱ кӱӱ, јӱзӱн отторыла кӱйген-јалтыраган садулу јерлер… Олор бойлорыныҥ амадузына кыйалтазы јогынаҥ једингилеген: садулу јерлерде, магазиндерде, автобустарда јык толо улус. Бу мындый айалга ОРВИ-ниҥ бӱдӱмдери, коронавирус оору улус ортодо там ла тыҥыда јайыларына эҥ ле јарамыкту! Је ол керегинде байрамдык кӱӱн ортодо ундылып та калат. Оноҥ до улам оорулар астабай јат, там ла тыҥып, улус ортодо кӧптӧп-таркап барып јатканын окылу јетирӱлер кӧргӱзет.\\nБӱгӱнги кӱнде коронавирусла эҥ ле кӧп оорыган улустыҥ кӧп јарымызы 65 јашту ла оноҥ јаан улус\\nОоруга эҥ ле кӧп табартып ла оорунаҥ эҥ ле кӱч јазылып турган деп, ойто ло катап јаан јашту улусты темдектеер керек. Качан јажыла јиит улус иште ол эмезе ӱредӱде болзо, јажы јаан улус магазиндерге, садулу јерлерге барадылар, ары-бери јӱредилер. Бӱгӱнги кӱнде коронавирусла эҥ ле кӧп оорыган улустыҥ кӧп јарымызы 65 јашту ла оноҥ јаан улус болгонын оперштаб јетирет. 30-49, 50-64 јаштарлу оорыган улустыҥ тоозы калганчы кӱндерде астай берген.\\nКовидле оорыган улуска ооруга кайда «табарткан» деп сурак болзо, олордыҥ эҥ ле кӧбизи билелеринде оорыган улустаҥ југушканы јарталат. Мында айыл-јурттарында эпидемиялык некелтелерле јетире тузаланбаганы ла олорды ајаруга албаганы јарт кӧрӱнип јат. Онойдо ок кӧп улус јуулып турган билелик байрамдарды, туштажуларды, юбилейлерди, божогон улус јууганын темдектеер керек. Эпидемиологтор, Роспотребшиҥжӱ, эмчилер мындый јаан туштажулар ӧткӱрбезин, мындый керектерлӱ јерлерге кӧп барбазын деп окылу јӧптӧр чыгарза да, је улус укпай јат. Билелик учурлу керектерде јуулышкылап, ооруга табарткылап турат. Ковидтиҥ јайылып-таркап турган учуралдарыныҥ шылтактарыныҥ тоозына улус эпидемиялык айалгазы коомой тергеелерле јорыктап турганын ла бу ооруга иштеп турган јеринде «табартканын» кожор керек. Оору улустыҥ 30 проценти иштеп турган јерлеринде југушкан.\\nРеспубликада иштеп турган организация-бирликтерде эпидемиялык айалгаларды кӧрӱп шиҥдеер иш ӱлӱрген-кӱчӱрген айларда эрчимделтилген болгон. Инспекторлордыҥ јетиргениле, кажы ла ӱчинчи јерде эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрери бузулган. Кӧп улус јуулып турган јерлерде (учреждениелерде, магазиндерде, автобустарда, таксилерде) ооруга удура болгон некелтелерди улус бӱткӱлинче бӱдӱрбей јадылар. Билезинде оорыган улустыҥ јадып турган айалгазын кӧрзӧ, оору кижини башкалап, дезинфекция-иш ӧткӱргени јокко јуук болгоны јарталган. Бу ӧрӧ адалган айалгаларды кӧрӱп, тӱп-шӱӱлте эткенде, оору улус астаардыҥ ордына кӧптӧп јат. Бир кезек кӱндерде тоолор бир кичинек кемине тӱже де берип турган болзо, је текши кеми ол ло бойы артканча.\\nЭмди јаҥыјылдык байрамдарда эпидемиялык айалга кандый болорын озодоҥ айдарга кӱч. Тергеениҥ ичинде јуртап турган улус чеберленериниҥ некелтезин бӱткӱлинче бӱдӱрип болбой турарда, байрам кӱндерде республиканыҥ тыш јерлеринеҥ келген улустыҥ тоозы кӧптӧзӧ, байрамдык туштажулар элбеде ӧткӱрилзе, сӱӱнгедийи ас болор.\\nЈаҥар айдыҥ экинчи јарымызында оорыган улустыҥ тоозы кезем кӧптӧӧр лӧ ооруныҥ кеми бийиктеер деп, эмчи-эпидемиологтор белге-прогноз эткилеген.\\nЈаҥыјылдык байрамныҥ тӧс ајарузы јаҥыјылдык столго эдилип турганы јаан јаҥжыгу. Улус јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде байрамдык столдо кандый курсак болорына сӱреен јаан учур берип турганы озодоҥ бейин улалып келген. Јӱзӱн-јӱӱр курсакла кожо ичилип турган аракыга база јаан учур эдилет. Оныҥ да учун јылдыҥ ичинде эҥ ле узак деп чотолгон бу байрамдар ӧйинде «ажынган» курсактаҥ ла аракыдаҥ болуп турган каршулу ла карыкчалду керектер сӱреен кӧп болот. Мында корондолыштарды, јӱректиҥ ле карынныҥ оозыныҥ ооруларын темдектеер керек. Јаҥыс ла јылдыҥ калганчы кӱнинде эмес, је оныҥ да кийнинде эки-ӱч кӱнге «ичкен-јиген» кижиниҥ су-кадыгы мындый «јӱкти» апарарга кӱчи јетпей барат. Текши тоолорло, бу ӱч кӱнниҥ туркунына орто статистикалык биле курсак-тамак, аракы аайынча бир айдыҥ бюджедин јоголто «јип-ичип» койот.\\nКанча кӱнге амырабаган, аракыла корондолып калган эт-канды ойто су-кадык кемине экелерге, кижиниҥ бастыра органдары – јӱреги, бууры, бӧӧрӧктӧри, карынныҥ оозы, о. ӧ. – эҥ ле тыҥ режим-кемиле иштеп јат. Шак ла бу мындый – эт-кан, иммунитет уйадап калган ӧйдӧ ковид оору тыҥ табарар аргалу! Оныҥ учун эпидемиологтор, эмчилер слерди ончогорды, анчада ла байрам кӱндерде, сӱреен ајарыҥкай болзын деп сурап јат! Аш-курсакты кеминде јиирге, анчада ла ачу ашты кеминде ичерге чырмайыгар. Бу айалгадаҥ слердиҥ су-кадыгар, јӱрӱмигер камаанду болгонын ундыбагар!\\nКоронавирус оору јаҥы ла башталып турарда, эпидемиологтор, эмчилер улусты эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзин деп кажы ла кӱн сураган. Кӧп улус јуулган јерлердӧӧн барбаска албаданыгар, масканы кийигер, кӧп улусту јерде улустыҥ бой-бойы ортодо јер-дистанция 1-1,5 метр болор учурлузын, кажы ла катап колдороорды самынду суула јуныгар, дезинфикаттарла тузаланыгар деп… Је кӧп кычырулар темей болгон, кӧп улус ковид ооруны керекке тыҥ албаган. Качан ӱлӱрген, кӱчӱрген айларда ооруныҥ кеми тергееде сӱреен бийиктеп, кӱнине тӧрт-беш кижидеҥ божоп баштаарда ла улус чочып, коркып баштаган. Је текши айалга коомойтып ла орой болуп калганы јарт кӧрӱнген. Ондый да болзо, эмчилер ле эпидемиологтор эрчимдӱ иштеп, бу айалганы токтодорго кӧпти эткен. Бӱгӱнги кӱнде оору улустыҥ тоозы эмеш астап, ковидтиҥ јайрадылган кеми эмеш те болзо токтодылган да болзо, је бу айалга канча кире мындый болор дегени база јарты јок. Нениҥ учун дезе кӧп улус эмдиге ле јетире ооруныҥ каршузын ла карамы јок болгонын оҥдобой јат, эпидемиялык некелтелерди бӱдӱрбейт. Соцсетьтерде оорула колбой кокыр-каткылу јетирӱлер бар болгоны сӱреен кайкадат! Улус чучурап, оорып, божоп јат, кезик улуста дезе – кокыр… Анчада ла 30-50 јашту улус ортодо мындый, ал-сагышка кирбес керектер кӧрӱнип турганы ачындырат!\\nТергеениҥ эл-јоны ортодо коронавирус ооруныҥ јайылбазы, кӧптӧбӧзи деген уч-турултага бис ончобыс бастыра некелтелерди ак-чек бӱдӱрген кийнинде келерис. Јааны-јажы ооруныҥ каршузын оҥдоп, бой-бойыстыҥ су-кадыгыс керегинде санааркап, чебер болгоныстыҥ кийнинде, ооруны јеҥип баштаарыс. Анчада ла байрам кӱндерде некелтелерди бӱдӱрерге кӱч болор. Байрамдык кӱӱн-санаа, текшилей байрамдаган улус олорды бӱдӱрерге тутагын јетирер. Ондый да болзо, бек сананганы, су-кадык учун санааркаганы јакшы кӧргӱзӱлерге экелер аргалу. Ковид деген јаан оору јӱрӱмиске сӱреен карыкчалду учуралдарды экелди, су-кадыкка тыҥ табару эдип јат. Је оны јеҥип алар аргабыс бар. Кажы ла кижи чеберленип, эпидемиялык айалгаларга удура некелтелерди бӱдӱрзе – јаан алтамдар эдилер!\\nАлтай Республиканыҥ эл-јоны ла айылчылары! Тергеениҥ санитарный службазыныҥ ишчилери слерди јаҥыјылдык байрамдык кӱндерде эпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзин деп сурап јат!\\n–Коронавирус оорула оорыбаска кӧп улус јӱрер јерлерде, садулу јерлерде бойы бойыгардаҥ 1-1,5 метр ыраагында јӱрӱгер, маскаларды уштыбагар, дезинфикаттарла тузаланыгар, кажы ла катап колдорыгарды самынду суула јунугар, айыл-јуртыгарды арутап, дезинфекция эдигер, кӧп улус јуулган байрамдарга, туштажуларга барбаска чырмайыгар!\\n–Кӧп улусту јерлерде ӧдӱп турган туштажулар, корпоративтер оору јайылатан эҥ ле јарамыкту јерлер болгонын ундыбагар!\\n–Байрам кӱндерде улусла јолугып-куучындажатан туштажуларды кезем астадып ийер керек!\\n–Байрам кӱндерде тӧрӧӧн-туугандарла, јуук улусла туштажатанын кезем астадып ийер керек. Анчада ла јаан јашту таада-јааналарды байрамла уткыырында ас улус турушсын деп чырмайыгар. Јаан јашту улуска ковид оору сӱреен каршулу болгонын ундыбагар! Јаандарардыҥ јӱрӱмин чеберлеп аларга амадагар!\\n–Божогон улустыҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрер тушта ӧскӧ аймактарда, јурттарда јадып турган тӧрӧӧн-туугандарды кычырбагар! Бу карыкчалду керекте канча ла кире ас улус турушсын деп амадагар.\\n–Ыраак ла јуук гран ары јаны јаар јорыктаарын токтодып ийер керек. Ыраак јол-јорыктарды пландап турала, текши эпидемиялык айалга кандый болгонын јаан ајаруга алыгар!\\nОору улустыҥ 30 проценти иштеп турган јерлеринде југушкан\\nКовид ооруныҥ симптомдорын бойоордо ол эмезе айылдыҥ улузында сезип ийзегер, врач-эмчини айылдӧӧн кычырар керек. Айландыра улуска оору јайылбазын деп, поликлиника-эмчилик барбаска албаданыгар. Эт-канныҥ температура-изӱзи канча кӱнге тӱшпей турза, тыныш јетпей барза, тӧжӧӧрдӧ кадалгак оору там ла тыҥып турза, тӱрген болуштыҥ эмчилерин тургуза ла кычырыгар!\\nЭпидемияга удура болгон некелтелерди бӱдӱрзес, су-кадыгысты чеберлеп, каршулу ооруны јеҥип аларыс! Оны кажы ла кижи оҥдоор учурлу! Бу айдылганы – бӱгӱнги кӱнниҥ эҥ ле баштапкы ла јаан некелтези!\\nГигиенаныҥ ла эпидемиологияныҥ ФБГУЗ-ныҥ Алтай Республика аайынча тӧс јери","num_words":2077,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21034.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тӧрӧл тилис тӧрдиҥ јанында болзын - altaicholmon\\nАлтай тилге школдо ӱредериниҥ сурактары јаантайын јаан ајаруда. Кан-Оозы аймактыҥ школдорында балдарды алтай тилге ӱредер јаҥжыгу канча јылдарга улалып келет. Болчомдордыҥ туразынаҥ ала јаан класстарга јетире ӱзӱлбей ӧткӧн ӱредӱ бойыныҥ турулталарын берет. Јылдыҥ ла 60-80 ӱренчик 9-11 класстарда тöрöл тил ле литература аайынча экзаменди талдап аладылар, кӧп сабазы оны бийик кеминде табыштырат. Быјыл ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология бӧлӱгине Мӧндӱр-Сокконныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиги Айсана Шортова экзаменди эҥ бийик кеминде табыштырганыла сӱрекей оморкойдыс.\\nМындый једимдер − кӱнӱҥ сайын, јылдаҥ јылга ӧдӱп турган иштиҥ, ӱредӱчилердиҥ бийик узыныҥ уч-турултазы. Ого коштой, алтай тилле, литературала балдарга республикан кеминде башка-башка кӧрӱлер, маргаандар, ӧскӧ дӧ керек-јарактар кӧптӧгӧн: «Јиит поэттердиҥ ле бичиичилердиҥ «Амаду» деп слёды, «Тирÿ классика» алтай тилле», республикан олимпиада, «Тийиҥеш» деп ойын ла о. ӧ. Бу конкурстар балдарды алтай поэттердиҥ ле бичиичилердиҥ кееркедим чÿмдемелдерин кычырарына јилбÿзин тыҥыдат. Балдар поэттердиҥ јаркынду чÿмдемелдерин кычырып, сöскö сескир болорына таскап, кееркедим сöстиҥ ийдезин, учурын оҥдоп турар боло берет. Оныҥ учун балдар бу конкурстарда јилбиркеп туружат, алтай тилиниҥ байлыгын, сÿрлÿзин билип, тöрöл тилиле оморкойт. Мындый кöрÿ-маргаандар балдардыҥ кӱӱнин кӧдӱрип, тилин темиктирет деп айтса, јастыра болбос. Олор ӧрö öзÿп, бийик једимдерге једип, алтай тилин кöдÿрет.\\nЧенемели јаан ӱредӱчилер Эльвира Робертовна Кызылова, Валентина Андреевна Чабачакова, Ирина Чыгымовна Быева, Айсура Владимировна Меркулеева балдарды алтай тилле, литературала олимпиадага белетеериниҥ марын табып, 3 јылдыҥ туркунына једимдӱ туружып келген ӱренчиктер таскаткан: Рамина Матина ла Дарина Байданова (Кӧзӱлдиҥ орто ӱредӱлӱ школы), Кристина Шалданова (Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школы), Ижена Чойнина (Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школы), Лилия Теркишева (Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школы).\\nАлтай тилдиҥ муниципал кеминде ӱредӱчилери ӱренчиктерле јӱзӱн-башка иштер ӧткӱрип, ӱренчиктердиҥ тӧрӧлчи кӱӱнин ойгозып, алтай тилле јӱзӱн-јӱӱр керек-јарактар ӧткӱрет. Темдектезе, Улу Јеҥÿниҥ 75 јылдыгына учурлай Мактыҥ ла Эземниҥ јылы деп јарлаганыла, бу тÿÿкилик керекке учурлай, аймак ичинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ методбиригÿзиле кöп иштер öткÿрилген. Јиит чÿмдеечилердиҥ маргааны, кычырарыныҥ кöрÿ-маргааны ла о. ӧ. Алтайыстыҥ јарлу јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай кычыраачылардыҥ муниципал кеминде кöрÿ-маргаанын öткÿрдибис. Андый кöрÿ-конкурстар аймак кеминде јаантайын öткÿрилет. Алтай тилдиҥ байлыгын бала бойы сезип, орус тилле теҥ-тай болгонын оҥдоп, сöзиниҥ чеченин билип, алтай тилдиҥ учурын оҥдойт.\\nКажы ла ӱредӱчиниҥ тӧс амадузы − ӱренчиктеристи тöрöл тилине јилбÿзин тыҥыдып, Тöрöлин сÿÿп, кÿÿн-санаазын јайым айдып билерине ӱредери.\\nБÿгÿн ÿредÿде кӧп солынталар, јаҥыртулар экпиндÿ кийдирилип турган ӧй. Кан-Оозы аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилери ӧйлӧ кожо теҥ алтап, ӧйдиҥ некелтелерине келиштире иштейдилер. Аймак ичинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ методбиригÿзи эрчимдÿ иштейт. Балдардыҥ тӧрӧл тилине јилбÿзин бийиктедерге болуп, ÿредÿчилер јаҥыртуларды ÿредÿде тузаланат. Јылдыҥ ла öткÿрилип турган «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи» деп конкурстарда Кан-Оозы аймактыҥ алтай тил ле литература аайынча ÿредÿчилери јылдыҥ ла туружат, јеҥÿчилдер болуп чыгат. Бу конкурс алтай тилдиҥ ле литератураныҥ öзÿмине сÿреен јаан камаанын јетирет ле ÿредÿчилердиҥ ченемел-узыла ÿлежер арга ачат.\\nЭмдиги öйлö теҥ алтап, једимдӱ иштеп турган ÿредÿчилер Кан-Оозы аймакта кöп, олор мындый ченемел иштерле иштейдилер: «Орто класстарда алтай литератураныҥ урокторында лирикалык чÿмдемелди јаҥы эп-аргалар ажыра ÿренери» — Валентина Андреевна Чабачакова, Кырлыктыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Орто класстарда алтай тилдиҥ урокторында ÿлекер эп-арга ажыра ÿренчиктердиҥ јилбÿзин ÿредÿге тыҥыдары» − Ирина Чыгымовна Быева, Кан-Оозы аймактыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Ӱредериниҥ јаҥыртылган эп-аргалары ажыра ÿренчиктердиҥ билгирге јайалган јилбÿзин у��окто ло класста эмес иштерде тöзööри» − Эльвира Робертовна Кызылова, Кöзÿлдиҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Алтай литератураны ÿредеринде интерактив эп-сÿмелерди тузаланары» − Эмилия Сергеевна Кыдрашева, Кан-Оозы аймактыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи; «Алтай тил ле литератураныҥ урокторында ченемел иштерди темиктирери» − Оксана Андреевна Садыкова, Моты-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ ӱредӱчизи. Мындый кöрÿ-маргаандарга туружып, ÿредÿчилердиҥ профессионал кеми ӧзӧт.\\nАлтай тилдиҥ урокторында ӱредӱчилерге јаан болужын алтай тилдиҥ бичиктери јетирет. Федерал стандарттыҥ некелтезиле тургузылган бичиктер ол ок ӧйдӧ ӱренчиктерди алтай јаҥыла, культуразыла таныштырарына болужат. Ӱренчиктерди алтай бичиичилеристиҥ энчизин, эҥ артык чӱмдемелдерин кычырарына темиктирери − кӱч сурактардыҥ бирӱзи. Алтай тилдиҥ бичиктеринде алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдериниҥ тексттери, тӱӱкичилердиҥ иштеринеҥ алынган ӱзӱктер кийдирилгени јаан болуш болот. Тургузылган алтай бичиктерис jаш ÿйе öрö öзöрине, тазыл-тамырын билерине таскадып jат.\\nӰренер бичиктерде салынган бир канча таскадулар öскö кöрÿм-шÿÿлтеле берилген деп сананып тургандарга айдадыс — ÿренчиктерге бойыныҥ калыгыныҥ, коштой до jаткан карындаштык эл-калыктардыҥ литературазын, культуразын билер керек. Бичиктерде берилген тексттер керектÿ, баланыҥ öзÿмине jилбилÿ. Тогузынчы класстыҥ алтай литературазын ÿренип, алтай литератураныҥ öйлигин (периодизация), öткöн jолын билбей, ÿренчиктер канайып öзÿм алынатан? Бичик калыктыҥ алтай jебрен тÿрк фольклорды jууганы ла шиҥдегени керегинде, öскö калыктардыҥ литературазынаҥ, ойрот öйдиҥ литературазы, jаҥы алтай öйлик деп бöлÿктердеҥ туруп, ÿренчиктерди тÿÿкилик керектер кöргÿзилген чÿмдемелдерле таныштырат. Берилген чÿмдемелдер кижиниҥ (баланыҥ, ÿренчиктиҥ) jÿрÿминде, келер öзÿминде учурлу деп кöрÿп jадыбыс.\\nАлтай тилди школдо ӱредери – ол јаҥыс ла урок ӧйинде иш эмес, ол класста эмес ӧйдӧ јаантайын ӧткӱрилер иш. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери башка-башка кружоктор, факультативтер кийдирет. Темдектезе, Моты-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ Аля Байрышевна Котонованыҥ ченемел ижинде «Куулгазынду сӧс» деп программа аайынча иштейт. Бала ак-jарыкка келгенде, баштапкы эрмек-сӧсти ада-энезиниҥ тӧрӧл тили ажыра сезип оҥдойт. Бала jаанаганда, кӧгӱс-кӧрӱмин элбедеринде тӧрӧл тили аҥылу jерде турат. Аля Байрышевна калыктыҥ оос поэзиязыла таныштырып, куулгазын сӧстиҥ учурын jартайт.\\nКан-Оозыныҥ орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ ÿредÿчизи Айсура Владимировна Меркулеева «Алтай калыктыҥ чÿм-јаҥы» деп кружогын ӧткӱрет.\\nБис, Кан-Оозы аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилери, калганчы öйдö öдÿп турган тал-табышты jÿрегисте сысту кычырадыс ла кöрöдис. Бой-бойысты jабарлашпай, öрö öзöргö амадаар керек. Республика адысты тöмöн тÿжÿрбей, öрö чыгарып, блааш-тартышты токтотсын деп сурап турубыс.\\nБÿгÿнги öйдö алтай тил кунурап, јоголып браатканы керегинде шÿÿлте jастыра деп бодойдыс. Алтай Республикада тöрöл тилин ле литературазын школдо балдар jилбиркеп ÿренерине, тил текши öзÿмдÿ болорына учурлалган jедимдÿ иштер öткÿрилип турганын темдектеер керек. Мындый иштерде Кан-Оозы аймактыҥ школдоры, ÿренчиктери ле ÿредÿчилери эрчимдÿ туружат.\\nИнтернетте салынып турган бир кезек эрмек-куучындарды угарга да, кычырарга да эби jок. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ бичиктеринде таскадуларда ла jакылталарында, берилген чÿмдемелдерде кандый да jастыра jок деп темдектейдис. Олор калыктыҥ тÿÿкизиле, öткöн jолдорыла, эмдиги jадын-jÿрÿмиле колбулу берилет. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿренер бичиктерин тургускан авторлорго јаан быйан айдадыс, ижине jöмöжöдис, бийик баалайдыс. Тöрöл тилине jаш ÿйе кÿÿнзеп ӱренип турганын кöрöдис.\\nАлтайлар бир ууш эл, бир санаалу, бир амадулу болуп, öмö-jöмö иштеп jÿрер керек. Алтайыс амыр турзын, кара башту калыгыс öссин, кöптöзин.\\nКан-Оозы аймактыҥ алтай тил ле литература аайынча ӱредӱчилери — В. Чабачакова, А. Ильмекова, М. Сабина, Н. Ефтифеева","num_words":2020,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14059.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Олег Хорохордин јууныҥ ветераныла тушташкан - altaicholmon\\nОлег Хорохордин јууныҥ ветераныла тушташкан\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин Јеҥӱниҥ кӱни алдында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны Мария Ивановна Ждановага барып, оны бу байрамла уткыган.\\n«Кош-Агаш аймакта болгон јеткер керегинде јетирӱ јӱрӱмниҥ кандый бортык болгонын ла бой-бойысты чеберлеп јӱрер керек болгонын биске такып кӧргӱсти. Мынызы анчада ла Улу Јеҥӱниҥ байрамыныҥ алдында јакшы сезилет. Оныҥ да учун бош ӧй јок то болзо, Мария Ивановна Ждановага келбес аргам јок болгон» — деп, тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.\\n«Слер бастыра јӱрӱмигерди улустыҥ јӱрӱмин аргадаарына учурлаганар, јууны бажынаҥ ала учына јетире медсанбата санитарка болуп ӧткӧнӧр, соҥында Майма аймактыҥ эмчилигинде иштегенер. Алтайдыҥ канча кире улузыныҥ јӱрӱмин аргадаганаарды тоолойтоны кӱч керек. Слердиҥ эткен ижигер учун бажымды јабыс эҥчейтедим» — деп, Олег Хорохордин айткан.\\nМария Ивановна республиканыҥ башкараачызыныҥ молјуларын бӱдӱреечиге јууныҥ јылдарында шыркалу улусты канайда кичеегени керегинде куучындаган. Ол шыркалу јуучылдарды аргадап аларга болуп, кӧп катап канын табыштырган. Јууныҥ да кийнинде јылдарда донор болгон. «Јуу ӧйинде мениҥ колдорым ажыра кӧп тоолу шыркалу јуучылдар ӧткӧн. Улу Јеҥӱниҥ кӱни, 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱни, бӱгӱнги ле кӱн ошкош јылу болгон. Мен оны качан да ундыбазым» — деп, ветеран айткан.\\n«Слердиҥ ийде-кӱчерге јаҥыс ла јакшы кӱйӱнер керек! База да кӧп јаш јажагар деп кӱӱнзейдим. Слер чыдап јаткан ӱйеле, школдыҥ ӱренчиктериле, јашӧскӱримле ӧткӱрип турган иште база эрчимдӱ туружадар. Ол учун Слерге јаан быйан» — деп, Олег Хорохордин темдектеген.\\nМария Ивановна Жданова 1922 јылдыҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинде Новосибирский областьтыҥ Доваленский районыныҥ Волчанка јуртында чыккан. Бийсктиҥ медшколын ӱренип божоткон соҥында, Свердловский областьта балдардыҥ туразында медсестра болуп иштеп баштаган. 1941 јылдыҥ јаҥар айында јууга атанган. Бастыра јуу-чакты јуучыл медсестра болуп ӧткӧн лӧ 1-кы Белорусский фронтло Берлинге јеткен. Рейхстагтыҥ стенезинде бойыныҥ кыс ӧбӧкӧзин – Черникова – бичиген.\\nЈууныҥ кийнинде јылдарда Мария Ивановна Алтай крайда Красногорсктыҥ эмчилигинде ле Горно-Алтайсктагы областной эмчиликте, 1953 јылдаҥ ала Майма аймактыҥ эмчилигинде иштеген. Эмди бу эмчилик ветеранды јаантайын јӧмӧйт. 1986 јылда амыралтага чыккан. Эмди Маймада барказыныҥ билезиле кожо јадат.\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин Јеҥӱниҥ кӱни алдында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарыла, јууныҥ туружаачыларыныҥ тул арткан ӱйлериле, тылдыҥ ишчилериле, иштиҥ ветерандарыла тушташкан.\\nТуштажу П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӧткӧн. Анда тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи ветерандарла чай ичип, эптӱ-јӧптӱ куучындашкан.\\n«Јуу-чак бистиҥ ороонныҥ бастыра улузына табарган. Кажы ла биледе таадалары канайда јуулашканы керегинде эзем агару чеберлелет. Ол керегинде балдарга, баркаларга айдылат. Таадалары кандый јалтанбас улус болгоны керегинде куучындар ӱйедеҥ ӱйеге улалат» — деп, Олег Хорохордин темдектеген.\\nОйротияныҥ улузыныҥ фронтто јалтанбай јуулашканын, Туулу Алтайда Советский Союзтыҥ Геройлоры ас эмес болгонын, кӧп саба јуучылдар ордендерле, медальдарла кайралдатканын ол база темдектеди. Тергеениҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтторында јуулашкан таадалары керегинде база куучындаган.\\nО. Хорохордин чыдап јаткан ӱйени тӧрӧлчи кӱӱндӱ болорына таскадарында јаан јашту ӱйениҥ камаанын темдектеп, олорго эрчимдӱ гражданский кӧрӱми учун быйанын айткан.\\nВетерандар Јеҥӱге канайда јеткендери, ат-нерелӱ керектер, најылык ла бой-бойын јӧмӧжӧри, јууныҥ кийниндеги уур јылдар керегинде куучындаган. Олор эрмек-куучын ӧйинде бир канча сурактар кӧдӱрген. Ол сурактар медициналык јеткилдешле, јаан јаштуларды јеҥилтелерле јеткилдеериле, јайаан ветеран ӧмӧликтерди јӧмӧӧриле колбулу болгон. Олег Хорохордин ачык-јарык эрмек-куучынга јаантайын белен болгонын, бастыра сурактар ла кӱӱнземелдер јазап шиҥделерин темдектеген.\\nТуштажу эл театрдыҥ јаан залында кӧдӱриҥилӱ керек-јаракла улалган. Анда Олег Хорохордин јуулган улусты Јеҥӱниҥ кӱниле уткыган.\\n«Бу кӱнди бис фашизмди јеҥген бастыра албатыныҥ јаан ат-нерелӱ кереги деп тоойдыс ла ундыбайдыс. Бис јаан јашту ӱйеге ӱстистеги амыр-энчӱ теҥери, ченемел ле ойгорлык, ат-нере ле јалтанбас, јууныҥ кийнинде јылдарда Туулу Алтайды чеберлеп ле орныктырып алган учун быйанду јӱредис» — деп, республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.\\nОл јууныҥ ветерандарына, тылдыҥ ишчилерине, јууныҥ туружаачыларыныҥ тул арткан ӱйлерине бек су-кадык, јакшы јадын-јӱрӱм, узун јӱрӱм ле амыр-энчӱ кӱӱнзеген.\\nБу керек-јарак республиканыҥ бастыра аймактарынаҥ келген ветерандардыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ байрамдык ойын-концертиле тӱгенген.","num_words":1111,"character_repetition_ratio":0.08,"word_repetition_ratio":0.056,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20226.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Чыгымныҥ орныктырар кеми кӧптӧдилген - altaicholmon\\nЧыгымныҥ орныктырар кеми кӧптӧдилген\\nГорно-Алтайскта улустыҥ таҥынаҥ тураларыныҥ газификациязына бир катап берилетен материальный болуштыҥ кеми 5 муҥнаҥ 20 муҥ салковойго јетире кӧптӧдилген. Андый јӧпти Горно-Алтайск каланыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ бу јуукта ӧткӧн сессиязы јӧптӧгӧн.\\nТураныҥ газификациязы аайынча јеткилдештер учун акча тӧлӧӧр аргазы јок улусты јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧргӧ, компенсацияныҥ кемин 20 муҥ салковойго јетире кӧптӧткӧнинеҥ ӱзеери, андый јӧмӧлтӧни алатан улустыҥ тоозы база кӧптӧдилген.\\nАнайда ок билениҥ бир кижизине келижип турган кирелтениҥ кеми јанынаҥ некелтелер такыптаҥ кӧрӱлген. Мынаҥ озо ӧйдӧ кижиниҥ таҥынаҥ туразыныҥ газификациязына акчала бир катап материальный болуш эдер тушта билениҥ кажы ла кижизине келижип турган кирелтениҥ кеми прожиточный минимумныҥ 150 процент кеминеҥ ас болзо берилер болордо, эмди дезе кажы ла кижи бажына келижип турган андый кирелтениҥ кеми 200 процент кеминеҥ ас болор аргалу деп јӧптӧлгӧн. Јӱрӱм јӱрерине керектӱ акчаныҥ бистиҥ тергеедеги эҥ ас кеми канча кире болоры јербойында јӧптӧлип јат. Тургуза ӧйдӧ андый акчаныҥ кеми бистиҥ тергееде 9429 салковой (АР-дыҥ башкарузыныҥ 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн 252-чи таҥмалу јӧби аайынча), јартап айтса, билениҥ кажы ла кижизине келижип турган кирелтениҥ кеми 18859 салковойдоҥ кӧп болбос керек.\\nГазификацияга болуш алар јеҥилтелӱ улустыҥ тоозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары ла кенектери – олордыҥ кирелтелериниҥ кеми канча кире болгонынаҥ камаан јогынаҥ.\\nАнайда ок каланыҥ администрациязыныҥ адылу болужын билениҥ кажы ла кижизине келижип турган кирелтениҥ кеми јербойындагы прожиточный минимумныҥ кеминеҥ эки катапка кӧп эмес мындый улус база алар аргалу:\\nа) јуу-согушту керектердиҥ ветерандары;\\nб) јажы 60 ла 55 јашка јеткен улус (эр ле ӱй улус);\\nв) баштапкы ла экинчи группалардыҥ кенектери;\\nе) балдарлу билелер.\\nБир катап тӧлӧлип турган акча-тӧлӧмирди кижиниҥ бичиген угузу бичиги аайынча ла керектӱ документтерди табыштырган соҥында тӧлӧӧр. Олорды Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ тура ла јонјӱрӱмдик политика аайынча бӧлӱгине мындый сурула табыштырар керек: Коммунистический проспект, 13 (тӱрген болуштыҥ туразыныҥ кийни јанында), телефон 2-40-68.\\nӦрӧ адалган улустаҥ туразына газ ӧткӱрерге кӱӱнзеген улус анайда ок республикан бюджеттеҥ 15 муҥ салковойдыҥ јонјӱрӱмдик тӧлӧмирин алар аргалу. Бу суракла Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыныҥ структурный бӧлӱгине, чокымдап айткажын, Горно-Алтайсктыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри аайынча башкартузына мындый сурула баштанар керек – Мичуринниҥ оромы, 2.\\nБаштапкы да, экинчи де учуралдарда бир катап тӧлӧлип турган акча-јӧмӧлтӧ бӱдӱрген ишти керелеп турган акттар аайынча тӧлӧлӧт. Ол акчаны тӧлӧӧр тушта газификацияныҥ чыгымыныҥ кеми канча кире болгоны ајаруга алылат.\\nӦрӧ адалган бӧлӱктерге келижип турган улус таҥынаҥ туразыныҥ газификациязыныҥ чыгымдарыныҥ кемин государствоныҥ болужыныҥ шылтузында 35 муҥ салковойго астадып ийер аргалу.\\nАлтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ јетирӱзиле, тергеениҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ таҥынаҥ туралардыҥ газификациязын ӧткӱрер тушта эл-јонго эдилип турган јонјӱрӱмдик болуштыҥ кемин кӧптӧдӧри аайынча јакылтазын бӱдӱрип тура, министерство келер ӧйдӧ кезик улус 15 муҥ салковой кемдӱ ӱзеери болушты тузаланарына керектӱ келиштирте документтер белетейт.\\nБир катап тӧлӧлип турган акча-тӧлӧмирди кижиниҥ бичиген угузу бичиги аайынча ла керектӱ документтерди табыштырган соҥында тӧлӧӧр:\\nа) угузу бичик бичиген кижиниҥ паспортыныҥ эмезе кижини керелеп турган ӧскӧ документтиҥ копиязы;\\nб) кижи кандый бир бӧлӱк улустыҥ тоозына кирип турганын керелеген кере бичиктиҥ эмезе ӧскӧ документтиҥ копиязы;\\nв) кижи газификация ӧткӱрилип турган турада јадып турганын керелеген документ;\\nг) угузу бичик бичиген кижи ле тураныҥ газификациязын ӧткӱрип турган подрядный организация ортодо јеткилдештер ӧткӱрери керегинде тургузылган јӧптӧжӱниҥ копиязы;\\nд) тураныҥ газификациязы аайынча бӱдӱрген иштердиҥ угузу бичик бичиген кижи ле подрядный организация кол салган актыныҥ копиязы;\\nе) бир катап тӧлӧлип турган акча-тӧлӧмирди кижиниҥ сберкнижказыныҥ адылу счедына эмезе пластиковый картазына кӧчӱрери керегинде кижиниҥ угузу бичиги;\\nж) 1-кы пункттыҥ «в», «г», «д», «е» подпункттарында кӧргӱзилген улустыҥ кезиги билезиниҥ улузыныҥ кирелтелерин керелеп турган документтер табыштырар, чокымдап айтса:\\nбилениҥ иштеп турган улузы калганчы ӱч айдыҥ туркунына алган кирелтелер керегинде справка табыштырар;\\nбилениҥ иштебей турган улузы эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ тӧс јеринеҥ ишјоктыҥ акча-пособиезин алып эмезе албай турганы кереги��де справка табыштырар;\\nпенсионерлер ле кенектер алып турган пенсиязыныҥ кеми керегинде справка табыштырар, ол тоодо бир катап тӧлӧлип турган акча-тӧлӧмир кӧстӧӧри керегинде угузу бичикти табыштырганынаҥ озо калганчы ӱч календарный айдыҥ туркунына тӧлӧлгӧн ӱзеери акча ла компенсационный тӧлӧмирди ајаруга алып;\\nз) сберкнижканыҥ лицевой счедыныҥ эмезе пластиковый картаныҥ копиязы;\\nи) тураныҥ газификациязыла колбулу иштер учун тӧлӧгӧни керегинде документтердиҥ копиялары (кассовый эмезе товарный чек ле\/эмезе приходный кассовый ордерге квитанция)\\nк) угузу бичик бичиген кижиниҥ СНИЛС-иниҥ копиязы.\\nПодрядный организацияла бӱдӱрген иш јанынаҥ тургускан актка тӧзӧлгӧлӧнип, тураныҥ газификациязына кижи канча кире чыгым эткенин ајаруга алып, бир катап тӧлӧлип турган акча-тӧлӧмирдиҥ кеми јӧптӧлип јат ла бир турага келижип турган андый акчаныҥ кеми 20 муҥ салковойдоҥ кӧп болбос учурлу.\\nГазификацияга болуш эдеринеҥ мойножор шылтактар мындый:\\n— билениҥ улузыныҥ тоозы, билениҥ бастыра улузыныҥ калганчы ӱч айдыҥ туркунына алган кирелтелери керегинде јетирӱлер чындык эмес болгоны;\\n— бу Ээжиниҥ 16-чы пунктында кӧргӱзилген документтердиҥ бастыразын табыштырбаганы эмезе кезигин ле табыштырганы;\\n— кижиниҥ кирелтезиниҥ кеми Алтай Республикада јӧптӧлгӧн прожиточный минимумныҥ кеминеҥ эки катап кӧп болгоны;\\n— Горно-Алтайск калада јаткан јери аайынча регистрация јок болгоны;\\n— угузу бичик бичиген кижи 1-кы пунктта кӧргӱзилген граждандарга келишпей турганы.\\nГорно-Алтайск каланыҥ администрациязы","num_words":1389,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23446.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Колыҥа амыр бербе» | «Каруулчы шибеени» ӱренери\\nКаруулчы шибее (ӱренетен чыгарма) | Сыгын ай 2020\\nКЫЧЫРАР абуа австралий жестовый адангме адья азербайджан азербайджан (кириллица) аймара акха албан алтай алтыгынемец алур американ жестовый ами амхар английский ангол жестовый антанкарана араб аргентин жестовый армян армян (кӱнбадыш) ассам аукан африкаанс ачоли баск басса (Камерун) батак (каро) батак (сималунгун) батак (тоба) бауле башкир белиз креол бенгал биак бикол бислама болгар боливий жестовый бразил жестовый британ жестовый булу ваиунаики вален валлий валлийский варай везу венгер венгер жестовый венда венесуэл жестовый вьетнам га гаитян креол ган гарифуна гваделупский креольский гватемал жестовый гвианский креольский гереро гитонга гокана гондурас жестовый грек грек жестовый гренланд грузин гуарани гуджарати дамара дат деху дигор дуала замбий жестовый занде зимбабвий жестовый зулу ибан ибанаг ибинда иврит игбо игеде идома илокан индий жестовый индонезий индонезий жестовый исланд исоко испан испан жестовый итальян итальян жестовый ишан йоруба йулу кабре кабувердьяну казах казах (араб шрифт) кана каннада каонде карен (сго) каталан качиквел качин квангали квебек жестовый кекчи кений жестовый кечуа (Анкаш) кечуа (Аякучо) кечуа (Боливия) кечуа (Имбабура) кечуа (Куско) кечуа (Чимборасо) кикамба киконго кикуйю килари килуба кимбунду кинамванга кинанде киньяруанда кипенде кирибати кирунди киси кисонге китайский (кантонский, упрощенный) китуба киче колумбий жестовый конго конкани (латиница) корей корей жестовый коса костарикан жестовый крио куаньяма кубин жестовый курд курманджи курд курманджи (Кавказ) курд курманджи (кириллица) кхмер кыдат (кантон) кыдат (миньнань, Тайвань) кыдат (јаҥжыккан) кыдат (јеҥилтилген) кыдат жестовый кыргыз кьянгонде лаос латыш лаху лендже лингала литва лози лоло ломби лувале луганда лунда луо маврикий креол майя македон макуа макуа-меетто малави жестовый малагаси малагаси жестовый малай малаялам мальта мам мамбуе-лунгу маньява мапуче маратхи маршалл масатек (Уаутла) маши мбунда мегрел мексикан жестовый мизо михе миштек (Герреро) мозамбик жестовый монгол море моту мьянма навахо науатль (Герреро) науатль (Хуастека) науатль (тӧс) науатль (тӱндӱк Пуэбла) нгангуела нгаубере ндау ндебеле ндебеле (Зимбабве) ндонга немец немец жестовый неосоломоник непал нзема ниас нигерийский жестовый нидерланд никарагуан жестовый ниуэ норвег нсенга ньюнгве ньянджа ньянека окпе олуконзо оромо орус орус жестовый осетин отетела палау панам жестовый пангасинан панджаби папьяменто (Кюрасао) парагвай жестовый перс перуан жестовый пиджин (Западная Африка) поляк поляк жестовый понапе португал португал (Португалия) португал жестовый раротонга ронга румын румын жестовый руньянкоре руторо руунд сальвадор жестовый самоан сангир санго сапотек (истмус) сарамакка свати себуан сейшел креол сена сепеди сепулана серб серб (латиница) сесото (Лесото) сесото (Южно-Африканская Республика) сетсвана сидама сингал словак словак жестовый словен сонгомено сранан-тонго суахили суахили (Конго) сундан табва тагал таджик таити тай тай жестовый тайван жестовый тальян тамил тамильский (разговорный, латиница) тандруй тараскан татар тви теве телугу тетум (Дили) тив тиграй тлапанек ток-писин тонганский тотонак тохолабал трук тсонга тувалу тумбука турк туркмен тӱштӱк африкан жестовый тӱштӱк увеа узбек узбек (латиница) уйгур (араб шрифт) уйгур (кириллица) украин умбунду урду урхобо фанти фиджи филиппин жестовый фин фин жестовый фон француз француз жестовый хаву хауса хилигайнон хинди хири-моту хмонг (белые) хорват хорват жестовый хунсрюк цельталь цоциль цыган (Македония) цыган (Македония) кириллица цыган (тӱштӱк Греция) цыганский (Сербия) чабакано чангана (Мозамбик) чех чех жестовый чибемба чига чили жестовый чилуба чин (хака) читонга читонга (Зимбабве) читонга (Малави) чичева чияо чокве чоль чопи чуабо чуваш швед швед жестовый шитсва шона эве эдо эквадор жестовый эстон эфик яван яп јопон јопон жестовый\\n37 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\n«Колыҥа амыр бербе»\\n«Ӱренди эртен тура отургызып, эҥирге јетире колыҥа амыр бербе» (ЭККЛ. 11:6).\\n68 КОЖОҤ Каандыктыҥ ӱрендерин отургызадыс\\n1, 2. Экклезиаст 11:6-дагы сӧстӧрдӧ Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарла кандый колбу бар?\\nКЕЗИК ороондордо улус сӱӱнчилӱ јарды јакшы угат. А кезиктеринде Кудай ол кем ле Агару Бичикте не айдылып калганыла тыҥ ла јилбиркебей јат. Је слердиҥ јерде сӱӱнчилӱ јарды улус канайып угат? Улус канайып та угуп турган болзо, Иегова бу иш божоп калды деп айтпаганча, бисти јарлазын деп кӱӱнзеп јат.\\n2 Иегованыҥ тургузып салган ӧйинде јарлаар иш токтоп калар, «ол тушта чак тӱгенер» (Матф. 24:14, 36). Бу ӧйди сакып тура, биске «колыҥа амыр бербе» * деп сӧстӧрди канайып бӱдӱрер керек? (Экклезиаст 11:6 кычырыгар *.)\\n3. Бу јӧрмӧлдӧ бис нени шӱӱжерис?\\n3 Ӧткӧн јӧрмӧлдӧ биске јакшы «улус тудаачылар» болорго не болужар деп шӱӱшкенис (Матф. 4:19). А бу јӧрмӧлдӧ кандый да кӱчтерге кӧрбӧй, јарлаарга шӱӱп алганысты тыҥыдарга биске не болужарын шӱӱжип ийерис. Анайда ок биске нениҥ учун: 1) эҥ учурлу ишти ундыбас керек; 2) чыдамкай болор керек ле 3) бӱдӱмјибисти нениҥ учун тыҥыдар керек деп билип аларыс.\\nЭҤ УЧУРЛУ ИШТИ УНДЫБАГАР\\n4. Иегованыҥ берген јакылтазын баштапкы јерге тургузар керек деп, биске нениҥ учун ундыбас керек?\\n4 Иисус калганчы кӱндерде јӱрӱмниҥ айалгазы кандый болорын озолондыра айдып салган. Болотон айалга оныҥ ӱренчиктерин јарлаар иштеҥ туура апарар деп, ол билген. Оныҥ учун олорго: «Ойгу болыгар» — деп айткан (Матф. 24:42). Нойдыҥ јарын алынарга, улуска чаптыгын јетирген керектер биске де чаптыгын јетирердеҥ айабас (Матф. 24:37—39; 2 Петр 2:5). Оныҥ учун биске Иегованыҥ берген јакылтазын баштапкы јерге тургузар керек деп, ундыбас керек.\\n5. Јарлаар иштиҥ таркадыларын Апостолдордыҥ ижи 1:6—8 канайып кӧргӱзет?\\n5 Биске анчада ла бӱгӱн Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды јарлаар керек. Иисустыҥ судурлаганыла, ол божоп калза, христиандар јарлаар ишти улалтып, оноҥ кӧп иш эдер (Иоанн 14:12). Је Иисус божоп каларда, оныҥ кезик ӱренчиктери ойто ло балык тудар ижин эдип баштаган. Кудай Иисусты тиргискен кийнинде, ол кайкал эдип, олорго кӧп балык тудуп аларга болушкан. Анайып ол бойыныҥ ӱренчиктерине «улус тудаачы» болотонын эҥ учурлу иш деп оҥдоорго болушкан (Иоанн 21:15—17). Иисус теҥериге кӧдӱрилер алдында бойыныҥ ӱренчиктерине оныҥ баштап салган јарлаар ижи јӱк ле Израильде эмес, јердиҥ јаказына да јетире болор деп айткан. (Апостолдордыҥ ижи 1:6—8 кычырыгар.) Канча јылдар ӧткӧн кийнинде Иисус «Кайраканныҥ кӱнинде» * не болорын кӧрӱлтеде кӧргӱскен. Бу кӧрӱлтеде Иоанн ангелдиҥ «кандый ла укка, ӱйеге, тилге ле калыкка» «мӧҥкӱлик Јакшылыкту Јарды» јарлап турганын кӧрӱп, алаҥ кайкаган (Ачыл. 1:10; 14:6). Айдарда, эм тура јарлаар иш токтоголокто бисти бастыра јердиҥ ӱстиле Иегова јарлазын деп кӱӱнзе�� јат.\\n6. Јарлаар иш јаан учурлу деп ундыбаска, биске не болужар?\\n6 Јарлаар иш эҥ јаан учурлу деп ундыбаска, биске не болужар? Иегованыҥ биске сӱреен јаан болужын јетирип турганын шӱӱп сананганы болужар. Темдектезе, Кудайдыҥ болужынаҥ улам кӧгӱс курсак бисте јеткилинче. Бу кепке базылган ла электронный бичиктер, аудио ло видеозаписьтер, анайда ок интернет-телевидение. Сананып ийзеер де, бистиҥ окылу сайттаҥ јетирӱни 1 000-наҥ кӧп тилдерге таап аларга јараар (Матф. 24:45—47). Политика, кудай јаҥ ла экономика јанынаҥ бӧлӱнип калган телекейде сегис миллионноҥ кӧп Кудайдыҥ ишчилери, кайда да јадып турган болзо, телекейлик карындаштыкка кирет. Анайып, 2019 јылдыҥ кандык айыныҥ 19 кӱнинде, пятницада бастыра јердиҥ ӱстинде Иегованыҥ Керечилери кӱнниҥ ӱлгерин шӱӱжерин видеозаписьте кӧргӧн. Ол ло кӱнниҥ эҥиринде 20 919 041 кижи Иисус Христостыҥ ӧлӱмин эске алынар Эҥирге келген. Бу кайкалды кӧрӱп, бу албатыныҥ ортозында болоры сӱреен јаан кӱндӱ! Бис бу керегинде сананып турзаас, Каандык керегинде јарды јарлаары эҥ учурлу иш деп ундыбай турарыс.\\nИисус чындыкты улуска куучындаарына чаптыгын јетирген ончо немени јектеген (7 абзацты кӧрӱгер.)\\n7. Иисустыҥ теми јарлаар иш учурлу деп ундыбаска, биске канайып болужат?\\n7 Анайда ок јарлаар иш учурлу деп ундыбаска, биске Иисус Христостыҥ теми болужат. Иисус «чындыкты кереле[ерге]» чаптыгын јетирип турган ончо немени јектеген (Иоанн 18:37). Иисус Сатананыҥ ончо каандыктарды ла оныҥ магын берер деп ченеп айткан сӧзине кирбеген. Анайда ок улус оны каан эдип тургузарга турарда, Иисус анайып ла эткен (Матф. 4:8, 9; Иоанн 6:15). Ол байыырга албаданбаган ла калју улустыҥ истежӱзинеҥ коркыбаган (Лука 9:58; Иоанн 8:59). Апостол Павел христиандарды арып калбазын ла сӱри тӱшпезин деп, Христостыҥ темиле јӱрзин деп кӱӱнзеткен (Евр. 12:3). Бистиҥ бӱдӱмјибис ченелип турза, биске бу сӧстӧрди эске алып турар керек. Ол тушта бис эҥ учурлу ишти ундып салбазыс.\\n8. Чыдамкай болоры ол не ле биске нениҥ учун чыдамкай болор керек?\\n8 Чыдамкай кижи айалгалар солынып турза, токуналу болуп артат. Темдектезе, кандый бир уур-кӱчтиҥ аайы-бажына чыгарын эмезе бойыстыҥ амадубыстыҥ бӱдерин сакып турзаас, чыдамкай болоры сӱреен керектӱ. Судурчы Аввакум Иудада болгон базыныш токтоп калзын деп, тыҥ кӱӱнзеген (Авв. 1:2). Иисустыҥ ӱренчиктери олорды Римниҥ базыныжынаҥ јайымдайтан Каандык удабас ла келер деп иженген (Лука 19:11). А бис дезе Кудайдыҥ Каандыгы јаманды јоголтып, јаҥы чындык телекейди тургузарын сакып јадыс (2 Петр 3:13). Је биске Иегованыҥ тургузып салган ӧйи келгенче, чыдамкай болор керек. Иегова бисти чыдамкай болорына канайып ӱредип турганын сананып ийектер.\\n9. Иегова чыдамкай деп, бисти не бӱдӱмјилейт?\\n9 Иегова чыдамкай болорыныҥ толо кемдӱ темин кӧргӱзет. Темдектезе, ол Нойго ковчег тударга ла калју телекейдиҥ учы јууктап келеткенин улуска айдарга ӧйди јеткилинче берген (1 Петр 3:20; 2 Петр 2:5). Содом ло Гоморраныҥ кинчеги ажынып калган улузын јоголтор деп Иегованыҥ чыгарган јӧбине Авраам санааркап сурактар берерде, Кудай оны лаптап уккан (Баш. 18:20—33). Анайда ок канча чактардыҥ туркунына Иегова чындык эмес Израиль албатыга сӱреен чыдамкай болгон! (Неем. 9:30, 31). Бӱгӱн бис Кудайдыҥ чыдамкайын база кӧрӱп јадыс. Иегова бойына јууктадып турган улуска «кинчегин алын[зын]» деп ӧй берип јат (2 Петр 3:9; Иоанн 6:44; 1 Тим. 2:3, 4). Иегованыҥ теми улуска јарлап, олорды ӱредип турзаас, бисти чыдамкай болорго кӱӱнзедет. Анайда ок Иегова бисти чыдамкай болорына оныҥ Сӧзиндеги бичилген бир темниҥ болужыла ӱредет.\\nИжистиҥ једимин кӧрӧргӧ турган болзоос, биске кыраачы чылап, чыдамкай болуп, албаданып иштеер керек (10, 11 абзацтарды кӧрӱгер.)\\n10. Иаков 5:7, 8-теги јер ишчиниҥ теминеҥ бис неге ӱренип јадыс?\\n10 Иаков 5:7, 8 кычырыгар. Кыраачыныҥ теми бисти чыдамкай болорго ӱредет. Кезик ӧзӱмдер тӱрген ӧзӱп чыгат. Је олордоҥ тӱжӱм јууп аларга, кӧп саба ӧзӱмдерге кӧп ӧй керек болуп јат. Израильде кыра ижи алты ай кире улалатан. Кӱскиде эрте јааштардыҥ кийнинде кыраачы јалаҥдарын ӱрендеген. Јаскыда орой јааштардыҥ кийнинде тӱжӱмин јуунадатан (Марк 4:28). Биске кыраачы ла чылап, чыдамкай болор керек. Је бу јеҥил эмес болордоҥ айабас.\\n11. Чыдамкай болоры јарлаар иште биске канайып болужат?\\n11 Кӧп сабада толо кемдӱ эмес улус ижиниҥ једимин тӱрген ле кӧрӧргӧ кӱӱнзеп јадылар. Је ӧзӱм тӱжӱм берзин деп, оны јаантайын кичеер керек. Озо баштап, јерди казып, кӱйбӱредер керек, оноҥ ӱренди отургызып, оны улам сайын сугарып, одоп турар керек. Ӱренчиктер белетейтен иште база албаданар керек. Агару Бичик ӱренип турган улуска јӱректериндеги чӧп ӧлӧҥгӧ тӱҥей јаман кӧрӧрин ле неме керексибезин јоголтып салзын деп болужарга, биске ас эмес ӧй керек болуп јат. Јарлаар иште кезик улус бисти укпай турза, чыдамкай болгоныс биске кунукпаска болужат. Бисти угуп та турза, биске база чыдамкай болор керек. Бис ӱренип турган улусты кӧгӱс јанынаҥ ӧссин деп албадап болбозыс. Кезикте Иисустыҥ ӱренчиктери де оныҥ неге ӱредип турганын јетире оҥдобогон (Иоанн 14:9). Ундыбай турактар: бис јӱк ле отургызып ла сугарып јадыс, је ӧскӱрип турганы Кудай (1 Кор. 3:6).\\n12. Керечил эмес тӧрӧӧндӧриске канайып чыдамкай болор керек?\\n12 Керечил эмес тӧрӧӧндӧриске јарлап турзаас, чыдамкай болорго, јеҥил эмес болот. Бу учуралда биске Экклезиаст 3:1, 7-деги принцип болужар: «унчукпай јӱретен ӧй бар, айдатан ӧй бар». Бис тӧрӧӧндӧриске сӧс айтпастаҥ јакшы керектерисле кере берер аргалу. Је бу ӧйдӧ олорго чындык керегинде куучындаарга, биске белен болор керек (1 Петр 3:1, 2). Бис јарлаар ла ӱренчиктер белетеер иште эрчимдӱ туружарга кӱӱнзеп јадыс. Је ончозына, ол тоодо тӧрӧӧндӧриске чыдамкай болор керек ундыбас керек.\\n13, 14. Бисти чыдамкай болорына ӱредип турган Иегованыҥ ишчилериниҥ темдерин куучындап беригер.\\n13 Анайда ок чыдамкай болорго, Иегованыҥ чындык ишчилериниҥ темдеринеҥ ӱренип аларга јараар. Мындый ишчилердиҥ ортозында судурчы Аввакум ла апостол Павел. Аввакум јаманды токтоп калзын деп тыҥ кӱӱнзеген де болзо, чыдамкай болгон. Ол: «Каруулчы шибееге чыгып, каруулда турарым» — деп айткан (Авв. 2:1). Павел дезе јердеги ижин божодып, теҥеридеги кайралын аларга тыҥ кӱӱнзеген. Је ол чыдамкай болуп, «сӱӱнчилӱ јарды сӱӱнип [«јазап», ЈТ] јарлыкта[ган]» (Ап. ижи 20:24).\\n14 Је эмди Галаад Сургалды божоткон эш-нӧкӧрлӧрдиҥ темин кӧрӱп ийектер. Олорды Иегованыҥ Керечилери ас, кӧп саба улузы христиан јаҥды јаҥдабай турган ороонго иштезин деп кӧстӧгӧн. Бу ороондо Агару Бичик ӱренетен улус табылбай туратан. А олордыҥ Галаад Сургалда кожо ӱренген ака-эјелери олорло Агару Бичикти ӱренип турган улустыҥ ончозы сууга чӧҥӱрилет деп, сӱӱнчилӱ учуралдар ийип туратан. Је андый да болзо, бу эш-нӧкӧрлӧр улус сӱӱнчилӱ јарды јакшы укпай да турган болзо, чыдамкай болуп, оноҥ ло ары јарлап туратан. Олорго ижи једимдӱ эмес деп билдирген. Је сегис јылдыҥ бажында олордыҥ ижиниҥ једими кӧрӱне берген. Олорло Агару Бичик ӱренген ӱй кижи сууга чӧҥӱрилген. Судурчы Аввакумныҥ, апостол Павелдиҥ ле бу эш-нӧкӧрлӧрдиҥ темдери незиле тӱҥей? Иегованыҥ бу чындык ишчилери олорго берилген јакылтаны чӧкӧбӧй, оноҥ ло ары бӱдӱрип, колына амыр бербеген. Иегова олорды чыдамкайы учун кайралдаган. Айдарда, «бӱдӱп, узак чыдажып, Кудайдыҥ берер болгонын энчиленип турган улустаҥ» тем алактар (Евр. 6:10—12).\\n15. Бӱдӱмјибис бисти јарлаарга, канайып кӱӱнзедет?\\n15 Бис не керегинде јарлап турганыска бӱдӱп јадыс. Оныҥ учун сӱӱнчилӱ јарды канча ла кире кӧп улуска куучындаарга кӱӱнзейдис. Бис Кудайдыҥ Сӧзинде бичилген сӧстӧргӧ бӱдӱп јадыс (Сар. 119:42; Иса. 40:8). Библиялык судурлар канайып бӱдӱп турганын ла Агару Бичиктеҥ улам улустыҥ јӱрӱми јакшы јанындӧӧн канайып солынып турганын бойыстыҥ кӧзисле кӧрӧдис. Бу ончо неме Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды кажы ла кижиге куучындаар керек деп, бисти бӱдӱмјилеп јат.\\n16. Сарын 46:1—3-ле болзо, Иеговага ла Иисуска бӱдӱп турганыс јарлаарга бисти канайып кӱӱнзедет?\\n16 Анайда ок бис сӱӱнчилӱ јарды ачкан Иеговага ла оныҥ теҥериде Каандыгында каан эдип тургузылган Иисуска бӱдӱп јадыс (Иоанн 14:1). Јӱрӱмисте не де болуп турза, Иегова јаантайын бистиҥ «коруланатан јерис ле ийде-кӱчибис» болор. (Сарын 46:1—3 кычырыгар *.) Анайда ок Иисус Иегованаҥ алган јаҥын ла ийде-кӱчин тузаланып, теҥеридеҥ јарлаар ишле башкарып турган деп, бис алаҥзыбай јадыс (Матф. 28:18—20).\\n17. Биске нениҥ учун оноҥ ло ары јарлаар керек деп кӧргӱзип турган учурал куучындап беригер.\\n17 Бистиҥ бӱдӱмјибис јарлаар иште албаданып турганыска Иегова алкыжын јетирер деп алаҥзыбаска болужат. Кезикте ол мыны сакыбаган јанынаҥ эдет (Эккл. 11:6). Темдектезе, кажы ла кӱн бистиҥ стендтиҥ ле бичиктерлӱ тележканыҥ јанынаҥ муҥдар тоолу улус ӧдӧт. Јарлаар иштиҥ мындый бӱдӱми једимд�� болот по? Эйе. 2014 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ «Бистиҥ агару ижибисте» Иегованыҥ Керечилери керегинде реферат бичиирге сананган университеттиҥ бир студент кызы керегинде айдылган. Ого Каандыктыҥ Туразын табарга келишпеген, је ол университеттиҥ јанында бистиҥ бичиктерлӱ столды кӧрӱп ийген. Бистиҥ ака-эјелер ого рефератка керектӱ материалдар берген. Кийнинде ол кыс сууга чӧҥӱрилген ле эмди текши пионер болуп иштейт. Мындый учуралдар бисти оноҥ ло ары јарлаарга кӱӱнзедет, не дезе, Каандык керегинде јарды угатан улус эмди де бар деп кӧргӱзет.\\nКОЛООРГО АМЫР БЕРБЕСКЕ, БЕК САНАНЫП АЛЫГАР\\n18. Каандык керегинде јарлаар иш Иегованыҥ тургузып салган ӧйинде токтоор деп, бис нениҥ учун алаҥзыбай јадыс?\\n18 Каандык керегинде јарлаар иш тургузылган ӧйдӧ токтоор деп алаҥзыбай јадыс. Нойдыҥ кӱндеринде не болгонын сананып ийектер. Иегова ӧйлӧ дӧ башкарып турганын кӧргӱскен. Кудай чайыктаҥ 120 јыл кире озо, оныҥ башталар ӧйин тургузып салган. Канча да јылдар ӧткӧн кийнинде, Кудай Нойго ковчег тутсын деп јакару берген. Ной 40—50 јылдыҥ туркунына колына амыр бербей иштеген. Улус оны укпаган да болзо, ол келип јаткан тӱбек керегинде оноҥ ло ары куучындаган. Ной бу ишти Иегова тындуларды ковчегке кийдирер ӧй једип келди деп айтпаганча эткен. Оноҥ чике тургузылган ӧйдӧ Иегова «Нойдыҥ кийнинеҥ ковчегтиҥ эжигин јаап ийген» (Баш. 6:3; 7:1, 2, 16).\\n19. Колыска амыр бербей турзаас, неде алаҥзыбазыс?\\n19 Удабас Иегова Каандык керегинде јарлаар иш токтоп калды деп айдар. Мыныҥ кийнинде ол Сатананыҥ системазын јоголтып, чындык јаҥы телекей тургузар. А ол ӧйгӧ јетире бойыныҥ колына амыр бербеген Нойдоҥ, Аввакумнаҥ ла Кудайдыҥ ӧскӧ дӧ ишчилеринеҥ тем алып јӱректер. Је эм тура эҥ учурлу ишти ундыбай турактар, чыдамкай болуп, Иеговага ла оныҥ берген сӧзине бӱдӱмјибисти тыҥыдып турактар.\\nКОЛЫСКА АМЫР БЕРБЕЙ ТУРГАНЫС КАНАЙЫП КӦРӰНЕТ:\\nэҥ учурлу ишти ундыбай турганыстаҥ?\\nчыдамкай болуп турганыстаҥ?\\nбӱдӱмјибисти тыҥыдып турганыстаҥ?\\n75 КОЖОҤ «Бу мен! Мени ий»\\n^ 5 абз. Ӧткӧн јӧрмӧл Агару Бичикти ӱренип, кӧгӱс алтамдар эдип турган улусты Иисустыҥ улус тудаачы болзын деп кычыртузын алынарга кӱӱнзеткен. Бу јӧрмӧлдӧ Иегова Каандык керегинде јарлаар иш токтоп калды деп айтпаганча, јаҥы да, ченемелдӱ де јарчылар бу иште туружарга шӱӱп алганын канайып тыҥыдар аргалу деп шӱӱжерис.\\n^ 2 абз. ЈАРТАМАЛ. Бу јӧрмӧлдӧ «колыҥа амыр бербе» деген сӧстӧр Иегова јарлаар ишти токтоп калды деп айтпаганча, биске јарлаар керек деп кӧргӱзет.\\n^ 2 абз. Экклезиаст 11:6: «Ӱренди эртен тура отургызып, эҥирге јетире колыҥа амыр бербе, нениҥ учун дезе ӱрен кайдаҥ чыгып келерин — ондо бо, мында ба эмезе онызы ба, мынызы ба,— билбезиҥ».\\n^ 5 абз. Кайраканныҥ кӱни Иисус 1914 јылда каан болуп отурарда башталган ла бу кӱн оныҥ Муҥјылдыкка башкарар ӧйиниҥ учына јетире улалар.\\n^ 16 абз. Сарын 46:1—3: «1 Кудай — бистиҥ коруланатан јерис ле ийде-кӱчибис. Тӱбектиҥ ӧйинде алып турган болужыс. 2 Оныҥ учун јер солынза да, кырлар талайдыҥ тӱбине тӱшсе де коркыбазыс. 3 Талай чайбалып кӧбӱктелзе де, толкулар кырларды силкизе де коркыбазыс».\\nӰлежер Ӱлежер «Колыҥа амыр бербе»\\nw20 Сыгын ай 8—13 б.\\nСлер «улус тудаачы» болорго белен бе?\\nАмыр ӧйлӧ ойгор тузаланыгар\\nЭје-сыйындарды оморкодып туругар\\n«Сеге берилгенди чеберле»\\nТексти Публикацияларды электронный бӱдӱмдӱ эдип чыгаратан эп-аргалар КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Сыгын ай 2020\\nӰлежер Ӱлежер КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Сыгын ай 2020\\nСыгын ай 2020\\nКАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Сыгын ай 2020","num_words":5084,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23941.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ајаруда — медишчилерге тӧлӧйтӧн тӧлӧмирдиҥ сурактары - altaicholmon\\nАјаруда — медишчилерге тӧлӧйтӧн тӧлӧмирдиҥ сурактары\\nРоссия Федерацияныҥ президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулу чыгартулу кижизи Сергей Меняйло Сибирьдиҥ тергеелеринде коронавирусный инфекцияны болдыртпазы ла оныҥ таркаарыла тартыжары аайынча координационный штабтыҥ јуунын ӧткӱрди.\\nВидеоконференцияныҥ ээжизи аайынча ӧткӧн јуунда Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин турушты.\\nЈуунда COVID-19-ту граждандарга болуш јетиреринде туружып турган медишчилерге јилбиркедиштӱ тӧлӧмирлерди тӧлӧӧри ле онойдо ок эл-јонды санитарно-эпидемиологиялык јарамыкту айалгала јеткилдеер эп-аргалардыҥ ӧйин узадары јанынаҥ сурактар шӱӱжилди.\\n«Ооруныҥ анда-мында табылып турганын, ол тоодо кемиле јаан да болгонын ајаруга алып, ончо талаларда айалга коомой јаны јаар кубулгадый болгонын ажындыра ајаруга тудуп, ӱзеери коечный фондты элбеде белетеери јанынаҥ темдектелген чокым иш болор керек» — деп, С. Меняйло айткан.\\nПолпредтиҥ темдектегениле, коронавирусла оору улуска болуш јетирип турган су-кадыкты корыырыныҥ ишчилерине ӱзеери јилбиркедиштӱ кожулта акча тургуза ӧйдӧ аҥылу ајаруда турат. Округтыҥ медишчилери тулаан ла кандык айларда 560 миллион салковойдоҥ ажыра акча алган.\\n«Јарадылган, јӧптӧлгӧн акча-манат ӧйинде ле толо кеминде тӧлӧлӧр учурлу. Шак бу сурак баштапкы јерде турат. Нениҥ учун дезе тургуза ӧйдӧ шак ла медициналык специалисттер «тӧс јерде» иштеп јат» — деп, ол темдектеп тура, тӧлӧмирлерди тӧлӧӧри аайынча ээжини јартаар ишке аҥылу ајару эдер деген. Келип турган комыдалдарды кӱнӱҥ сайын кӧрӧри јанынаҥ кожулта этти.\\nРФ-тыҥ Президентиниҥ јарлыгы аайынча талалардыҥ башчыларына јербойында кирелендириштер эдерин эмезе этпезин тургуза ӧйдӧги санитарно-эпидемиологиялык айалгадаҥ кӧрӱп, чокымдап этсин деп јакылта берилген. Сибирьдиҥ тергеелеринде кандык айда строительный, јолдор бӧлӱктерине, тӧс промышленный предприятиелерге иштеерге јарадылган болгон. Промышленный товарлар садар предприятиелер, парикмахерскийлер, химчисткалар ла ӧскӧ дӧ организациялар ижин табынча ойто баштап, кӧндӱктирер.\\nЧыдулу чыгартулу кижи аҥылап, чокымдап темдектеди: бӱгӱнги кӱнде кирезинде тудулу эп-аргаларды јабызадып тура, эпидемиологиялык айалганы уйададарын чек болдыртпазы сӱреен керектӱ. Шак оныҥ учун мынаҥ да ары эл-јон ортодо коронавирусный инфекцияга тестти ӧткӱретен ишти элбедер, социальный дистанцияныҥ ээжизин артыргызар, коруланып-чеберленетен ӧскӧ дӧ аргаларды тузаланар. Оноҥ башка, айалганыҥ аайын ажындыра кыракы кӧрӱп, тудуларды табынча чечер белетеништӱ ишти бойыныҥ ӧйинде ӧткӱрер.\\nАлтай Республика јанынаҥ айдар болзо, коронавирусный инфекциялу оору улуска медболуш јетиреринде турушкан ончо медицинский ишчилер кандык ай учун јилбиркедиштӱ тӧлӧмирлерди толо кеминде алган. Шак бу керекке талага федерал бюджеттеҥ 16 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган.\\nТаланыҥ су-кадыкты корыырыныҥ системазыныҥ ишчилери коронавирусла оорыган улусла иштегени учун тӧлӧмирди РФ-тыҥ башкарузыныҥ эки јӧбиле, АР-дыҥ башкарузыныҥ јӧбиле алып јат.\\nРоссия Федерацияныҥ бир јӧбиле тӧлӧмирдиҥ кеми 2019 јылдыҥ 9 айыныҥ туркунына иштеген ижиниҥ ортоайлык кирелтезинеҥ чоттолып јат. Кандык ай учун текши тӧлӧмирдиҥ кеми 2 млн 233 муҥ салковой акчаны 262 медишчи алган, олордыҥ ортозынаҥ 65 врач, орто медперсоналдыҥ 158 ишчизи, кичӱ медперсоналдыҥ 39 ишчизи. Тӧлӧмирлер иштиҥ аҥылу айалгазы ла коронавирусный инфекциялу граждандарга медјеткилдеш јетирген медишчилерге ӱзеери иш-јӱк учун тӧлӧлгӧн.\\nРоссия Федерацияныҥ база бир јӧби аайынча медишчилерге эдилген јилбиркедиштӱ тӧлӧмирлер фиксированный. Ӱзеери акчаны «скорыйдыҥ» ишчилери алып јат: врачтар ай сайын — 50 муҥ салковойдоҥ, орто медперсонал ла тискинчилер 25 муҥ салковойдоҥ алат. Стационарлардыҥ врачтарына ай сайын 80 муҥ салковойдоҥ, орто медперсоналга — 50 муҥнаҥ, кичӱ медперсоналга 25 муҥ салковойдоҥ тӧлӧлӧр. Шак мындый јӧмӧлтӧ-болуш коронавирусный инфекция табылган граждандарга медболуш јетиреринде турушкан ла аҥылу каруулу иш бӱдӱрген ӧскӧ дӧ ишчилерге јарадылган.\\nКандык ай учун јилбиркедиш учурлу тӧлӧмирди медорганизациялардыҥ 166 ишчизи — 39 врач, орто медперсоналдыҥ 72 ишчизи, кичӱ медперсоналдыҥ 31 ишчизи, 24 тискинчи алган. Текши кеми 13 млн 926 муҥ салковой акча-манат.\\nТаланыҥ бюджединеҥ медиктерге кандык ай учун 12 млн 692 муҥ салк акча чыгарылган. Тӧлӧмирлерди коронавирусный инфекцияла југужар чочыдулу группага кирип турган ла федерал јӧптӧргӧ кирбеген ишчилер алар.\\nКӱӱк ай учун јилбиркедиштӱ тӧлӧмирлер кичӱ изӱ айдыҥ 15-чи кӱнине јетпей јадып чоттолып калар.\\nАлтай Республикада коронавирусный инфекцияла оору улуска болуш јетирип турган ишчилерге јилбиркедиштӱ тӧлӧмирлерди тӧлӧӧри јанынаҥ сурактарла «изӱ линия» иштеп јат.","num_words":1150,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18353.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тергееде су-кадыкты корыыр иштиҥ турулталары - altaicholmon\\nСу-кадыкты корыырын шиҥжӱлеери аайынча федерал службаныҥ Алтай Республикадагы тергеелик органында (Россу-кадыкшиҥжӱ) 2019 јылдыҥ экинчи јарымында су-кадыкты корыырында госшиҥжӱниҥ турулталарыныҥ шӱӱжӱзи ӧтти. Шӱӱжӱлӱ јуунда тергеениҥ су-кадыкты корыыр организацияларыныҥ, фармацевтикалык системаныҥ ла су-кадыкты корыырыла колбулу ӧскӧ дӧ органдардыҥ ла јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы туруштылар.\\nРоссу-кадыкшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча тергеелик органыныҥ башкараачызы Ирина Нонукова 2019 јылдыҥ экинчи јарымында тергеениҥ су-кадыкты корыыр системазындагы тӧс кӧргӱзӱлер керегинде айткан. Бӱгӱнги кӱнде Кыдатта коронавирустыҥ таркаганыла колбой, тергеениҥ аптекаларында маскалардыҥ, вирустарга удурлажар препараттардыҥ бааларына мониторинг ӧткӱрилип турганына база ајару эткен.\\nБаалар шиҥжӱде тудулат\\nРоссияныҥ монополияла тартыжар службазыныҥ Алтайский республикан башкартузыныҥ (УФАС) башкараачызы Андрей Гостюшев медициналык ла фармацевтикалык организацияларда антимонопольный јасактарды бӱдӱрери керегинде јетирӱ эткен. ФАС-тыҥ тергеелик башкартузы республиканыҥ аптечный сетьтеринде айалганыҥ мониторингин Россу-кадыкшиҥжӱниҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилериле, јондыкла кожо ӧткӱрет. Олордо коронавирус таркаганыла, тергееде ОРВИ-ниҥ ле грипптиҥ ӧйиле колбой, медициналык маскалардыҥ ла ОРВИ-ниҥ, грипптиҥ эмдериниҥ бааларын бийиктедип турган учуралдар болуп јат. Аптекаларда маскаларды садудаҥ јоголтып, кийнинде олордыҥ баазын бийиктедип саткан учуралдар бар. Онойып, шиҥжӱлӱ иштердиҥ турултазында каланыҥ маскалар јок болгон ӱч аптеказына запрос эдилген. Онойдо ок аптекалардыҥ олорды садып алган бааларын ла садып турган бааларды тӱҥейлеп, база запрос эдилет. Масканыҥ розничный баазын нениҥ учун 400% кӧдӱргенин јартазын деген запрос «Ваш доктор» деген аптекаларга аткарылган. Онойдо ок оптовый рыноктогы бааларга мониторинг эдилет. Оптовый јеткилдеечилер бааларды база бийиктеткен учуралдар бар. Мындый учуралдарды УФАС чыдуларын јасакты бузуп тузаланганы ла конкуренцияда куурмакту керек деп кӧрӱп јат. Кажы ла учуралдыҥ аайына чыгар керек. РФ-тыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ јетирӱзиле, ондый бузуштар эткен фармацевтикалык организациялар лиценциязын да айрыдар аргалу. УФАС-тыҥ јааны медициналык ла фармацевтикалык организацияларга баштанып, кызалаҥду ӧйлӧ тузаланып бааларды бийиктетпезин, айалганы курчытпазын деп айткан.\\nМедболуштыҥ чыҥдыйы ла јеткер јок болоры\\nМедицинада иштиҥ чыҥдыйына ла јеткери јок болорына ичбойында шиҥжӱ тӧзӧӧрине ле ӧткӱрерине некелтелерди бӱдӱрери керегинде элбек јетирӱни Россу-кадыкшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча тергее��ик органыныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Клара Бурулова эткен. РФ-тыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 7-чи кӱнинде кол салылган Јарлыгыла јарадылган «Медицинада иштиҥ чыҥдыйына ла јеткери јок болорына ичбойында шиҥжӱ тӧзӧӧриниҥ ле ӧткӱрериниҥ некелтелери» 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинде чыду алынган. Ондо ичбойында шиҥжӱниҥ амадулары ла керектери, шиҥжӱни ӧткӱретен субъекттер, медорганизацияларга чокым кандый керектер ӧткӱрери, шиҥжӱ тушта кандый кӧргӱзӱлерге баа берилери, шиҥжӱ ӧткӱрериниҥ тӧзӧгӧзи, ӧйи, канча катап ӧдӧри ле ӧскӧзи де чокымдалган.\\nИчбойында шиҥжӱниҥ амадузы — эл-јон медболуштыҥ стандарттары, клинический шӱӱлтелер ле медболуштыҥ ээжилери аайынча чыҥдый ла толо кеминде медболуш аларын, онойдо ок медорганизациялардыҥ чыҥдый ла медициналык иштиҥ јеткер јок болоры јанынаҥ некелтелерди бӱдӱрерин јеткилдеери.\\nИчбойында шиҥжӱниҥ керектери мындый ууламјыларды јеткилдейт ле баалайт: медицинский ишти бӱдӱрерде, эл-јонныҥ су-кадыкты корыырындагы тап-эриктерин буспазын; медболуштыҥ стандарттарын ла медболуш јетирериниҥ ээжилерин тузаланарын; медшиҥжӱлерди, освидетельствованиелерди, экспертизаларды, диспансеризацияларды ӧткӱрериниҥ ээжилерин бӱдӱрерин. Онойдо ок пациенттиҥ су-кадыгыныҥ айалгазына келишпес медболуш эдерин; пациентке керектӱ профилактикалык, диагностикалык, эмдеер ле су-кадыгын орныктырар керектерди бӱдӱрбезин (ол тоодо ӧйинде, керектӱ кеминде эмес бӱдӱрерин) болдыртпазы. Медишчилердиҥ медболуш јетирериниҥ чыҥдыйы ла јеткер јок болоры јанынаҥ инструкцияларды бӱдӱрери, эл-јонныҥ су-кадыгына ла јӱрӱмине јеткерлӱ чочыдуларды илелеерге ле болдыртпаска медициналык ишти јарандырары ајаруга алынат.\\nМедболуштыҥ чыҥдыйына ла јеткери јок болорына эдилген государственный, ведомственный шиҥжӱ тушта, онойдо ок медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдер фондтордыҥ ла страховой медорганизациялардыҥ медболужыныҥ чыҥдыйын шиҥжӱлеерде илелелген бузуштардыҥ уч-турулталарын ла шылтактарын јоголторы јанынаҥ иштер ӧткӱрери айдылган.\\nЈетирӱ эдеечи оноҥ ары ичбойында шиҥжӱни тӧзӧӧри ле ӧткӱрери, шиҥжӱде турушкандардыҥ тап-эриктери, иштери ле ӧскӧ дӧ некелтелери керегинде куучындаган. Темдектезе, шиҥжӱлер планла да, планла эмес те ӧйдӧ ӧткӱрилет. Планла эмес шиҥжӱлер мындый учуралда ӧткӱрилет: медорганизацияныҥ медициналык ижиниҥ чыҥдыйыныҥ ла јеткери јок болорыныҥ статистикалык кӧргӱзӱлери јабызап турганда; эл-јонноҥ медболуштыҥ коомой чыҥдыйы ла јеткери јок болоры јанынаҥ комыдалдар болзо, онойдо ок эл-јонныҥ су-кадыгына ла јӱрӱмине јеткерлӱ медболуш эдилгени керегинде комыдал болзо. Онойдо ок пациент божогон, эмчиликте медболуш эдилерде ӧскӧ оору југушкан ла су-кадыгыныҥ айалгазы коомойтыган ончо учуралдарда база планла эмес шиҥжӱ ӧткӱрилет.\\nКандый нацӱлекерлер бӱдӱп јат\\nАР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министри Сергей Коваленко тергееде су-кадыкты корыырында национальный ӱлекерлер керегинде элбеде ле толо куучындаган. «АР-да балдардыҥ су-кадыгын корыырын ӧскӱрериниҥ программазы» деп тергеелик ӱлекерле 2019 јылда балдардыҥ су-кадыгын корыырында иштеечи 24 врач ӱредӱ ӧткӧн. Медорганизациялардыҥ поликлиникалык бӧлӱктериниҥ 55% медјепселдерле јетире јеткилделген ле ичи јарандырылган. Бу керекке федерал бюджеттеҥ 30,4 млн, республикан бюджеттеҥ 1,6 млн салковой чыгарылган. Онойдо ок 2019-20 јылдарда јетире тудулбаган пристройкаларга, блокторго ло ӧскӧ дӧ строительный иштерге федерал бюджеттеҥ 463,4 млн, республикан бюджеттеҥ 13,9 млн салковой чыгарылат.\\n«АР-да јӱрек-тамырдыҥ ооруларыла тартыжары» деп тергеелик ӱлекерле республикан эмчиликтиҥ сосудистый тӧс јерине федерал бюджеттиҥ 23,05 млн салковойына медјепселдер алылган. Быјыл оныҥ кеми 27,1 млн салковой болор. Министрдиҥ чокымдаганыла, инфаркт ла инсульт болгон пациенттерге баштапкы ла катап эмдер аларына федерал бюджеттеҥ 11,5 млн салковой чыгарылары темдектелген.\\nОроонныҥ ишјалы бийик ӧскӧ тергеелерине медишчилердиҥ барары астабай јат. Тӧс шылтактар — ол јабыс ишјал ла јадар јердиҥ курч сурагы. «Медорганизацияларды квалификациялу кадрларла јеткилдеери» деп ӱлекерле 2019 јылда «Земский доктор\/земский фельдшер» программала јурттарга 26 врач ла 7 фельдшер иштеп барган. Олорго тура аларына республикан бюджеттеҥ 30,35 млн салковой чыгарылган.\\nЈе тӧс калада кадрлар јанынаҥ айалга курч артат. Нениҥ учун дезе, Горно-Алтайск эл-јоныныҥ тоозыла бу программага кирбей јат. 2020 јылда бу программага федерал бюджеттеҥ 59,4 млн, республикан бюджеттеҥ 600 муҥ салковой чыгарылар.\\n«Онкология ооруларла тартыжары» деп тергеелик ӱлекерле республикан эмчиликтиҥ онкология тӧс јерине 58,6 миллион салковойдыҥ медјепселдери алылган. 2020 јылда бу тӧс јерге медјепселдер аларына федерал бюджеттеҥ 95,07 млн салковой чыгарылары темдектелген.\\n«Баштамы медболуштыҥ системазын ӧскӱрери» деп ӱлекерле јурттарда ФАП-тар тударына федерал бюджеттеҥ 5,316 млн, республикан бюджеттеҥ 1,7 млн салковой чыгарылган. Быјыл 16 ФАП тударына келиштире 89,4 млн ло 904 муҥ салковой акча чыгарылар.\\n2019 јылда онойдо ок санитарный авиацияга федерал бюджеттеҥ 53095,8 муҥ салковой чыгарылган ла 88 учуш болгон. Республиканыҥ бюджединеҥ 28795,2 муҥ салковой чыгарылган ла 10 учуш эдилген. Бастыразы 147 кижи, ол тоодо 30 бала тӧс эмчиликке јетирилген.\\n2020 јылда бу тоолор келиштире 118,8 миллион ло 1,2 миллион салковой болор.\\nМинистр онойдо ок республиканыҥ медицина бӧлӱгинде иштеп турган база тӧрт нацӱлекер керегинде куучындаган.\\nКоронавирусты таркатпазы аайынча иштер\\nАР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозында медболушты ла эмдерле јеткилдеерин тӧзӧӧр бӧлӱктиҥ јааны Татьяна Колмакова Алтай Республиканыҥ јеринде коронавирустыҥ таркаарын болдыртпазы аайынча иштер керегинде јетирӱ эткен. Бу амадула АР-дыҥ башкарузы керектӱ иштердиҥ планын, су-кадыкты корыырыныҥ министерствозы ӧткӱретен керектер керегинде јакаан јараткан.\\nМинистерстводо коронавирусный инфекцияныҥ таркаарын болдыртпазы аайынча штаб тӧзӧлгӧн. Тергеениҥ бастыра медорганизациялары эпидемияга удурлажатан кату ээжиге кӧчӱрилген. Олордыҥ материально-технический аргалары ла медишчилери иштеерге беленге тургузылган. Медишчилер коронавирусты таныырыныҥ, диагностиказыныҥ, эмдеериниҥ сурактарыла ӱредӱ ӧткӧн.\\nАптекаларда ла медорганизацияларда керектӱ эмдер, маскалар бары-јогы кӱнӱҥ ле шиҥжӱде тудулат, эл-јонныҥ бийиктедилген бааларга комыдалдарыла база шиҥжӱ ӧдӧт.\\nЈетирӱде онойдо ок министерствоныҥ коронавирустыҥ таркаарын болдыртпазы, серемјилӱ улусты, ол тоодо КНР-даҥ келгендерди шиҥдеери ле ӧскӧ дӧ профилактикалык иштери керегинде айдылган.","num_words":2106,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18188.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылда бӱдӱрген иштериниҥ турултазы (Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ Эл Курултайдыҥ сессиязында эткен отчеды) - altaicholmon\\nКӱндӱлӱ Владимир Николаевич!\\nКӱндӱлӱ депутаттар, кычырылган улус! Јакшылар!\\nБӱгӱн слерди Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2019 јылда бӱдӱрген ижиниҥ турулталарыла таныштырып турум. 2019 јылды бурулталарлу керектерле бай јыл болгон деп темдектеерге јараар.\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрер ишке Владимир Владимирович Путин мени 2019 јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнинде туткан. Оны слерге бӱгӱн эзедип ийерге турум.\\nОзо ло баштап јурттарла јоруктап, улусла јолугып, јербойындагы айалгаларла танышкам. Бу туштажуларда эл-јон эҥ ле озо бӱдӱретен сурактарды кӧдӱргендер, тургуза ла аайына чыгатан керектерди чокымдагандар. Олордыҥ тоозына ишјоктордыҥ, јолдордыҥ айалгаларыныҥ, јурт ээлемниҥ продукциязын перерабатывать эдериниҥ, јок јердеҥ табылып турган туризмниҥ ӧҥзӱре ле курч сурактары кирген эди.\\nТергеени ӧскӱрери јанынаҥ эл-јонныҥ турушканыла јуук беш јылга јазалган «Ийделӱ Алтай» деген программа база ол ло ӧйдӧ јылгыр белетелген. Республиканыҥ башкараачызыныҥ јамызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип тура, менде Јасак, је элдеҥ ле озо Алтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча башкаруны солыйтан тап-эрик болбогон. Андый алтам эдерге акту бойым база кӱӱнзебегем. Оны аҥылап айдып турум. Карын да министрлердиҥ алдындагы кабинедиле кожо бӱдӱретен бир канча чокым иштер темдектелген. Сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде Бирлик талдаштар ӧдӧрдӧ, эл-јон республиканыҥ башкараачызы ла депутаттардыҥ корпусы јанынаҥ бойлорыныҥ кӱӱн-табын чыгара айткандар.\\nБӱдӱретен иштер керегинде талдаштардаҥ озо кӧп айдылган. Бис алынган молјуларла чокым башкарынып, кадрлардыҥ «Команда РАзвития» деген конкурсыныҥ турулталарын база ӧйинде кӧргӧнис. Шак бу конкурстыҥ шылтузында бисте профессионал узы бийик кадровый резерв тӧзӧлгӧн. Мен тергеениҥ башчызыныҥ ижин 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде бӱдӱрип баштагам.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузын тудар тушта ајару элдеҥ ле озо јербойыныҥ кадрларына ла «Команда РАзвития» деген конкурстыҥ финалисттерине эдилген. Јаҥы кӧстӧлгӧн башкараачылардыҥ 75% шак оныҥ финалисттериниҥ тоозынаҥ тудулган. Бу конкурстыҥ кӧп саба туружаачылары ла финалисттери јаҥныҥ органдарына кирбей турган организациялардыҥ башкараачыларына кӧстӧлгӧн. Олордыҥ ийде-кӱчи биске сӱрекей керектӱ болуп, тергеениҥ ӧзӱминде тузаланылат.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузыныҥ структуразына калганчы кубулталар 2019 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 24-чи кӱнинде эдилген.\\nБашкаруныҥ јаҥы составыла бис 2019 јылда бир айдаҥ ас ӧйдиҥ туркунына иштегенис деп темдектеерге турум. Былтыр Эл Курултайга эткен отчедымда мен «Ийделӱ Алтайдыҥ» программазы бисте ӧйинде иштеп баштаар деп молјонгом. Ол айтканым ла аайынча болуп калды. Башкару оныҥ дорожный картазы јанынаҥ јакаан чыгарган. Бу документте оны бӱдӱрери аайынча чокым керектер темдектелген, эдетен иштердиҥ ӧйи, оныҥ акча-манадыныҥ сурактары чокымдалган ла программаны бӱдӱретен каруулу улус темдектелген.\\nБу программага улустыҥ айткан шӱӱлтелери Алтай Республиканы ӧскӱретен тӧс јер ажыра кийдирилген (оны тӧзӧӧри керегинде мен бу трибунадаҥ бир јыл мынаҥ кайра база айткам). Ол эрчимдӱ улусты, анайда ок эксперттерди, башка-башка политический ле јондык институттардыҥ чыгартулу улузын бир јерге јууп, бириктирген.\\nСлердиҥ кӧп сабагар бу Тӧс јердиҥ ижинде кӧнӱ турушкан деп билерим. Ол адакыда Алтай Республикада туризмди ле аргачылыкты ӧскӱретен тӧс јерге кийдирилген ле бӱгӱнги кӱнде једимдӱ иштеп јат. «Ийделӱ Алтай» деген программа тергеени ичкери ӧскӱрери аайынча јети ууламјыга тӧзӧлгӧлӧнип јат деп, слерге эзедип ийерге турум:\\n1) кижи — ӧзӱм;\\n2) јурт — јарамыкту айалгалар;\\n3) тергеениҥ тӧс калазы — јаҥыртулар\\n4) энергетика — недеҥ де камаан јок;\\n5) јолдор — јеткер јогынаҥ;\\n6) экономика — экология;\\n7) этнокультура —элбек телекей.\\nБу ууламјылар Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Владимирович Путинниҥ Россия Федерацияны ӧскӱрери керегинде чыгарган јарлыгыныҥ национальный амадуларына ла иш-задачаларына база сӱрекей јакшы келижип јат. Мен бойымныҥ докладымды шак ла бу тӧс уууламјыларга тайанып эдерге турум.\\nБистиҥ тӧс амадубыс ол — эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин бийиктедери болуп јат. Ороонныҥ башкараачызы бойыныҥ алдына база андый амадулар тургузат. Бу иштиҥ тӧзӧлгӧзинде национальный ӱлекерлер, государстве��ный программалар ла кыйалтазы јогынаҥ бистиҥ бюджедис туруп јат.\\n2019 јылда Алтай Республикада 14 государственный программаны баштап, оны јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча иштер башталган. Ого 27 миллиард салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Мынызы республиканыҥ бюджединеҥ чыгымдап турган акчаныҥ 80% болуп јат. Бу акчаныҥ 3 миллиард 700 миллионы дезе 11 национальный ӱлекерди иштедерине чыгарылган.\\nЈасактарла иштеери бистиҥ ижисте тӧс јерде туруп јат. Отчетту бу ӧйдӧ јакшы кӧргӱзӱлерге јеткенис учун мен слерге быйан айдар кӱӱним бар. Анайып, бис 2019 јылда Минюсттыҥ, прокуратураныҥ ла ӧскӧ дӧ ведомстволордыҥ турушканыла тергеениҥ јасактарын федерал кемине јетирерге элбек ревизия ӧткӱргенис. Бу иш эмдиге јетире улалып јат деп айдар керек. 2019 јылда Алтай Республикада 78 јасак јӧптӧлгӧн. 49 јасак федерал кемине јетире јазалган. 29 јасак республика кеминде јаҥыртылган. 78 јасактыҥ 58-ин Эл Курултайга Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели ле Алтай Республиканыҥ башкарузы кийдирген (74%).\\n2019 јылда государственный акча-манаттыҥ бӧлӱгиниҥ сурактары толо кеминде бӱткен. Алтай Республиканыҥ бюджедине эки миллиард тӧрт јӱс бежен јети миллион салковойдоҥ ажыра акча келген. Онызы, 2018 јылга кӧрӧ, 22% (21,6%) кӧп болгон. Олордыҥ 80% шыдары кайра јандырылбас акча болгонын темдектеер керек.\\nТӧс јердеҥ эдилген ӱзеери јӧмӧлтӧ кирелтелердиҥ кемин билдирлӱ бийиктеткен. Ол бир миллиард салковойдоҥ ажыра акча. Бу акча тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јонјӱрӱмдик учурлу объекттерин чыныктап јазаарына ла тудум иштерин ӧткӱрерине тузаланылган. Республиканыҥ бюджединеҥ 22 миллиард 438 миллион салковой чыгымдалган. Мынызы, 2018 јылга кӧрӧ, 19,5 процентке кӧп. Эҥ кӧп акча ӱредӱниҥ, су-кадыктыҥ, јонјӱрӱмдик политиканыҥ ла национальный экономиканыҥ бӧлӱктерине чыгымдалган.\\nМен мынаҥ озо бюджеттиҥ акчазын аайлу-башту тузаланарына јаан ајару эдерим деп сӧзим берген болгом. Адакы учында андый ла болуп калды. Јылдыҥ турулталарыла Россияныҥ акча-манат аайынча министерствозы Алтай Республиканы тергеелик акча-манатты ӧткӱштирерин јакшы тузаланып турган субъекттердиҥ тоозында адаган. Бюджетти тузаланарын ачык айалгаларда ӧткӱрип турган кӧргӱзӱлер аайынча бистиҥ тергее Россияныҥ субъекттери ортодо база бийик јерде туруп јат.\\n2019 јылдыҥ турулталарыла тергеелик валовый продукт, бодоштыра чоттошло, 53,5 млрд салковой болгон ло 2018 јылдагызыла тӱҥейлезе, 2% кӧптӧгӧн.\\nЈылдыҥ турулталарыла анайда ок тӧс капиталга, јурт ээлемниҥ продукциязын эдип чыгарарга, розничный садуга, эл-јонго јеткилдештер эдерине чыгарган акчаныҥ кеми кӧптӧгӧн.\\nТӧс капиталга инвестициялардыҥ кеми 21,6 млрд салковой болгон, 2018 јылдыҥ кеминеҥ бу 34,1% кӧп. Таҥынаҥ улустыҥ акчазыла бӱдӱрген инвестициялык ӱлекерге, ол тоодо кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанцияларды тударга («Хевел» ООО, 5,4 млрд салк.), «Алтай-Резорт» ��омплекстиҥ инфраструктуразын тударга (1,2 млрд салк.), туу чанала јыҥылаар «Манжерок» деген комплекстиҥ инфраструктуразын тударга (1,4 млрд салк.), анайда ок элдеҥ озо эл ӱлекерлерди бӱдӱрерге чыгарган бюджетный инвестициялардыҥ кеми бийиктеген.\\nБу ок ӧйдӧ промышленный иштиҥ, строительствоныҥ ла улус јадар туралар тударыныҥ кеми јабызаганы темдектелген.\\nИштеген јеринде казар байлыктар астаганыла «Рудник Веселый» ООО-ныҥ ижиниҥ кӧргӱзӱлери, анайда ок аш-курсак эдип чыгарган бир канча ӧмӧликтердиҥ («Сибирская продовольственная компания» ООО-ныҥ Сускудагы ла Кӧксуу-Оозындагы бӧлӱктеринде эттеҥ белетеген курсак, «Майма-Молоко» ООО-ныҥ эткен сырлары астаганыла) ижиниҥ кеми јабызаган.\\n2019 јылда улус јадар 99 кв м ажыра јерлер ишке табыштырылган, 2018 јылдыҥ кемине кӧрӧ, бу 91,5%. Кӧргӱзӱлердиҥ кеми јабызаганы таҥынаҥ улустыҥ туткан туралары астаганыла колбулу (улус јадар тудулган туралардыҥ текши кеминиҥ 80% олорго келижет). Ӧткӧн јылда текши кеми 12 муҥ кв м кӧп квартираларлу 4 тура тузаланарына табыштырылган, 2018 јылдыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ бу эки катап киреге кӧп.\\nӦткӧн јылда 8,5 млрд салковойго турар строительный иштер эдилген.\\nЭл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин керелеген кӧргӱзӱлер табынча јаранат:\\nайлык ишјалдыҥ орто кеми 6,1% бийиктеген ле 32 873 салковой болгон;\\nэл-јонныҥ бир кижиге келишкен акча кирелтелериниҥ кеми 5,1% бийиктеге ле 20492,7 салковой болгон.\\nИштиҥ рыногында айалга јаранган. Онойдо, ишјоктордыҥ текши тоозы 3% астаган (10 793 кижидеҥ 10 468 кижиге јетире), ишјок болорыныҥ кеми, 2018 јылдагызына кӧрӧ, јабызыган.\\nБого ӱзеери, окылу чотто турган ишјоктордыҥ тоозы 14,7% астаган (2 188 кижидеҥ 1 867 кижиге јетире), ишјок болгоныныҥ 2019 јылдыҥ учында темдектелген кеми 1,9% болгон (2018 јылда — 2,2%).\\n«Кижи — ӧзӱм» деген бӧлӱк\\nБу бӧлӱктиҥ тӧс ууламјыларына су-кадыктыҥ, ӱредӱниҥ, иштиҥ, јонјӱрӱмдик бӱдӱмјиниҥ, јадатан јердиҥ айалгаларыныҥ, јӱрӱмде бойыныҥ јерин табарыныҥ ла амыраштыҥ сурактары кирет. Олордыҥ кажызын ла ылгап кӧрӧктӧр.\\nӰредӱниҥ бӧлӱгинде эки айдаҥ ала ӱч јашка јетире балдарды школго јӱргелек балдардыҥ учреждениелериле јеткилдеери, анайда ок школдордо сменаларла ӱренип турганын јоголторына сӱрекей јаан ајару эдилет. 2019 јылда «Демография» деген национальный проект аайынча балдардыҥ 380 јерлӱ беш садиги тудулган, олордоҥ 200 јер ясляга јӱрӱп турган балдарга чыгарылган.\\n13 садик јаҥыдаҥ јаҥыртылып, анда ясляга јӱрӱп турган балдарга ӱзеери база 245 јер ачылган. Горно-Алтайскта Заимка деген микрорайондо тудулып јаткан садик удабас ишке табыштырылар. Ого 125 бала јӱрери темдектелет. 2020 јылдыҥ учына јетире бисте база јаҥы 13 садик иштеп баштаар. 2021 јылда дезе база эки объект тудулар.\\nШколдорды тудары ла чыныктап јазаары аайынча јаан кемдӱ иштер база ӧткӱрилет. 2019 јылда «Ӱредӱ» деген национальный ӱлекер аайынча бис эки школ тутканыс. Анайып, Шабалин аймакта Камлак ла Улаган аймакта Паспарты јурттарда јаҥы школдор иштеп баштаган. Јазал иштердиҥ кийнинде Кан-Оозы, Владимировка, Кайтанак, Ӱстиги-Апшыйакту јурттарда ла Горно-Алтайскта школдордыҥ эжиктери јаҥыдаҥ ачылган. Тургуза ӧйдӧ Кӧксуу-Оозы јуртта ла Горно-Алтайсктыҥ Заимка деген микрорайонында эки јаҥы школ тудулат. Бис олорды ишке јылдыҥ учына јетире табыштырарга турус.\\nӦткӧн јылда бис национальный ӱлекердиҥ болужыла анайда ок 11 школдыҥ спортзалдарын чыныктап, јазап алганыс, школдордыҥ јанындагы 29 площадкага спорттыҥ эдим-јазалдарын тургусканыс. Јурт јерлердиҥ 19 школында «Точка роста» деген гуманитар цифровой тӧс јерлер ачылган. 2019 јылда Алтай Республика федерал тӧс јердеҥ 35 јаҥы автобус алган, олордыҥ текши баазы — 67 миллион салковой. Ӧткӧн јылда федерал бюджеттиҥ акчазыла (72,3 млн) анайда ок балдардыҥ «Кванториум-04» деген технопаркы тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ бу технопаркта 800-теҥ ажыра бала ӱредӱниҥ ӱзеери программазы аайынча ӱренет.\\nБистиҥ тергееде јурт јердиҥ школдорын кадрларла јеткилдеери кӱч сурактардыҥ бирӱзи болуп артып јат. Бу суракты улус туштажуларда јаантайын кӧдӱрет. Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱгинде 98 вакантный јер бар. Республиканыҥ школдорын јиит ӱредӱчилерле јеткилдеер амадула бисте мындый иштер темдектелген:\\nЈиит специалисттердиҥ ишјалыныҥ окладына ӱзеери 50% кожулта эдер.\\nЈурт јердиҥ ӱредӱчилериниҥ коммунальный тӧлӧмири учун тӧлӧӧр, јаткан јери учун јарымдай тӧлӧӧр.\\nЈурт јерде иштегени учун 25% кожулта эдер.\\nТергееде анайда ок «Земский ӱредӱчи» деген федерал программа иштеп јат. Орто ӱредӱлӱ профессионал ӱредӱликке бисте база јаан ајару эдилет. 2019 јылда Горно-Алтайсктагы политехколледжте, педколледжте, Кӧксуу-Оозында отраслевой технологиялардыҥ техникумында ла Маймада јуртхозтехникумда јаҥыдаҥ он мастерской тӧзӧлгӧн. Горно-Алтайскта 12-чи таҥмалу школго, 6-чы таҥмалу лицейге ле республиканыҥ классический лицейине јаҥы туралар керек. Бу объекттерди государственный программаларга кийдирери аайынча иштер ӧдӧт. Ӧткӧн јылда 7-чи таҥмалу школдыҥ сурагы база јарталган. 2019 јылдыҥ јаҥар айында Россия Федерацияныҥ ӱредӱ аайынча министерствозы ла Алтай Республиканыҥ башкарузы ортодо јаҥы школ тударына субсидия чыгарары јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузылган. 2021-2022 јылдарга ого 511 миллион салковой чыгарылып јат. Бу јылдыҥ учына јетире бу школдыҥ проектно-сметный документациязы тургузылар. 7-чи таҥмалу школдо алтай программала ӱренери улалар. Ол керегинде бисти балдардыҥ ада-энелери сураган.\\nБу бӧлӱкте улуска болуш јетиретен иштиҥ чыҥдыйын бийиктедер амадулар тургузадыс. Биске јаан болужын «Здравоохранение» деген национальный ӱлекер јетирет. 2019 јылда Маймада јаҥы эмчилик тудулган. Ӧткӧн јылда анайда ок балдардыҥ республикан эмчилигине уланты тудары јанынаҥ иштер башталган. Майма аймакта Кызыл-Ӧзӧк јуртта врачебный амбулаторияны тудары аайынча иштер улалган. Кош-Агаш аймакта Тӧбӧлӧр, Кӧксуу-Оозы аймакта Талду, Тихонькая, Мульта, Оҥдой аймакта Шашыкман јурттардыҥ ФАП-тарына јаҥы туралар алылган. Чамал аймакта Аскат јуртка модульный ФАП алылган. Кан-Оозы аймакта Кайсын јурттыҥ фельдшерско-акушерский пункты јетире тудулган.\\nРеспубликан эмчиликтиҥ поликлиниказында онкологияны эмдеер амбулаторный тӧс јер ачылган. «Ийделӱ Алтай» деген программада республикан онкодиспансерди ле јаҥы перинатальный тӧс јерди тудары баштапкы јерлерде туруп јат. Мен бу сурак јанынаҥ Россияныҥ су-кадык аайынча министри Михаил Мурашкого јолугып куучындашкам. Бу сурактар јуук ӧйдӧ Россияныҥ су-кадык аайынча министерствозыныҥ гос-программазына кийдирилер. Ӧткӧн јылда су-кадыктыҥ учреждениелериниҥ автопаркына кӧп јаҥы кӧлӱктер алылган. Республикан бюджеттиҥ акчазыла бис тогус санитарный кӧлӱк алганыс. 42 кӧлӱк дезе федерал тӧс јердеҥ келген.\\nСанитар авиация эрчимдӱ иштейт. 2019 јылда республикан эмчиликтиҥ, Маймадагы ла Кан-Оозындагы эмчиликтердиҥ поликлиникаларында кымакай иштеериниҥ ээжилери кийдирилген. Мындый эп-арга регистратурада болуп турган очередьтерди астадарга јарамыкту айалгалар тӧзӧгӧн. Бисте телеконсультациялар ӧткӱрери база тӧзӧлгӧн. Национальный ӱлекер аайынча Интернетке 33 ФАП колболгон, 44 ФАП быјыл колболор. Тергееде кадрлар јаҥыс та ӱредӱниҥ бӧлӱгинде једишпей турган эмес, је анайда ок су-кадыктыҥ бӧлӱгинде база једишпей јат. Ӧткӧн јылда бисте 21 јиит врач иштеп баштаган. Је ол ло ӧйдӧ врачтардыҥ ӧскӧ јерлер јаар барары токтобогон, олор анчада ла Јака Тӱндӱк јаар иштеп баргылайт.\\nӦткӧн јылда ВУЗ-тарды божоткон 13 врач клинический ординатурада ӱредӱ ӧткӧн. Школдыҥ кийнинеҥ бийик ӱредӱлӱ заведениеге ӱредӱге 46 кижи аткарылган. 2019 јылда бойлорыныҥ билгирлерин 230 врач бийиктеткен. Профессиязы аайынча 27 врач ӱзеери ӱренген, Россияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ тӧзӧгӧн порталы ажыра ӱредӱни 474 специалист ӧткӧн. «Земский доктор» деген программа аайынча 26 врачка 1 миллион салковойдоҥ акча тӧлӧлгӧн. Бу программа быјыл база иштеер. Ого акча база салылган. Республиканыҥ эл-јонына толо кемдӱ болуш эдер амадула 2019 јылда мениҥ баштаҥкайымла тергееде «Су-кадык» деген автопоезд иштеген. Специалисттер јол-јорык ӧйинде 25 муҥ кижиниҥ су-кадыгын шиҥдеп кӧргӧндӧр. Олордыҥ бастыразына шыдарына болуш эдилген.\\n2019 јылда кӧп тоолу медишчилер бойлорына јадар туралар садып алган. Ого республикан бюджеттеҥ 33 миллион салковой акча чыгарылган. Бу акчала перинатальный тӧс јердиҥ, судмедэкспертизаныҥ бюрозыныҥ, Майма, Чой, Турачак, Шабалин, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш аймактардыҥ ла Акташтагы эмчилигиниҥ ишчилерине 14 тура алылган. Майма јурттыҥ 18 медишчизине арендага јадар јер алылган, јербойындагы муниципалитеттер 15 медишчиге јердиҥ участокторын алып бергендер. Јурт јерде јаткан эки муҥ алты јӱстеҥ ажыра медишчи коммунальный тӧлӧмирлерди тӧлӧӧргӧ ай сайын акча алат.\\nРеспубликада јонјӱрӱмдик политиканы бӱдӱрерге «Демография» деген национальный ӱлекер иштеп јат. Бу ӱлекер аайынча пенсияга једип калган 138 кижи профӱредӱ ӧткӧндӧр. Бала табар аргазы јок билелерге ЭКО-ны ӧдӧргӧ 16 миллион салковой акча чыгарылган. Энениҥ капиталына, бала чыкса берилип турган тӧлӧмирлерге 152 миллион салковой акча чыгарылган. 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ ала бистиҥ республикада общественный транспортло јӱреринде Сбербанктыҥ «Мир» деген картазы иштеп јат. Бу картаны јеҥилтелерле тузаланып турган јети муҥнаҥ ажыра кижи тузаланат.\\nАлтай Республикада јонјӱрӱмдик болушты 128 муҥга шыдар кижи алат. 2019 јылда јеҥилтилген болушла тузаланып турган улуска федерал ла республикан бюджеттеҥ 1,68 миллиард салковой акча чыгарылган. Мынызы, 2018 јылга кӧрӧ, 6,2% кӧп.\\n2019 јылда «Культура» деген национальный ӱлекер аайынча тергееде культураныҥ беш туразы чыныкталып јазалган. Андый иштер Оҥдой аймакта Кӱпчеген, Шабалин аймакта Каспа, Кош-Агаш аймакта Телеҥит-Сортогой, Кан-Оозы аймакта Кӧмӱр-Оозы ла Чамал аймакта Онос јурттарда ӧткӧн. Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда эки модельный муниципал библиотека јаҥыртылган. Улаган, Кош-Агаш, Турачак, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ эл-јонын јеткилдеерге јорыктап јӱрӱп тузаланар беш тӧс јер алылган. Бу ишти бӱдӱрерге республикан бюджеттеҥ акча база чыгарылган. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ библиотекаларын ла культураныҥ јурттардагы тураларын чыныктап јазаарга 11,75 миллион салковой акча чыгарылган. Јерт јерлердеги культураныҥ тураларын бичиктер тургузар стеллажтар, кӱӱлик аппаратура ла артисттерге кеп-кийимдер аларына 2,3 миллион салковой акча чыгарылган.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле баштапкы ла катап «Кан-Кереде» деп хореографический спектакль тургузылган. Оныҥ кӧргӱзӱлери Горно-Алтайскта ла Барнаулда једимдӱ ӧткӧн. Бистиҥ тергееде 90-наҥ ажыра укту албаты јадат. Албатылар ортодо најылыкты тыҥыдарга элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилет. Кӧп укту албатылардыҥ амыр-энчӱ јадын-јӱрӱми оныҥ бирлигинде болгонын бис јакшы оҥдоп јадыс. Алтай Республикада јаткан башка-башка калыктардыҥ тӱӱкилик ле культуралык энчи-байлыктарын корулап алар амадула Горно-Алтайскта алтай кӧгӱс-энчиниҥ «Алтай-Кабай» деген тӧс јерин тӧзӧӧр јӧп јарадылган. Бу баштаҥкайды Россияныҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ туризм аайынча департаменти јӧмӧгӧн.\\nБистиҥ республикада спорттыҥ јаҥжыгулары бек. Бис ого база јаан ајару эдип јадыс. 2019 јылда тергееде тоштыҥ «Атлант» деген баштапкы ӧргӧӧзи ишке табыштырылган. Бу ӧргӧӧ узак ӧйгӧ — сегис јылдыҥ туркунына тудулган. Мында эмди хоккейле, фигурный јыҥылашла башка-башка маргаандар ӧткӱрилет. Ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерле секциялар иштеп јат. Ол спорттыҥ кышкы бӱдӱмдерин ӧскӱрер јакшынак аргалар тӧзӧгӧн.\\n«Спорт — норма жизни» деген федерал программа ажыра ГТО-го керектӱ јаҥы эдим-јазалдар алылган. Ол јазалдар Оҥдой, Майма, Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы јурттардыҥ площадкаларында тургузылган. Аҥылу эдим-јазалдар анайда ок олимпий резервтер белетеер спортшколго алылган. Республиканыҥ спортчылары бастырароссиялык ла телекейлик маргаандарда бийик једимдерге јеткен. Родион Асканаков 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айында јуучыл самболо Тӱштӱк Кореяда болгон телекейлик чемпионатта туружып, алтын медаль ойноп алган. Ол спорттыҥ бу бӱдӱмиле телекейдиҥ эки катап чемпионы болуп јат.\\nРустам Конзошев јуучыл самболо Москвада ӧткӧн телекейдиҥ кубогында 2-чи јер алган. Россияда јарлу спортчы Кирилл Сеткин дезе 2019 јылдыҥ сыгын айында Испанияныҥ Сео-де-Уржел калазында гребной слаломло болгон телекейлик чемпионатта туружып, кӱлер медаль ойноп алган. Бистиҥ спортчылар 2019 јылдыҥ кӱӱк айында рафтингле Австралияда ӧткӧн телекейлик чемпионаттыҥ турулталарыла командала экинчи јерге чыккандар.\\n«Јурт — јарамыкту айалгалар» деген ууламјы\\nБистиҥ республиканыҥ эл-јоныныҥ 70% јурт јерде јадып јат. Бис олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарына јаан ајару эдип јадыс. Јурт јеезелерге газ јетирер, суу агызар јазалдар ӧткӱрилет, јаҥы скважиналар ӧрӱмделет. 2019 јылда јурт јерлерди турумкай ӧскӱрери аайынча аҥылу программа аайынча Майма аймакта Манјӱрек јуртта 4 километр 52 метр јерде газӧткӱштиҥ трубалары салылган. Кӱпчеген, Шабалин, Чамал, Мооты-Оозы, Акташ ла Подгорный јурттарда 9,5 километр јерге суу агызар јазалдар ӧткӱрилген.\\nБисте анайда ок «Јадар јер ле калада јадар јарамыкту айалга» деген национальный программа једимдӱ иштеп јат. Бу ӱлекер аайынча тергееде тогус јурт јеезеде 11 общественный јер чыныкталып јазалган. Эл-јонныҥ болужыла ойноп алган гранттарла Кош-Агаш аймакта Јазатыр, Кан-Оозы аймакта Кӧмӱр-Оозы ла Кан-Оозы, Шабалин аймакта Шыргайты јурттарда, Улаганда ла Кӧксуу-Оозында балдардыҥ площадкалары тудулган. Чой аймакта Ускуч јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес-мӧҥкӱде јазалду иштер ӧткӧн.\\nЈурт јерде јаткан улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарга бюджеттеҥ 54 миллион салковой акча чыгарылган. Тура садып аларына эмезе оны тудуп аларына, 402 кижиге 361 миллион салковой акчага турар государственный жилищный сертификаттар табыштырылган. Ӧскӱс балдарга ла ада-энелериниҥ ајарузы јок арткан балдарга 122 јадар јер алылган. Ого 170 миллион салковой акча чыгарылган. Бир кезек муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ, анчада ла Горно-Алтайскта, јеҥилтелерле тузаланып турган улуска јердиҥ участокторын берер иш кӱчке келижип јат. 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 30-чы кӱнине јетире Горно-Алтайскта тӧлӧбӧзинеҥ јер алар очередьте 797 кижи турганын темдектеер кӱӱним бар. Бу сурак бӱгӱнги кӱнде курч артканча, је каланыҥ администрациязы ол аайынча эрчимдӱ иштеп јат.\\n2019 јылда Алтай Республиканыҥ јерлеринеҥ Кан-Оозы, Майма ла Оҥдой аймактарга тузаланарга 150 гектарга шыдар јер берилген. Јуук ӧйлӧрдӧ Шабалин аймакта јаткан балдары кӧп билелерге федерал учурлу јерлердеҥ участоктор чыгарылары темдектелет.\\nТӧс ууламјы «Столица — јаҥыртулар»\\n2019 јылда «Улус јадар туралар ла калаларда јаткан айалга» деген ӱлекер аайынча кӧп квартираларлу 9 тураныҥ јаны јазалган, јондык ӱч јерлер јаҥырта тудулган, Коммунистический проспектте тротуарлар јазалган ла каланыҥ башка-башка јерлеринде оромдогы тренажерлор тургузылган. Майма сууныҥ јараттарын јазаар иш улалганча.\\n2019 јылдыҥ јаҥар айында Горно-Алтайскта Туу-Кайа деген кырда панорамный парк иштеп баштаган, бу ӱлекер аайынча иштер улалып јат.\\nАдалган ӱлекерлерди улус бойы талдап алган ла республикада айалганы јарандырарында эрчимдӱ турушканы учун эл-јонго быйанымды айдадым.\\nТӧс ууламјы «Энергетика — камааны јок болоры»\\nРеспубликада камааны јок ло быжу электројеткилдештиҥ системазын тӧзӧӧргӧ 2019 јылда тергееде кӱнниҥ ийдезиле иштеер текши ийде-кӱчи 80 МВт алты электростанция тудулган. Кӱнниҥ электростанцияларыныҥ ижиниҥ турултазын бийиктедерге Кош-Агашта баштапкы накопитель тургузылган.\\n«Кайру» деген кичӱ ГЭС-ти чыныктап јазаар иштер бӱткен.\\n2019 јылда газӧткӱштиҥ 52,5 км айрылары тузаланарына табыштырылган, бу улустыҥ 2 452 тураларын газла јеткилдеерине колбоор арга берген.\\nАлтай Республика Россияныҥ электројеткилдеш учун эҥ бийик баа тӧлӧгӧн тергеелериниҥ бирӱзи. Бис бу сурак аайынча иштеп јадыбыс, је бистеҥ кӧп неме камаанду эмес учун бу тӱрген аайына чыгып болбос сурак. Је адалган ишти мен тӧс учурлу иш деп чотойдым.\\nАлтай Республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ башкарулары РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели М. В. Мишустинге тӧлӧмирлердиҥ баазын јабызадар ла электројеткилдештиҥ чыҥдыйын бийиктедер амадулу бирлик баштану белетеп аткарган.\\nТӧс ууламјы «Јолдор — јеткер јок болоры»\\nТергеениҥ јолдорыныҥ айалгазын јарандырарга ла јолдордо јеткер болбозын јеткилдеерге Алтай Республикада Јолдордыҥ кӧмзӧзи тӧзӧлгӧн. 2019 јылда ол 3 млрд 11 млн 741 муҥ салковойго бӱткен. 2018 јылдагызынаҥ бу 3,3 катапка кӧп. Кӧмзӧниҥ акчазыныҥ кӧп сабазы (2 млрд салковойдоҥ ажыразы) федерал бюджеттиҥ акчазы.\\n«Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деген эл ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱргениле 2019 јылда јолдорго чыгарган акчаныҥ кеми чик јок бийиктеген.\\nӰлекер аайынча 2019 јылда 66,4 км јолдор ремонтолгон, олордоҥ 9 км ажыразы -Горно-Алтайсктыҥ ла Майманыҥ јолдоры.\\nМуниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ јербойыныҥ јолдорын јазаарга республикан бюджеттеҥ 56 млн салковой чыгарылган. Ремонт иштер Горно-Алтайсктыҥ 33 оромында ла 8 аймакта ӧткӧн, текши алза, 65 км кире јолдор јазалган.\\nКӧлӱк јолдорды јазаар эл ӱлекер аайынча 2024 јылга јетире Чаргыдаҥ Карагайга јетире 143 км јолды јазаары т��мдектелген.\\nРеспубликада туризмди ӧскӱрер ле туристический кластерлерди тӧзӧӧр ууламјыла Урлу-Аспак-Каракол деген 5,3 км јолды тудар иштер башталып калган.\\nТергеениҥ јолдорында мындый јаан кемдӱ иштер качан да ӧтпӧгӧн. Кӧлӱк јолдорды јаҥыс та тудуп ла ремонтоп турган эмес, је јарыткыштар тургузып турганы учурлу.\\nКӧлӱк јолдорды јазаарыла коштой тергееде авиаколбуны ӧскӱрер ле элбедер иштер ӧдӧт. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ аэропорты ажыра Москва, Новосибирск, Красноярск, Екатеринбург јаар кӧнӱ авиаколбу иштейт. «Победа» деген авиакомпания келгениле билеттердиҥ баазы билдирлӱ јабызаган.\\nКош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы јаар учуштар 2020 јылда јаантайын болор деген сӧзимди бӱдӱрдим, кандык айдаҥ ала бу маршруттарла самолеттор неделеде тӧрт катап учат.\\nТӧс ууламјы « Экономика — экология»\\nЈурт ээлемниҥ ӧзӱми\\nЈурт ээлем — Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ јонјӱрӱмдик учурлу бӧлӱги.\\n2019 јылда јурт ээлемниҥ эдип чыгарган валовый продукты 12,4 млрд салковой болгон, эмезе, 2018 јылла тӱҥейлезе, 100,5%.\\nӦткӧн јылда јурт ээлемде иштеген 937 ишчилерге государстволык јӧмӧлтӧ эдилген, ол тоодо 852 крестьян ээлемге ле таҥынаҥ аргачыга, 60 јуртээлем организацияга, 25 јуртээлем потребительский кооперацияга.\\nБу ок ӧйдӧ јурт ээлем бӧлӱкке эдилген государстволык јӧмӧлтӧниҥ кеми 435,3 млн салковой болгон.\\nЈурт јерлерде кичӱ бӱдӱмдӱ ээлем иштерди ӧскӱрерине 66 млн салковой субсидиялар берилген. Ээлемдер мал ӧскӱрер билелик фермалардыҥ ижин кӧндӱктирерге, јурт ээлем техниканы садып аларга, јаҥы иштеп баштаган фермерлер мал садып аларга јӧмӧлтӧ алган.\\n2019 јылда 28 млн салковойдоҥ ажыра јӧмӧлтӧ акча Чой ло Оҥдой аймактарда јуртээлем потребительский эки кооперацияныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин ӧскӱрерине чыгарылган. Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» кооперативте 200 саар уй турар ферма тудулган. База 31 млн салковой 2019 јылда фермерлерди јӧмӧӧр ишти тӧзӧӧрине ле јуртээлем кооперацияны ӧскӱрерине чыгарылган.\\nТуризм — тергеениҥ ӧзӱминиҥ јаан учурлу бӧлӱги, ол јурт ээлемниҥ, садуныҥ ӧзӱмине, сувенир продукция эдип чыгарына камаанын јетирип јат.\\n2019 јылда Алтай Республикага 2 млн 171 муҥ 300 турист келип јӱрген, 2018 јылдагызынаҥ бу 2,7% кӧп.\\nКалан службаныҥ бистиҥ тергеедеги башкартузыныҥ јетирӱлериле, туристтерди јеткилдееринде 324 юрлицо, 215 таҥынаҥ аргачы иштеп јат. Бу предприятиелерде иштеген улустыҥ тоозы 1625 кижи.\\nМыныла коштой, эксперттердиҥ чоттогоныла, республиканыҥ туризм бӧлӱгинде 900-теҥ ажыра организациялар иштеп јат, олордо 8,5 муҥнаҥ ажыра улус иштейт — бу республиканыҥ экономиказында иштеген улустыҥ 10%.\\nТурбизнестиҥ ижин ачык јолго чыгарар ченелте ӱлекер быјыл Чамал аймакта Федерал калан службаныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла кожо башталган. Бу иш мынаҥ ары ӧскӧ дӧ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧдӧр.\\n2021 јылдаҥ ала јорыкчыларга конор јеткилдеш эдерге ја��атан јери кере бичиктӱ болор керек. Мындый бичикти алар ишти бӱдӱрип чыгарга бис турбизнеске јӧмӧлтӧ эдип јадыбыс. 2019 јылда 40 туробъекттиҥ классификациязы тӧлӧлгӧн (400 муҥ салковойго јуук акча), олордоҥ 21 объект категориязын керелеген кере бичикти алган, арткандары эдилген ајаруларды тӱзеткен кийнинде бичиктерин алар. 2020 јылда база 25 туробъекттиҥ классификациязына акча берилери темдектелген.\\nТуризм тергееде јыл туркунына иштеери аайынча ууламјылу иш ӧдӱп јат.\\nЭкономиканыҥ ӧзӱми ле аргачылыкты јӧмӧӧри\\nИнвестициялык айалганыҥ национальный рейтингинде, оны Стратегиялык баштаҥкайлардыҥ агентствозы тургузып јат, бис 2019 јылда 61-чи јердеҥ 48-чи јерге кӧдӱрилгенис.\\nРеспубликаныҥ јеринде тергеелик учурлу 18 инвестициялык ӱлекерди бӱдӱрери ӧткӧн. Ӱлекерлерди бӱдӱрип баштаганынаҥ ала олорго салган инвестиция акчалардыҥ кеми 2,5 млрд салковой болгон, 182 иштеер јерлер тӧзӧлгӧн. 2019 јылда бу организациялардаҥ келген каландардыҥ текши кеми 66 млн салковойды ашкан.\\n2019 јылдыҥ турулталарыла, инвестициялардыҥ кеми 21,6 млрд салковой болгон, бу 2018 јылдагызынаҥ 1,3 катапка кӧп.\\n2019 јылдыҥ учында Алтай Республикага федерал бюджеттеҥ 250 млн салковой чыгарылган. Бу Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ижин јӧмӧӧр кӧмзӧниҥ капиталын билдирлӱ кӧптӧдӧр лӧ аргачыларга јетирген болушты элбедер арга берген.\\n2019 јылда Кӧмзӧ кичӱ ле орто аргачылыкта иштегендерге текши кеми 112 млн салковой 107 микрозайм берген.\\n2019 јылдыҥ 3-чи кварталынаҥ ала Экспортты јӧмӧӧр тӧс јер ижин баштаган, ол республиканыҥ аргачыларынаҥ ӧскӧ ороондорго бизнес-миссияларын тӧзӧп јат. Бу тӧс јердиҥ јӧмӧлтӧзиле эки экспортный контракт јӧптӧлгӧн лӧ јӱрӱмде бӱткен, оныҥ баазы 221 муҥ доллар болгон (США-ныҥ).\\nӦткӧн јылда бис «Россия Федерацияныҥ цифровой экономиказы» деген эл ӱлекерге кирген «Информационная инфраструктура» деген программа аайынча Кош-Агаш, Майма, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда јонјӱрӱмдик учурлу 70 объектти Интернетке колбогоныс, ол тоодо 30 школды, 33 фельдшерско-акушерский пунктты, ӧрт ӧчӱрер 5 јерди ле јурт башкартуныҥ 2 туразын.\\n2020 јылдыҥ сыгын айына јетире база 87 мындый јерди Интернетле јеткилдеери темдектелген, 2021 јылга јетире дезе олордыҥ тоозы 269-ка једер.\\n2019 јылдыҥ учындагы јетирӱлерле, республиканыҥ 246 јурттарыныҥ 222-зи мобильный колбуныҥ толо ло ортолой јеткилдежиле тузаланар аргалу болгон. Ӧткӧн јылда алты јурт мобильный колбула јеткилделген, олор Майма аймакта Орто ло Ӱстиги Сайдыс, Карасук, Куташ, Оҥдой аймакта Јаан ла Кичӱ Јаламандар.\\nРеспубликаныҥ јаҥдарына мобильный колбуныҥ чыҥдыйы јанынаҥ баштанулар ла комыдалдар келип јат. Эмдиги јасактарла, сотовый колбуныҥ операторлоры колбуныҥ јазалдарын (башняларын) кайда тургузарын, экономикалык кирелтезин кӧрӱп, бойлоры талдап јат.\\nБӱгӱн јаҥ ла јон ортодо колбу ол тоодо Интернет ажыра тӧзӧлгӧн. Ончо министерстволор, комитеттер, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкартулары јонјӱрӱмдик сетьтерде бар, башкараачылар таҥынаҥ страницаларлу. Олордо чыккан јетирӱлер јаантайын ајаруда, улустыҥ тургускан сурактарына толо каруулар берилет.\\nБу ууламјыны мынаҥ да ары ӧскӱрерин темдектейдис.\\nГосударстволык ла муниципал јеткилдештер эдери\\n«Мои документы» деген офис эл-јонго государстволык јеткилдештер алар темиккен арга боло берген. Учурыла, ол граждандарга эмезе юрлицолорго јаҥныҥ органдарыла, учреждениелериле колбу тударга болужат.\\nТургуза ӧйдӧ МФЦ кажы ла аймактыҥ тӧс јуртында бӧлӱктӱ, база экӱзи Горно-Алтайскта иштеп јат — бастыра 12 филиал. Бого ӱзеери бир муҥнаҥ ажыра эл-јонду јурттарда 36 тӧзӧлмӧ — «Мои документыныҥ» мини-офистери ачылган.\\nАнайда ок Сбербанкка ла Россельхозбанкка тӧзӧлгӧлӧнип, Јеткилдештиҥ эки тӧс јери ачылган. Тергееде текши тооло јеткилдеш эдер 95 «кӧзнӧк» иштеп јат.","num_words":6554,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24848.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јӧптӧжӱлер тургузылар учурлу - altaicholmon\\nБӱгӱн бис 1-кы таҥмалу административно-производственный биригӱниҥ јеринде кату коммунальный таштанчыларла иштеп турган тергеелик оператордыҥ — каруузы кирелӱ «Коммунальщик» деп ӧмӧликтиҥ директоры Елена ХОРУЖЕНКОЛО ӧткӱрген эрмек-куучынысты јарлайдыс.\\n—Елена Васильевна, кату коммунальный таштанчыларла иштеер тергеелик оператор дегени ол не, кычыраачыларыска јартап берзеер?\\n—Андый таштанчыларла иштеп турган тергеелик оператор дегени – «коммунальный» дейтен таштанчыларды байа бир сӱрее-чӧп таштаар контейнерлердеҥ тартып апарала, олорды ылгап, јоголторына јетире иштерди бӱдӱрери учун каруулу компания.\\n—Кату коммунальный таштанчылар дегени не болотон?\\n—Кату коммунальный таштанчылар, эмезе ТКО – ол улус јадып турган јерлерде байа улустыҥ тузаланган не-немелердеҥ тӧзӧлгӧн таштанчылар, анайда ок тузаланып турган ӧйдӧ ого суру јоголгон товарлар, юридический лицолордыҥ, таҥынаҥ аргачылардыҥ ижи ӧйинде тӧзӧлгӧн таштанчылар база ТКО-го кирет.\\n—Тергеелик оператор болуп кем иштеер аргалу?\\n—Тергеелик оператор болуп Россияда регистрация ӧткӧн, кату коммунальный таштанчыларла иштеп турган, I-IV класс јеткерлӱ таштанчыларды јуурына, тартарына, ылгаштырарына, јоголторына јараду-лицензиялу, талдашту конкурсты ӧткӧн юридический лицо иштеер аргалу.\\n—Ӧткӧн јылда бисте андый таштанчыларла иштеер тергеелик оператор деп, каруузы кирелӱ «Коммунальщик» ӧмӧлик адалган эди. Оны канайда талдаганы керегинде айдып ийген болзогор?\\n—2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 28-чи кӱнинде 1-кы таҥмалу административно-производственный биригӱниҥ јеринде кату коммунальный таштанчыларла иштеер тергеелик операторды талдаар конкурс ӧткӧн. Алтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозы ӧткӱри��ген конкурстыҥ турулталарына тӧзӧлгӧлӧнип, 2018 јылдыҥ кандык айыныҥ 23-чи кӱнинде 219-Д таҥмалу јакару чыгарган. Ол јакару аайынча «Коммунальщик» деп каруузы кирелӱ ӧмӧликке 1-кы таҥмалу административно-производственный биригӱниҥ јеринде таштанчыларла иштеер тергеелик оператор деген статус берилген.\\n—«Коммунальщик» деп каруузы кирелӱ ӧмӧлик кандый муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јерлеринде иштейт?\\n—Горно-Алтайск калада, анайда ок Майма, Чамал, Чой ло Турачак аймактарда иштейдис.\\n—ТКО-ло иштеериниҥ јаҥы системазына кӧчӧринде абоненттерле јӧптӧжӱ тургузатаны јаан учурлу керек. Бу ууламјыда иш канайда ӧдӱп јат?\\n—Бистиҥ компания тергеелик оператор болуп иштеп баштаарда ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда кату коммунальный таштанчыларла иштеери аайынча јеткилдештерге ачык јӧптӧжӱ јарлалган эди. 2018 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала бу ууламјыда јаан иш ӧткӱрилген. Бӱгӱнги кӱнде мындый јӧптӧжӱни Майма, Чамал, Чой јурттардагы ла Горно-Алтайск каладагы офистеристе тургузар арга бар. Андый таштанчыларла иштеери аайынча јеткилдештерге јӧптӧжӱни бу таштанчылардыҥ ээлери тургузар учурлу. Мындый јӧптӧжӱ тургузылбаганы эмезе кижи оны тургузарынаҥ качып турганы байа кижини јеткилдештер учун тӧлӧӧр молјузынаҥ јайымдабай јат. Ол керегинде Жилищный кодекс аайынча 1998 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 24-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн «Производствоныҥ ла тузаланыштыҥ таштанчылары керегинде» 89-чы таҥмалу федерал јасакта айдылат.\\n—Сӱрее-чӧп тартырарына јӧптӧжӱ тургуспагандар кандый кату каруузына тургузылар аргалу?\\n—Јӧптӧжӱ јок болгон соҥында, таштанчылар эткен кижи РФ-тыҥ КоАП-ыныҥ 8.2 тизими аайынча каруузына тургузылар аргалу. Бу кижи таштанчылар керегинде јасакты, экологический ле санитарно-эпидемиологический некелтелерди буспас учурлу. Олорды бусканы учун административный каруузына тургузылар (РФ-тыҥ Ӱстиги Јаргызыныҥ 2015 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 18-чи кӱнинде чыгарган 305-АД14-8712 таҥмалу јӧби).\\n—Физический эмезе юридический лицодо кату коммунальный таштанчылар тартырарына озолондыра тургузылган јӧптӧжӱ бар болзо, ол тергеелик операторло јӧптӧжӱ тургузар учурлу ба?\\n—Кату коммунальный таштанчылардыҥ ээлериле таштанчыларды тартырарына тургузылган јӧптӧжӱлер тергеелик операторло јӧптӧжӱ тургускан кӱнге јетире ийделӱ болуп јат.\\n—Граждандардыҥ байа бир садоводческий, огороднический эмезе дачный коммерческий эмес биригӱлери, гаражный кооперативтери сӱрее-чӧпти чыгара тартырарына јӧптӧжӱ тургузар учурлу ба?\\n—Кату коммунальный таштанчылар тӧзӧп турган бастыра организациялар, ол тоодо садоводческий товариществолор, гаражный кооперативтер тергеелик операторло јӧптӧжӱ тургузар учурлу.\\n—Бастыра улусты тергеелик оператордыҥ јеткилдештери учун тӧлӧмирлер канайда тӧзӧлгӧлӧнип турганы ла 2019 јылда тарифтер бийиктеер бе деген сурактар јилбиркедет. Јеткилдеш учун баалу тӧ��ӧӧрис пе?\\n—Кату коммунальный таштанчыларла иштеер бӧлӱкте тарифтерди РФ-тыҥ субъекттериниҥ бӱдӱреечи јаҥы тургузат. Бисте дезе — Алтай Республиканыҥ тарифтер аайынча комитеди. Бу комитеттиҥ 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 17-чи кӱнинде јӧптӧгӧн 27\/3 таҥмалу јакарузыла «Коммунальщик» ООО-го кату коммунальный таштанчыларла иштеери аайынча јеткилдештерге 2018 јылга бир кубический метр учун 451,47 салковой кеминде бирлик тариф тургузылган. Бу ок комитеттиҥ јакарузыла кӧп квартиралу тураларда јадып турган улуска кижи бажына 0,1189 кубический метр, таҥынаҥ тураларда јадып тургандарга кижи бажына 0,13673 кубический метр кеминде орто айлык норматив тургузылган.\\n2019 јылдыҥ баштапкы јарымында бирлик тариф былтыргы кеминде – 451,47 салковой болуп артар. Экинчи јарымјылдыкка 456,35 салковой кеминде бирлик тариф јӧптӧлгӧн.\\n—Бу јеткилдештерди јетирер тушта ӧскӧ операторлорды јилбиркедер бе?\\n—Јок, бастыра иштерди «Коммунальщик» ООО бойы бӱдӱрет.\\n—Слерде ол ло таштанчыларды тартып апарарына керектӱ техника јеткил бе?\\n—Коммунальный таштанчыларды тартып апарар ишти ӱспей апарарына керектӱ техника предприятиебисте јеткилинче.\\n—«Коммунальщик» ООО-до сӱрее-чӧп таштаар канча полигон бар?\\n—Бистиҥ иштеп турган јерде бӱгӱнги кӱнде эки полигон бар.\\n—Слерде сӱрее-чӧпти ылгайтан автоматизированный комплекс качан болор?\\n—2019 јылдыҥ экинчи кварталында таштанчылардыҥ переработказын эдер заводто сӱрее-чӧпти ӧртӧӧр јазал ла таштанчыларды ылгаарыныҥ линиязы иштеп баштаары темдектелет.\\n—Сӱрее-чӧп таштайтан контейнерлер турган площадкалардыҥ ээзи кем?\\n—Контейнерный площадкалардыҥ ээлери управляющий организациялар, ТСЖ-лар ла муниципалитеттер болор аргалу. Контейнерный площадка кӧп квартиралу тураныҥ јӧӧжӧзине кирип ле ол тураныҥ јеринде турган болзо, ол учун управляющий компания каруулу. Контейнерный площадка муниципальный јерде турган кийнинде, ол учун јербойындагы администрация каруулу.\\nСӱрее-чӧпти сӱрее тартар кӧлӱкке салган соҥында, тергеелик оператордыҥ каруузы башталат.\\n—А бу площадкалар ару болоры учун кем каруулу?\\n—Кату коммунальный таштанчылар таштаар контейнерлердиҥ площадказы учун бу јердиҥ участогыныҥ ээзи каруулу.\\n—Тергеелик оператор байа бир несанкционированный дейтен сӱрее-чӧплӧ иштейт пе?\\n—Эйе, иштейт. Тергеелик операторго андый сӱрее-чӧп керегинде јетирӱ эдип јат. Бистиҥ специалисттер байагы јерге барып, акт тургузат, сӱрее-чӧп јатканын керелеерге болуп, байагы сӱрее-чӧпти фотојурукка ла видеого согот. Сӱрее-чӧп јаткан јердиҥ координаттарын чокымдап, бу јердиҥ ээзине уведомление-бичик аткарат.\\nБайа јердиҥ ээзи ол сӱрее-чӧпти одус кӱнниҥ туркунына јоголтпозо, сӱреени тергеелик оператор тартып апарат. Мыныҥ кийнинеҥ, тартып апарганы учун чыгымдарды јаргы ажыра байагы јердиҥ ээзинеҥ алат.\\n—Јарт. Предприятиениҥ мынаҥ арыгы амадулар�� кандый?\\n—«Коммунальщик» ООО-ныҥ иштеп турган зоназында, байа ӧрӧ адалган муниципалитеттердиҥ јерлеринде, јеткилдештеристи элбедери баштапкы бӱдӱретен амадубыс. База бир амадубыс — кату бытовой таштанчылардыҥ переработказыныҥ заводын јаҥыртары.\\n—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан. Келер ӧйгӧ темдектеп алган иштерер бӱтсин.","num_words":1743,"character_repetition_ratio":0.111,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17928.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јаан тӧзӧмӧл иштӱ јол - altaicholmon\\nЈӧптӧштирер юстиция јаргы системаныҥ бойында тап-эрик јаҥжыгуларлу ла тереҥ тӱӱкилик тӧзӧлгӧлӱ, јаан учурлу бӧлӱги болуп јат. Бу институт Россия империяда баштапкы ла катап 1864 јылда тӧзӧлгӧн лӧ 25 јыл иштеген.\\nБӱгӱнги Россияда јаргыныҥ реформазы болуп, «Россия Федерацияныҥ јӧптӧштирер јаргычылары керегинде» (188-ФЗ номерлӱ 17.12.1998 ј.) ле «Россия Федерацияныҥ тергеелеринде јӧптӧштирер јаргычылардыҥ текши тоозы ла јаргы участоктордыҥ тоозы керегинде» (218-ФЗ номерлӱ 29.12.1999 ј.) деп федерал јасактар јарадылган, оныҥ кийнинде текши Россияда јаргы участокторды тӧзӧӧри ле јӧптӧштирер јаргычыларды тудары башталган.\\nБӱгӱнги кӱнде Россия Федерацияда јӧптӧштирер јаргычылардыҥ штатта тоозы 7 661 кижи. Алтай Республикада 13 јаргы участок тӧзӧлгӧн лӧ јӧптӧштирер 13 јаргычы тудулган. Улаган аймакта јаргы участок 2020 јылда тӧзӧлӧри пландалат.\\nАлтай Республикада јӧптӧштирер\\nБистиҥ тергееде јӧптӧштирер јаргычылардыҥ институдыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ озо чӱмдӱ ле јаан иш эдилген.\\nАлтай Республиканыҥ јӧптӧштирер юстициязы бойыныҥ тӱӱкизин Алтай Республиканыҥ 1999 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱниндеги 13-28 номерлӱ «Алтай Республикада јӧптӧштирер јаргычылар керегинде» ле 2000 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱниндеги 18-13 номерлӱ «Алтай Республикада јаргы участоктор ло јӧптӧштирер јаргычылардыҥ иштерин тӧзӧӧри керегинде» јасактарын јаратканынаҥ баштаган. Алтай Республикада баштапкы јаргы участоктор 2002 јылда тӧзӧлгӧн. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тогус јаргы участогы тӧзӧлгӧн. Олордыҥ тӧртӱзи — Горно-Алтайскта, экӱзи — Майма аймакта ла Оҥдой, Шабалин ле Турачак аймактарда бирдеҥ.\\nТергеениҥ јӧптӧштирер юстициязы тӧзӧлӧр ӧйдӧ (1999-2000јј.) Алтай Республиканыҥ јаргы системазы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ институдыныҥ тап-эрик тӧзӧгӧзин салар јасактардыҥ ӱлекерлерин белетеер јаан иш эткен, јаргы участокторды акчала јеткилдеер сурактардыҥ аайына чыккан.\\nБаштапкы јӧптӧштирер јаргычылар В. П. Айманов, С. М. Альмагамбетова ла В. Г. Туянина болгон. Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычылары ижин баштап тура, кӧп курч сурактарга туштаган — иштеер јерлер ле материальный јеткилдештер јетпей турган. Шабалин аймактагы јаргы участок аймактыҥ почтазыныҥ кыптарын арендага алган, Турачактагы јӧптӧштирер јаргыныҥ јаргы участогы јурттыҥ учында болгон. Онызы ишчилерге де, аймактыҥ јаргыга бойыныҥ јилбӱлерин корыырына баштанган эл-јонына да эби јок болгон. Майма аймакта јаргы участоктор баштапкы ӧйдӧ аймактыҥ јаргызыныҥ кыптарын арендовать эткен.\\nАлтай Республиканыҥ јӧтпӧштирер юстициязын акчала јеткилдеер сурак курч турган, јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ла аппараттыҥ ишчилериниҥ квалификацияларын бийиктедери ӧтпӧгӧн.\\n2006 јылда јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ла олордыҥ аппараттарыныҥ ижин тӧзӧмӧл јанынаҥ јеткилдеерге «Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча башкарту» деп государственный учреждение тӧзӧлгӧн (эмди – јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитет).\\n2005 јылда јӧптӧштирер юстицияны ӧскӱрери керегинде адылу программа јарадылган. Оныҥ шылтузында Турачак, Шабалин аймактардыҥ јаргы участокторына туралар алынган ла ремонтолгон, Горно-Алтайсктыҥ, Оҥдой ло Майма аймактардыҥ јаргы участокторы ремонтолгон ло јарандырылган. Компьютерлер ле оргтехника алынган, јаргы участоктордыҥ јеткер јок болорын јеткилдеер иштер ӧткӱрилген.\\nОнойып, 2009 јылда тергееде јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тогус јаргы участогы тӧзӧлгӧн. Тӧртӱзи – эл-јоныныҥ тоозы 55180 кижилӱ Горно-Алтайскта. Је Алтай Республика 10 административный аймакка ла Горно-Алтайскка бӧлинген. Онойып, алтузы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јаргы участокторы јок арткан. Мындый айалга Алтай Республиканыҥ јаргы јаҥынаҥ ла бӱдӱреечи органдарынаҥ сурактыҥ аайына тӱрген чыгарын некеген. Онойдордо, Јасакка кубулталар эдилип, Алтай Республикада јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тоозы ла јаргы участоктордыҥ келиштире тоозы 9-таҥ 11-ге јетире кӧптӧгӧн. Оноҥ ары јасакчы иштердиҥ шылтузында Алтай Республикада јаргы участоктордыҥ тоозы, Чой, Чамал ла Улаган аймактарда јаҥы јаргы участоктор тӧзӧлгӧнинеҥ улам, 11-деҥ 14-кӧ јетире кӧптӧгӧн.\\nАР-дыҥ Чой аймагында јаргы участок ижин 2016 јылдыҥ куран айыныҥ 16-чы кӱнинде баштаган, Чамал аймагында — 2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде. Онызы бу аймактардыҥ эл-јонына јаан учурлу керек болгон, олор бойыныҥ јилбӱлерин корыыр тап-эриктериле толо тузаланар аргалу боло берген.\\nЈаҥы јаргы участоктор эл-јонго эптӱ ле јарамыкту јерлерде иштейт. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јаргы участокторыныҥ туралары — ол керектӱ компьютерлерле, оргтехникала, јеткер болдыртпазыныҥ системазыла, јаҥы мебельле јеткилделген бӱгӱнги кӱнниҥ јарык туралары. Онызы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ӧмӧликтерине једимдӱ ле јакшы иштеер ончо айалгалар тӧзӧйт. Тургуза ӧйдӧ Улаган аймакта јӧптӧштирер јаргыныҥ јаргы участогын тӧзӧӧриле эрчимдӱ иш ӧдӧт.\\nТургуза ӧйдӧ јӧптӧштирер 13 јаргычы тудулган. Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычылары ла олордыҥ аппараттарыныҥ ишчилери јаан јаргы иш ӧткӱрет. Онойып, 2016 јылда башка-башка категориялу 27533 јаргы керек кӧрӱлген, 2017 јылда — 38134 керек, 2018 јылда — 41890 керек. 2019 јылдыҥ баштапкы јар��мында — 20862 керек. Ол Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер юстициязыныҥ бӱгӱнги ӧйдӧги тӧс курч сурактарыныҥ бирӱзи.\\nОлор јаан каруулу иш бӱдӱрет. Јаргычылар ла олордыҥ аппарадыныҥ ишчилери нерелӱ ижи учун государственный ла ведомственный кайралдарла јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Горно-Алтайсктыҥ 1 номерлӱ јаргы участогыныҥ јӧптӧштирер јаргычызы Е. В. Борисова «Јаргычылардыҥ россиялык биригӱзи» деп текшироссиялык јондык организацияныҥ сыйыла кайралдаткан.\\nАдакыда Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижине акча-манат чыгарары калганчы јылдарда беш катапка кӧптӧгӧнин темдектеер керек. Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ аппараттары ишчилерле јеткилделген ле јаргы участоктордыҥ материально-технический јеткилделгени јаранган. Майма, Турачак, Шабалин, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш, Оҥдой аймактардыҥ јаргы участокторыныҥ туралары ишке табыштырылган, Горно-Алтайсктыҥ јӧптӧштирер јаргыларыныҥ јаргы участокторын Правосудиениҥ ӧргӧӧзинде иштедер сурак чечилген.\\nЈӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары\\nЈӧптӧштирер јаргычы — ол РФ-тыҥ субъегиниҥ јасакчы органыла бу ишке тудулып (талдалып) турган ла јӧптӧштирер јаргыда керекти сок јаҥыскан кӧрӱп турган кижи.\\nЈӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары элбек. РФ-тыҥ гражданско-процессуальный кодексинде 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱниндеги кубулталар аайынча јӧптӧштирер јаргычылардыҥ чыдулары кубулган. Јӧптӧштирер јаргычы баштапкы инстанцияныҥ јаргызы болуп, мындый керектерди кӧрӧр чыдулу: јаргыныҥ јарлыгын берери керегинде; эмеен-ӧбӧӧнди айрыыр, олор ортодо балдар јанынаҥ ӱлежӱ-удурлажу јок болзо; эмеен-ӧбӧӧн ортодо кожо јӧӧгӧн ар-јӧӧжӧни ӱлештирер, оныҥ исктеги баазы бежен муҥ салковойды ашпай турза; интеллектуальный иштиҥ турулталарыла јӧӧлгӧн ар-јӧӧжӧни ле керектерди энчиленеринеҥ ле исктеги баазы бежен муҥ салковойдоҥ ашпай турган ар-јӧӧжӧ аайынча јарташтар; тузаланаачылардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱктеги јарташтар, исктеги баазы јӱс муҥнаҥ ашпай турган болзо. Билелик-тап-эрик колбуларда болуп турган ӧскӧ дӧ јарташтар, ол тоодо алименттер, јӧптӧштирер јаргычыныҥ чыдузынаҥ айрылган ла аймактыҥ јаргыларына берилген.\\nКелер ӧйгӧ пландар керегинде\\nТекшилей алза, ӧткӧн јылдарда ас эмес керектер эдилген — келер ӧйгӧ иженчилӱ тӧзӧгӧ салынган деп, кайра кӧрӱп айдар арга бар. Правосудиени ӧткӱрерге керектӱ айалгалар тӧзӧӧри аайынча иш ол токтобос, кӱнӱҥги иш. Јӱрӱм бир јерде турбай јат ла кӧбизи алдыста.\\nКелер тӧс ижистиҥ бирӱзи — Улаган аймакта јӧптӧштирер јаргычыныҥ јаргы участогын ачары. Горно-Алтайскта тӧртинчи јаргы участок ачар иш ӧдӧт. Јаргы иште бӱгӱнги кӱнниҥ јетирӱлик технологияларын, ол тоодо аудио- ло видеопротоколированиени, электронный кол салылган электрон документтерди, јаргылардыҥ јӧптӧрин Интернет ажыра аткарарын, јаргы участоктордыҥ јеткер јок болорын јеткилдее��ин мынаҥ да кӧптӧдӧ тузаланары пландалат.\\nЈаан керек — ол электрон правосудие ӧткӱрери аайынча ээжилерди бӱдӱрерге јаргы участокторды компьютерный техникала бӱткӱлинче јепсеери. Јӧптӧштирер юстиция тӧзӧмӧл јанынаҥ республикан бюджеттеҥ јеткилделип турган учун, бис јаан ижемјини Алтай Республиканыҥ башчызына, Алтай Республиканыҥ башкарузына эдедис.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузына, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайына, Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Јаргызыныҥ ла Алтай Республиканыҥ јаргычыларыныҥ Совединиҥ башка-башка јылдардагы председательдерине, Јаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузыныҥ јаанына, јӧптӧштирер јаргычыларга, ветерандарга, јаргы участоктордыҥ аппарадына, Алтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча комитеттиҥ ишчилерине, Алтай Республиканыҥ «Јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер тӧс јер» деп казенный учреждениеге, Алтай Республиканыҥ јаргы бирлигине турулталу колбулар учун быйан.\\nАлтай Республиканыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеери аайынча комитеттиҥ председателиниҥ ижин бӱдӱреечи","num_words":1945,"character_repetition_ratio":0.165,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":26937.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Алтай Республикага 25jаш\\nАлтай Республика Россия Федерациязына кирип јат. Ол 1993 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3- чи кӱнинде тӧзӧлгӧн. Республиканыҥ тӧс калазы – Горно- Алтайск. Ол алдында Ойрот- Тура, оноҥ озо Улалу деп адалган. Республиканыҥ јериниҥ кеми 92, 6 муҥ экче км.\\nАлтай Республикага 25jаш Алтай Республика Россия Федерациязына кирип јат. Ол 1993 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3- чи кӱнинде тӧзӧлгӧн. Республиканыҥ тӧс калазы – Горно- Алтайск. Ол алдында Ойрот- Тура, оноҥ озо Улалу деп адалган. Республиканыҥ јериниҥ кеми 92, 6 муҥ экче км.\\nРеспубликада эл- тергеелик јаҥныҥ баш органдары, ол Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы ла Башкарузы. Республиканыҥ баштапкы башчызы ла тӧзӧӧчизи В.И.Чаптынов болгон.\\nБистиҥ республиканыҥ эл- тергее тилдери – алтай ла орус тилдер. Бу тилдерле газет ле журналдар чыгат, телекӧргӱзиниҥ ле радионыҥ берилтелери ӧткӱрилет.\\nРеспубликаныҥ кыйулары гран ары јанында Монголия, Китай, Казахстан ороондорыла одоштой турат, оноойдо ок Россия Федерацияныҥ субъектериле – Тува ла Хакас республикаларла, Алтай крайла, Кемерово облазыла тудуш. Бистиҥ республиканы «Евразияныҥ јӱреги» ле кӧп телекейдеги калыктардыҥ тӱӱкилик кабайы деп адап јадылар.\\nРеспубликаныҥ тергеезинде алтайлар ( тургун калык), орустар, казактар ла оноҥ до ӧскӧ албаты нак јуртайт.\\nАлтай кырларла, чӧлдӧрлӧ, боочыларла бай. Бистиҥ јеристе суулар сӱрекей кӧп. Олор бийик мӧҥкӱ кырлардаҥ тӱшкилеп, Алтайдыҥ јаан суулары Кадынга ла Бийге кожылат. Алтайыс кӧп тоолу «мӧҥӱн» кӧлдӧрлӧ, аржан - кутук сууларла бай. Тӧрӧлистиҥ аржандары калыгыныҥ с�� - кадыгына јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери быйанду.\\nАр- бӱткенниҥ аҥылары\\nРеспубликаныҥ јериниҥ тӧртинчи ӱлизин агаш бӱркейт. Эҥ јайылган агаш – бек ле узак чирибес тыт.Јеристе кӧп учурайтан агаштар: јойгон, чиби, карагай. Јалбыракту агаштаҥ эҥ кӧп дегени: кайыҥ, аспак, терек.\\nАлтай јеристиҥ ар - бӱткениниҥ кееркемели ле јаражы јер- телекейде јарлу. Алтайдыҥ ар- бӱткениниҥ аргалары бай, олордыҥ тоозында ас учураар балу металдар, таш кӧмӱр, руда, агаш- таш, тура тудар материалдар, ӧзӱмдер ле тындулардаҥ эдилген сырье кирет.Тындулардыҥ алузы, мӧт, эм ӧлӧҥниҥ ле јиилектери ле тазылдары бӱткӱл телекейде бааланат.\\nАлтайыста эм- том ӧлӧҥ сӱрекей кӧп. Тууларыста ӧскӧн 1850 бӱдӱм ӧзӱмниҥ 212- зи бистиҥ јердеҥ ӧскӧ кайда да јок.Тӧрӧлисте кандый тынду јок деер. Мында чӧлдиҥ ле ээн чӧлдиҥ де аҥ- кужы бар: јеерен, тарбаан, мааны, ӧркӧ, јалман, талаҥкелеҥ, тас, тодык. Тайгада јӱретен аҥ- кужы: кӱреҥ айу, булан, јеекен, шӱлӱзин, киш, сымда, чай, тарал. Телекейде јӱк бийик туулу јерлеринде јӱретен аҥ- куштаҥ бистиҥ кырларда кочкор, јуҥма, ирбис, мӱркӱт бар.\\nАлтай Республиканыҥ сӱр- темдектери\\nЭл мааны (Государственный флаг)\\nАлтай Республиканыҥ Ӱстӱги Совединде 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ эл маанызыныҥ ээжизи јӧптӧгӧн. Республика Алтайдыҥ эл маанызы – ол эл јаҥныҥ окылу сӱр- темдеги, Россия ичинде Алтай Республиканыҥ алдынаҥ бойы камааны јок болгоны керелейт.\\nМааныныҥ ӧҥдӧри – ак ла чаҥкыр. Олор Россия Федерацияныҥ эл маанызыныҥ ӧҥдӧриле тӱҥей болуп турганын темдектейт. Мааныда чаҥкыр јолдор – Алтайда теҥериниҥ, кырлардыҥ, суулардыҥ ла кӧлдӧрдиҥ арузыныҥ сӱр- темдеги. Ак јолдор ӱргӱлјикти керелеп, республикада јаткан калыктардыҥ эптӱ ле нак јуртап јадарга амадаганын кӧргӱзет. Эл мааныныҥ ӱлекериниҥ авторы – Россия Федерацияныҥ ат- нерелӱ јурукчызы В.П.Чукуев.\\nЭл кебедели (Государственный герб)\\nАлдынаҥ бойы камааны јок болгоныныҥ база бир темдеги – эл кебедел. Ол тӱӱкилик јаҥжыгуларды, јаткан јериниҥ ле анда јуртаган калыктардыҥ аҥылузын темдектейт. Кебеделдиҥ кӧк ӧҥи Алтайдыҥ, кӧк Теҥериниҥ мӧҥкӱ болгоныныҥ темдеги. Кебеделдиҥ ӱстӱги јанында ак ӧҥлӧ Тӧс Азияныҥ эҥ бийик тууларыныҥ бирӱзи – Ӱч- Сӱмер – бистиҥ тӧрӧлистиҥ јараш ла улу болгонын темдектейт.\\nКебеделдиҥ ортозында ары куш эмес, бери арслан эмес- Кан- Кереде – јуралган. Ол тӧрӧл јериниҥ амыр- энчӱзин, ырызын, байлыгын, аҥ- кужын ла ар- бӱткенин корыйт. Кебеделдиҥ алтыгы јанында Алтайдыҥ эҥ јаан суулары Бий ле Кадын кожоолорыла јаба. Олордыҥ ортозында алтын ӧҥдӱ очок бар- Тӧрӧлистиҥ мӧҥкӱ ле бек болгоныныҥ темдеги. Очоктыҥ алды јанында толкы кептӱ чийӱлер Алтын- Кӧлди темдектеп јат. Алтай Республиканыҥ эл кебеделиниҥ ӱлекериниҥ авторы – Россия Федерацияныҥ ат- нерелӱ јурукчызы И.И.Ортонулов.\\nЭл мак јаҥар (Государственный гимн)\\nАлтай Республиканыҥ эл мак јаҥары – ол кӱӱдеҥ ле сӧстӧрдӧҥ турган аҥылу чӱмдемел. Эл мак јаҥар кӧдӱриҥилӱ керек ӧткӱрилген тушта, ол органдардыҥ баштаҥкайыла ойнодылат. Ол алтайла, орус тилдерле айдылат. Мак јаҥардыҥ сӧстӧрин алтай тиле јарлу алтай бичиичи Аржан Адаров бичиген. Орус сӧстӧрин В.Сорокин чӱмдеген. Кӱӱле В.Пешняк кееркеткен. Эл мак јаҥар керегинде јасак 2001 јылда јӧптӧлгӧн.\\nКӧк теҥери јылдыстар,\\nУлу, јайым Кан- Алтай.\\nӰч- Сӱмер, ыйык тайгалар\\nӰч толыкту Кан- Алтай\\nЈыҥкыс эдер јаҥы јок.\\nӦчӱп калар учуры јок.\\nАлтай ӧскӧн кабайыс,\\nАлтай мӧҥкӱ кабайыс.\\nРоссияла бис јажына.","num_words":1040,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.074,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":26252.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Јеҥӱни јурайдыс» деген тӧрӧлчи акцияда туружарга иштер алары улалат - altaicholmon\\n«Јеҥӱни јурайдыс» деген тӧрӧлчи акцияда туружарга иштер алары улалат\\nАкцияда ончо кӱӱнзегендер туружар аргалу, ол тоодо билелерле туружарга јараар. Акцияныҥ амадузы — балдарда ла јиит ӱйеде тӧрӧлчи кӱӱн, калыктык кӱӱн-тап, совет албатыныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ат-нерези — олордыҥ энчизи деп оҥдомол тӧзӧӧри ле ӧскӱрери.\\nЈаҥжыкканы аайынча акцияга мындый јайаандык иштер алылат: тӧрӧӧндӧриниҥ јуу ӧйиндеги јӱрӱми, салымы керегинде јуруктар ла кыска эсселер.\\nБыјыл бу акцияда www.risuem-pobedu.ru сайт ажыра дистанционный аайыла туружарга јараар. Иштер 01.05.2022 ј. јетире алылар, турулталар 09.05.2022 ј., Јеҥӱниҥ кӱнинде эдилер.","num_words":182,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.116,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19413.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Прокуратураныҥ јаҥы туразы ачылган - altaicholmon\\nПрокуратураныҥ јаҥы туразы ачылган\\nТулаан айдыҥ 23-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ јаҥы тудулган туразы кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды. Ачылтада Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын ла Россия Федерацияныҥ генеральный прокурорыныҥ ордынчызы Иван Семчишин турушкандар.\\nИван Семчишин ачылтада куучын айдып, прокуратураныҥ ишчилерине мынайда баштанган: «Бу кӧдӱриҥиге мен Россия Федерацияныҥ генеральный прокуроры Юрий Чайканыҥ јакылтазыла келгем. Бу ӧргӧӧдӧ слерге иштеер јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн. Ижигердиҥ чыҥдыйы мынаҥ ары там јаранар деп иженип турум». Генеральный прокуратураныҥ чыгартулу кижизи анайда ок кажы ла ишчи бойыныҥ профессиональный молјуларын бӱдӱрерге бери кӱӱнзеп келерине, ӧмӧликте јаантайын ачык-јарык айалгалар болорына иженип турганы керегинде айткан.\\nРеспубликаныҥ башчызы Александар Бердников бойыныҥ уткуулду сӧзинде: «Ороонныҥ президенти Владимир Путин Россияда јаҥныҥ институттарын тӧзӧӧрине ле олорды тыҥыдарына бастыра кӱчин берип, эрчимдӱ иштеп ја��. Федерал тӧс јердиҥ болужыла бис калганчы јылдарда Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ тепсеҥинде јаҥ корулаар органдардыҥ ӧргӧӧзин, эл театрды, музейди, «Спартак» стадионды ла арбитраж јаргыныҥ јаҥы туразын тутканыс. Прокуратураныҥ сегис кат бу туразы каланыҥ тӧс тепсеҥине сӱрлӱ ле чӱмдӱ бӱдӱм-кебер береринде бисте кандый да алаҥзу јок» — деп темдектеген. Башчы прокуратураныҥ ишчилериниҥ кӱч айалгада иштеген ӧйин эске алынган. Чындап та, одус јыл мынаҥ кайра республиканыҥ прокурорлоры ээлентизи јеткен эки кат агаш турада иштегендер. Оныҥ чириген полдоры јаантайын ээлип, чыкырап јадатан эди. Эмди айалгалар чек ӧскӧ. Башчы акту кӱӱнинеҥ прокуратураныҥ ишчилерине јаҥы тудулган турада једимдӱ иш кӱӱнзеген.\\nКӧдӱриҥиде А. Бердников анайда ок быйанду сӧстӧрин Россияныҥ генеральный прокуроры Юрий Чайкага айткан: «Мынаҥ озо республиканыҥ прокуратуразы јаргы департаменттиҥ туразынаҥ арендага кыптар алып, анда иштеген. Каланыҥ прокуратуразына ижин улус јаткан тураныҥ баштапкы кадында тапчы кыптарда бӱдӱрерге келишкен. Прокуратураныҥ ишчилери оныҥ да учун бу јаҥы тудулган турага акту кӱӱндеринеҥ сӱӱнип јат. Калганчы он беш јылдыҥ туркунына каланыҥ тӧс тепсеҥинде мындый јаан кемдӱ кандый да тура тудулбаган. Эмди оны бу јаҥы ӧргӧӧ билдирлӱ јарандырат ла кееркедет. Оныҥ текши кеми 6,2 муҥ квадратный метр. Мындагы иштерди бӱдӱрерге, слердиҥ јӧмӧлтӧгӧр јаан камаанын јетирген. Россияныҥ генеральный прокуратуразы калганчы он јылдыҥ туркунына бистиҥ бастыра баштаҥкайларысты јарадып, бастыра јанынаҥ јӧмӧп јат. Анайып, Майма аймактыҥ прокуратуразыныҥ туразын чыныктап јазаарына акча толо кеминде чыгарылган. Мында тураныҥ ӱстине ӱзеери база бир кат тудулган. Эмди оны кӧрӧргӧ дӧ эптӱ. Оҥдой ло Чамал аймактарда прокуратуралардыҥ туралары база тудулган. Арткан аймактарда прокуратураныҥ тураларыныҥ бастыразына шыдарында јазалду иштер ӧткӱрилген».\\nЧындап та, республиканыҥ прокуратуразыныҥ ишчилери мынаҥ ары телкем ле јарык кыптарда отурып иштеер деп айдар керек. Мында бастыра кыптар эмдиги ӧйдиҥ электрон јазалдарыла, эдим-тудумдарыла толо јеткилделген. Jаҥы турада кӧмзӧ-архивтиҥ бӧлӱги, музей, библиотека спортзал, конференц-зал, иштиҥ ветерандарыныҥ аҥылу кыбы, кӧлӱктер тургузар јылу гараж бар. Каланыҥ прокуратуразы эмди база јаҥы турада иштеп јат. Олорго мында арткандарына чылап ок, јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн.\\nЭл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин прокуратураныҥ ишчилери јасактар белетеер иште депутаттарла кожо ӧмӧ-јӧмӧ туружып турганын темдектеп, ол учун олорго быйан айткан. Ол прокуратураныҥ јаҥы туразы алтай чололорло кееркедилгенин база ајарган. Республикада јарлу јондык ишчи, ветерандардыҥ јербойындагы тергеелик организациязыныҥ совединиҥ председатели Борис Алушкин бойыныҥ уткуулында федерал тӧс јер Алтай Республикага јаан ајару эдип турганы керегинде айткан. Прокуратураныҥ јаҥы туразын туткан «ТехноСерв-АС» организацияныҥ башкараачызы Павел Горбенко строительдер ижинде эмдиги ӧйдиҥ бийик технологияларын тузаланганы керегинде айдып, тураныҥ кеми јаан да болзо, је ол кандый да јерсилкинишке алдырышпас деп темдектеген. Сегис кат ӧргӧӧниҥ јаан ла јарык кӧзнӧктӧри јылуны узакка тудар, кӱнниҥ изӱ чогын дезе шил ажыра ылтам ӧткӱрбес аргалу болуптыр.\\nАлтай Республиканыҥ башчызы прокуратураныҥ туразын чыҥдый ла јакшы тутканы учун «ТехноСерв-АС» ООО-ныҥ тергелеерле иштеер башкартузыныҥ јааны Павел Горбенконы, компанияныҥ технический сурактарла иштеп турган генеральный директорыныҥ ордынчызы Вадим Тюринди, тудум иштердиҥ ӱлекер-проегиниҥ башкараачызы Юрий Афанасьевти ле участоктыҥ јааны Виталий Акименконы Быйанду самараларла кайралдаган. Ээчиде ле Россияныҥ погранчерӱзиниҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ кӱӱлик ӧмӧлигиниҥ «Мениҥ ороонымныҥ маанызы» деген тӧрӧлчи кӱӱндӱ јаҥар-кожоҥы јаҥыланат.\\nГорно-Алтайсктагы Преображенский серкпениҥ настоятели протоирей Ростислав Кирашук прокуратураныҥ јаҥы туразын аластаган кийнинде, Россия Федерацияныҥ генеральный прокурорыныҥ ордынчызы Иван Семчишин, Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын, «Техносерв-АС» ООО-ныҥ чыгартулу кижизи Павел Горбенко кызыл лентаны кӧдӱриҥилӱ айалгада кезип, ачылтада турушкан бастыра улусты тураныҥ ичине экскурсияга кычыргандар. Фойеде олорды калада 4-чи таҥмалу школдыҥ духовой оркестри уткыган. Оркестрдиҥ ойногон марштары улустыҥ кӱӱн-санаазын там кӧдӱрген ле кӱйбӱреткен.\\nКӧдӱриҥиниҥ туружаачылары: прокуратураныҥ амыралтадагы ветерандары, јаҥ корулаар органдардыҥ ишчилери, парламенттиҥ депутаттары, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ журналисттери ол кӱн јаҥы тураныҥ 1-кы кадында иштеп турган архив аайынча бӧлӱкте, каланыҥ прокуратуразында (2-чи кат), республиканыҥ прокурорыныҥ оныҥ баштапкы ордынчызыныҥ ла ордынчыларыныҥ телкем кыптарында (3-чи, 4-чи ле 5-чи каттар), библиотекада, музейде (6-чы кат) болуп, олордыҥ ижиле јилбиркеп танышкандар.\\nТураныҥ телкем конференц-залында дезе Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ государстволык оркестриниҥ сӱрлӱ концерти ӧткӧн. Оркестрдиҥ художественный башкараачызы, Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, дирижер Владимир Кончевке башкарткан артисттер кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына јилбилӱ ойын-концерт кӧргӱскендер.","num_words":1386,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22936.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Категория: Новости\\t Опубликовано 29 Май 2020\\t Просмотров: 254\\nОт-калап канду Ада Тӧрӧл Јуу ӧйдиҥ эки балазыныҥ салымы\\nШкаков Момош (Петр) адам Сугаш ��уртта, Кӧксу аймакта, Ойрот автоном областьта, 1938 јылда, кандык айдын 13 кӱнинде кыпчак сӧӧкту Шкаков Шуру карган адабыс ла Јаҥар энези кӧбӧк сӧӧктӱ, (Кудачин Эркей таайдын сыйнызы) билезинде чыкан.\\nАдазы Шуру 1918 јылда Сузар јуртаҥ Кӧксу аймактан Халкин-Голдогы јопондорло кожо болгон тартужыда 1939 ј. кавалерийский полкта јуулашкан. Ада Тӧрӧл Јуу башталганын ала 1942- 1943 јылдарда Сталинградский фронтто 60 стрелковый полкта снайпер болуп јуулашкан, 20 немецкий снайпер коротконы учун кайрал берген «Орден Краснӧй звезды», медаль «За победу над германией», 1943 јылда уур шырканаҥ улам јандырган.\\nЭнези Јаҥар 1944 јылда божоордо Момош ло Валя эјем (адамныҥ кожо чыкан сыйнызы 1940 јылдыҥ, Бабаева Валентина Шуруевна), экӱ Эркей таайына јӧйу Јабаган јурттаҥ Экинурден Алтын Туу ажыра келгилеген.\\nЭркей таайы ла Кара јееҥебис (кыпчак сӧӧктӱ учун бистер «Кара эје» деп айдатаныс), Валяны Кырлыктен Јылым эјезинден ийген (Попоев Казакпай ака ла Јылым эје Кучыяктын балдары – Эркей таайдын эјези).\\nШкаков Момош ло Попоев Казакпай (1932 ч.ј.) эки јеенин Эркей таай Улу Тӧрӧл јууныҥ туружаачызы, бӧйыныҥ уулдарыла Бӧдӱр (Петр Эркеевич 1938 ч.ј.) ле Молодя (Владимир Эркеевич 1936 ч.ј.) кожо азырап чыдаткан, оночозы јуу ӧйдиҥ балдары.\\nМолодя деп энези Кара эје адап туратан, «Абыдак» – деп энем Володя таайды кайнын байлап адаган, оло айынча биске эмдигинчеле бу ады кару ла эзем.\\nКара эјенин алдында айтканыла: Момошты 6 јаштуда Некоров деп, кижи бала эдип азырап апарган, Бӧдӱр таайым ыйлап туруп ол кижиниҥ айлына барала, адамды ӧйто кайра экелген дежер. Оной ло келишкен, Эркей таайы ла Кара эје, тӧрт уулды азыраган, чыдаткан, школго ӱреткен. Момош лӧ Бӧдӱр бир класста ӱренген. Адам школдо математикала сӱрекей јакшы ӱренген дежер, тилдиҥ урокторыла чала кирелӱ болгон деер. Кожо ӱренген нӧкӧрлӧри Тюлентин Чука, Денежкин Анатолий Иванович, Сыкымаев Николай, Кудачин Армис оноҥ до ӧскӧлӧри. Эркей таай ла Кара эјениҥ айыл ичиндеги ижин Момош ла Казакпай ака кӧп лӧ иштенген деп улус эске алынатан. Бу уулдар јаргак тере тоноҥ кийеле каткан туулакка уйдыҥ терезинеҥ, ӧтӧкти толтыра чоголо сӱӱртеп апарып тӧкулейтен.\\nКара эјези арбаны куурып ла берзе уулдар бӧкӧзине салдыртып талкан, кӧчӧни тал табышту, улайла соготон болгон.\\nАдам Кудайдаҥ ла бӱткениле бӧкӧ кижи болгонын база кӧп кураа да, оноҥ до јаан јашту Экинурдыҥ улузы эске алынып, кӧп лӧ кучындажатан. Мыны карган энем Караҥ кӧп сабазын эске айдып туратан, не дезе олор одоштой јаткылаган.\\nКазакпай ака ла Володя таай, Момош ло Бӧдӱрди јӱктенип, кожо лӧ ойноп чыдагандар. Ол јууныҥ баладарында бир сооко тоҥышта, аштап сузаганда да, кийим – тудумга да једикпес ӧйлӧр болгон. Ондый да кӱчтер болгон болзо Эркей таайы ла Кара эје јеенин Момошты ӱредӱге де ийген. Азыйда адамды бойыныҥ адазы Шуру не азырабаган, не чыдатпаганын бис бирде оҥдобозыс. Олордыҥ эске алынганыла Эркей таай адамныҥ адазын Шуру Шуруевичти чек ле кӧрбӧс болгон деер. Адам Момош Экинурдагы школды божодып Горно-Алтайсктагы зооветеринарный техникумда ӱренген.\\nЛюба јеҥе Володя таайдын эш-нӧкӧри, ол тушта јаҥы качырып келген тужы (Любӧвь Даниловна Иркитова, јуу ӧйиниҥ балазы, 1936 ј. Ороктой јуртаҥ) куучындаганыла, адам зооветтехникумда ӱренип турарада, 7 ноябрьдын байрамына јаҥарга Люба јеҥени, сураган эмтир: Слер меге телеграмма салыйер деп «Умер отец. Приезжай», јеҥем кыйалта јоктоҥ салыйтир телеграмманы. Онон бир ле кӱн тышкары тал-табыш чыгарда, чыгып барза Эркей таай боро аттаҥ тӱшкен бир бут јок кижини арбанып туру: «Не келгеҥ кӱрӱм, јан ары!»Јеҥем сураптыр бу не кижини таада арбантран деп? Володя таай айткан деди: ол Момоштыҥ адазы. Јеҥем кайкаган да, уйалган да, је ол тушта байла Эркей таай тыҥ ла тарынып турган, ӧй болор, не дезе јеенин чыдадып ла аларда адазы улай келип турарганына. Кийнинде уканыска толо каткырып алатаныс бу учуралга.\\nМындый учуралдар Момоштын кокырчы болгонын айдат, ого ӱзеери Экинур јуртыҥ механизаторлоры, колхозчылары јакшы билетен болгон эмтир, сӱрекей јараш чурана ӧйнӧгонын.\\nЛюба јеҥенин эске алынганынан: «Пӧдӱр ле Момош клуб барар деер, јеҥем бу экӱнин чамча штанын јунар, утюгтаар. Эҥирде кыра ижинеҥ келгилезе рабочий ле кийимду капшай ла клубка барарга турза, кийимдереди, арутазар јунзар дезе олор айдар деди: Бистен јараш уулдар јок, кыстардыҥ санаазы бисти кӧрзӧ лӧ чыгар деер».\\nАндый мындый да болгон до болзо, Момошты ла Валя сыйнызын адазы Шуру азырабаган да чыдатпаган да болзо, адам, Шуру карган адабыска улай ла барып келетен Јабаган јуртка. Је бистин эске алынганыс ла ол карган адабыстын келгенин чек ле билбейдис.\\nКалганчы курста 7 ноябрьдын байрамына бензовоз машинанын ӱстине адам отурала келип јадала, аварияга туштап, онон ары ӱренер аргазы јoк, колхозто иштеп арткан.\\nОнын кийнинеде 1960-1961 јылдарда Оҥдой аймактын Ийин (Иня) јурттагы СПТУ – га ӱренип, «тракторист-машинист широкого профиля с квалификацией слесаря первого разряда» деп, специальность алып, Экинурдыҥ колхозына иштеген. Момош адам Кудайдан инженер јайалталу кижи болгон. Колхозто кожо иштеген улустар база айдыжатан.\\nЭзен уулылыҥ эске алынганыла: «Адам темир-теске ус кижи болгон. Инженер јайалтазы бир мындый учуралды улус куучындашканынаҥ уккам, айдарда алдында колхозто К-700 тракторлор болгон, оныҥ бирӱзи адам јазап мантадып иш эткен. Биктир агам Маймадагы CПТУ-49 практикага келеле, байагы тракторды Бажынтыныҥ кыразында саска бадалткан, ченемел јок болгонынан улам. Ол трактор ӧткӧн јайдаҥ ала келер кӱске јетире турган, кабиназынын ажыра састын балкажына бадалган.\\nКолхозтыҥ јаандары арбаныжып чыгарзын деерде, эки-ӱч катап чыгарарага албадангандар районныҥ сельхозтехниканыҥ инженерлери, колхозытын механизаторлоры, ол тоодо адамда болгон, је келишпеген. Адам кыжыла «Наука и техника» деп журналдыҥ редакициязынден письмо ло бичир деп айдатан. Оноҥ ло бир кӱн схема јурайла энемге ле куучындайт, бу кӱс тужуп калган ӧй, мен билдим канай ол К-700 канай чыгарар деп.\\nКӧрӧр болзо, адам чертеж јурайла, канча трактор керек болорын, кандый тросло, канай олорды колборын, узе чотоп алган эмтир, је озодоҥ барала састыҥ балкажын трактордыҥ кабиназыныҥ кӧзнӧгине јетире балкашты кирер эдип ле алдында јолынаҥ кӧп лӧ каскан эмтир.\\nОноҥ ӱч тракторды МТЗ – 80 (Беларусь), эки «Казахстан» эчий-дечий тросторло колбоп, байагы саска чоҥырган К-700 тракторды чыгара таркан деер. Сельхозтехниканын инженерлери ле ӧскӧдӧ болгон улус кӧрӱп кайкылаган, кандый эптӱ инженерный система тяги Момош сананып тапкан деп…»\\nКожо болгон механизаторлордоҥ та кемизи де куучындаган: айдарда мындый учурал болтыр. Комбанейлер, ол тоодо адам Рубцовскто јаны комбайндар экелип јаткан, јолой Маймадагы заправкада токтогылап солярка уурган, байа адам бактыҥ бӧгин ондо ундыган, келеделе јӧлдыҥ јанына тыштанып чай-сап ичерге отурганча инженр Сабин Семен арбанган: Бу не ӧгӧӧн бактыҥ бӧгин кайда чачыйен деп?\\nАдам кӧп неме айтпайла, та кандыйда агаштан байагы бактын бӧгин бычакла кезип, узе резьбазын эжин јазап, бирде заводскойынаҥ башказы јок агаш бӧкти јазайла, бакты бӧктӧйлӧ, Оноҥ ары маҥтаткылап Экинурга јеткенис деп айдышкан».\\nТекши билер сурулардаҥ: Таайы ла эјези кару јеенине 1961 ИЖ-49 деп маркалу мотоцикл садып бертир, ӧл ӧйдӧ ол тен тыҥ ла техника. Адам кеберкек јараш уул, кыстардыҥ бажын айландырып, Экинур јуртты эбиреде тыҥ ла маҥтадып, јаш кижи кӧкӱген ле болтыр. Анча мынча тоолу јылдар ӧткӧн кийнинде, адамын балдарын бис билетенис, кийнинде јаанагылап келеле каны јаҥыс деп тӧрӧӧнзӧжип те турганыс. Эркей таай оны кӧрӱп болбой кижи алдырткан. Кезик эске куучындардаҥ Момош ло Шураны Кара эјем сӧстӧп бириктирген деп айдыжатан.\\nОл ӧрӧ айдылган ИЖ-49 деп маркалу мотоциклди адам энем узак тудунгылаган. Булакыга 5 км узак ла ӧйгӧ ол мотоцикле маҥтатканыс. Оныла Кан-Оозынга, Јалаҥый Бажынден јаскыда ашты картошкого толуп барып келер болды не адам ла энем. Адам ден бӱдӱн Экинурга «Дружба» деп маркалу бензопиланы не аайлу јазаар болгон эди. Эмдигинчеле бистиҥ јердиҥ улузына бензопиланы «дружба» деп айдар. Бой бойынаҥ сурасша айдар: Эй уул, дружбаны берзен, одынымды кезерге… деер.\\nШкакова Александра Манатовна\\nЭнем (Шура), коболы сӧӧктӱ Утешев Манат ле тодош сӧӧктӱ Караҥ Егоровнанын (Ильина) (карган энемниҥ) јаҥыс кызы, кураан айдын 26 кӱнинде 1936 јылда Ойрот автоном областьтыҥ, Шабалин аймактыҥ Шаргайты јуртында чыккан. Бистин энебистиҥ адазын Утешев1941 јылда Улу Тӧрӧл јууга апарда, ого јӱк ле 6 јаш болгон.\\nАдазына Манатка похоронка јуунан 1942 јылда келерде карган энем Караҥ кызыла кожо Шыргайтынаҥ Экинур јуртынден јаҥарга сананган, је келишпеген, ненин учун дезе, кайын энези келдине Караҥга айткан: «Утеш одызынаҥ ла Манатыҥ јаҥыс кызын бойым чыдадып саларым, энезине бербезим деген, сен јаш кижи, кижиге барып балдарды таап, азырап аларыҥ». Ол ло айас јаанагы Шыргайтыга энемди артыргызып алган.\\nКарган энем јаҥыскан Экинур јуртынден јӱрӱп ийген. Оныҥ кайын энезиниҥ 5 уулын ончозын јууга апарарда, јӱкле айыл-јуртузы Манат таадабыс, бӱдӱн Утеш одузында - бир ле бала - кыс Шура болгон. Айдарда Шураныҥ јаш тужыныҥ бир кезек ӧйи Шыргайты јуртта ӧткӧн. Јаан тӧрӧгондордиҥ эске алынганыла Шура ондо јӱрерде, «Манатыҥ јаҥыс кызы, Утеш одузынан артканы» - дешкилеп улус азырап туратан.\\nЭнемнин эске алынганы ла адазы Ада-Тӧрӧл учун јууга атанарда кызын тыҥ кучактанып, саҥ ӧрӧ бийик таштап, эркеледип турганы саназына артып калган. Таадабыс Утешев Манатла кожо јууга тӧрт бойдоҥ карындажы атангылаган. Бастыра улус ыйлажып, кабыра кучакташкылап, кӧстӧриниҥ јаштарын арчыгылап, полуторка кӧлӱктиҥ кийнинеҥ јаҥыс ла боро тоозын кунукчылду чӧйилип, олордын сомын бӧктӧгӧн. Тӧрӧл Алтайы бойыныҥ уулдарын ӱйдешкен, кайра келбезин сескендий. Бу барган беш карындаштыҥ бирӱзи де ӧрт-калапту, ӧлӱмду јуунаҥ јанбаган.\\nОл ло тушта энезинге Караҥга адазы Манат толтыра кызылгатту кайыҥыҥ тозынаҥ эткен айакты берген деер. Адазынын сыныҥ узуны, ак-куу чырайы санаамга арткан деер. Кийнинде Биктир уулын адамды Манаты тӧзӧгӧн балам деп айдар болды не. Оноҥ Шурага 12 јаш тӧлӧрӧдӧ, јаанагы божой берерде, Шыргайтынаҥ Экинур јуртен энезине Караҥга, таайларына јанкелен. Экинур алтайына келеле карган энемниҥ тӧрӧӧндориле Шураныҥ јаш ла јиит ӧйлӧри ӧткӧн. Иженер эјемниҥ балдары (Анчибаевтер Люба, Галя, Тома, Шура, Молойт, Какаш) ла Кучыйт эјениҥ кызы Текен (Шура) кожо чыдагылаган, Ильин Айдаҥ таайыс ла Унчукпас јеҥе, Ильин Саадак таайыс ла Нюра јеҥе, Ефимов Капшай таайыс ла Јелечи јеҥе, ончозы ла тӧрӧӧнзижип јӱрген.\\nЭкинур јерине келгежин Шура Анчибаевтердиҥ ӧскӱс јеениле ле Чинин Полевод ло кожо Анчибаев Андрей јестезиниҥ ле Иженер эјемниҥ билезинде, улай ла јӱргенис дейтен. Јас ла келзе эку кӧндӱре ле ӧркӧ тудар болгоныс деп айдар, Полевод јыртык кӧнӧкӧ суу экеле ӧркӧниҥ уйазына урар, энем дезе колын ӧркӧниҥ ичегезине сугала, кетейле оныҥ мойнын толгор. Байа туткан ӧркӧнин эди јаан курсак та болгон. Бу эку кӧптӧҥ ӧркӧлӧйлӧ, терезин куура тартып, кургадып заготконторага табыштырар эмтир. Оныҥ ордына сыйса (ситец) бӧс алар, бир отрез 2,5 метр платье кӧктӧргӧ једе берген дейтен. Кийим тудум кӧктӧргӧ Иженер эјем ӱреткен деп айдатан.\\nАнчибаевтер Андрей јестези ле Иженер эјем Кырлык јуртта иштегилерде, эки јеенин Полевод лӧ Шураны, балдарыла кожо апарып школдо ӱреткен. Карган энем Шыргайтынаҥ Экинурден келелеле, Иженер эјемниҥ балдарын кӧрӱжип база чыдадышкан, оноҥ башка кожо чыкан карындажыныҥ Кылу ла келди Эртей, кыстары Ильина Вера, Че��ек ле Римманы азырап чыдаткан энемге бу ӱч кыс кожо чыкан сыйындарындый карузып јӱретен.\\nЭнемди сӱрекей чыйрак, ару чек, иштеҥкей болгонын ончо лӧ тӧрӧондор дӧ Экинурдыҥ улузы айдатан, онойдо ок улуска јалакай, јараш ла учурлу јаҥарлар билер болгон.\\nШурага 19 јаша толордо баштапкы јуртка барган Еркемеев Пӧтӱк деп кижиге (Петр, кожо чыкандары бистиҥ ле билерисле Еркемеевтер: Чылгый эјебис, Зоя (Боромой) эјебис, Кудачина Вера (Антон Вера) эјебис, олордыҥ јеени Ленка (Байрам). Баштапкы јуртынан энемде эки кыс болгон Надя ла Рая (Ако). Эјелерим кичинек ле тужында адазы јок ӧскӱс арткан.\\nКийнине, 1962 јылда адам Момош ло энем Шура јурт биле тӧзӧп, 8 бала таап, 4 уул, 4 кыс азырап чыдаткан. Ого ӱзеери адам ла энем эки кызы ла кожо, бастыра 10 баланы чыдадып, ӱредулер берип, тоомјылу улус болорына јаан салтарын јетирген.\\nЭнемниҥ улус ортозында тоомјызы бийик болгон. Бойы да иштеҥкей, балдарын да ишке тыҥ таскаткан. Энем јаш тужын мынай эске алынатан: Јууныҥ ӧйи кӧп саба эр улус Тӧрӧлин корылап атанган, Шыргайтыда балдар ла каргандар арткандар.\\nКышкыда корон соокто агаш аразына буудакты јууйла, јуктенип белине салып карга кӧмӱлип, кӱчи јетпей, ыйлап айдынатан: не мен јаҥыскан, бир кожо чыкканым јок, болужар кижи јок, бир сыйын, ака, ийним болгон болзо, кожо јӧмӧжер эди, је ол бойынча будакты чиректеп айылга экелген.\\nЭнем кӧӧркий байа будакла кожо соокто Беш сууныҥ тожыныҥ алдына да тӱшкен, озо будагын чыгарып бойы кармактанып, чыгып тӱнейле будакты јаанагына экелип беретен. Оныҥ учун јаҥыскан чиректенген бойымды Кудай ӧрӧкӧн ый-сыгыдымды кӧрӱп болбой, меге он баланы берген болор, деп айдатан.\\nБис сураарыс: Эне слерге келишкен болзо кандый ӱредӱге ӱренен эдер? Ол айдар: мен педучилищеге ӱренеле, баштамы класстыҥ балдарыныҥ ӱредӱчи болор эдим. Је јууныҥ ӧйи, оныҥ да кийнинде салым башка келишти. Бастыра јӱрӱмине бир амыралта јоктоҥ, колхозтыҥ кандый ла ижин бӱдӱрген, кӧӧркий кару энем бастыра балдарын ӱредип чыккан, кажызынла кийиндирген, той јыргалын ӧткӱрип, айылду-јуртту эткен. Бого ӱзеери, айдатан, той эдерге јеҥил деп, курсак тамак ла аракы чеген толтыра болзо той јыргал ӧдӱп калар деер. Белкенчекти эдерге кӱч, алтай кеп кийимин, орын тӧжӧгин, баш кайырчагын, айак-казанын, агаш-јӧӧжӧзин толтыра белетеп туратан.\\nТекши улус билеристеҥ: Энемге, он бала тапканы учун «Герой – эне» деп ат нере берген, ол документе айдылганы: «Тов. Шкакова Александра Манатӧвна, Президиум Верховного Совета СССР УКАЗӦМ ӧт 11 июля 1979 года, присвоил ВАМ – Матери, родившей и воспитавшей десять детей, почетное звание «МАТЬ-ГЕРӦИНЯ, Мӧсква, Кремль, 11 июля 1979г.».\\nНадежда јаан кызы историянын ӱредучизи, заслуженный учитель Республики Алтай деп нерелу болгон 4 уул азыраган, кӱйӱзи тӧлӧс сӧӧктӱ Колбин Виктор, Моты-Оозы јуртаҥ. Уулдарыныҥ бирӱзи Эмиль Колбин јайалталу, ады чуузы јарлу Республикан национальный драматический театрдыҥ артистеринеҥ, Москвадагы Щепкинин адыла адалган театральный училище божоткон. Раиса (Ако) кызы культуранын ишчизи, кийнинде Томский сельсхозинституттыҥ ветеринарный отделениезинде ӱренеле, ветврач болуп иштеген, 2 балалу, кӱйӱзи кергил сӧӧктӱ Адабасов Сергей Кара-Суу јуртаҥ. Бу кызыныҥ колы мал-ашка томду болгонын Экинур јуртыҥ улузы билетен. Ол бойы билезиле Экинурда улай ла јадып, энезине болушту јӱрген.\\nБиктир уулы комбайнер-тракторист болуп колхозто иштеген, темир теске ус болгон, адазыныҥ механизатор јолын апарагн, 2 бала азыраган. Энемнин келди Яковлева Люба база Экинурдаҥ, јаш тужында ак јарыктан јӱре берерде, эки балазын Сурая ла Аржанды бойынын ла балазындый чыдадып колго бутка тургускан, ӱредӱлерге ӱреткен. Ӧрӧкӧн Томск городко балдарына: Роза кызына, баркаларына автобус јӱрбей турган ӧйдӧ, бир таарга эт, экинчи таарга картошко сугалып, јастыра – мыстра орустап Горно-Алтайск ла Барнаул ажыра барып келетен.\\nОля кызы Алтай Республика ичинде баштапкы кандидат архитектура билимдердиҥ, «Истоки зодчества Горного Алтая» деп дисстертацияныҥ материалдарыла бичик чыгарган, баштапкы катап алтай улуста јебрен ӧйдӧн бери зодчество бар деп научный телекейге айткан, эмди бойы таҥынаҥ «Горно-АлтайРегионпроект» деп проектный фирмалу иштейт, 3 балалу, кӱйӱзи тодош сӧӧктӱ Ильин Айвар Јоло јуртаҥ. Эки балазы Эмилия ла Айдар база архитекторлор, кожо иштегилейт, кичинек кызы Женя врачка ӱренет.\\nТоля (Тогонок) уулы школдо физика математика јакшы ӱренген, база ла темир теске јайалталу болгон, кӧп машиналар јазаган. Толяны энем сӱреен эркеледер болгон, јаанап та каларда «Тоголек балам» деп јажыркадар. Оныҥ кызы Шкакова Арина Экинурдын кӧбӧк Кудачин Бабый ла Шура эјебистин барказы. Экинурда уулы Шкаков Саша (энези Алрушкина Чейнеш, бистин келиҥ) чыдап јат, бу аты ого энемниҥ адына адаш болзын деп адагандар.\\nЛюда (Адиман) кызы, инженер связист, бу ла ижинде 25 јылдан ажыра иштеп јат, ату чуулу спортчы волейбол, полиатлон бӱдӱмдерле, кӱйӱзи тӧлӧс сӧӧктӱ Коргин Эркеш Оро јуртаҥ, барказы Эркин кадровый офицер, Забайкальский крайда, Кяхта городто пограничный службада.\\nРоза (Розко) кызы врач терапевт, невролог, экӱ кысту, кӱйӱзи Бачишев Виталий Улаган аймактын Кара-Кудюр јуртаҥ.\\nБарказы Альбина Тордокова (адазы Олег јуучыл-интернационалист Афганистанда службада) база архитектор, таай эјези Оляла кожо иштейт. Кичинек кызын Шкакова Олесяны энем 1 јашка јетире чыдаткан. Роза кызын, сен балам доктырга ла ӱрен деп, кичинектеҥ ле ала энем айдатан, бис адаҥ ла эку карый берзес сен бисти эмдеериҥ деер. Чындап та, энемниҥ санаазыла ла болды. Роза јакшынак врач деп, Алтай Республика ичинде ады јарлу, эм тургуза ӧйдӧ Сахалин областьта иштейт, правительствоный наградала кайралдатты.\\nЭзен уулы мал-ашту, стоянкалу, таксист бӧлуп иштейт, 3 балалу, Ир��ис уулы Омский танковый училищеде кадровый офицерге 4 курста ӱренет. Эзенниҥ эш-нӧкӧри Айана келин тӧлӧс сӧӧктӱ Оҥдой аймактыҥ Алтыгы Талду јуртаҥ, Экинурда почтаныҥн јааны болуп иштейт, оныҥ эптӱ бичимели кайын энези керегинде Алтайдын Чолмоныҥ газетиҥ № 101, 07.06.2011 ј. кепке базылган. Эзен уулы темир-тестке, агаш-ташка, тудунар-кабынар јайалтулу ус колду, тереҥ кӧгӱс санаалу Кан-Ӧӧзы аймакка база јарлу.\\nЭмма кызы каладагы Гнездиловтыҥ адыла адалган Политехнический колледжтиҥн учебный частиҥ заведующий ле математиканыҥ преподаватели болуп иштейт, 3 балалу. Кӱйӱзи байлагас сӧӧктӱ Бӧкӧв Эзендей Оро јуртаҥ. Энем айдатан кыстарымныҥ эҥ јаражы, деп. Тыш бӱдӱмиле адамныҥ энезин Јаҥарды тӧзӧгӧн деер, айла, Пӧдӱр таайдыҥ кызыла тӱнейлеш деп адам база айдатан. Эркин уулы ада-энезиниҥ эҥ огош балазы јуртында јадат, сӱрекей јайалталу алтайлап ӱлгерлер чӱумдейт, 3 балалу, уулы Аргымай јайалталу спӧртчы самболо. Келди кӧбӧлы сӧӧктӱ Алена Шабалиҥ аймактыҥ Шыргайты јуртаҥ.\\nАлдында, адам Момош атту-чуулу комбайнерлордыҥ тоозынада кирген. Тӱнниҥ сменазында ашты согор болгон, оны ла кожо ӧскӧ дӧ колхозчылардын ады – чуузы чыккан: Кобошев Иван, Кукаков Кармаш, Тюлентин Чука ононҥ до ӧскӧлӧри. Момош лӧ Шуранын балдарын јӱрӱмге таскадып аларга, тӱни – тӱжи колхозто ишенегендер. Јаскы иште энем повар болуп иштейтен, оноҥ кӧй кыркыр тужында бистерди эчидип ӧрӧ токтен ишке баштап апаратан: уулдар кой тудар, эмезе кыркыр, кыстары тӱк тажыр.\\nБайла ада-энезиниҥ салтары балдарына ӱредуге јайалталузу ла јакшы иштеп јӱргендерине сӱреен јеткен, кийнинде баркалары да тӧзӧӧндӱ ле эрчимдӱ билелик јанжыгузын аппарат.\\nЭмма кызыныҥ эске алынганыла: энемле Кожо Ӧбӧгӧн ӧзӧктиҥ кырдыҥ эдегиндеги агаш јыкан јердеҥ будактар јууп барганыс. Кырдын эдегиндеги тӧнӧштӧрдин ӧртӧзынан будактарды бир јерге чоконыс. Энем айткан: школды божодып оноҥ ары ӱренип барбазаҥ, бастыра јӱрӱмиҥге мынай ла «батрак» болуп, бор ботко иштер эдип, соок кышта болзо, изӱ јай да болзо иштенериҥ деп. Јаан ӱредӱлӱ болзоҥ, јылу јерде, јараш кийиналан, каблукту «ток, ток» табышту эдип базып јӱрериҥ. Кезикте иште коридорло базып барадала јараш кийимду, каблуктыҥ токылдап турганын угуп, энемниҥ сӧстӧри килт санаама кирет.\\nУулдарын, дезе, энемниҥ амадузыла: бийик ӱредӱлер божодып, ак чамча кийеле, кара галстукту, тере портфельду начальниктер болор деп иженген, је канай салым келишкен, ондый болот. Энем улай айдатан 10 бала 10 башка кылыкту, эки колдыҥ он сабарларындый: он башка сомду, узунду-кыскалу, јоонду-чичкелӱ, оҥду-соҥду ондый ок балдарым ончозы башка кӧрӱмду, јӱрӱмдӱ болор деер.\\nКезикте айдар болгон: мениҥ алты кызым турган агашты ӧдӧ конор, тыҥ кыстар деер, а уулдарым эдер-тудар, кабыр-кату ишти бӱдӱрер ле эптӱ ус кӧлду эрлерим, кажызында ла Кудайдан салымы да јолы да бар. Кедери кыштуден абралу атту барып јатсас, энем јаҥар кожоныҥ коолодо кожоҥдоп туратан, мен кожо бодоп то болзо коштоныжарым, бисти улус уктран эмес, санаа јеткенче экӱ кожондорыс». Кайран энем јаштаҥ ла ала уур куч јӱрӱмге ӱренип, бойыныҥ билерин, ӧткӧнин балдарын јӱрӱмге ӱреткен. Сӱрекей чыдамду, бир јалку јок јӱрӱмди ичкери кӧрӧр кижи болгон. Эмди бойыс чыдап, бала баркалу бӧлуп кайра кӧрӧр болзо, бистиҥ эне-адабыс кандый куч јӱрӱп, бойлорынын кӱчиле, аргазыла бистерди азыраган, сӱрекей оморкойдыс».\\nОля кызыныҥ эске алынган куучындарынаҥ: «Экинчи бригаданыҥ (тӧмӧртиниҥ улузынын ортозында) кой кайчылар маргаанда энем улай баштапкы јер алып туратан, кӱнинде 120-130 кӧйдӧҥ кыркыр болгон. Адам кӧй кайчылар ӧйдӧ стригальный машинкалардыҥ наладчиги бӧлуп иштейтен. Бир такып ол 1979 јыл болгон, база кой кыркыр ӧйдӧ энем бисти баштайла Тогоноктоҥ лӧ ӧрӧ јаан баладарыла, тук престезе сугатан таарлар (кип дежерис). Кол оӧ, бутла тебер швейный машинкаларла кӧктӧп туратаныс.\\nЈайгыда 1980-1981 јылдарда Улагашева улицада колхозтын тураларын балдарыла Кожо дранкалар, шыбар, затирказын эдер, оноҥ черетеер. Кичинек тужыстаҥ, база санаама кирет энемдий келиндер колхозтын ӧлӧн ижинде коло ӧлӧҥ чабып барып туратаны, олорды «домхозтор» деп айдатан, энирде грузовой машинаныҥ устунен орогон јаш ӧлӧҥди чачып ийзе, бис балдары Оныҥ ӧртӧзынаҥ чечектер бедирерис, јыдын јыткарарыс, бу ӧлӧҥди чеденеҥ чыгарбас јаш бӧзуларга экелетендер. Эмдиги Кудачина ороомдо ясли болгон, ондо бистер 1960-1970 јылдардын балдары, энелерис кӧп сабазы јууныҥ балдары болгон, јаш эмчектен баштайла 10 јаштуга јетире јургенис. Бир – эки эне ол эмчек чууда балдарды ӱзезин эмизер, эбеш ле јаандары кичинектерин јӱктенип, ойнодып туратаныс. Ӧл 1969-1970 јылдарда ясляда иштеген улустар санаама киргени: энем, эјебистер Тектиева Эртечи, Кудачина Марук, эмезе Баданова Манкый».\\nРоза кызыныҥ эске алынганынаҥ: «1987-1992 јылдарда «члениҥ» койын кабырып турарыста, кыштузы Булакыда болгон. Амыраар кӱнде, бистер барып болужып туратаныс. Јаштаҥ ла ала атка миндирип, уй саарга, кӧй кабырарга ӱредер болгон. Бойлорыныҥ ла јурт јердеги ле иштеп јӱргенине таскаткылаган, бу ла ӧйдӧ база айдар болгон: ӱредӱ албазар мынайып ла бис чилеп ле койдын-уйдыҥ кийнинеҥ базарар деп.\\n«Члениҥ» койын кабырарада улустын койлорын энем јузинеҥ таныыр болгон деп улус айдыжар. «Подсос» деп атту уур уйлар да кабырлаган. Балдары узери ле школ ло институтарда ӱренерде, кышкыда, энем туниле пуховый шальдар туур, эртенгизинде јакарган кижи иш јал баазын беретен, оны ӱредӱде баладарга аткарар. Оноҥ до башка база иш јалга улуска тере тон кӧктӧп туратан, одуштар да эдип узанып турар 10 јашту Эзен уулыла Кожо. Ӧнӧйдӧ ӧк балдарыла Кожо талкан, кӧчӧ дӧ сӧгуп садып туратан. Колхозтын уйсаачызы да бӧлуп иштеген. Тан ла 5 саата кышкыда колхозтын грузовой машиназыла Быргастыден, јайгыда Бажынты Бажы деп ӧзӧктӧн тартар.\\nКандый да иш болзо энем эрчимду, акту санаазынан чындык бӧлзын будӱрер мӧлју алатан. Экинур јуртын јерлештеристин ӧртӧзында иштенкейиле кайкаткан да, мактуга да чыккан, кару энем».\\nАдиман кызыныҥ эске алынганыла: «Куску иште иштеп турган комбайнерлорго айлында курсак азар болгон, бир кӱн пирожоктор быжырала апарар, ол узе чотту биске бирден ле берер, бир кӱн отурала пельмендер эдер јаҥыскан, та канча кижи азырап туратан билер аргабыс јок болгон, энем тӱнде келер улусты азырайла, бистер сакып болбой уйуктакаларыс. Оныҥ кийнинде колхозтыҥ столовыйында иштеген, курсак аскан. Кезикте обедтиҥ кийнинде бис эчидижеле барала ажаналарыс ол санамга артып калган.\\nБис Эркеш Коргин кӱйӱзи ле мен Адиман Барнаулда ӱренип ле иштеп турарыста, адам ла энем бистиҥ уулысты Эркинканы ӱч јашка јетире чыдаткан. Ол тушата энем барказын тере тоныҥга кӧйнына кыстап алала, мал-аш кӧрӧр, башкарар, айдарда адам кӧйлӧрды чыгара айдаза, энем тоолоп турган эмтир, байагы Эркинкага энем айткан: Балам бис койды тоологончос, сен унчукпа јибе дезе, Эркинка «је» деп айдар, Оноҥ койды тоозын 100 ажыра тоолоп ажала берзе, байа барказы Эркинка «бир, эки, бир, эки» деп коштонзо, энем ле адам былгалала берер». Энем айдар: је Момош бойсын јӱрерт, кӧйды ары божот, мынайып бу ӱч кижи 4 кӱнге чыгара, кой тоологоныс деп, эрке каткырыжып куучындайтан». Эмди бу барказы Коргин Эркин Алексеевич, Россиянын ла Монголияны границазында офицер-пограничниктин службазында, айыл-јуртту».\\nАко кызыныҥ эске алынганынаҥ:\\n«Кийнинде энем јаанай берерде, алтай бӧрӱктер кӧктӧӧр болды. Кудайдаҥ энем онойдо ок томду да кижи болгон, канча канча тоолу келиндерге бала табарга томы јеткен. Камык алтай јаҥар кожонды бойы ла чӱмдеп отурар, Оныҥ кӧп тоолу јаҥарларын, алкыш сӧстӧрин Алтай республиканын радиокомитетин кӧмзӧзине Торбокова З.М. бичип јууган эмтир.\\nКалганчы јылдарында јуртын, аймактын ла Республика ичиндеги Ак јан деп ӧбщественный ӧмӧликте туружып, Сары бур, Јажыл бур, Эл-Ойында, оноҥдо ӧскӧ алтай чӱмдӱ байрамдарда туружуп, алкап Алтайын, Ӱч – Курбустан, Јаайаным деп башатанып мӱргӱп, ончозына эрчимдӱ турушкан, Алтай улустыҥ јебрен чактаҥ бери јаадарын орныктырарына јаан салтазын јетирген. Шураныҥ, энемниҥн ӱреелери јиит тужындагы Баданова (Аларушкина) Маҥкый, Тюлентина (Кабыкова) Кураш (Республикан Национальный драмтеатрдын художественный руководителиниҥ Иришева Эмманыҥн энези) ак-јарыктан эрте јӱре берген кӧӧркийлер.\\nБери ӧйлӧрдӧ карыганча ӱӱрелери, база кожо јараш јаҥарлап, канча канча јиитердҥ алтай тойлорын ла белкенчек-куда байрамдарында чӱм јаҥдарын башакарып јӱргендери: эјебистер Кудачина Марук, Кабыкова Лена, Наева Ачап, Майманова Шура, Аларушкина Шура, Кудачина Шура, Толоева Јијий, Торбогошева Кӱпӱй, Сельбикова Байрыш. Коштой јаткан айылдаштары: эјебистер Кынова Јиит, Лутцева Варвара Ив��новна, Кокпоева Александра Шыдыевна, Таштамышева Анастасия Парфентьевна (Оля кызыныҥ баштапкы ӱредӱчизи), оныҥ эш-нӧкӧри Баркин Александр, Кудачин Армис ле Марук эјебис, Карындашевтер Арбын ла Клара, Мендешевтер Кӱндӱй акабыс ла Эжер эјебис оноҥ дӧ ӧскӧлӧри ле де, јаантайын кире -чыгап, јакшы-јаманды да кӧдӱрижип, нак ла јӱргилеген.\\nГерой-энелерле де энем Шкакова Шура нак болгон, алтай калыкка јайалталу, иштенкей, тоомјылу улус чыдаткан эјебистер, бойлоры јууныҥ балдары: Аларушкина Кыма, Гармина Нина, Мендешева Эжер, Шокшланова Шура, Транова Таан, Толоева Јијий, Маркитанова Јыламаш, Котонова Айбыш, Чендыева Чадаш.\\nЈуунын ӧйдиҥ балдары јаш туштары келишкен, јиит ӧйлӧри јуу-чактын кийниндеги једикпеске, аш-курсагынан аштаганы, кийим-тудумныҥ оҥдузын кийер аргазы јок ӧткӧн. Је ӧндый да болзо олордын јӱрӱми балдарыныҥ, баркаларыҥ су-кадыгыла, јӱрӱмиле бек колбулу, айдарда шидеенду билелик јанжыгуларды адам ла энем биске энчиге артыргыскан.\\nЈууныҥ балдары - бистиҥ Шкаковтордыҥ адазы ла энези Момош ло Шура, јӱрӱми ырысту келишкен. Бӱдӱн Союз орооныҥ (СССР) тӱбеги де, кийнинде Алтай республиканыҥ текши Россияныҥ орыныканын да бистин биле де ажыра база катап иле кӧрӱнет. Чындап та, кижиниҥ салымы: бала-барка азыраганынаҥ, иштегенинеҥ, јакып айткан сӧзинеҥ, ойноп-кокурлап ла нӧкӧрлӧжип јӱргенинеҥ, јаҥар-кожон коолотконынаҥ, кӧгӱс- санааларды сананганынаҥ бӱдет ле ӧдӧт.\\nӦрӧ турган Ӱч-Курбустан, Алтай Кудайыс јайааныс, биске аргадаачы да, коруучылда, туулган Алтайыс Экинур јалаҥыс, элбек ле турзын, эл-јоны энке-тӧҥкӧ јатсын, эрчимдӱ толо салымду болзын, Кудайыстаҥ курчулу јӱрзин!","num_words":7061,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22395.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Калганчы кӱндердиҥ» калганчы кӱндеринде кӧп иштенигер! — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw19 Ӱлӱрген ай 8—13 б.\\n«Калганчы кӱндердиҥ» калганчы кӱндеринде кӧп иштенигер!\\n«КАЛГАНЧЫ КӰНДЕРДИҤ» УЧЫНДА НЕ БОЛОР?\\nӰРЕНЧИКТЕРДИ ОНОҤ ЛО АРЫ БЕДИРЕГЕР\\nТӦГӰН КУДАЙ ЈАҤДАРГА ЈУУКТАБАГАР\\nБИС НЕНИ БИЛИП АЛДЫС?\\n«Улу тӱбектиҥ» ӧйинде Кудайга чындык артыгар\\n40 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\n«Турумкай болыгар, јана баспагар, Кайраканга иштеерине бастыра бойыгарды беригер» (1 КОР. 15:58).\\n58 КОЖОҤ Амырдыҥ најызын бедирегер\\n1. Бис «калганчы кӱндерде» јадып турганыс деп, нениҥ учун алаҥзыбай јадыс?\\nСЛЕР 1914 јылдыҥ кийнинде чыккан болзогор, слердиҥ бастыра јӱрӱмигер бу телекейдиҥ «калганчы кӱндеринде» ӧдӱп јат (2 Тим. 3:1). Иисустыҥ озодоҥ јуу-согуш, ачана-торо, јерсилкиништер, оору-јобол, каршулу керектер эдип турган улустыҥ кӧптӧгӧнин, анайда ок Иегованыҥ албатызына истежӱлер болорын айдып салганын кажыбыс ла уккан эмей (Матф. 24:3, 7—9, 12; Лука 21:10—12). Бого коштой улустыҥ кылык-јаҥы элчи Павелдиҥ судурлаганына келижип турганын кӧрӧдис. («Улус кандый болуп калган?» деген рамканы кӧрӱгер.) Бу ӱзе неме бис «калганчы кӱндерде» јададыс деп кӧргӱзип јат (Мих. 4:1).\\nУлус кандый болуп калган?\\n«Улус јаҥыс бойын сӱӱр, акчага ӱстӱгер, мактанчак, бийиркек болор, јамандаар, ада-энезиниҥ сӧзин укпас, быйаны јок болор, олордо агару не де болбос; буурзабас, јаражар кӱӱни јок, копчы болор, тудунбас, казыр болор, јакшыны јаман кӧрӧр; садынчак болор, сананбас, улуркак болор, соот-јыргалды Кудайдаҥ артык сӱӱр. Тыштыла Кудайга берингендий болор, бойлоры бериништиҥ кӱчин јектеп јадылар» (2 Тим. 3:1—5).\\n2. Биске кандый сурактардыҥ карууларын таап алар керек?\\n2 1914 јылдаҥ бери кӧп ӧй ӧткӧн, айдарда, бис «калганчы кӱндердиҥ» калганчы кӱндеринде јададыс. Айса болзо, чак тӱгенериниҥ учы јууктап калган болордо, биске јаан учурлу мындый сурактардыҥ карууларын таап алар керек: «калганчы кӱндердиҥ» учында не болор? Мыныла колбой Иегова бистеҥ нени сакыйт?\\n3. 1 Фессалоникадагыларга 5:1—3-те айдылганыла, телекейлик башчылар кандый јар айдар?\\n3 1 Фессалоникадагыларга 5:1—3 кычырыгар. Бу ӱлгерлерде Павел «Кайраканныҥ [Иегованыҥ] кӱни» керегинде айдат. Иегованыҥ кӱни дегени «Улу Вавилонго» — тӧгӱн кудай јаҥдардыҥ телекейлик империязына табару башталганынаҥ ала Армагеддонло божойтон ӧйди темдектейт (Ачыл. 16:14, 16; 17:5). Шак ла бу кӱнниҥ башталарыныҥ алдында албатылар: «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок!» — деп, јар айдар. Кезикте политикалык башчылар албатылар ортодо амыр колбулар тудары керегинде айдып, бого тӱҥей сӧстӧр айдыжат*. Је Агару Бичиктеги бичилген «амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деп јарлалатаны, аҥылу болор. Нениҥ учун дезе ол ӧйдӧ телекейлик башчылар чыннаҥ ла амыр јӱрӱм экелди деп билдирер. Је чынынча болзо, бу ӧйдӧ олорго кенетийин јоголтыш келер (Матф. 24:21).\\nАлбатылар: «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок!» — деп, јар јарлаза, бу јардыҥ тӧгӱнине кирбегер (3—6 абзацтарды кӧрӱгер.)*\\n4. а) «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деген јардыҥ айдылары керегинде бис база нени билип аларыс? б) Је эмди бис нени билерис?\\n4 «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деген јардыҥ айдылары керегинде кезик јетирӱлерди билер де болзоос, је ончозын билбезис. Бу јар недеҥ улам башталарын ла канайып айдыларын бис база билбей јадыс. Бу јар јаҥыс катап айдылар ба, эмезе канча катап айдылар ба јартын билбезис. Је биске бир неме јарт: политикалык башчылар амырга јединер деп тӧгӱндетпес керек. Олордыҥ анайып айткан сӧстӧри — библиялык судурдыҥ бӱдӱп јатканы болор. Бу сӧстӧр Иегованыҥ кӱни удабас ла једип келериниҥ темдеги болот.\\n5. 1 Фессалоникадагыларга 5:4—6 «Иегованыҥ кӱнине» белетенип аларга канайып болужат?\\n5 1 Фессалоникадагыларга 5:4—6 кычырыгар. Павелдиҥ сӧстӧри биске «Иегованыҥ кӱнине» белетенип аларга болужат. Бис «ӧскӧлӧри чилеп уйуктаба[с]» учурлу. Биске «ойгу ла сергек» болор керек. Темдектезе, политикалык керектерге кирижип, нейтралитетти буспаска, ајарыҥкай болор керек. О��оҥ башка, бис бу телекейдиҥ улузына кожулып каларыс (Иоанн 15:19). Је бис амыр-энчӱни јӱк ле Кудайдыҥ Каандыгы тургузар деп бӱдӱп јадыс.\\n6. Улуска кандый болуш јетирер керек, нениҥ учун?\\n6 Биске јӱк ле бойыс ойгу јӱрер керек эмес, је улуска бӱгӱнги кӱндерде бӱдӱп турган библиялык судурларды кӧргӱзип, кӧгӱс уйкунаҥ ойгонорго болужар керек. Улу тӱбек баштала берзе, Иегованыҥ јанына турарга ӧткӱре орой болуп калар деп ундыбай турактар. Бат, оныҥ учун эмди ле јарлаар керек!*\\nБис јарлаар иште амыр ла јеткер јок јӱрӱмди јӱк ле Кудайдыҥ Каандыгы эдер аргалу деп јарлайдыс (7—9 абзацтарды кӧрӱгер.)\\n7. Иегова бисти нени этсин деп айдат?\\n7 Иегованыҥ кӱни башталарына јетире коркышту ас ӧй арткан болордо, Кудай бисти эрчимдӱ јарлазын деп айдат. Оныҥ учун биске бойыстаҥ: «„Кайраканга иштеерине“ бастыра бойымды бередим бе?» — деп сураар керек (1 Кор. 15:58). Иисус бисти кандый иш бӱдӱретенисти озодоҥ айдып салган. Калганчы кӱндерде не болорын куучындап тура, ол: «Ончо калыктарга кере болзын деп, Каандык керегинде Сӱӱнчилӱ Јар јер-ӱстине јарлалар» — деп айткан (Марк 13:4, 8, 10; Матф. 24:14). Оныҥ учун сананып ийзеер, јарлаар ишке барган тужыгарда, слер библиялык судурды бӱдӱрип јадыгар!\\n8. Каандык керегинде јарлалып турган иш кандый једимдерге једет?\\n8 Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды јарлайтан иш кандый једимдерге једет? Бу јарды јарлап турган Каандыктыҥ јарчыларыныҥ тоозы бастыра јердиҥ ӱстинде кажы ла јыл кӧптӧп јат. Темдектезе, 1914 јылда 43 ороондо 5 155 јарчы болгон. Је бӱгӱнги кӱнде 240 ороондо ло јерлерде 8 јарым миллион кире јарчы иштейт! Је иш тӱгенгелек. Биске оноҥ ло ары улуска кижиликтиҥ уур-кӱчтериниҥ аайына јӱк ле Кудайдыҥ Каандыгы чыгар аргалу деп куучындаар керек (Сар. 145:11—13).\\n9. Бис Каандык керегинде јарды нениҥ учун оноҥ ло ары јарлаар учурлу?\\n9 Бис сӱӱнчилӱ јарды Иегова токтотпогончо ло јарлаарыс. Улуска Иегова ла Иисус Христос керегинде билип аларга, база канча кире ӧй арткан? (Иоанн 17:3). Бис бу сурактыҥ каруузын билбезис. Је «чыннаҥ ла ӱргӱлји јӱрӱм аларга турган улуста» (ЈТ) улу тӱбектеҥ озо сӱӱнчилӱ јарды алынатан арга барын јарт билерис (Ап. ижи 13:48). Бис андый улуска, ӧткӱре орой болголокто, канайып болужар аргалу?\\n10. Иегова биске улусты чындыкка ӱредерге канайып болужат?\\n10 Иегова биске бойыныҥ организациязы ажыра улусты чындыкка ӱредетен ончо немени јеткилинче берет. Темдектезе, бис кажы ла неделе сайын иштеер кӱндердеги туштажуга јӱредис. Бу туштажуда бис куучын баштаарына, такып барарына ла Агару Бичикле ӱредӱ ӧткӱрерине ӱренедис. Анайда ок Иегованыҥ организациязы биске јарлаар иштиҥ јепселдерин берген. Бу јепселдер биске:\\nјилбилӱ эдип куучындаарга,\\nкижи Агару Бичикти кӧптӧдӧ билерге кӱӱнзезин деп болужарга,\\nАгару Бичикти ӱренген тушта чындыкка ӱредерге,\\nјилбиркеп турган улусты бистиҥ сайтка кирзин деп кӱӱнзедерге ле Каандыктыҥ Туразына кычырарга болуж��т.\\nБу јепселдердиҥ бар болгоныла болорзынбай, олорды тузаланар керек*. Темдектезе, јакшы куучындашкан кижиге буклет эмезе журнал артыргызып салза, ол кижи оны такып тушташкалагыста кычырып јадаар эди. Бистиҥ кажыбыста ла Каандык керегинде јарды кажы ла ай эрчимдӱ јарлайтан молју бар.\\n11. Агару Бичикти ӱренетен онлайн-курстыҥ амадузы кандый?\\n11 Иегова улусты чындыкла таныжып алзын деп, база бир аргала болужат — jw.org® сайтта Агару Бичикти ӱренетен онлайн-курс бар. Бу курстыҥ амадузы кандый? Кажы ла ай бастыра јердиҥ ӱстинде канча муҥ улус интернеттеҥ Агару Бичикти ӱренетен курстар бедиреп јат. Оныҥ учун бистиҥ онлайн-курс улуска Кудайдыҥ Сӧзиндеги чындыкла таныжарга болужар аргалу. Кезик улус бисле Агару Бичикти ӱренерге алаҥзып турган болор. Андый улуска бистиҥ сайттагы бу онлайн-курсты кӧргӱзип беригер эмезе кижиге бу курстыҥ ссылказын аткарып ийигер*.\\n12. Агару Бичикти ӱренетен онлайн-курс кандый сурактардыҥ карууларын аларга болужат?\\n12 Агару Бичикти ӱренетен онлайн-курста мындый темалар бар: «Агару Бичик. Оныҥ Чӱмдеечизи кем?», «Агару Бичикте кем керегинде айдылат?», «Агару Бичик кандый ижемји берет?». Бу курс мындый сурактардыҥ карууларын аларга болужар.\\nАгару Бичик канайып болужар аргалу?\\nИегова, Иисус Христос ло ангелдер олор кемдер?\\nКудай улусты кандый амадулу јайаган?\\nКыйын-шыра јердиҥ ӱстинде нениҥ учун андый кӧп?\\nАнайда ок бу курста Иегова:\\nкыйын-шыраны ла ӧлӱмди канайып јоголтор,\\nбожоп калган улусты канайып тиргизер, анайда ок\\nкижиликтиҥ башкаруларын Кудайдыҥ Каандыгына канайып солыыр деген сурактар кӧрӱлет.\\n13. Агару Бичикти јарчыныҥ болужыла ӱренерин онлайн-курс солыйт па? Јартап беригер.\\n13 Агару Бичикти јарчыныҥ болужыла ӱренерин онлайн-курс солыбай јат. Иисус ӱренчиктер белетейтен ишти бистерге берген эмей. Јилбиркеп турган кижиге бу курсты ӧдӧри јарай берзе, ол оноҥ ары ӱренерге кӱӱнзеер болор деп иженип јадыс. Анайып, ол Агару Бичикти ӱренерге јӧпсинер болор. Кажы ла уроктыҥ кийнинеҥ кижиге Агару Бичикти јарчыныҥ болужыла ӱренетен заявка бичип ийетен арга берилет. Бастыра јердиҥ ӱстинеҥ кажы ла кӱн 230-таҥ ажыра заявка келет! Мынаҥ Агару Бичикти кижи бойы таҥынаҥ ӱренип болбозы кӧрӱнип јат!\\n14. Матфей 28:19, 20-ле болзо, бис нени эдер учурлу, нениҥ учун?\\n14 Матфей 28:19, 20 кычырыгар. Агару Бичикле ӱредӱ ӧткӱрип тура, бис Иисустыҥ: «Јакарганымды ончозын бӱдӱрерге ӱредигер» — деген сӧстӧри аайынча, ӱренчиктер белетеер учурлу. Улуска Иегованы ла оныҥ Каандыгын талдап алары эҥ јаан учурлу болгонын оҥдоп алзын деп болужар керек. Мынайып болужарга, олорды библиялык чындыкла јӱрерине, јӱрӱмин Иеговага учурлаарына ла сууга чӧҥӱрилерине кӱӱнзедер керек. Јӱк ле анайып олор Иегованыҥ кӱнин ӧдӱп чыгар (1 Петр 3:21).\\n15. Ӧйди неге калас јылыйтпас керек, нениҥ учун?\\n15 Ӧрӧги айдылганыла, бу телекейдиҥ учына јетире коркышту ас ӧй арткан. Оныҥ уч��н бисте Христостыҥ ӱренчиги болорго солынарга кӱӱнзебей турган улусла Агару Бичикти ӱренерине ӧйди калас ӧткӱрер аргабыс јок (1 Кор. 9:26). Ӧй бисти сакыбас! Ӧткӱре орой болголокто, база да кӧп улуска Каандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды јарлаар керек!\\n16. Ачылта 18:2, 4, 5, 8-ле болзо, бистиҥ кажыбыска ла нени эдер керек? (Сносканы база кӧрӱгер.)\\n16 Ачылта 18:2, 4, 5, 8 кычырыгар. Бу ӱлгерлерде Иегова бойыныҥ ишчилеринеҥ база нени сакып турганы айдылат. Чындык христиандарда Улу Вавилонло кандый да колбу болбос учурлу. Кижи Иегованыҥ Керечизи болордоҥ озо, тӧгӱн кудай јаҥда јӱрӱп, оныҥ керектерине турушкан ла службаларына јӱрген болордоҥ айабас, эмезе ол бу кудай јаҥга акча-манатла јӧмӧшкӧн болор. Оныҥ учун јарчы болордоҥ озо, ого тӧгӱн кудай јаҥла бастыра колбуларын ӱзер керек, темдектезе, Улу Вавилонло колбулу серкпенеҥ эмезе организациянаҥ јӱрӱп јатканын самара ажыра эмезе база кандый бир арга ажыра айдып салар керек*.\\n17. Христиан кижи кандый ишти эдерге јӧпсинбес, нениҥ учун?\\n17 Чындык христиан кижиге бойыныҥ ижинде Улу Вавилонло бир де колбу јок по деп, бӱдӱмјиленип алар керек (2 Кор. 6:14—17). Темдектезе, ол серкпеге ишке де кирерге јӧпсинбес, анайда ок тӧгӱн кудай јаҥныҥ бажырып турган јерлеринде кандый бир јаан иш эдерге де јӧпсинбес. Ол эмезе ондо бойыныҥ бизнеси бар болзо, Улу Вавилонло колбулу контракт тургуспас эмезе заказ албас. Бис нениҥ учун анайып эдип јадыс? Нениҥ учун дезе Кудайдыҥ кӧзинде кирлӱ кудай јаҥдардыҥ керектерине ле кинчектерине кирип каларга кӱӱнзебей јадыс (Иса. 52:11)*.\\n18. Бир ака иш јанынаҥ бек шӱӱп алган кӧрӱмин канайып кӧргӱскен?\\n18 Канча да јыл кайра, бир аксагал агашла узанып иштеген. Бир катап ого оныҥ калазында турган серкпеде јаан эмес иш эдетен заказ келген. Мынаҥ озо ака серкпеде иштеерге бир де јӧпсинбей туратан, заказ эткен кижи де аканыҥ кӧрӱмин билер болгон. Је бу учуралда, проектти тургуза ла эдетен кижи керек болгон. Је ака библиялык принциптерди буспаска, заказты тӱҥей ле албаган. Кӧрӧр болзо, бир неделе ӧдӧ берерде, јербойыныҥ газединде ол заказты алган кижиниҥ, серкпениҥ ӱстине крест тургузып јаткан фотојуругы јӱрген. Бистиҥ ака заказты алып ийген болзо, газетте бойыныҥ фотозын кӧрӱп ийер эди. Сананып кӧрзӧӧр, мыны кӧрӱп, јуун ака керегинде нени сананар эди? А Иегова нени сезер эди?\\n19, 20. а) Бис нени билип алдыс? б) База нени билип алар керек?\\n19 Агару Бичикле болзо, удабас јаан учурлу судур бӱдер — бу телекейдиҥ башчылары: «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок!» — деп, јар айдар. Бис Иегова Кудайыстыҥ болужыла, албатылар качан да бузылбайтан амыр-энчӱ тургузып болбос деп, билип алганыс. Је бу јар айдылгалакта ла кенетийин јоголтылыш келгелекте, биске нени эдер керек? Иегова бисти Каандык керегинде јарды эрчимдӱ јарлазын ла јаҥы ӱренчиктерди оноҥ ло ары бедирезин деп кӱӱнзейт. Анайда ок тӧгӱн кудай јаҥдарла бисте бир де колбу болбос учурлу. Бу дегежин, Улу Вавилонныҥ организацияларынаҥ чыгарын ла бистиҥ ижис тӧгӱн кудай јаҥла колбулу эмес деп, бӱдӱмјилӱ болорын темдектейт.\\n20 Је «калганчы кӱндердиҥ» калганчы кӱндеринде мынаҥ да ӧскӧ немелер болор. Оныҥ учун Иегова бистеҥ кандый да алтамдар эдерин сакыыр. Бу кандый алтамдар? Кандый немелер болор? Удабас болотон айалгага белетенип аларга, биске нени эдер керек? Бу сурактар келер јӧрмӧлдӧ шӱӱжилер.\\nСЛЕР НЕНИ БИЛИП АЛДЫГАР?\\n«Амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деп јар керегинде\\nКаандык керегинде сӱӱнчилӱ јарды нениҥ учун эмди ле јарлаары ла ӱренчиктер белетеери керегинде\\nТӧгӱн кудай јаҥла бир де колбу тутпагар дегени керегинде\\n71 КОЖОҤ Бис — Иегова Кудайдыҥ черӱзи!\\nУдабас политикалык башчылар: «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок»,— јӱрӱмге јединдис деп, јар айдар. Бу јар улу тӱбектиҥ удабай ла башталарын кӧргӱзип турган темдек болор. Је бу ӧй келгелекте мындый сурактардыҥ карууларын таап алар керек: биске нени эдер керек? Иегова бистеҥ нени сакыйт?\\nТемдектезе, ООН-ныҥ сайтында, бу организацияныҥ амадузы — «телекейлик амыр-энчӱни кичеери» деп айдылат.\\nБу чыгарманаҥ «Кудайдыҥ јаргылары. Кудай аргаданатан ӧйди јаантайын јеткилинче берет пе?» деген јӧрмӧлди кӧрӱгер.\\n2018 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ «Каруулчы шибеезинде» «Чындыкка ӱредигер» деген јӧрмӧлдӧ јарлаар иштиҥ јепселдерин канайып тузаланатаны керегинде кӧптӧдӧ билип аларга јараар.\\nБу курс эм тургуза јӱк английский ле португальский тилдерге бар.\\nАнайда ок бис тӧгӱн кудай јаҥла колбулу кандый бир клубтарга эмезе јииттердиҥ лагерьлерине эмезе курстарга јӱрбес учурлу. Андый организациялардыҥ ижи кӧп сабада кудай јаҥла кӧндӱрезинеҥ колбулу болбой турган да болзо, олордыҥ тазыл-тамыры ла амадулары тӱҥей ле тӧгӱн кудай јаҥла колбулу болот.\\nКудай јаҥдардыҥ организацияларыла колбулу иштер јанынаҥ Агару Бичик нени айдып турганын тереҥжиде билерге, 1999 јылдыҥ кандык айдыҥ 15 кӱниниҥ «Каруулчы шибеезинде» «Кычыраачылардыҥ сурактарын» кӧрӱгер.\\nЈурукта: Кафеде отурган улус солундардаҥ «Амыр, кайдаҥ да јеткер јок» деп јарды кайкап угадылар. Јарлаар иштиҥ кийнинеҥ кафеге ажанарга келген Керечилер болуп турган эш-нӧкӧрлӧр бу јардыҥ тӧгӱнине кирбей јат.","num_words":3469,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27488.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"95 јаш —база бир ат-нере! - altaicholmon\\n95 јаш —база бир ат-нере!\\nЧаган айдыҥ 14-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында јадып турган кӧбӧк сӧӧктӱ јаан јашту ӧрӧкӧн Тордомой СУРАЗОВ учурлу јажын темдектеди.\\nЈӱрӱмде јозок алгадый улус кӧп. Олор тӱӱкиде јаан ис артырган улу јурукчылар, кайчылар, билимчилер ле бичиичилер эмезе эмдиги ӧйдиҥ јарлу кожоҥчылары, аргачылары, политиктери. Олордыҥ јӱрген јӱрӱмиле бис оморкойдыс, та кем де олорго тӱҥей болорго чырмайат. Онойдо ок бистиҥ тергееде тыны бек, то-омјылу, учурлу ла кӧрӱмјилӱ јӱрӱмдӱ улус база бар. Ол улустыҥ тоозында — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде тылда мергендӱ иштеген, јууныҥ кийнинде колхозтыҥ малын ӧскӱрген иштиҥ ветераны, 12 баланыҥ адазы, 32 барканыҥ улдазы ла тайдазы Тордомой Самарканович Суразов.\\nЭне-Белтир ле Кош-Агаш јурттардыҥ ортозы 35 беристе. Кырларга курчаткан агын Ак сууны јараттай чӧйилген амыр, эптӱ Белтир јурт эмди де ол ло јеринде турат. Совет ӧйинде мында «Кызыл Мааны» колхоз болуп, тайга-ташта, ыраак турлуларда эчки-кой, сарлык, јылкы ӧскӱрип, канча ӱйе ӱйеленип, билелер ӧзӱп, албаты ӧзӧгине јайылган.\\n2003 јылда јерсилкиништеҥ улам албаты јажына јӱрген-ӧскӧн јеринеҥ кыймыктанып, јурт ээнзиреп-ээлиркеп, јаҥыс ла јаан јашту улус арткан ӧй болгон. Јаҥы Белтирдӧӧн кӧчӧ берген јиит улус тӧрӧл јуртын байлап, Эне-Белтир деп адаган эди. Оноҥ бери 17 јыл ӧдӱп калды. Ол ӧйдиҥ туркунына јуртка ойто јииттер келип, база бир аҥылу јӱрӱм улалган. Чынын айтса, колхоз ӧйинде койчы, малчы улус деремнеде јатпаган, кӧп сабазы Белтирдиҥ ыраагында тайга-ташта јадып, малдыҥ одорын сӱрӱжип, бийик каскак кайа-кырларда јӱрӱп, канчын јиит тужын, ончо јӱрӱмин ишке берип салгандар.\\nЈууныҥ ӧйинде, 16 јашту уулдар Уралдагы заводтыҥ кара темир кайылтар изӱ цехинде 3 јыл кирези иштеген\\nТал-Тура деп адалган, јайы-кыжы аҥыланбас бийик, јараш турлу јер Эне-Белтир јурттаҥ 50 беристе кирелӱ ыраагында јайылган јадат. Шак ла бу Тал-Тура деп ӧзӧктӧ кышты бийлеген чаган айдыҥ корон соок кӱнинде Суразовтордыҥ билезинде уул бала туулган. Оныҥ адазы Самаркан 1902 јылдыҥ кижизи, энези Быјыр ого ло кураа кижи болгон. Јаҥы чыккан балага Тордомой деп ат адагандар. Тордомой — Суразовтор-дыҥ экинчи балазы. Јаан эјезиниҥ ады Бирдана (эш-нӧкӧри Манјы Тадыров деп кижи болгон). Кожо чыккан сыйындары Тодыл, Лана, карындажыныҥ ады Василий. Лана деп сыйны эмди де эзен-амыр.\\n1930 јылда ыраак турлуларда јаткан, бичик-билик билбес јокту-јойу улуска Сталинниҥ репрессиязыныҥ толкулары табарган. Ый-сыгыт, коромјы кӧп билелерге салтарын јетирген. Бойыныҥ малын малдап јаткан улусты бай-кулак деп эмезе Јопонныҥ тилмешчизи деп, Казахстанныҥ чӧлдӧрине айдап апарган. Бу ӧйдӧ болгон керектерди Тордомой чокум јартын билбей де, оҥдобой до туратан. Ол тужында ого јӱк ле 3 јаш болгон. Адазы Самарканга база једишкен ле, је ол керегинде улус куучындашпас болгон. Кӧп улустыҥ тӧрӧӧн-туугандары албатыныҥ ӧштӱзи болуп калган.\\nАдазы Суразов Самаркан 39 јашту тужында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанып, ады-суруузы јок јылыйган. Ол ӧйдӧ Тордомой Самарканович 14 јашту болгон. Ол тушта, байла, кем де билбеген: кемди кандый салым, кемди кандый тӱбек сакып турганын? Јӱрӱмниҥ јолына кожо алтаган нӧкӧрлӧринеҥ кем де канчын јиит тужында божогон, кем де бала-барка азырап, ады јарлу улус болуп, колхозтыҥ ижин кожо бӱдӱрген. Тордомой ӧрӧкӧн дезе 95 јаш јажаар деп олор би��ген бе? Тордомой Самаркановичтиҥ јӱрӱми Чуйда, Белтирде, Тал-Турада јаткан, ӧскӧн улустыҥ салымынаҥ бир де аҥыланбаган. Адазы јууга барарда, энезиле кожо 5 јаштаҥ ала кой кабырып, колхозтыҥ кара-боро ижин иштеп баштаган. Ол ӧйдӧҥ бери кӧп ӧйлӧр ӧткӧн. Кезик болгон учуралдарды балдарга куучындаза, бӱткилебес те болбой. Кожо эткен керектерди, кожо ӧткӧн шыраны да, ырыс-сӱӱнчини де кӧргӧн улустаҥ ак-јарыкта кем де артпаган.\\nЈаан јашту Тордомой ӧрӧкӧнниҥ айтканыла болзо, 1943 јылда 16 јашту ончо уулдарды военкомат алдырткан. «Бис энемле экӱ эки атты ээртеп, Таркаты јуртка јетире јортып келгенис. Энемди ол тужында калганчы катап кӧрӱп турганымды кайдаҥ билейин. Энем мени ыйлап туруп ӱйдешкен эди. Мени кош тартар кӧлӱктиҥ ӱстине отургызып, ӱйдежип ийеле, бир атты јединип алган барып јатканы эмдиге ле јетире кӧзимниҥ алдында турат. Оноҥ бисти Кош-Агашка экелип, эртенгизинде оноҥ ары аткарган» — деп, ӧрӧкӧн эске алынып куучындады. Балтырлары јаҥы тыҥып келген јиит уулдарды ыраак јол-јорык сакыган. Олор Алтайдыҥ бийик кырында Чуй чӧлинеҥ Уралдыҥ кырларына атангандар.\\nТордомой Самарканович ӱй кижизиле кожо 12 бала чыдаткан\\n«Бис Свердловский областьтыҥ Серов деп калазына келгенис. Бир баракта тӧрт кижинеҥ јатканыс. Заводко бисти пропускла кийдирер болгон. Биске јуу-согуштыҥ јалаҥынаҥ тартып экелген темир-терсти тажыдып, јуунаттыртар болгон. Уур темирлерди изӱ цехте кайылтып, јалбак тӧртолыктар эдип, ӧскӧ заводко аткарар болгоныс. Иш коркышту кӱч болгон. Јаан мартеновский печкелерде бийик температура, изӱ. Темирди кислородло кайылтар, арга јокто ол изӱге чыдажарга келишкен. Бис јети кӱн тӱниле, оноҥ јети кӱн тӱжиле иштейтенис. Биске иштеген учун талон берер, ол талонло эртен тура ла эҥирде 300 грамм калаш алып јиир болгоныс. Ол тушта аарып-чылаганын да билбес, аштап-суузаганын да сеспес, оҥду уйуктабай да, тӱни-тӱжи кара цехте карган ла ӱй улусла кожо иштегенис. Мениҥ нӧкӧрим, јерлежим Мантлай Маскановло бу Уралдагы заводтыҥ кара темир кайылтар изӱ цехинде 3 јыл кирези иштегенис. Энем мени сакып болбой, ол ло 40-чи јылдарда божоп калган. Мен кайра бежен јылда келгем. Ол ӧйдӧ мен Москвага барып, Кремльди кӧргӧм – деп, кӧзин арчып, Тордомой ӧрӧкӧн куучындады. —Бистиҥ колыска Уралдыҥ заводында јуу ӧйинде јаан иш бӱдӱрген деп бир де документ, керелейтен бичик бербеген». Оныҥ кереези болуп јаҥыс ла фотојурук арткан. Ол фотосӱрдиҥ кийнинде 15 јашту балдар Уралга иш-ке аткарылган деп бичилген.\\nЈуу божоордо, эки нӧкӧр, Мантлай ла Тордомой, ойто Алтайына эзен-амыр јанып келген. Тӧрӧл кырларын кӧргӧни уулдарга јаан сӱӱнчи болгон. Јылдар ӧдӱп, олор айыл-јурт тӧзӧп, бала-барка азырагандар. Антыгарлу нӧкӧри Мантлай Амырович узак ӧйлӧрго «Кызыл Мааны» колхозты эрчимдӱ башкарган. Беш бала чыдаткан.\\nТордомой Самарканович баштап кладовщик болуп тӧрӧл колхозында иштеген. 1953 јылда 24 јашту јараш кыс Мырый Тонжановала (1931 јылдыҥ кижизи) биригип, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Эш-барааныла кожо экӱ ойто Тал-Тура ӧзӧккӧ барып, колхозтыҥ малын кабыргандар. Иштиҥ озочылдары болгон. Канча катап бешјылдыктыҥ мӧрӧйиниҥ јеҥӱчилдери деп ададып, «Кызыл Мааны» колхозтоҥ, Кош-Агаш аймактыҥ ла Горно-Алтайск областьтыҥ јаандарынаҥ сыйларла, Кӱндӱлӱ грамоталарла, медаль-ордендерле кайралдаткан.\\nТордомой Самарканович ӱй кижизиле кожо 12 бала чыдаткан: јетӱзи уул — Борис, Петр, Дмитрий, Валера, Константин, Сергей, Мирослав, бежӱзи кыс — Светлана, Татьяна, Зинаида, Галина, Марина. Балдары бойыныҥ ла тӧрӧл колхозында иштеп, Белтир јуртында ла мал-ашта иштегилеген. Алтай улустыҥ эҥ јаан байлыгы — балдар. Балдарыныҥ балдары эмди врач-эмчилер, ӱредӱчилер, аргачылар ла оноҥ ӧскӧ иште иштегилейт. Эмди Суразовтордыҥ куда-тӧрӧӧндӧри Туулу Алтайда сӱреен кӧп.\\nЈӱрӱм турналардыҥ ӱӱрине тӱҥей, чӧйилип-чӧйилип, уча берген. Је узак јӱрӱмде короштор јогынаҥ болбос. Эш-барааны Мырый Чойгоковна оору-јоболдоҥ божогонынаҥ бери туй ла 25 јыл ӧдӱп калды. Карганак бойыныҥ ӱч уулын — Петр, Дмитрий, Валера — јылыйткан.\\nТордомой ӧрӧкӧн Тал-Тура ӧзӧгинде јадып, 90 јажына јетире кӧс-баш болуп отурган. Турлуда Валера, Дмитрий уулдарыла, оноҥ олордыҥ уулдарыныҥ билелериле кожо јадып, олорго болушкан. Озо улус айдатан: «Јоонду мал ӱркӱбес, јаанду јурт чачылбас» деп. Онызы чын. Јаан кижи отурарда, бала-барказына болушту, јозокту ла болгон. Ол Тал-Тура ӧзӧкти алаканда немедий кӧрӱп, кайда не барын кӧрбӧзӧ дӧ, билип отурар болгон. Оноҥ ӧрӧкӧнниҥ арга-чыдалы эмеш чыга берерде, јаан уулы Бористиҥ биле-јуртына келген. Је јаан кижини кӧрӱп кичеер ле керек. Ондый да болзо, Тордомой Самарканович эмди де сагыжы ордында, чыдалы бек. Јаан уулы Борис адазыла теҥ-тай јажы јаанай берген. Оныҥ бала-барказы ада-энезиниҥ уйазынаҥ туку качан уча бергендер. Борис Тордомоевич эш-барааны Т. З. Тысовала беш бала азыраган. Тамара Захаровна — јаан келди — ӱредӱчиниҥ ижиниҥ ветераны. Јобош кылык-јаҥду, тӧп санаалу кижи. Уулы Борис ончо јӱрӱминде колхозтыҥ сарлыгын кабырган, јурт ээлемниҥ ижиниҥ ветераны.\\nБу улустыҥ ӱйези качаннаҥ качанга иштеҥкейлердиҥ кӧрӱмјизи, магы болуп артар\\nТордомой Самаркановичтий улус бойыныҥ јерине ӧлӧрдиҥ ӧлгӧнчӧ чындык, бӱдӱмјилӱ арткан. Бу улустыҥ ӱйези качаннаҥ качанга иштеҥкейлердиҥ кӧрӱмјизи, магы болуп артар. Олор, байла, јӱрӱминде кӧп јаманды кӧргӧн учун килеҥкей, ак сагышту, болужайын, берейин, ӧрӧ кӧдӱрейин деер. Байла, оныҥ учун олордыҥ јӱреги чокту, кӧкси ойлу, айткан сӧзи бескелӱ, јӱрген јӱрӱми јаркынду.\\nЈерлештериниҥ айтканыла, Тордомой Самарканович кылыгы јакшы кижи! Јӱрӱмге сӱӱнер, куучынчы. Ол качан да аракы ичип баспаган, таҥкы тартар деп неме билбеген. Бийик кырлардыҥ ару кейин тынып, бар-јок кӱчин салып, акту кӱӱнинеҥ иштенген. Бала-барказын азырап, мал-ажын ӧскӱрип јӱрген. Оныҥ да учун, байла, Кудай ого кӧп јаш јажазын деп берген. Кижиниҥ Кудайы јаан.\\nТордомой Самарканович узак јӱрӱмди јӱрген, кӧпти кӧргӧн кижи. Оныҥ јолында кандый ла учуралдар болгон, оныҥ кезигин ол ундып та салган, кезигин кече ле болгон немедий эске алып, куучындап отурат. Анчада ла јаш тужында болгон керектер канчан да ундылбас болтыр. Балдары адазыныҥ эткен јакшы керектерин ундыбай, адазыла оморкойт. Мындый јаан јашту кижини неле де кайкадып болбозыҥ. 96 јашка алтаган кижиге балдарынаҥ ајару, сӱӱш, јылу тура, јымжак тӧжӧк, јалакай сӧстӧр керек. Белтир јуртта јажы јаан ӧрӧкӧндӧр кӧп, мен јайгыда 100 јашты ашкан Зоя Тедуевала «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кычыраачыларын база таныштырган болгом. Тордомой ӧрӧкӧнлӧ кожо карып јаткан тӧрӧӧндӧри база бар. Олор — кайын эјези Мый Чойгоковна Тонжанова 98 јашту, оныҥ карындажы, јурчызы Совет Тонжанов 84 јашту, кожо чыккан сыйны Лана 82 јашту, оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу кирип јаткан Уй јыл бистиҥ Эре-Чуйда јаткан, чакты ӧткӧн, јаманды-јакшыны кӧргӧн ӧрӧкӧндӧр бисти эмди де узак сӱӱндирип, улусты кайкадып, оморкодып, эзен-амыр отурзын деп кӱӱнзейдим. Кош-Агаш аймактыҥ јаан јашту улузын аймактыҥ администрациязы ајару јок артырбай, јаан байрамдарда бу улуска сыйлар берип, уткуулду сӧстӧр айдып сӱӱндирет.","num_words":2383,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.187,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23005.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Эл-јонго чыҥдый болуш јетирилет - altaicholmon\\nКыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикадагы тергеелик кӧмзӧзи (ТФОМС) быјыл тӧзӧлгӧнинеҥ ала јирме беш јылдыгын темдектеген. Юбилейге учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун бу кӱндерде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӧткӧн. Јуунныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ удурумга башкараачызы Олег Хорохордин ле Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов туружып, ОМС-тыҥ ишчилерин олордыҥ профессионал байрамыла уткыгандар.\\nЈирме беш јылга ӧткӧн јол\\nКыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧлӧриниҥ тӧс иштери — эл-јонго јетирип турган јал тӧлӧбӧс медболуштыҥ чыҥдыйын бийиктедери аайынча ла оны тузаланарыныҥ аргаларын элбедери керегинде оныҥ директоры Ольга Корчуганова бу јуукта бистиҥ газетке берген интервьюзында элбеде куучындаган эди. Ол јанынаҥ фондтыҥ башкараачызы театрда болгон кӧдӱриҥилӱ јуунда база айткан. Оныҥ учун бӱгӱн куучын-эрмекке ойто катап бурулып, оныҥ јӱк ле тӧс деген ууламјыларына токтойлы.\\nО. Корчуганова башкарып турган ӧмӧлигиниҥ ветерандарын, бӱгӱнги кӱнде иштеп турган ишчилерин ле су-кадыкты корыыр бӧлӱктиҥ бастыра эмчилерин байрамла уткып, «Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарыныҥ башталганында бистиҥ ороондо кыйалтазы јок медициналык страхование тӧзӧлип турган ӧйлӧрдӧ Россияныҥ кажы ла тергеези кӧмзӧзин бойыныҥ акчазыла тӧзӧгӧн, тергеелердиҥ акча јанынаҥ айалгазы дезе тӱҥей эмес болгон ло бу ОМС-тыҥ тергеелик программаларын бӱдӱрерине јаан салтарын јетирген. 2013 јылдаҥ бери дезе бу программалар кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ федерал кӧмзӧзинеҥ кижи бажына чоттолгон бирлик ээжилерле тергеелик кӧмзӧгӧ тӱшкен акчадаҥ јеткилделип јат» деп айткан. Ольга Алексеевна анайда ок ОМС-тыҥ тергеелик программазы тургуза ӧйдӧ дефицит јок, толо кеминде јеткилделип јат, ого берилип турган акчаныҥ кеми кӧптӧгӧн деп аҥылаган. Анайып, 2014 јылда республиканыҥ ТФОМС-ына берилген субвенция акчаныҥ кеми 2 миллиард 517,8 миллион салковой болгон болзо, 2019 јылда дезе 4 миллиард 556,1 миллион салковойго јетире кӧдӱрилген.\\nТекши јеткилдештиҥ кеми 1,8 катапка кӧптӧгӧн деп айдар керек. Быјылгы јылда улуска акча тӧлӧбӧс медициналык болуш јетирериниҥ государстволык гарантияларыныҥ тергеелик программазыныҥ текши акчазыныҥ јетен сегис проценти кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ акчазы болуп јат. Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик программазы аайынча эдилген медболуштыҥ јаҥы бӱдӱмдери јылдаҥ јылга элбеп јат. Баштапкы јылдарда тергеелик программа јал тӧлӧбӧс медболуштыҥ сӱрекей ас кемин јеткилдеген болзо, тургуза ӧйдӧ бого профилактикалык медшиҥжӱлер ле јаан улустыҥ ла балдардыҥ диспансеризациязы, гемодиализ, ЭКО (экстракорпоральное оплодотворение), баалу-чуулу медициналык шиҥжӱлер ӧткӱрери, тӱрген медболуш, бийик технологиялык медболуш (ВМП), медициналык орныктыру эмдеш, гериатрия (јаан јашту улустыҥ су-кадыгын кичеери) ла башка-башка ууламјыларлу ӧскӧ дӧ болуштар кожулган деп айдар керек.\\nКыйалтазы јок медстрахованиениҥ Алтай Республикадагы тергеелик кӧмзӧзиниҥ директоры бийик технологиялу медболуш олорго мынаҥ озо јӱк ле федерал бюджеттеҥ јетирилген болгон деген. 2014 јылдаҥ бери дезе ол ОМС-тыҥ тӧзӧлгӧ программазына кийдирилген. 2014 јылда Алтай Республиканыҥ эмчилиги эки ууламјыда – јӱрек-тамырдыҥ хирургиязында ла травматология-ортопедияда бийик технологиялык медболушты тузаланып баштаган. ВМП-ныҥ ОМС-тыҥ тергеелик программазыла јеткилделген бӱдӱмдери јылдаҥ јылга элбеп јат. Мынаҥ озо оору улус су-кадыкты корыыр федерал учреждениелерде очередин сакып, јылдарга туратан болгон, сакып болбой, корогондоры да ас эмес. 2014 јылда ОМС-тыҥ чодыла бийик технологиялу медболуш јетирген 106 учурал болгон ло бого 15 миллион салковой акча чыгарылган болзо, 2018 јылда ВМП јетирген 765 учурал болгон, бого чыгарылган акчаныҥ кеми 124 миллион 261,0 муҥ салковойго јеткен. Олордоҥ 314 учуралда ВМП тергеелер ортодогы чоттошторло ӧткӧн. Чокымдап айтса, ВМП јетирери беш јылга беш катапка кӧптӧгӧн лӧ оны акчала јеткилдеери сегис катапка бийиктеген деп айткан. Медболуштыҥ ЭКО деген бӱдӱми мынаҥ озо улустыҥ таҥынаҥ акчазыла эдилетен болгон. Је ӱч јыл мынаҥ кайра ЭКО кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ т��зӧлгӧ программазына кийдирилген. 2018 јылда ОМС-таҥ ЭКО-ны эдерге чыгарган акчаныҥ кеми, 2016 јылга кӧрӧ, сегис катапка кӧптӧгӧн деп айткан.\\nБӱгӱнги кӱнде кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ ӧмӧлигинде 39 кижи иштеп јат. Олорго мында ишти чыҥдый бӱдӱрер јакшынак айалгалар тӧзӧлгӧн. 2016 јылдаҥ ала 2019 јылдыҥ 1-кы кварталына јетире текши баазы 77 млн 750,5\\nуҥ салковойдыҥ баазына турар 86 медициналык јазал (операционный, лабораторный, эндоскопический медјазалдар, реанимационный, ультразвуковой, рентгенологический ле оноҥ до ӧскӧ аппаратура) алылган. Јети медјазал (ИВЛ (ӧкпӧниҥ ижине болушту аппарат), рентген аппараттар) 4 миллион 597,0 муҥ салковойго јазалган. 41 медишчи ӱзеери профессионал ӱредӱ алган, ого 435,0 муҥ салковой акча чыгымдалган.\\nКыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикадагы тергеелик кӧмзӧзи, ОМС-тыҥ федерал кӧмзӧзиниҥ башкартузыла, јӱрӱмдик ле тӧс учурлу јаан ӱлекерлерде туружат. Быјылгы јылдаҥ ала «Су-кадыкты корыыры» ла «Демография» деген ӱлекерлер аайынча јаан иштер ӧдӧт. Бӱгӱнги кӱнде «Онкологиялык ооруларла тартыжары» деген тергеелик ӱлекерге јаан ајару эдилет, мындый ооруларды эрте таныырына ла эмдеерине ОМС-тыҥ программазы аайынча чыгарган акча билдирлӱ кӧптӧгӧн. Јӱрек-тамырлардыҥ ооруларына мында база јаан ајару эдилет.\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин Кыйалтазы јок медстрахованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ ишчилерин юбилейлик байрамыла уткып тура, бу кӧмзӧ бистиҥ республикада эл-јонго акча тӧлӧбӧзинеҥ чыҥдый медицинский болуш јетирер амадула тӧзӧлгӧн деп айткан. Ол: «Слер јирме беш јылдыҥ туркунына бу ишти ак-чек бӱдӱрип јадыгар. Улуска медболуш јетирерин јаантайын бойыгардыҥ ајаругарда тудуп, ОМС-тыҥ ижи бийик турулталарлу болзын деп јеткилдейдигер. Тергеелик кӧмзӧниҥ бюджеди јылдаҥ јылга бийиктеп јат. Быјыл оныҥ кеми 4,7 миллиард салковойго јеткен. Айдарда, республикада јаткан эл-јон бойлорыныҥ полистерин тузаланып, чыҥдый медицинский болуш алар. Олор анайда ок бийик технологиялу баалу-чуулу операцияларды база эттиртер аргалу. ОМС-тыҥ тергеелик кӧмзӧзинде билгири бийик профессионалдар иштеп јат. Мындый ӧмӧлик уур ла кӱч иштерди јаантайын јеҥип чыгар ийде-кӱчтӱ. Слер мынаҥ да ары эл-јонныҥ су-кадыгын тыҥыдарга кичеенип иштееригер деп бӱдӱп јадырым» – деген.\\nКӧдӱриҥилӱ јуунда Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ ишчилерин байрамла анайда ок парламенттиҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов, иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министр Адар Сумин, тергеениҥ предприятиелериниҥ ле организацияларыныҥ чыгартулу улузы уткыгандар. Узак јылдарга ак-чек ле једимдӱ иштеген ишчилерге кайралдар ла сыйлар табыштырылган. Кыйалтазы јок медстрахованиениҥ федерал кӧмзӧзиниҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын ОМС-тыҥ бӧлӱгиниҥ јаандары Надежда Ким ле Наталья Тадыкина алгандар.\\nКыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ федерал кӧмзӧзиниҥ башкартузыныҥ Быйаны ОМС-тыҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ директоры Ольга Корчугановага, директордыҥ ордынчызы Оксана Носковага, кӧмзӧниҥ шоферы Андрей Брыляковко јарлалган. Алтай Республиканыҥ ла оныҥ албатызыныҥ адына ат-нерелӱ иш бӱдӱрген, республиканыҥ производстводогы ийде-кӱчин тыҥыдарында ла јондык иштерде эрчимдӱ туружып, бийик кӱӱн-табын кӧргӱскени учун республикан эмчиликтиҥ онкология аайынча тӧс јериниҥ врач-онкологы, Россияныҥ нерелӱ врачы, Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы Роза Пустогачева дезе тергеениҥ эҥ бийик кайралыла — «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан.\\nКӧдӱриҥилӱ јуунда Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Болот Байрышевтиҥ, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Марина Вялкованыҥ ла Эмиль Толкочековтыҥ сӱрлӱ кожоҥдоры јаҥыланган. Кожоҥныҥ ла бијениҥ «Алтам» театрыныҥ, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжтиҥ «Шуну» ансамблиниҥ јаркынду бијелери кӧргӱзилген.","num_words":1817,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18193.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јурт ээлемниҥ ле јолдордыҥ курч сурактары шӱӱжилген - altaicholmon\\nЈурт ээлемниҥ ле јолдордыҥ курч сурактары шӱӱжилген\\nБу кӱндерде Горно-Алтайскта\\nОНФ-тыҥ тергеелик исполкомында Алтай Республиканыҥ башка-башка ээлемдериниҥ комплексный ӧзӱмине учурлалган тегерик стол ӧткӧн. Јуунныҥ ижин исполкомныҥ башкараачызы Алексей Савченко ачкан. Кӱрее куучында албаты фронттыҥ текшироссиялык штабыныҥ сопредседатели, «КАМАЗ» ПАО-ныҥ генеральный директоры Сергей Когогин турушкан.\\nЈуунда анайда ок албаты фронттыҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ башкараачылары, «Кӧлӱктердиҥ јеткер јок ло чыҥдый јолдоры», «Кичӱ ле орто аргачылык, таҥынаҥ аргачылардыҥ баштаҥкайларын јӧмӧӧри», «Телекейлик кооперация ла экспорт» деген площадкалардыҥ эксперттери, аргачылыктыҥ ла јаҥныҥ органдарыныҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан. Тегерик столдо анчада ла республиканыҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱминиҥ ле јолдордыҥ бӱгӱнги айалгаларыныҥ курч сурактары элбеде шӱӱжилген деп айдар керек.\\nС. Когогин: «Бӱгӱн мен эртен тура тергеениҥ удурумга башкараачызыла туштажып куучындашкам. Бис национальный ӱлекерлер аайынча бӱдӱретен иштердиҥ планын шӱӱшкенис. Нацӱлекерлер аайынча дезе слердиҥ тергееге ас эмес акча келип јат. Бу республиканы акчала сӱрекей билдирлӱ јеткилдеш. ОНФ дезе ӱлекерлер аайынча темдектелген иштер кандый кеминде ле кандый айалгаларда ӧдӱп ле бӱдӱп турганын шиҥдеп, оныла колбулу сурактарды јаантайын бойыныҥ ајарузында тудат» — деп темдектеген.\\nТегерик столдо сӧс эҥ озо аргачы, «Меркит» ООО-ныҥ генеральный директоры, «Бош-Туу» СПЗПК-ныҥ председатели Александр Кулаковко берилген. Ол бойыныҥ куучынында республиканыҥ аграрный бӧлӱгинде бар курч сурактарды кӧдӱрген. Россјуртшиҥжӱ Алтай Республиканы мал-ашка ящурдаҥ вакцинация тургузар тергеелердиҥ тоозына кийдирген. Јурт ээлемниҥ ишчилерине эмди бастыра мал-ажыныҥ тын-тоозын вакцинировать эдер керек. Контрагенттер дезе вакцинация эдилген мал-аштыҥ эдин аларга тыҥ ла кӱӱнзебей јадылар. Мынызы республиканыҥ фермерлериниҥ ле аргачыларыныҥ садуга чыгарып турган эдиниҥ баазын кезем јабызадат.\\nЭл-јоныныҥ јетен проценти јурт јерде јадып турган бистиҥ тергееге бу сӱрекей тыҥ «согулта» деп айдар керек. Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы тургуза ӧйдӧ тӧс јерге мал-ашка вакцинация эдерин Монгол ороонныҥ гран-кыйузында турган јӱк ле Кош-Агаш аймакта артыргызып, арткан аймактарды бу некелтедеҥ јайымдазын деп баштанып јат. Јуунда А. Кулаков оны сӱрекей кӱч сурак деп темдектеген. Вакцинация јанынаҥ јӧп ороон кеминде јӧптӧлип калган ине. Оны бастыра тергеелер теҥ-тай бӱдӱрер учурлу. «Меркит» ООО-ныҥ гендиректоры быјыл анайда ок иштеп алган тӱкке суруу чек јоголгонын айткан. Оноҥ улам јурт ээлемниҥ предприятиелериниҥ кирелтелери чик јок астаган деп ајарган.\\nАчык-јарык айалгада ӧткӧн кӱрее куучында јолдордыҥ курч сурактары база шӱӱжилген. Албаты фронттыҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ ишчилери «ОНФ — јолдорды шиҥдейт\/Ӱрелген јолдордыҥ картазы» деген ӱлекерди эл-јонго јарлаарда, улус оны јарадып, ол учун ӱндерин бирлик кӱӱн-санаала берген деп айдар керек. Тегин улус јолдорды чыныктап јазаарын акту кӱӱндериле јӧмӧп, мобильный эп-арга ажыра алылган угузу-заявкаларды улузыныҥ тоозыла он тӧрт катапка кӧп Новосибирский областьтаҥ чик јок кӧп аткаргандар. Анайып, республикада чыҥдыйы коомой 281 участок бар болгоны јарталган. Олорды чыныктап јазаары учун дезе мобильный эп-арганыҥ болужыла 4913 ӱн јуулган.\\nТегерик столдо јолдорды чыныктап јазаары аайынча иштер ӧйдиҥ некелтелеринеҥ артып, соҥдошту ӧдӱп турганы керегинде «Горно-Алтайавтодордыҥ» јааныныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Константин Зорий куучындаган. Оныҥ айтканыла, «Кӧлӱктердиҥ јеткер јок ло чыҥдый јолдоры» деген ӱлекерди бӱдӱрерге федерал бюджеттеҥ республикага 11,5 миллиард акча келген. Бистиҥ тергее мынаҥ озо тӧс јердеҥ мындый кемдӱ акчаны качан да албаган. Оныҥ учун тургуза ӧйдӧ мынча кире акчаны ишке тузаланары кӱчке келижип јат. 2020 јылда федерал бюджеттеҥ келип турган акчаныҥ кеми база эки катапка кӧдӱрилер. 2021 јылда дезе республикага оноҥ јаан акча келер. Чыгарылган акчаны тузаланары бир керек, је эҥ ле учурлузы — кыска ӧйдиҥ туркунына јолдорды чыҥдый эдип чыныктап јазаар керек. Константин Зорий јербойыныҥ подрядчиктерине ишти чик јок эрчимделтип, федерал кеминдеги некелтелерге келиштире чыҥдый бӱдӱрерге ӱренер керек деп ајарган.\\nОНФ-тыҥ тергеелик штабыныҥ турчызы, «Кӧлӱктердиҥ јеткер јок ло чыҥдый јолдоры», «Кичӱ ле орто аргачылык, таҥынаҥ аргачылардыҥ баштаҥкайларын јӧмӧӧри» деген площадкалардыҥ модераторы, «ОНФ — јолдорды шиҥдейт\/Ӱрелген јолдордыҥ картазы» деген ӱлекердиҥ координаторы таҥынаҥ аргачы Сергей Кухтуеков дезе јондык организацияныҥ активисттери ле тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозыныҥ ишчилери ортодо јакшынак колбулар тӧзӧлгӧни керегинде айткан. Албаты фронттыҥ тергеелик организациязыныҥ активисттериниҥ ижи керегинде айтса, олор эл-јонло јаантайын јуук колбуда иштеп јат деп темдектеер керек.\\nТемдектезе, Майма јурттыҥ Советский деген тӧс оромы узак ӧйгӧ чыныкталбаганы керегинде ОНФ-ка шак тегин улус јетирген. Автобустардыҥ тискинчилери бу оромныҥ ӱрелген ле јайрадылган јолыла јӱреринеҥ чек мойножып, забастовка-тӱймеен де кӧдӱрген учуралдар болгон. Ӧрӧги адалган ӱлекерлердиҥ модераторы ла активисттери бу керектиҥ аайына кыска ӧйгӧ чыккандар. Былтыр јолдыҥ участокторыныҥ бирӱзинде тудум ла јазал иштер ӧткӧн. Быјыл дезе Советский ором бӱткӱлинче чыныкталып јазалат.\\nТегерик столдыҥ туружаачылары јолдордо јеткер болуп турган учуралдар астабай турганын темдектегендер. Мында куучын-эрмек кӧп јерлерде тротуарлар ла јолдорды јакалай јарыткыштар јок болгоны керегинде ӧткӧн. Јуунда анайда ок Туулу Алтайдыҥ эҥ јаан эки боочызыныҥ — Улаган аймакта Кату-Јарыктыҥ ла Кӧксуу-Оозы аймакта Громотуханыҥ јолдоры сӱрекей чичке ле чыҥдыйы коомой деп темдектелген. Бу боочыларда јеткерлӱ учуралдар болуп, улус божоп јат. Јолдордыҥ республикан фонды ажыра адылу программа тургузылган, је федерал тӧс јердеҥ келип турган акча бу ууламјыда бар курч сурактарды једимдӱ бӱдӱрерин јеткилдеер эди деген шӱӱлте эдилген.\\nСергей Когогин «Россияда јолдорды тудар ла олорды чыныктап јазаар сурактар баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде туруп јат» деп темдектеген. «Турган јериле јаан кемдӱ ороонго јакшы ла чыҥдый јолдор јогынаҥ оноҥ ары ичкери ӧзӧргӧ сӱрекей кӱч болор. «ОНФ — јолдорды шиҥдейт\/Ӱрелген јолдордыҥ картазы» деген ӱлекер биске сӱрекей керектӱ. Оны јербойыныҥ јаҥдары бастыра јанынаҥ јарадып јат. Бу ӱлекердиҥ керектӱ ле тузалу болгонын мен тергеелер сайын јӱрген јол-јорыктарымнаҥ иле кӧрӧдим. Јондык ишчилер јаткан јеринде курч айалгаларды јакшы билер. Олор эрчимдӱ керектериле јаан туза јетирет. Мен бойыма карууны бӱткӱл ороондо болуп турган керектер учун алындым, слер дезе јаткан республикагар учун каруулу болуп јадыгар. Бисти оҥдогылап јат деп айдар керек. Сайыт-чиновниктер ОНФ-тыҥ турчыларыныҥ араайынаҥ, је билдирлӱ иш эдер аргазын јакшы билер. Бӱгӱнги кӱрее куучында кӧдӱрилген сурактарды мен јаҥныҥ федерал органдарына кыйалтазы јогынаҥ јетирерим. Кезик сурактардыҥ аайына тӱрген-тӱкей чыгар керек деп сананып турум» — деп айткан.","num_words":1526,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.154,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27649.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Меге келигер, слерди токынадып салайын» — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw19 Сыгын ай 20—25 б.\\n«Меге келигер, слерди токынадып салайын»\\n«МЕН БЕРЕР КОМУТТЫ БОЙЫГАРГА КИЙИП» АЛЫГАР\\nБИСКЕ ОНОҤ ЛО АРЫ ТОКЫНАЛУ БОЛОРГО НЕ БОЛУЖАР?\\n38 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\n«Јобоп-чучурап калгандар ла уур-кӱчке бастыргандар, ончогор Меге келигер, слерди токынадып салайын» (МАТФ. 11:28).\\n17 КОЖОҤ Кӱӱнзейдим!\\n1. Матфей 11:28—30-ла болзо, Иисус кандый ижемји берген?\\nИИСУС јуулган улуска: «Меге келигер, слерди токынадып салайын» — деп, сӱрекей јакшы ижемји берген. (Матфей 11:28—30 кычырыгар.) Бу куру сӧс болбогон деп, Иисустыҥ ооруп шыралап турган ӱй кижини јасканынаҥ кӧрӱнип јат.\\n2. Иисус ооруп турган ӱй кижиге нени эткен?\\n2 Бу ӱй кижи ӱзе неменеҥ чӧкӧп бараткан болгон. Оорузынаҥ јазыларга, ол коркышту кӧп эмчилерге јӱрген. Је 12 јыл ӧдӱп калган да болордо, ол оорузынаҥ анайып ла јазылып болбогон. Јасакла болзо, бу ӱй кижи ару эмес болгон (Лев. 15:25). Је ол Иисустыҥ оору улусты јазып турганын угуп ийеле, ого барып јат. Иисусты табып алала, оныҥ кийиминиҥ эдегине тийип ле ийерде, јазыла берет! Је Иисус оны јӱк ле оорузынаҥ јазып салган эмес, је: «Кызым» — деп јалакай ла тоомјылу айтканыла, бойын јабыс кӧрбӧзин деп бӱдӱмјилеп салган. Оныҥ сӧстӧринеҥ бу ӱй кижи оноҥ ары јӱретен ийде-кӱч алган (Лука 8:43—48).\\n3. Бу јӧрмӧлдӧҥ кандый сурактардыҥ карууларын табып аларыс?\\n3 Бу ӱй кижи Иисуска бойы јууктаган деп ајардаар ба? Иисуска јууктаарга, ого бойы јанынаҥ керектӱ алтамдар эдер керек болгон. Анайып ла бӱгӱнги кӱнде, Иисуска јууктаарга, биске бойыстыҥ јаныстаҥ керектӱ алтамдар эдер керек. Бистиҥ ӧйдӧ Иисус кайкал эдип, улусты оорулардаҥ јаспай турган да болзо, бисти: «Меге келигер, слерди токынадып салайын» — деп кычырып јат. Бу јӧрмӧлдӧҥ беш сурактыҥ каруузын табып аларыс: Иисуска канайып јууктаар? «Мен берер комутты бойыгарга кийип» алыгар деп, Иисустыҥ айтканын канайып оҥдоор? Иисустаҥ неге ӱренерге јараар? Иисустыҥ берген јакарузы биске нениҥ учун токынал берип јат? Анайда ок биске Христостыҥ комудын кийип, иштенип турганыстаҥ оноҥ ло ары токынал алып турарга не болужар?\\n4, 5. Иисуска јууктаарга нени эдер керек?\\n4 Иисуска јууктаарга нени эдер керек? Иисуска јууктайтан аргалардыҥ бирӱзине, оныҥ јӱрӱмин ле неге ӱреткенин лаптап шиҥдеери кирет (Лука 1:1—4). Мыны бис учун кем де эдип болбос, оныҥ учун мыны бис бойыс эдер учурлу. Анайда ок сууга чӧҥӱрилип, оныҥ ӱренчиги болуп калганысла Иисуска база јууктайдыс.\\n5 Иисуска јууктайтан база бир арга — јуунныҥ аксагалдарына баштанары. Иисус бойыныҥ койлорына болужарга, «сый эдип берилген улусты» (ЈТ) тузаланат (Еф. 4:7, 8, 11; Иоанн 21:16; 1 Петр 5:1—3). Биске аксагалдардаҥ болушты бойыс сураар керек, нениҥ учун дезе олор бистиҥ санаабысты кычырып болбой јат ла кандый болуш керектӱзин билбей јат. Джулиан ака мынайып куучындайт: «Су-кадыгымнаҥ улам Бэт-Элде иштеерин артыргызарга келижерде, бир најым меге аксагалдарга баштанзын деп айткан. Је мен озо баштап: «Аксагалдар меге неле болужар?» — деп санангам. Андый да болзо, соондо, аксагалдардаҥ болуш сурагам. Эмди мен олорло куучындашканымды эҥ јакшы сыйлардыҥ бирӱзи деп кӧрӧдим». Кудайга чындык аксагалдар, темдектезе Джулианга болушкан аксагалдар, Христос чылап сананарга болужат, ӧскӧртӧ айтса Иисустыҥ кӧрӱм-санаазын оҥдоорго болужат (1 Кор. 2:16; 1 Петр 2:21). Кӱдӱчиниҥ болужы (пастырское посещение) — аксагалдардыҥ биске сыйлап турган эҥ јакшы сыйларыныҥ бирӱзи.\\n6. «Мен берер комутты бойыгарга кийип» алыгар дегени нени темдектейт?\\n6 «Мен берер комутты бойыгарга кийип» алыгар деген сӧстӧр «Меге багыныгар» эмезе «Мениҥ комудымды кийип алзагар, Иегованыҥ ижин кожо эдерис» дегенин темдектеп турган болор. Је бу сӧстӧрдиҥ учуры кандый да болзо, комут деген сӧс албаданып иштеерин кӧргӱзет.\\n7. Матфей 28:18—20-ле болзо, биске кандый иш берилген ле бис неде алаҥзыбай јадыс?\\n7 Бис јӱрӱмисти Иеговага учурлап, чӧҥӱрилзеес, Иисустыҥ кычырузын алып јадыс. Бу кычыру ӱзе улуска айдылат, нениҥ учун дезе Иисус Кудайга акту јӱректеҥ иштеерге турган кижини качан да јектебей јат (Иоанн 6:37, 38). Кажы ла христианга Иегованыҥ Иисуска берген ижине туружатан кӱндӱ эдилген. Оныҥ учун бу ишти бӱдӱрерге, Иисус јаантайын бисле кожо болор деп алаҥзыбай јадыс. (Матфей 28:18—20 кычырыгар.)\\nИисус чылап улусты токынадып туругар (8—11 абзацтарды кӧрӱгер.)*\\n8, 9. Иисуска нениҥ учун јобош улус тартылган? Бойыска кандый сурактар берер керек?\\n8 Иисуска јобош улус тартылып туратан (Матф. 19:13, 14; Лука 7:37, 38). Нениҥ учун? Нениҥ учун дезе Иисус бийиркек ле соок фарисейлердеҥ, ол эмезе кудай јаҥныҥ башчыларынаҥ, чек башка болгон (Матф. 12:9—14). Иисус јымжак ла јобош болордо, је фарисейлер улуркак ла бойыныҥ јамызыла оморкоор улус болгон. Иисус улуркаарын бир де јаратпайтан. Ол ӱренчиктерин јобош болуп, улуска болужып јӱрзин деп ӱреткен (Матф. 23:2, 6—11). Фарисейлер улусты коркыдып, бир иске бастырып туратан (Иоанн 9:13, 22). Је Иисус дезе, улусты јалакай сӧстӧриле, јакшы керектериле токынадып туратан.\\n9 Слер Иисустыҥ теминеҥ ӱренедигер бе? Бойыгардаҥ сурагар: «Улус мени јымжак ла јобош кижи деп кӧрӧт пӧ? Улуска болужарга ла кӧскӧ кӧрӱнбес јабыс иш бӱдӱрерге кӱчсинбейдим бе? Мен улуска јалакай баштанадым ба?»\\n10. Иисус улуска канайып баштанган?\\n10 Иисус ӱренчиктерин ӱредип тура, олорго јымжак ла јалакай баштанган. Оныҥ учун ӱренчиктерге Иисусла кожо иштеерге јеҥил болгон (Лука 10:1, 19—21). Ол ӱренчиктериниҥ нени сананып турганын билерге, олорго сурактар берип туратан (Матф. 16:13—16). Мынаҥ улам ӱренчиктер теплицада ӧскӧн ӧзӱмдер чилеп, чечектеп туратан. Олор Иисустыҥ ончо ӱредӱзи�� алынып, кӧп тӱжӱм экелген, ол эмезе јакшы керектер эткен.\\nУлуска слерле куучындажарга јеҥил болзын, ачык–јарык болугар\\nЈарлаар ишке эрчимдӱ туружыгар\\nЈобош ло иштеҥкей болугар*\\n11. Бойыска кандый сурактар берер керек?\\n11 Слерге улусты башкаратан кандый бир јаҥ берилген болзо, бойыгардаҥ сурагар: «Мен ижимде эмезе айылымда улуска канайып баштанып јадым? Улусла амыр-энчӱ јӱрерге албаданадым ба? Улуска меге кандый бир суракту баштанарга јеҥил бе? Улустыҥ кӧрӱмин чаптыксынбай угадым ба?» Айдарда, улустыҥ сурактарына кыртыштанып, ӧскӧ кӧрӱм-санаалу кижини базынып турган фарисейлердий болбой турактар (Марк 3:1—6; Иоанн 9:29—34).\\n12—14. Иисустыҥ берген јакарузы биске нениҥ учун токынал берип јат?\\n12 Иисустыҥ берген јакарузы биске нениҥ учун токынал берип јат? Мында бир канча шылтак бар, је бис оныҥ јӱк кезигин кӧрӱп ийерис.\\n13 Бисте эҥ ле јакшы кӧрӧӧчилер. Иегова эҥ бийик јаҥду да болзо, ол биске качан да кату ла соок баштанбай јат. Ол бистиҥ ижисти баалап јат (Евр. 6:10). Анайда ок биске молјуларысты бӱдӱрерге ийде-кӱч берет (2 Кор. 4:7; Гал. 6:5). Иисус Кааныбыс — улуска канайып баштанарыныҥ сӱрекей јакшы теми (Иоанн 13:15). Аксагалдар дезе, Иисустаҥ, ол эмезе «улу Кӱдӱчинеҥ», тем алат (Евр. 13:20; 1 Петр 5:2). Олор бисти корулап, кӧгӱс курсакла азырап јат, анайда ок кӱӱнисти кӧдӱрет, јалтанбас болорго болужат ла јалакай баштанып јат.\\n14 Бисте эҥ ле јакшы најылар. Андый јуук карындаштык колбуларлу ла бир амадулу бириктирилген албаты јердиҥ ӱстинде база бар эмеш пе? Сананып ийзеер де: бис, бийик нормаларла јӱрӱп турган да болзо, бийиркенбей турган улусла теҥ-тай иштеп јадыбыс. Олор јайалталарлу да болзо, улуркабас, јобош улус болот. Олор бистерди јӱк ле кожо иштеп турган улус деп эмес, је чыннаҥ ла најылар деп кӧрӧт. Бистиҥ најылыгыс сӱрекей бек, керек дезе олор бис учун јӱрӱмин де берерге белен!\\n15. Кудайдыҥ ижин бӱдӱрип, бис нени сезедис?\\n15 Бисте эҥ ле јакшы иш. Бис улусты Кудай керегинде чындыкка ӱредедис, анайда ок Дьяволдыҥ таркадып турган тӧгӱнин илезине чыгарадыс (Иоан. 8:44). Сатана улуска кӧдӱрип болбос јӱктер илип берет. Темдектезе, Иегова бисти качан да сӱӱбес ле јаманысты таштабас деп бӱдӱмјилеп саларга албаданат. Бу коркышту уур јӱк ле јескинчилӱ тӧгӱн! Нениҥ учун дезе, чынынча болзо, бис Иисуска јууктазаас, бистиҥ кинчектерис ташталып јат. Анайда ок Иегова бистиҥ кажыбысты ла тыҥ сӱӱп јат (Рим. 8:32, 38, 39). Улусты Иеговага иженерине ӱредерге ле олордыҥ јӱрӱми јакшы јанындӧӧн солынып турганын кӧрӧргӧ кандый сӱӱнчилӱ!\\n16. Иисустыҥ биске берген јӱги, ӧскӧ јӱктердеҥ незиле башка?\\n16 Иисустыҥ биске берген јӱги кандый ла јӱктердеҥ чек башка. Темдектезе, иштиҥ кийнинеҥ кӧп улус јаҥыс та физический јанынаҥ эмес, је эмоциональный да јанынаҥ арып-чучурап калат. Је Иеговага ла Иисуска иштенгенистеҥ, јаан сӱӱнчи аладыс. Эмезе кезикте эҥирде иштиҥ кийнинеҥ јуунныҥ туштажузына да барарга кӱчсинип јадыс. Је туштажуныҥ кийнинеҥ јанып келзеес, јаҥы ийде-кӱч кожулганын сезедис. Анайып ла јарлаар ишке туружарга ла Агару Бичикти таҥынаҥ ӱренерге албаданганыстаҥ алган кайралыс, берген ӧйистеҥ ле ийде-кӱчистеҥ канча киреге артык болот.\\n17. Биске нени оҥдоп турар керек ле нени кӧрӱп турар керек?\\n17 Биске бойыстаҥ ӧткӱре кӧпти сакыбас керек, нениҥ учун дезе бис ӱзени эдип болбозыс. Оныҥ учун ийде-кӱчис неге барып турганын кӧрӱп турар керек. Темдектезе, ийде-кӱчисти акча-јӧӧжӧ јуурына калас јылыйтардаҥ айабазыс. Иисустыҥ бай эр кижиле куучындашканын сананып ийектер. Бу эр кижи Јасакты бӱдӱрип турган јакшы кижи болгон болор, нениҥ учун дезе Марктыҥ Сӱӱнчилӱ јарында Иисус ого карузый берген деп бичилет. Ол: «Ӱргӱлји јӱрӱмди энчиленерге, нени эдейин?» — деп, Иисустаҥ сураарда, Иисус ого — «Барып, не барыҥды садала... Оноҥ келип... Мениле кожо бар» — деп айткан. Је бу јиит кижи Христостыҥ ӱренчиги болорго кӱӱнзеген де болзо, бойыныҥ акча-јӧӧжӧзин карамдай берген (Марк 10:17—22). Анайып ол Иисустыҥ берген јӱгин албай, акча-јӧӧжӧниҥ кулы болуп артып калган (Матф. 6:24). Мындый учуралда слер нени талдаар эдер?\\n18. Биске кезикте нени кӧрӱп турар керек, нениҥ учун?\\n18 Биске јӱрӱмисте баштапкы јерге нени тургузып турганысты кезикте кӧрӱп турар керек. Анайып ийде-кӱчисти калас јылыйтпай турганыска бӱдӱмјилӱ болорыс. Марк деп јиит карындаш мынайып куучындайт: «Канча јылдардыҥ туркунына мен бойымды чӱм јок јӱрӱм јӱредим деп бодогом. Пионер болуп иштегем, је јаантайын ла акчаны канайып кӧптӧдӧ иштеп, эмеш јакшы јадарын сананар болгом. Меге нениҥ учун сӱӱнчи јетпей турганын чек аайлабай туратам. Је оноҥ, кӧп саба ийде-кӱчимди бойымга берип, Иеговага јӱк арткан-калганын берип турганымды оҥдоп ийгем». Анайып, Марк бойыныҥ кӧрӱм-санаазын ла јӱрӱмин солып, Иеговага кӧптӧдӧ иштеп баштаган. «Је кезикте мен акча једер бе деп санааркай да берзем, Иегова ла Иисус меге јарлаар ишти баштапкы јерге тургузарга болужып јат» — деп, Марк айдат.\\n19. Јарлаар ишке нениҥ учун чын кӧрӱмдӱ болор керек?\\n19 Иисустыҥ комудын кийип, оноҥ ло ары токынал аларга, ӱч јӧпти бӱдӱрер керек. Баштапкы јӧп, јарлаар ишке чын кӧрӱмдӱ болугар. Бис Иегованыҥ ижин эдедис, оныҥ учун бу ишти оныҥ табы аайынча бӱдӱрер керек. Бис — ишчилер, а Иегова бистиҥ Бийис (Лука 17:10). Оныҥ учун Кудайдыҥ ижин бойыстыҥ кӧрӱмисле этсеес, јӱрӱмисти уурладып саларыс. Анайып бис, бойыныҥ ээзине багынбай, ӧскӧ јанындӧӧн барарга турган букага тӱҥей болорыс. Андый бука кандый да кӱчтӱ болзо, ийде-кӱчин капшай јылыйтып, шыркаланып та калардаҥ айабас. Је бис Иегованыҥ сӧзин угуп турзаас, эдип болбос немени эдип ийерис ле кандый ла кӱчтерди ӧдӱп чыгарыс. Ундыбагар: Кудай бойыныҥ табын бӱдӱрип салар, ого кем де буудак эдип болбос! (Рим. 8:31; 1 Иоанн 4:4).\\n20. Христостыҥ комудын кийип аларга, бисти не кӱӱнзедер учурлу?\\n20 Экинчи јӧп, чын кӱӱн-санаалу болуг��р. Бис сӱӱштӱ Иегова Адабысты мактаарга амадайдыс. Баштапкы чакта, Иисустаҥ јӱк ле нени-нени аларга болуп келген улус, капшай чӧкӧп, Христостыҥ комудын аларынаҥ мойноп ийген (Иоанн 6:25—27, 51, 60, 66; Флп. 3:18, 19). Је Кудайды ла улусты акту јӱрегинеҥ сӱӱп турган улус, јердеги де јӱрӱминде Иисустыҥ комудын кийип, сӱӱнчилӱ иштенген. Олор бу ижин теҥериге де барза, улалтарга белен болгон. Анайып бис те чын кӱӱн-санаалу болзоос, Христостыҥ комудын кийип, сӱӱнчилӱ иштенип јӱрерис.\\n21. Матфей 6:31—33-ле болзо, бис неге иженер аргалу?\\n21 Ӱчинчи јӧп, Иегованыҥ болужына иженигер. Бис Иеговага акту кӱӱнистеҥ иштеерин баштапкы јерге тургузарыс деп шӱӱп алганыс. Је Иисус биске истежӱлер болор деп озодоҥ айдып салган да болзо, бис, Иегова кандый ла ченелтелерди ӧдӧтӧн ийде-кӱчти берер деп, иженер аргалу. Канча ла кире турумкай болуп артсаас, ончо ло кире бӱдӱмјибис тыҥып јат. (Иак. 1:2—4). Анайда ок Иегова биске ӱзе керектӱ немени берер, Иисус бистиҥ кӱдӱчи болор, ака-эјелер бисти кӱчтердиҥ ӧйинде артыргыспас деп, иженер аргалу. (Матфей 6:31—33 кычырыгар; Иоанн 10:14; 1 Фес. 5:11.) Айдарда, турумкай артарга, бисте ончо неме бар!\\n22. Бис неге быйанду болодыс?\\n22 Иисус ӱй кижини јазып ийерде, ого ол ло тушта јеҥил боло берген, је узак ӧйгӧ токыналу јӱрерге, ого Христостыҥ ӱренчиги болор керек болгон. Сананып ийзеер де: бу ӱй кижи Христостыҥ комудын кийип алган болзо, эмди ол теҥериде јӱрет! Ол чыннаҥ ла Христостыҥ чындык ӱренчиги болуп калган болзо, оныҥ алган кайралы эткен тайылгаларынаҥ канча катапка артык. Бистиҥ ижемјибис кандый да болзо, јерде јадатан эмезе теҥериге баратан да болзо, Иисустыҥ «Меге келигер» деген кычырту эткенине јаан быйанду болодыс.\\nБис Иисуска канайып јууктаар аргалу?\\nИисустыҥ берген јакарузы нениҥ учун токынаду экелип јат?\\nХристостыҥ комудын кийип, оноҥ ло ары токыналу болорго биске не болужар?\\n13 КОЖОҤ Христос биске тем\\nИисус бисти бойына кычырып јат. Оныҥ кычырузын аларга, биске нени эдер керек? Каруузын бу јӧрмӧлдӧҥ билип аларыс. Анайда ок Христосло кожо иштенип турзаас, биске канайып токынал берилет деп билип аларыс.\\nЈурукта: Иисус улусты сӧстӧриле де, эткен керектериле де оморкоткон.\\nЈурукта: ака улусты база анайып ла оморкодып јат.\\nАлтай тилге бичиктер (1998—2021)","num_words":3464,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24845.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Ӱнбереечилерди кычырадыс...» - altaicholmon\\nГорно-Алтайсктыҥ депутаттар Соведине ӧдӧтӧн талдаштарда туружып јаткан кандидаттар каланыҥ депутаттарыныҥ 21 мандады учун тартыжар.\\nСыгын айдыҥ 10-чы кӱнинде республикабыста талдаштар ӧдӧр. Кайда, кандый талдаштар ӧдӧрин јартап берзин деп, Алтай Республиканыҥ талдаштар ӧткӱрер камызыныҥ председатели Дмитрий Степановко баштандыс.\\nД. Ю. Степанов: «Алтай Республиканыҥ јеринде 2017 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде ӧдӧтӧн талдаштарга регистрация эдер иш куран айдыҥ 4-чи кӱнинде тӱгенген. Бу талдаштарда туружарга 454 кандидат регистрация ӧткӧн. Олордоҥ 436 кандидат 119 депутаттыҥ мандаттары, 18 кандидат алты јурт јеезениҥ (Ийинниҥ, Оҥдойдыҥ, Манјӱректиҥ, Муны-Оозыныҥ, Курмач-Байголдыҥ ла Чопоштыҥ) башчыларыныҥ јамызы учун тартыжар. Эҥ ле кӧп кандидаттар Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Соведине ӧдӧтӧн талдаштарда туружар. Республикада талдаштардыҥ бастыра 18 кампаниязы ӧдӧр. ¯нбереечилер талдаштар ӧдӧр 78 участокко келип, јараган кандидаттары учун ӱндерин берер. Бу талдаштар ӧдӧтӧн јерлерде јадып турган ӱнбереечилердиҥ тоозы — 72 227. Jе олордыҥ канча кирези талдаштарга келери кийнинеҥ јарталатан туру.\\nГорно-Алтайсктыҥ депутаттар Соведине ӧдӧтӧн талдаштарда туружып јаткан кандидаттар каланыҥ депутаттарыныҥ 21 мандады учун тартыжар. Олордоҥ 10 мандат бир мандатту округтардыҥ јеҥӱчилдерине берилер. 11 мандат талдаштарда јеҥӱ алган политический партияларга берилер. Горно-Алтайсктыҥ јербойыныҥ талдаштар ӧткӱрер камызында бу талдаштарда туружар деп «Единая Россия», «КПРФ», «ЛДПР», «Справедливая Россия» ла «Родина» деп политический партиялар регистрация ӧткӧн болуп јат. «Партия дела», «Парнас» ла «Российская партия пенсионеров за социальную справедливость» деп адалган ӱч партия талдаштарга регистрацияны ӧдӱп болбогон. Jе олордыҥ чыгартулу улузы, кандидаттары, бир мандатту округтар аайынча талдаштарда туружар.\\n— Ӧрӧ адалган ӱч партия регистрацияны нениҥ учун ӧдӱп болбогон?\\n— Регистрацияны ӧдӧргӧ партияга оны јӧмӧп турган ас ла дезе 214, кӧп лӧ дезе 235 кижиниҥ подписьтерин јуур керек. Бу улус Горно-Алтайскта јадып турган болор учурлу. Бу ӱч партияныҥ кажызы ла 235 кижи кол салган чаазындарды табыштырган. Jасак аайынча олор шиҥделер учурлу. Андый иштер ӧткӱрилген ле некелтелерге келишпей турган кӧп тоолу јастыралар табылган. Олордыҥ тоозында подписьтер јууган кижи паспортыныҥ кӧргӱзӱлерин јастыра бичигени, улустыҥ јадып турган јерлери, улустыҥ ады-јолдоры јастыра бичилгени ле оноҥ до ӧскӧзи. Jасак аайынча Талдаштар ӧткӱрер камыс миграционный службага партияны јӧмӧӧргӧ кол салган улус аайынча суру эдет — ады-јолы, качан, кайда чыккан, јадып турган јери, паспортын качан алган деп. Анайда ок Талдаштар ӧткӱрер камыста эксперт-криминалисттердеҥ ле камыстыҥ турчыларынаҥ ишмекчи группа тӧзӧлип јат. Бу эксперт-криминалисттер улустыҥ подписьтерин шиҥдейт. Анайып, ӧткӱрген шиҥжӱ иштердиҥ кийнинде ӧрӧ тоололгон јастыралар чыккан. Эксперт-криминалисттер подписьтер јууган улустыҥ кезиги ӧскӧ улус учун бойлоры ла кол салган деп илезине чыгаргандар.\\n— Jарт. Горно-Алтайсктагы талдаштарда бастыра канча кандидат болор?\\n— Горно-Алтайскта бир мандатту округтар аайынча талдаштарда туружарга 77 кандидат регистрация ӧткӧн. Олордоҥ 8 кижи кандый да партиядаҥ эмес, таҥынаҥ туружып јат. «Единая Россия», «КПРФ», «ЛДПР», «Партия дела» ла «Родина» политический партиялардаҥ 10 кандидаттаҥ, «Справедливая Россия», «Российская партия пенсионеров за социальную справедливость» политический партиялардаҥ 7 кандидаттаҥ, «Парнас» партиядаҥ 3 кандидат ла «Яблоко» партиядаҥ 2 кандидат туружат.\\nКӧксуу-Оозы аймактыҥ депутаттар Соведине ӧдӧтӧн талдаштарда туружарга регистрация ӧткӧн 74 кандидат 19 мандат учун тартыжар. Талдалган депутаттардыҥ тоозынаҥ аймактыҥ башчызы талдалар. Бу 74 кандидаттаҥ 42-зи кандый да партиядаҥ эмес, таҥынаҥ барып јат. «Единая Россия» 18, «КПРФ» 6, «ЛДПР» 3 ле «Родина» 5 кандидаттаҥ чыгарган.\\nИйинниҥ ле Оҥдойдыҥ јурт јеезелериниҥ башчылары талдалар. Ийинде талдаштар беш участокто ӧдӧр: Ийин, Инеген, Кичӱ Jаламан, Jодро ло Кичӱ Ийин.\\nАртыбашта 11 депутатты Артыбаш, Иогач ла Jайлу јурттардыҥ ӱнбереечилери талдаар. Андагы ӱнбереечилердиҥ тоозы — 1857. Манјӱректе 1442 ӱнбереечи.\\nКурмач-Байголдо јурт јеезениҥ башчызы ла јети депутат талдалар. Анда эҥ ле ас ӱнбереечи јадат – 181 кижи.\\nМайманыҥ јурт јеезезинде 2-чи ле 9-чы округтар аайынча эки депутаттыҥ ӱзеери талдаштары ӧдӧр.\\nГорно-Алтайсктыҥ территориальный талдаштар ӧткӱрер камызыныҥ јӧбиле, «Партия дела» деп текшироссиялык политический партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ депутаттарга чыгарган кандидаттарыныҥ муниципал тооломы регистрация эдилбеген. Бу партияныҥ тергеелик бӧлӱгин Алтай Республикада јарлу кижи В. И. Петров башкарат. Чын, «Партия деланыҥ» ла бир канча ӧскӧ партияныҥ кандидаттарыныҥ муниципал тооломыларыныҥ регистрациязы ӧткӱрилбегени, талдаштардыҥ байа бир конкурентноспособнозыныҥ кеми јабызар. Jе талдаштар ӧткӱреер камыста ого «јарап турган» эмезе «јарабай турган» партиялар јок ло болор учуры јок. Талдаштар ӧткӱрер камыстар, партиялар ла кандидаттар ла чылап, јасактыҥ некелтелерин кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱрер учурлу.\\nJебрен гректер «јасак кату, је ол јасак» деп тегиндӱ айтпаган ине. Jасактыҥ алдында бастыразы теҥ. Бис методический болуш јетиреринеҥ кемге де мойнбогоныс. Бистиҥ эжиктер јаантайын бастыразына ачык. Бис политический партиялардыҥ чыгартулу улузыла туштажулар ӧткӱргенис ле регистрацияга керектӱ документтерди канайда чын толтырарын, агитацияны канайда ӧткӱрерин јартаганыс. Куран айдыҥ 12-чи кӱнинеҥ ала элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда талдаштар алдындагы агитацияны ӧткӱрерге јараар.\\n— Регистрацияны ӧдӱп болбогон партиялар методический јартамалдар ӧйинде бу јартамалдарды коомой уккан ба?\\n— Олор подписьтерди јуур ишти тӧзӧӧр тушта ајарыҥкай ла каруулу болбогон.\\nЭмди Горно-Алтайсктыҥ депутаттар Соведине ӧдӧтӧн талдаштарда туружып јаткан партиялар ортодо жеребьевка ӧдӧр, кандый номерле барар деп.\\nБир мандатту округтарда кандидаттар ортодо жеребьевка ӧткӱрилбей јат. Анда олор алфавитный ээжиле турар. Талдаштарда туружатан партиялардыҥ бастыразы теҥ айалгада. Не дезе, талдаштарда беш партия туружар ла олордыҥ аттары бюллетеньниҥ баштапкы ла бӱгине бадып калар. Кезик тергеелерде ӧдӱп турган талдаштарда кӧп партиялар туружат ла жеребьевка аайынча олордыҥ кажызы да бюллетеньниҥ баштапкы бӱгине, кажызы да экинчи бӱкте тургузылат.\\nТалдаштарда туружатан партиялар да, кандидаттар да, талдаачы јасакберимди буспазын деп ајаруда тударыс. Агитационный материалдар јасактыҥ некелтелерине келишсин деп.\\nТалдаштар ӧткӱрер тӧс камыс (ЦИК) талдаштар ӧткӱрер участковый камыстарда ӱнбериштиҥ турулталарын кӧрӧр тужында аҥылу технологиялар (технологии машиночитаемых кодов, QR-код) тузаланары керегинде јакаан јӧптӧгӧн. Талдаштар ӧткӱрер участковый камыстарда протоколдор бу технологияла белетелер. Мындый технологиялар баштапкы катап тузаланып јат.\\nТалдаштарда туружып јаткан партияларды ла кандидаттарды талдаачы кампаниязын јасакты буспай ӧткӱрзин деп кычыру эдедис.\\nӰнбереечилерди дезе сыгын айдыҥ 10-чы кӱнинде талдаштар ӧдӧр участокторго кычырадыс.\\nДмитрий Юрьевич СТЕПАНОВ 1966 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 9-чы кӱнинде Горно-Алтайскта чыккан. 1-кы таҥмалу школды ӱренип божоткон. Ол ӧйдӧ бу школ Х. Чойбалсанныҥ адыла адалатан. 1983 јылда Барнаулда Алтайский государственный университеттиҥ юридический факультедине ӱредӱге кирген ле 1988 јылда оны једимдӱ божоткон. Ол тушта, СССР ӧйинде, ӱредӱ алган улусты иштеерге аткаратан, орустап айткажын, распределение болотон. Дмитрий Юрьевич јакшы ӱредӱзи учун кайдӧӧн иштеп баратанын бойы талдаган ла тӧрӧл Горно-Алтайскка келген. Ол Горно-Алтайский автономный областьтыҥ прокуратуразында стажер болуп иштеп баштаган. Кийнинеҥ Горно-Алтайск каланыҥ прокуратуразында старший шылучы, 1991 јылда Горно-Алтайский автономный областьтыҥ прокуратуразыныҥ старший шылучызы, Горно-Алтайский ССР-дыҥ прокуратуразыныҥ старший шылучызы, Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ старший шылучызы, аҥылу учурлу керектер аайынча шылучы, Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ шылу ӧткӱрер бӧлӱгиниҥ јааны, Майма аймактыҥ прокуроры, Горно-Алтайск каланыҥ прокуроры, 2012 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала 2016 јылдыҥ јаҥар айына јетире РФ-тыҥ юстициязыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааны болуп иштеген. 2016 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 8-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ талдаштар ӧткӱрер камызыныҥ турчыларыла бу камыстыҥ председателине кӧстӧлгӧн.","num_words":1839,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.046,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22254.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кажы ла ӱренчик јайалталу - altaicholmon\\nКажы ла ӱренчик јайалталу\\nБалдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ республикан тӧс јеринде ӧткӧн неделеде «Јылдыҥ ӱренчиги-2019» деп республикан конкурс ӧтти. Мында текши тоозыла 32 ӱренчик ортодо ӧткӧн маргаандарда эҥ артыктарыныҥ ады-јолы адалды.\\n«Јылдыҥ ӱренчиги-2019» деп республикан конкурста аймактарда ӧткӧн конкурстардыҥ јеҥӱчилдери турушкан. Маргаанда турушкан балдар јажы аайынча ӱч бӧлӱкке бӧлинген: оогош (4-5 класстар), орто (6-8 класстар), јаан (9-10 класстар).\\nКонкурс-маргаанга туружарга келген балдарды Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Елена Дадочкина, конкурстыҥ камызыныҥ председатели Елена Кудрявцева уткыган.\\nЭки кӱнниҥ туркунына ӧткӧн маргаандарда ӱренчиктер бойлорыныҥ билерин, узын, тапкырын башка-башка бӱдӱмдерде кӧргӱскен. Конкурс-маргаан «Мениҥ јӱрӱмимниҥ бир кӱни» деп презентация-таныштырудаҥ башталган. Айылдыҥ ижи «Лэпбук «Профессиялар керегинде јилбилӱ» деп тема аайынча болгон. «Тӧрӧлим мениҥ элбек», «Ачык эрмек-куучын», «Портфолио», мастер-класс деп конкурстыҥ бӧлӱктери ӱренчиктердиҥ јайаандыгын бастыра јанынаҥ баалап кӧрӧрине јарамыкту болды.\\nТуружаачылар ортодо тартыжу кызу болгон деп айдарга јараар. Ӱренчиктер бу маргаандарга сӱрекей јазап белетенген. Олор јӱзӱн-јӱӱр эп-аргаларла, јепселдерле тузаланып билерин бийик кеминде кӧргӱстилер. Оныҥ да учун жюриниҥ турчыларына ӱренчиктердиҥ эҥ артыгын талдап алары кӱчке келишкен болор.\\nМаргаандардыҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Елена Дадочкина конкурстыҥ тӱгенгениле уткып, олорго јылу баштанган: «Бӱгӱн слер ончогор сӱрекей сӱӱнчилӱ кӱӱн-санаалу, кече ле бу конкурска санааркаганар чек болбогондый. Бу конкурста јеҥдирткен улус јок. Слер мында кӧп балдарла таныжып, нӧкӧрлӧр табып алганар. Мынызы сӱрекей учурлу». Ол јаан быйанын ӱренчиктердиҥ эне-адаларына, ӱредӱчилерине, класстыҥ башкараачыларына, школдордыҥ директорлорына, жюриниҥ турчыларына айткан.\\n«Јылдыҥ ӱренчиги-2019» конкурс-маргаанныҥ уч-турулталарында бӧлӱктер сайын эҥ артык иштер аҥылу дипломдорло темдектелген. Эҥ јакшы бойын кӧргӱскен туружаачылар конкурстыҥ башка-башка номинацияларында кайралдаткан.\\nМастер-класс деп бӧлӱкте Купава Волкова (Иогачтыҥ школы), Алина Кучуганова (Майманыҥ 3-чи школы), Камила Туйденова (Экинурдыҥ школы) лауреаттыҥ дипломдорыла кайралдаткан.\\n«Портфолио» деп номинацияда эҥ артык иштериле Виктория Баженова (РКЛ), Арина Кушерова (РКЛ), Амира Матаева (Л. И. Тюкованыҥ адыла адалган Кош-Агаштыҥ школы) темдектелген.\\n«Тӧрӧлим мениҥ элбек» деп бӧлӱкте Данил Новоселов (Каракокшоныҥ школы), Елизавета Ничкова (Верх-Уймонныҥ школы) ла Валентина Шпиляева (Кӧксуу-Оозыныҥ школы) эҥ артыктары болуп лауреаттыҥ дипломдорын алдылар.\\n«Ачык эрмек-куучында» билгирлерин эҥ јакшы кӧргӱскени учун Сӱмер Унутовко (Шабалинниҥ школы), Милена Тонжераковага (РГ), Аруна Шикаковага (РГ) дипломдор табыштырылган.\\nАйылдыҥ ижи «Лэпбук. Профессиялар керегинде јилбилӱ» деп бӧлӱкте эҥ артыктары Арсений Манышев (3-чи гимназия), Владимир Зорин (Акјолдыҥ школы), Василий Уткин (Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернат) болгондор.\\n«Мениҥ јӱрӱмимниҥ бир кӱни» деп презентация кӧрӱниҥ лауреаттары болуп Рустам Челчушев (Улаганныҥ баштамы школы), Сергей Алтайчинов (Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернат), Алина Пугачева (3-чи гимназия) чыкты.\\nЭҥ учында јеҥӱчилдер ле призерлор јарлалды. Олордыҥ ады-јолы тӧмӧн берилет.\\nОогош ӱренчиктердиҥ бӧлӱгинде:\\n1-кы јерде – Сӱмер Унутов (4-чи класс, Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган Шабалинниҥ школы);\\n2-чи јерде – Арсений Манышев (4-чи класс, Горно-Алтайсктыҥ 3-чи гимназиязы);\\n3-чи јерде – Амира Матаева (4-чи класс, Л. И. Тюкованыҥ адыла адалган Кош-Агаштыҥ школы).\\nОрто јашту ӱренчиктердиҥ бӧлӱгинде:\\n1-кы јерде – Федор Зяблицкий (Горно-Алтайсктыҥ 12-чи школы);\\n2-чи јерде – Данил Новоселов (7-чи класс, С. В. Тартыковтыҥ адыла адалган Каракокшоныҥ школы);\\n3-чи јерде – Данил Исмаилов (8-чи класс, Ч. К. Кыдрашевтиҥ адыла адалган Кан-Оозыныҥ школы).\\nЈаан ӱренчиктердиҥ бӧлӱгинде:\\n1-кы јерде – Илья Наговицын (10-чы класс, Ыныргыныҥ школы);\\n2-чи јерде – Алина Пугачева (10-чы класс, Горно-Алтайсктыҥ 3-чи гимназиязы);\\n3-чи јерде – Алина Кучуганова (В. Ф. Хохолковтыҥ адыла адалган Майманыҥ 3-чи школы).\\n«Јылдыҥ ӱренчиги-2019» конкурс-маргаанныҥ јеҥӱчилдери 1-кы степеньдӱ дипломло, јымжак ойынчык сыйларла, ого ӱзеери кажы ла бӧлӱктиҥ јеҥӱчили аҥылу сыйларла кайралдаткан. Онойып, эҥ оогош јеҥӱчил Сӱмер Унутов Москва калада ӧдӧтӧн Президенттиҥ ёлказына баратан јол-јорыкка путёвкала сыйлаткан. Орто јашту јылдыҥ ӱренчигине Федор Зяблицкийге Алтай Республиканыҥ башкараачызыныҥ ёлказына барар ла П. Л. Казанцевтиҥ стипендиязын алар арга берилди. Јеҥӱчил болуп чыккан Илья Наговицын бистиҥ республиканыҥ адынаҥ Ульяновск калада болотон текшироссиялык конкурста туружар. Ол онойдо ок Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ премиязына јӧптӧлӧр аргалу.\\nКонкурс-маргаанныҥ јеҥӱчилдери болуп ончо уулчактар чыкканы сӱрекей оморкодулу. Олор кайралдар табыштырылган кийнинде бойыныҥ адынаҥ кӱӱн-санааларын ачык айдып, ӱредӱчилерине, жюриниҥ турчыларына, эне-адаларына јаан быйанын јетирдилер. Онойдо ок олор ӱредӱчилерин келип јаткан Ӱй улустыҥ байрамыла уткыды.\\nБыјыл болотон текшироссиялык конкурста бистиҥ јеҥӱчилис, јылдыҥ ӱренчиги Ильяга ачык јолдор, јаан једимдерге јетсин, республикабыстыҥ адын бийик кӧдӱрип апарзын деп кӱӱнзеп јадыбыс.","num_words":1239,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17690.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Баштапкы катап јарлады - altaicholmon\\nЭҥ ле бийик ишјалды РФ-тыҥ акча-манат аайынча министри алат, оныҥ ай сайын алып турган ишјалы 1 млн. 700 муҥ салковой. Экинчи јерде экономикалык ӧзӱмниҥ министри—1 млн 300 муҥ салковой.\\nОноҥ ары мындый:\\nэнергетиканыҥ министри —1 млн 200 муҥ салковой;\\nМЧС-тыҥ министри—954 м��ҥ салковой;\\nпромышленность ло садуныҥ министри—921 муҥ салковой;\\nсвяьтыҥ министри—472 муҥ салковой;\\nкультураныҥ министри—467 муҥ салковой;\\nкӱнчыгыш таланы ӧскӱрери аайынча министр—463 муҥ салковой;\\nКавказ аайынча министр—453 муҥ салковой;\\nјурт ээлемниҥ министри—451 муҥ салковой;\\nстроительствоныҥ министри—443 муҥ салковой.\\nБу акчага министрлердиҥ премиальный акчалары ла командировочный акчалары кирбей јат.","num_words":187,"character_repetition_ratio":0.183,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":19816.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Август 2020 - Страница 3 из 12 - altaicholmon\\nJыргалыс аайлу-башту ӧтсин\\nОзодо кыс баланы уурдап качыратан. Атту бир канча кижи барала, кысты уурдап, качып маҥтадатан. Кӧргӧн улус сӱрӱжип барар, кӧрбӧгӧни канайтсын. Онойып кысты бойынаҥ јаан да кижиге качырар, эмезе ӱйи божогон, балдарлу да кижиге апарар. Ӧскӧ дӧ јерге качырып апаратанын јаандар айдыжатан. «Бала барган јерде, таш таштаган јерде јадар» деп озогы улустыҥ айдыжыла, кыс бала барган\\nОрустар Ол ӧйдӧ Орус каандык бастыра Сибирьди jуулап алала, Тымык теҥиске jедип келген. Орустардыҥ казактарыныҥ черӱлери jуулаган jерлерде шибеелер тудулып таркаган. Бай-кӧлгӧ jеделе, ондогы монгол-дорды бойына бактырып, орустар олорды бурят деп адап салган. Удура тартышкан монголдор Калка jерине сӱрдирткен. 1689 jылда Кыдат ла Орус ороондор орто-до Нерчинскте баштапкы jӧптӧжӱ тургузылган. Ол jӧптӧжӱле болзо, манjылар орустарга\\nКычырып, угуп билери база ӱредӱ\\nАк-јарыкка јаҥы ла кепке базылып чыккан бичикти колына чебер алып, јаш баладый сӱӱнип, тӱрген ле кычырарга меҥдеп, энчикпей турган јиит те, јаш та улусты тууразынаҥ кӧрӱп, олор учун ӧзӧгиҥе кандый да јакшынак, јылу кӱӱн-тап, сезим табарар. Кычыратаны бӱгӱнги кӱнде база модада деген шӱӱлте бар ине. Кезик кычыраачылар сӱӱген авторлорыныҥ чыккан кажы ла бичигин сурулап, Интернет\\nАлександр Матыков Најылыктыҥ ордениле кайралдатты\\nРоссия Федерацияныҥ президентиниҥ 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде јараткан «РФ-тыҥ государственный кайралдарыла кайралдаары керегинде» деген јарлыгыла Кан-Оозы аймактыҥ јондык биригӱлериниҥ совединиҥ председатели Александр Матыков Најылыктыҥ ордениле кайралдатты. Россия Федерацияныҥ президентиниҥ 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде јараткан «РФ-тыҥ государственный кайралдарыла кайралдаары керегинде» деген јарлыгыла Кан-Оозы аймактыҥ јондык биригӱлериниҥ совединиҥ председатели Александр Матыков\\nӦскӱрер эмес, ӧчӱрерге тургандарын сескилейт не…\\nАвторлорды корулап… Ӧй лӧ јӱрӱм алтай тилдиҥ алдына кажы ла катап курч сурактар тургузып јат. Бӱгӱн, бу сӱрекей тӱрген кубулып јаткан телекейде, Интернеттиҥ ле јетирӱлик технологиялардыҥ ӧйинде, ас тоолу калыктыҥ тӧрӧл тилиниҥ ӱредӱчизи болоры кӱч, онызы чын. Оныҥ учун алтай тилдиҥ ӱредӱчизи јаантайын бедирениште, јаҥыртулардыҥ јолында. Ол элбек ле тереҥ билгирлӱ, кӧкси ойлу, кӧзи чокту,\\nJакшы адаручыда jаман jыл jок\\nАлтай Республикада Адаручылардыҥ кÿни jылдыҥ ла куран айдыҥ он тöртинчи кÿнинде öткÿрилери керегинде Jасак бу jуукта чыкты. Jурт ээлемниҥ бу ууламjызына аjару эдилип, jöмöлтö-болуш jетирер иш öткÿрилип башталганы оныҥ öзÿмине jарамыкту айалга тӧзööр эмей. Алтай jеристиҥ мöди jаан суруда – оныҥ кижиниҥ су-кадыгына тузазы, бийик чыҥдыйы, аҥылу амтамы керегинде ончозы билер. Кажы ла адаручыныҥ мöдиниҥ\\nРоссияда коронавирустаҥ вакцина табылган\\nРоссияда ла телекейде коронавирустаҥ «Спутник V» деп баштапкы вакцинаны Гамалеяныҥ адыла адалган тӧс јерде тапкандар, ол окылу регистрация ӧткӧн лӧ кӧптӧдӧ чыгарыларына белен. Ол керегинде президент Владимир Путин јарлаган ла Россияныҥ вакциназы турулталу деп чокымдаган. Јылына 1,5 млн вакцина чыгарар арга бар, бир дозазыныҥ баазы 500 салковой кирези болор. COVID-19 ооруныҥ Россиядагы баштапкы вакциназыныҥ регистрациязы\\nДосконыҥ јанында турган ӱредӱчи артык\\nАлтай Республиканыҥ эл университединиҥ ректоры Валерий БАБИНЛЕ ӧткӧн эрмек-куучын јаҥы 2020-2021 ӱредӱлӱ јылда ӱренерге кӱӱнзеген јииттерди ӱредӱге алары јанынаҥ приемный комиссияда ӧткӧн иштиҥ аҥылузына, оныҥ турултазына ла ӱредӱниҥ ӧдӧтӧн айалгазына ла оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу сурактарга учурлалды. —Валерий Геннадьевич, быјылгы јылда эл университеттиҥ приемный комиссиязы мынаҥ озо качан да болбогон аҥылу айалгада иштеген, Слер\\n«Слер – орооныстыҥ келер ӧйи!»\\nКуран айдыҥ 19-чы кӱнинде республикан башкару-ныҥ туразында тергеениҥ школдорыныҥ быјыл ЕГЭ-ни эҥ бийик баллга табыштырган ӱренчиктерин уткыган-дар. Быјыл бирлик государственный экзаменде јети выпускник јакылталарды 100 баллга табыштырган. Мындый керек-јарак ӱредӱниҥ тергеелик система-зыныҥ једимдери керегинде эл-јон билзин деген амадула бежинчи јылга улай ӧдӧт. Анда выпускниктердеҥ ӧскӧ олордыҥ адаэнелери, анайда ок ӱредӱчилери турушкан. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег\\nТалдаачы 57 участок иштеер\\nОныҥ темдектегениле, 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 13-чи кӱнинде Алтай Республикада јербойында кемдӱ 24 талдаачы кампания ӧдӧр. Ол тушта муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ чыгартулу органдарыныҥ депутаттары тудулар. Бастыра 109 мандатка 272 кандидат регистрация ӧткӧн. Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ пред-седатели Дмитрий Степановтыҥ јетиргениле, талдаштарды ӧткӱреринде 57 талдаачы участок туружар. Ӱнбериште кайда да 40 муҥ кире ӱнбереечи туружар аргалу, онызы","num_words":1066,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.07,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24670.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Сӱрее-чӧптиҥ сурагы: тергеелердиҥ аҥылузын ајаруга алар керек... - altaicholmon\\nСӱрее-чӧптиҥ сурагы: тергеелердиҥ аҥылузын ајаруга алар керек…\\nАР-дыҥ Эл Курултайыныҥ экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Владислав Рябченконыҥ башкарганыла, ишмекчи группаныҥ јууны ӧткӧн. Бу группаныҥ турчылары Алтай Республиканыҥ коммунал кату таштанчыларла иштеер тергеелик операторлордыҥ ижин кӧргӧндӧр.\\nАлтай Республиканыҥ тергеелик ӧзӱминиҥ министриниҥ ордынчызы Артем Черников тергеелик операторлордыҥ 2019 јылдагы ижи керегинде куучындап, физический ле юридический потребительдерле коммунал кату таштанчылар јанынаҥ тергееде мындый операторлор иштейт деген: «Коммунальщик» ООО – 85%. «Экобезопасность» ООО – 74,5%, «Континент» ООО – 40%. Тӧлӧмирлердиҥ јуулганы мындый: «Коммунальщик» ООО – 74,5%. «Экобезопасность» ООО – 15%, «Континент» ООО – 61%. Тӧлӱлердиҥ кеми: «Коммунальщик» ООО – 9534,0 муҥ салковой; «Экобезопасность» ООО – 3362,0 муҥ салковой; «Континент» ООО – 11206 муҥ салковой.\\nАлтай Республиканыҥ тергеелик операторлорыныҥ ижиниҥ ээжилери АР-дыҥ башкарузыныҥ 2020 јылдыҥ кочкор айыныҥ 10-чы кӱниндеги «Алтай Республиканыҥ јеринде коммунал кату таштанчыларла иштеер тергеелик операторлордыҥ ижин ӧткӱрериниҥ ээжилерин јарадары керегинде» деп јӧбиле јарадылган.\\nТергеелик ӧзӱмниҥ министерствозыныҥ чыгартулу кижизиниҥ айтканыла, пластиктер јуур аҥылу контейнерлер тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта Билениҥ паркында, Јеҥӱниҥ паркында, онойдо ок кӧп квартираларлу бир канча туралардыҥ јанында тургузылган. «Коммунал кату таштанчыларды јуур комплекс система» деп тергеелик ӱлекерле сӱрее-чӧп јуур тогус комплекс Турачак, Шабалин, Оҥдой, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш, Улаган, Чой, Чамал аймактарда тургузыларын ол айткан.\\nПрофильный комитеттиҥ председатели Владислав Рябченко тергеелик операторлордыҥ јурттардагы ижиниҥ курч сурагына ајару эткен. Оныҥ айтканыла, кӧп эл-јон коммунал таштанчыларды коомой јуунадып турулар, кезик јурттарда чыгара тартылбай да турганына комудайт. Эмди кар алдында сӱрее-чӧп кӧскӧ кӧп илинбейт, је кар кайылза, ончозы чыгып келер… Ондый да болзо, 2019 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала тӧлӧмирлердиҥ чоды улуска улайын келет. Улус чыгара тартпаган таштанчылар учун ай сайын нениҥ учун тӧлӧйтӧнин оҥдобой турулар.\\nКонтейнерлерди айландыра јерлерди арчыганы учун муниципалитеттер акча албай јат. Айдарда, јасакла бу ээжини јӧптӧп, муниципалитеттерге акча чыгарып, айалганы тӱзедер керек.\\nРоспотребшиҥжӱниҥ тергеелик башкартузыныҥ башкараачызы Леонид Щучинов Майма аймактагы полигонныҥ сурагын кӧдӱрген. Маймадагы сӱрее-чӧп ылгаар полигонныҥ чыгартулу кижизи сӱрее кӱйдӱрер аҥылу печке Брянсктагы заводтоҥ алылганын јетирген. Ондо ло печке керектӱ экспертизаны ӧткӧн. Је оны иштедерине јарадулу документтер јанынаҥ ӱзеери некелтелер бар. Оныла колбой оны иштедери јарт јок ӧйгӧ артырылган.\\nДепутат Радмила Пекпеева јайгыда контейнерлерде туристтердиҥ ажынган сӱрее-чӧби учун кем тӧлӧ��р деген суракты кӧдӱрген.\\nКоммунал кату таштанчылар учун јербойыныҥ улузы тӧлӧп јат, туристтердиҥ артырган сӱрее-чӧбин операторлор бойлоры тартып јат, онызы ӱзеери чыгым болуп јат деген каруу болгон. Ондый ок курч сурак турист базаларды айландыра турат. Турист базалар, юридический лицолор болуп, тергеелик операторлорло коммунал кату таштанчыларды тартары јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузат. Туристтердиҥ кӧп келип турган «Јажыл туралар» деген амыраар јерлердиҥ ээлери – физический лицолор — дезе, ондый јӧптӧжӱлер тургуспай јат. Онойдордо, бу сурак ачык артат.\\nАР-дыҥ Улаган аймактаҥ депутады Асет Заргумаров Акташтыҥ эл-јоныныҥ сурагына ајару эткен. Оныҥ айтканыла, кургак сӱрее-чӧпти аҥылу эмес техникала тартадылар, онойдо ок ӧйинде база апарбайдылар. Улустыҥ тӧлӧӧр кӱӱни јанып туру, оноҥ озо полигон белетеп алар керек ине. Бу суракка берилген каруула, јербойында полигондордыҥ документтерин јазаар сурак турат, тургуза ӧйдӧ јӱк Чамал аймакта полигонныҥ документтери јазалып браады.\\nДепутат Айдар Тазрашев бӱгӱнги кӱнде кату таштанчылардыҥ эҥ бийик баазы Улаган аймактазын айдып, эл-јон ыраак јерде јатканы учун бурулу эмес деген. Сӱрее-чӧпти «Континент» ООО аймактыҥ тӧс јуртынаҥ апарат, је тӧс јурттаҥ ары, ол тоодо ыраак Јазулу ла Балыкча јурттарда база улус јуртайт.\\nШӱӱжӱниҥ ӧйинде Оҥдой аймакта сӱрее-чӧптиҥ кӱйген шылтагы, контейнерлер јетпей турганы керегинде куучын база болгон. Онойдо ок тергеелик операторлордыҥ чыгартулу улузы депутаттарга РФ-тыҥ Государственный Думазына сӱрее-чӧптиҥ реформазы керегинде јасакка кубулталар эдер баштаҥкайла чыксын деп баштандылар. Бу јасак текши ороонго эмес, чокымдаза, јурт ла кырлу јерлерге тургузылган эмес.\\nБу суракты шӱӱжеринде парламентарийлер Сергей Ложкин, Виктор Ромашкин, Артур Кохоев, Самат Кагарманов, Сергей Кухтуеков турушкан. Сергей Тимошенский Горно-Алтайскта сӱрее-чӧпти ылгап јуур баштаҥкайды јӧмӧгӧн.\\nИшмекчи группаныҥ јууныныҥ турултазында тӱп-шӱӱлтелер јарадылган.","num_words":1099,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.05,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17286.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Суула јӱзери аайынча спорттыҥ ӧҥзӱре сурактары - altaicholmon\\nСуула јӱзери аайынча спорттыҥ ӧҥзӱре сурактары\\nСуула јӱзери јанынаҥ туристтердиҥ юбилейлик следына учурлалган тегерик стол Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ тӱӱкизиниҥ музейинде кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде ӧткӧн. Мында суудагы слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча тергеелик федерацияныҥ чыгартулу улузы јылдыҥ сайын Себиниҥ суузында ӧткӱрилип турган јаҥжыккан слёттыҥ 50 јылдыгын темдектеери ле суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧзӱми јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӱрген.\\nТегерик столдыҥ ижинде Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министр�� Евгений Ларин, Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов, акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимов, республиканыҥ депутады Герман Чепкин, Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ ректоры Валерий Бабин, суудагы слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча федерацияныҥ президенти Николай Дегтярев, тазыктыраачылар ла оноҥ до ӧскӧ улус турушкан. Мында ӧткӧн эрмек-куучын јаҥыс ла юбилейлик керек-јарактар керегинде эмес, је онойдо ок Алтай Республиканыҥ келер ӧйинде спорттыҥ бу бӱдӱмдерин оноҥ ары ӧскӱретен јолы ла эп-аргалары шӱӱжилген.\\nВалерий Бабин тегерик столдыҥ туружаачыларын уткып тура, бу тегерик стол нениҥ учун ӧткӱрилип јатканын јартаган. «Суула јӱзери аайынча спорт бистиҥ республикада јаан ӧзӱм алынып јат. Туризмле колбой, спорттыҥ бу бӱдӱмин мынаҥ ары ӧскӱрери јаан учурлу. Анайда ок ол Алтай Республиканыҥ бренди болуп јат. Је ондый да болзо, ол аайынча курч сурактар база ас эмес. Тегерик столдо спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ тӧзӧлгӧнин ле тӱӱкизин эзедип, оны оноҥ ары ӧскӱрерин шӱӱп кӧрӧр керек… Бисте Олимпийский ойындарда да турушкадый спортчылар бар. Оныҥ учун бу сурактарды башкараачы органдар ајаруга алар учурлу» — деп, ректор айтты. Ол Алтай Республикада суула јӱзери аайынча спорт канайда тӧзӧлгӧни керегинде айдып, оныҥ тӧзӧлгӧзинде турган ла бу јуукта јада калган Владимир Неустроевтиҥ эземин кыска ӧйгӧ эзетти.\\nАлександр Минаев суула јӱзери аайынча спорттыҥ тӧзӧлгӧн айалгалары, оныҥ тӧзӧӧчилери болгон улус, олордыҥ јолын улалткан ӱйе ле спорттыҥ бу бӱдӱмине керектӱ јепселдер керегинде куучындаган. Рафтинг ле гребной слалом Алтай Республиканыҥ спортыныҥ тӧс бӱдӱмдериниҥ тоозына кийдирилген деп, ол айтты.\\n«Себиниҥ суузындагы маргаандардыҥ анонсы» деп фильм тегерик столдыҥ туружаачыларына база кӧргӱзилген. Ондо нерелӱ тазыктыраачылардыҥ, јарлу спортчылардыҥ, јиит ӱйениҥ ле бу спортко јолын јаҥы баштап јаткан балдардыҥ куучындары салынган. Јуулган улус фильмди сӱрекей јилбиркеп кӧргӧн.\\nСебиниҥ суузында ӧткӧн баштапкы маргаандардыҥ туружаачызы Николай Малков ол ӧйдӧги маргаандарды эске алып куучындаган. Куучыныныҥ учында ол Алтайдыҥ суулары керегинде бойы чӱмдеген ӱлгерин кычырды.\\nНиколай Дегтярев Алтай Республиканыҥ сууларында ӧткӱрилип турган маргаандар керегинде куучындаган. Ол суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧҥзӱре сурактарын кӧдӱрип, келер ӧйдӧ олордыҥ ӧзӱми керегинде бир канча солун шӱӱлтелер айткан. Бӱгӱнги кӱнде спорттыҥ бу бӱдӱмдериле тазыктырынарга ла маргаандарда туружарга, бистиҥ республикага кӧп тергеелердиҥ спортчылары келип јат. Олор јаҥыс ла Себиниҥ суузында маргаандарга эмес, је анайда ок Чуйдыҥ суузында ӧткӱрилип турган ла јаҥжыга берген маргаандарга, Ак-Талай маргаанга келип јат. Келер ӧйдӧ республиканыҥ сууларында телекейлик маргаандар ӧткӱрилери шӱӱжилип јат деп, Николай Алексеевич куучындаган. Айдарда, спорттыҥ суула јӱзериле колбулу бӱдӱмдерин ӧскӱрерине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри јанынаҥ аҥылу иштер ӧткӱрер керек. Федерацияныҥ президенти «Жемчужина Алтая» деп турбазаны јазап, оныҥ ордына текшироссиялык комплексный тӧс јер тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтезин угусты. Ол комплекс «Артек», «Орленок» деп тӧзӧмӧлдӧр чылап, јыл туркунына иштеер учурлу. Мында јаҥыс та балдар амыраар эмес, је онойдо ок спортчылардыҥ маргаандарга белетенетен каналду ла керектӱ јепселдерлӱ аҥылу бӧлӱги болор эди.\\nОл ок ӧйдӧ, Николай Алексеевичтиҥ айтканыла, Алтай Республикада спорттыҥ суула јӱзери јанынаҥ бӱдӱмдерин ӧскӱрери аайынча кандый да иш-аргалар тӧзӧлбӧй јат. Бу сурак канча јылдардыҥ туркунына кӧдӱрилген де болзо, башкараачы органдар ого ајару этпей турганы јарталды. Горно-Алтайск калада Улалу сууныҥ јанында «Спартак» стадионныҥ одожында тазыктыру-ӱредӱлер ӧткӱрерине керектӱ канал јазайтан ӱлекер-проект алдында ӧйдӧ белетелген болгон эмтир, је јӧмӧлтӧ эдилбегенинеҥ улам бу ӱлекер јӱрӱм алынбаган.\\nЈылдыҥ сайын Себиниҥ суузында рафтингле, гребной слаломло Россия кеминде ӧткӱрилип турган маргаандарга јӱк ле 65 муҥ салковой акча чыгарылып турганы керегинде айдыларда, тегерик столго јуулган улус кайкашкан. Себиниҥ суузында ӧткӱрилип турган слёттыҥ 50 јылдыгын быјыл темдектеерине республикан бюджеттеҥ 470 муҥ салковой акча сураган баштанула колбулу сурактыҥ аайы эмдиге јетире јарт эмес. Н. А. Дегтяревтыҥ јетиргениле, бистиҥ республиканыҥ алдында ӧйдӧги башчызы баштануда айдылган акчаныҥ кемин 200 муҥ салковойго јетире астадып салган болгон, је ол до акча эмдиге јетире јок.\\nАлтай Республиканыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны Борис Алушкин Н. А. Дегтяревтыҥ айтканын јӧмӧди. Ол онойдо ок суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдерин ӧскӱрип, бийик јеҥӱлер экелерине болушкан ла олимпийский чемпиондор белетеген улусты эҥ бийик кайралдарла кайралдаары керегинде шӱӱлтезин айтты.\\nАР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Евгений Ларин юбилей ӧткӱрерине керектӱ акча-манатла колбулу суракты федерация орой тургусканын, сураганын јаратпай турганын айтты. Оныҥ темдектегениле, юбилейге учурлалган керек-јарактар ӧткӱрилетени озолондыра јарт болгон, је окылу јаҥныҥ органдарына олор керегинде јетирӱ ӧйинде эдилбеген. Айдарда, мындый јаан керектердиҥ ӧдӧрин билип тура, башкаруныҥ ла бюджеттиҥ аргаларын, акча чыгарарына керектӱ документтер јазаар ӧйди ајаруга алар керек деп чокымдады. Министр адакы сӧзинде слалом, рафтинг ле спорт туризм аайынча федерацияга, суула јӱзери аайынча спортты тӧзӧгӧн улуска 50 јылдыҥ туркунына бийик једимдерге јеткени учун быйанын айтты.\\nЭл Курултайдыҥ комитедини�� јааны Вячеслав Уханов коштой јаткан Алтайский крайдыҥ суула јӱзери аайынча спорт јанынаҥ арга-ченемелин ајаруга алып тӱҥдештирзе, бистиҥ аргаларыс олордыйынаҥ тыҥ соҥдоп турганын темдектеди. Мындый айалганы ајаруга тудуп ла ол ок ӧйдӧ бийик једимдерди тузаланып, баштануда ӧткӱретен керектиҥ учурлузын јазап јартап, акча-манат аайынча сурактарды чын кӧдӱрерин билер керек деп, ол айтты.\\nДепутат Герман Чепкин «Жемчужина Алтая» деп базада бу спортко келиштире комплекс јазаарын јаратканын айтты. Ол турбазаныҥ эмди де бар аргалары јаан болгонын темдектеген. Мындагы јердиҥ кеми, сууныҥ јуугы ла электрооттыҥ чыдалы канал тударына эмди де јарамыкту деп јартады.\\nТегерик стодыҥ учында куучын спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ музейин тӧзӧӧри керегинде болды. Кӧп јылдардыҥ туркунына тазыктыраачы болуп иштеген Лия Неустроева бу сурак аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин база айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, мындый музей тӱӱкилик учурлу оромдо болор керек. Лия Станиславовна университеттиҥ Социалистический оромдо туразында бир кыпты музейге берери керегинде сурак мынаҥ да озо тургузылганы керегинде айткан. Онойып, музей аайынча кӧп шӱӱлтелер база айдылган.\\nӦткӧн тегерик столдо суула јӱзери аайынча спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ ӧҥзӱре сурактары ончо јанынаҥ шӱӱжилип кӧрӱлген. Ол тоодо бу спорт керегинде бичик ле методический ээжи-ууламјылар белетеп чыгарары, Себиниҥ суузында Владимир Неустроевтиҥ эземине учурлалган маргаандар ӧткӱрери, маргаандар ӧткӱрерине керектӱ акчаны республиканыҥ бюджедин јӧптӧӧр тужында ајаруга алзын деп, окылу документтерди башкаруга белетеери ле оноҥ до ӧскӧзи. Кӱрее-куучынныҥ учында чыгарылган шӱӱлтелерди ончо туружаачылар јӧптӧп салды. Је олорды јӱрӱмге кийдирерге, ас эмес ӧй, акча-манат ла арга-чыдал керек болоры јарт. Ол јаан иштерди јаҥыс ла республиканыҥ аргазыла бӱдӱрип болбос учун, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, айдылган шӱӱлтелерди Россия кемине кӧдӱрип угузары јарадылды.","num_words":1675,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.15,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28499.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Белокурихада геопарк тӧзӧӧри керегинде - altaicholmon\\nТегерик столды Алтайдагы государственный университет, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ сууныҥ ла экологияныҥ сурактары аайынча институды ла «Курорт Белокуриха» АО ӧткӱрген. Оныҥ модераторлоры «Курорт Белокуриха» АО-ныҥ генеральный директорыныҥ ордынчызы Олег Акимов ло географияныҥ билимдериниҥ докторы Александр Дунец болгон. Тегерик столго бистиҥ республикадаҥ кычырылган болгон: АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика, экология, ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Василий Манышев, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ билимчилери Мария Сухова ла Нина Кочеева. Бу билимчилер Кош-Агаш, Оҥдой ло Улаган аймактардыҥ јеринде «Алтай» геопарк тӧзӧӧри ле ӧскӱрери јанынаҥ иштейт.\\nВасилий Манышевтиҥ айтканыла, ол јуунныҥ эксперт-спикерлериниҥ тоозында: РАН-ныҥ география аайынча институдыныҥ ведущий билим ишчизи, Орус географический обществоныҥ туризмниҥ ӧзӱми аайынча комиссиязыныҥ турчызы Юрий Баденков, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ сууныҥ ла экологияныҥ сурактары аайынча институдыныҥ баш билим ишчизи Софья Платонова, ГАГУ-ныҥ билим ле инновационный иш аайынча проректоры, географияныҥ билимдериниҥ докторы Мария Сухова, Алтайдагы государственный университеттиҥ биология аайынча факультединиҥ деканы, биологияныҥ билимдериниҥ докторы Марина Силантьева.\\nПарламентарийдиҥ темдектегениле, бу јуун геопарктар тӧзӧӧри, олордыҥ туризмниҥ ӧзӱминде учуры, Белокуриханыҥ турист кластеринде геопарк тӧзӧӧриниҥ аргалары керегинде сурактарга учурлалган болгон. Шӱӱжӱ ӧйинде оныҥ туружаачылары Алтайдыҥ јабыстай зоназыныҥ тӱндӱк талазыныҥ ла ого одоштой јерлердиҥ геологический объекттерге тӧзӧлгӧлӧнгӧн таныштыру тур-јорыктар тӧзӧӧри јанынаҥ ресурсный аргаларын кӧргӧн.\\nВасилий Манышевтиҥ айтканыла, «геопарк» деген оҥдомол ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарыныҥ ортозы кирезинде табылган. Jер-телекейде геологический учурлу зоналарды чеберлееринде ле олордыҥ учурын бийиктедеринде ол јаан учурлу. Келиштирте айтса, ол ачык теҥериниҥ алдында музей болуп јат. Ого ландшафтардыҥ геологиязы, геологический бӱдӱмдер, јердиҥ алдында байлыктар, минеральный сырье ло о. ӧ. кирет. Бу јанынаҥ темдек эдип, Китайды алар керек: мында 138 геопарк бар. Туризмнеҥ кирелте болорын кичееп, билим шиҥжӱлерди јаҥы кемине јетирип, анайда ок јербойыныҥ албаты-јонына иштеер јаҥы јерлер тӧзӧп тура, экономиканыҥ ӧзӱми бир аай барарын јеткилдеер арга болот.\\nТегерик столдыҥ ӧткӧн аайы керегинде куучындап, парламентарий анчада ла Олег Акимовтыҥ куучынына аҥылу ајару эткен. Бу кижи Белокуриханыҥ турист кластеринде геопарк кандый ууламјы-тӧзӧлгӧлӧ тӧзӧлӧри керегинде элбеде куучындаган. Геопарк тӧзӧӧри аайынча шӱӱлте мында туристтердиҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп турганыла база колбулу. 90-чы јылдарда Белокурихада јылына 70 муҥ кижинеҥ амырап туратан болзо, 2010 јылда — 140 муҥ, 2016 јылда — 240 муҥ кижи амыраган.\\nДокладчиктиҥ темдектегениле, бӱгӱн јадын-јӱрӱм туризмниҥ ӧзӱмине јаан ајару эдерин там ла некейт. Белетелген программа аайынча 3 муҥ јерлӱ санаторный бӧлӱк, Белокуриха-2-де туу-чананыҥ ла биатлонныҥ эки трассазын тудары ӧдӧт. Белокуриха-3-ти эмдеер-турист санаторий эдип ӧскӱрер деген шӱӱлте бар: амырап турган улус башка-башка турист маршруттарды (аттыҥ, кӧлӱктиҥ, јойу базыштыҥ) эрчимдӱ тузаланзын деп. Мыныла колбой, јериниҥ кеми 40 муҥ гектардаҥ кӧп «Предгорье Алтая» деген парк тӧзӧлӧт. Бодоштыра ады «Фас Алтая» деген геопарк јанынаҥ иш ӧдӧт.\\nВасилий Манышев куучын айдып тура, Алтай Республиканыҥ јеринде туризм тӧзӧӧриниҥ ченемелин Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ аҥылу коруулду јерлериле колбулу иш ажыра кӧргӱскен.","num_words":771,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18890.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Республикан бюджет јӧптӧлгӧн - altaicholmon\\nРеспубликан бюджет јӧптӧлгӧн\\nЈаҥар айдыҥ 11-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јетинчи созывыныҥ ээчий он тӧртинчи сессиязы ӧткӧн.\\nСпикер Владимир Тюлентинниҥ башкарып ӧткӱрген сессияныҥ ижинде 41 депутаттаҥ 38 депутат, ол тоодо бирӱзи видеоконференцколбу аайынча, анайда ок АР-дыҥ башчызы, АР-дыҥ башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, республикан башкаруныҥ турчылары, федерал бӱдӱреечи органдардыҥ Алтай Республикада башкартуларыныҥ чыгартулу улузы турушкан. Сессияда 18 сурак, ол тоодо 13 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлген.\\nТӧс сурак – ол 2021-2023 јылдарга республикан бюджетти јӧптӧӧри болгон. Оныҥ да учун сессияда «Алтай Республиканыҥ 2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга республикан бюджеди керегинде» республикан јасактыҥ ӱлекери шӱӱжилген. Бу ӱлекер мынаҥ озо парламенттиҥ комитеттеринде ле јети ишмекчи группада кӧрӱлген.\\nАР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышта јӧптӧлгӧнинеҥ ала бюджет 3,535 миллиард салковойго кӧптӧгӧнин темдектеген, федерал бюджеттеҥ отраслевой ведомстволорго кӧчӱрилген акчаныҥ шылтузында.\\nОльга Завьялованыҥ айтканыла, 2021 јылга темдектелген кирелтелердиҥ кеми 25,107,6 миллиард салковой, 2022 јылга – 22,597,1 миллиард ла 2023 јылга – 21,606,3 миллиард салковой болор. Алтай Республиканыҥ республикан бюджединиҥ чыгымдары 2021 јылга – 25,217,6 миллиард, 2022 јылга – 22,680,4 миллиард ла 2023 јылга – 21,657,9 миллиард салковой болор.\\nЧыгымдарда тӧс ууламјы озо эдилер ле социальный учурлу молјуларды, нацӱлекерлер ле республиканыҥ социально-экономикалык ӧзӱми аайынча таҥынаҥ программалары аайынча молјуларды бӱдӱрерине эдилер.\\nВице-премьердиҥ темдектегениле, целевой акча-манат болуштыҥ кеми 8 миллиард салковой болуп јат. Олордоҥ 4,6 миллиарды субсидиялар, 1,751 миллиард салковойы табыштырылган молјуларды бӱдӱрерине субвенциялар ла бюджеттер ортодогы ӧскӧ трансферттер. Тӧс ӱлӱзи тергеениҥ социально-экономический ӧзӱминиҥ индивидуальный программазына келижет.\\nМынайып, целевой акчалар, јолдыҥ фондынаҥ башка, 13,654 миллиард салковой болуп јат. Олордоҥ республикан бюджеттиҥ акча-манады мынайда ӱлештирилет: 8,308 миллиард салковой эмезе 48 проценти ишјал тӧлӧӧри аайынча молјуларды бӱдӱрерине ле 1,541 миллиард салковой кыйалтазы јоктоҥ медицинский страхованиениҥ Фондына взностор аайынча молјулар.\\nОльга Завьялованыҥ јартаганыла, акча-манаттыҥ 72 проценти озо ӧткӱретен керек-јарактарга барып јат. 941 миллион салковой публичный нормативный молјулар, бастыра гарантированный тӧлӧмирлер, 5 процентке бийиктегениле кожо.\\n195 миллион салковой јеҥилтелер алар категориялу граждандарга медикаменттер ле эмдер аларына, тергеениҥ тыштында медучреждениелерде эмденерине темдектелген.\\nМуниципал тӧзӧлмӧлӧрди ишјалла јеткилдеринеҥ башка јӧмӧлтӧ эдерине 700 миллион салковой темдектелген. Бу акчалар 16 госпрограмма аайынча ӱлештирилген.\\nӰредӱликке 5,543 миллиард, социальный коруланышка 4,4 миллиард, ЖКХ-га ла транспортный комплекске 4,3 миллиард, су-кадыкты корыырына 3 миллиард салковой аткарылат.\\nИндивидуальный программа аайынча социальный бӧлӱкке 339 миллион, экономикага 643 миллион салковой ууламјылаары темдектелет. Капитальный вложениелердиҥ объекттерине инвестициялар 885,9 миллион салковой болуп јат. Бу акча мындый бӧлӱктерге ӱлештирилген: су-кадыкты корыырына – 35 миллион (перинатальный тӧс јер ле онкологический диспансер); ӱредӱликке – 400 миллион (7-чи таҥмалу школды, балдардыҥ садтарын ла Культураныҥ колледжиниҥ общежитиези аайынча ПСД); культурага – Белтирде Культураныҥ туразын јетире тударына; физический культура ла спорт – Кан-Оозы јуртта ла Горно-Алтайскта физкультурно-су-кадыкты тыҥыдар комплекстер тударына; социальный јеткилдештиҥ бӧлӱгине – 139 миллион салковой – ӧскӱс балдарга јадар јер аларына.\\nЖКХ-ныҥ инфраструктуразыныҥ ӧзӱминиҥ бӧлӱгинде 100,6 миллион салковой граждандарды аварийный айалгада туралардаҥ кӧчӱрерине; индивидуальный программа аайынча суула јеткилдеерине ле газ ӧткӱрерине – 26 миллион салковой. Резервный фондтор керегинде айдар болзо, олор 80 миллион салковой кеминде темдектелген (чочыдулу айалгалар ла АР-дыҥ башкарузы).\\nВице-премьер анайда ок Јолдыҥ фонды 4,678 миллиард салковой кеминде белетелгенин темдектеген. Бу акчадаҥ тудум иштерге — 1 миллиард, капитальный јазал иштерге ле јолдорды јакшы айалгада тударына – 3,5 миллиард салковой акча ууламјылалар. Каланыҥ агломерациязына 2021 јылда 65 миллион аткарылар. Бюджеттиҥ акчазынаҥ 7,378 миллиард салковойды муниципалитеттерге аткарары темдектелет.\\nДепутаттар бюджеттиҥ ӱлекери аайынча шӱӱлтелерин база айткан. КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ башкараачызы Виктор Ромашкин башкарып турган фракциязы республикан бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекерин экинчи ле калганчы кычырыштарда јӧмӧбӧс деген.\\nАР-дыҥ Эл Курултайыныҥ эконмикалык, акча-манат ла калан аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев Алтай Республиканыҥ депутаттары ишмекчи группалардыҥ јуундарында эрчимдӱ турушканын ла башка-башка ууламјылар аайынча ьоло јетирӱлер алганын темдектеген. Оныҥ айтканыла болзо, ишмекчи группалардыҥ бастыра 21 јууны ла комитеттердиҥ 15 јууны ӧткӱрилген. «Нулевой кычырыш» ӧйинде депутаттар республикан башкаруга 96 тӱп-шӱӱлте белетеген. Бюджеттиҥ ӱлекери ишмекчи группалардыҥ јуундарында кӧрӱлген кийнинеҥ бай�� 96 тӱп-шӱӱлтедеҥ 80-неҥ кӧби арткан. Анайда ок республикан бюджеттиҥ јасакбериминиҥ некелтелери аайынча публичный угуштар ӧткӧн. Олор баштапкы катап видеоконференц колбу аайынча ӧткӧн. Анда 60-наҥ кӧп кижи турушкан. Бу керек-јарак ӧдӧр тушта оныҥ туружаачылары бюджеттиҥ ӱлекери аайынча 12 рекомендация белетеген.\\nПарламентарийдиҥ темдектегениле, экинчи кычырышка республикан башкару ишмекчи группалардыҥ, комитеттердиҥ јуундарында ла публичный угуштарда алынган тӱп-шӱӱлтелерди ајаруга алган. Ол тӱп-шӱӱлтелердиҥ кӧп сабазы 2021-2023 јылдарга республикан бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекерине кирген.\\nБу ок ӧйдӧ 2021-2023 јылдарга республикан бюджетке 12 тӱп-шӱӱлте кирбеген. Ишмекчи группалардыҥ ла комитеттердиҥ шӱӱлтелери, парламенттиҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јӧби аайынча ол 12 тӱп-шӱӱлте Эл Курултайдыҥ Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ 2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасагыныҥ ӱлекерин экинчи ле калганчы кычырышта јӧптӧӧри керегинде јакааныныҥ ӱлекер-проегине кирген.\\nМынайда айдып, Артур Кохоев «Алтай Республиканыҥ 2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасактыҥ ӱлекерин экинчи ле калганчы кычырышта јӧптӧӧр керек деген шӱӱлте эткен.\\nДепутаттар профильный комитеттиҥ председателине сурактарын берген соҥында, республикан бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧӧри аайынча ӱнбериш ӧткӧн. Оныҥ турулталарыла Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ 2021 јылга ла темдектелген 2022 ле 2023 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасагыныҥ ӱлекерин экинчи ле калганчы кычырышта јӧптӧлгӧн. Бюджетти јӧптӧӧри учун 34 депутат, удура 4 депутат болгон. Бирӱзи воздержался. Сессия башталып турарда, оныҥ ижинде 38 депутат турушкан. Бир кезек ӧйдӧҥ база бир депутат кожулган.\\nСессияда анайда ок ӧскӧ дӧ сурактар кӧрӱлген. Темдектезе, Кыйалтазы јоктоҥ медицинский страхованиениҥ јербойындагы фондыныҥ ӱч јылга бюджеди керегинде јасак јӧптӧлгӧн. Баланы балазынган билелерге тӧлӧмир акчаныҥ кем иле оны тӧлӧӧр ээжилер керегинде јасакка кубулталар кийдирилген. Ижин јаҥы баштап јаткан таҥынаҥ аргачыларга нулевой калан ставка тургузылып јатканы керегинде айдылган. Промышленный политикага керегинде јасакка кубулталар кийдирилген.\\nБу ок сессияда депутаттар одоштой турган Алтайский крайдыҥ спорт аайынча министерствозынаҥ Кош-Агаш аймакта тӧрт кырга альпинисттердиҥ ады-јолдорын адары керегинде шӱӱлтезин јаратпаган.","num_words":1656,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.049,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19962.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Иегованыҥ ӱнин угугар | «Каруулчы шибее» деген журналды ӱренери\\nКаруулчы шибее (ӱренетен чыгарма) | Тулаан ай 2019\\nКЫЧЫРАР австралий жестовый адангме адья азербайджан азербайджан (кириллица) аймара акха албан алтай алтыгынемец алур американ жестовый ами амхар английский ангол жестовый араб аргентин жестовый армян армян (кӱнбадыш) аукан африкаанс ачоли басса (Камерун) батак (каро) батак (сималунгун) батак (тоба) бауле башкир белиз креол бенгал биак бикол бислама болгар боливий жестовый бразил жестовый британ жестовый булу ваиунаики валлий валлийский варай венгер венгер жестовый венда венесуэл жестовый вьетнам га гаитян креол ган гарифуна гваделупский креольский гватемал жестовый гереро гитонга гондурас жестовый грек грек жестовый гренланд грузин гуарани гуджарати дамара дат даяк нгаджу деху дигор дуала замбий жестовый занде зимбабвий жестовый зулу ибан ибанаг ибинда иврит игбо илокан индий жестовый индонезий индонезий жестовый исланд исоко испан испан жестовый итальян итальян жестовый ишан йоруба йулу кабре кабувердьяну казах казах (араб шрифт) каннада каонде карен (сго) каталан качиквел качин квангали квебек жестовый кекчи кений жестовый кечуа (Анкаш) кечуа (Аякучо) кечуа (Боливия) кечуа (Имбабура) кечуа (Куско) кечуа (Чимборасо) кикамба киконго кикуйю килуба кимбунду киньяруанда кипенде кирибати кирунди киси кисонге китайский (кантонский, упрощенный) колумбий жестовый конго конголезский жестовый корей корей жестовый коса костарикан жестовый крио куаньяма кубин жестовый курд курманджи курд курманджи (Кавказ) курд курманджи (кириллица) кхмер кыдат (кантон) кыдат (јаҥжыккан) кыдат (јеҥилтилген) кыдат жестовый кыргыз кьянгонде лаос латыш лаху лингала литва лози ломби лувале луганда лунда луо маврикий креол майя македон макуа макуа-меетто малави жестовый малагаси малай малаялам мальта мам мамбуе-лунгу мапуче маратхи маршалл масатек (Уаутла) мбунда мегрел мексикан жестовый мизо михе миштек (Герреро) мозамбик жестовый монгол море моту мьянма навахо науатль (Герреро) науатль (Хуастека) науатль (тӧс) науатль (тӱндӱк Пуэбла) нгангуела нгаубере ндау ндебеле ндебеле (Зимбабве) ндонга немец немец жестовый неосоломоник непал нзема ниас нидерланд никарагуан жестовый ниуэ норвег ньюнгве ньянджа ньянека окпе олуконзо оромо орус орус жестовый осетин отетела палау панам жестовый пангасинан панджаби папьяменто (Кюрасао) парагвай жестовый перс перуан жестовый пиджин (Западная Африка) поляк поляк жестовый понапе португал португал (Португалия) португал жестовый раротонга ронга румын румын жестовый руньянкоре руторо руунд сальвадор жестовый самоан сангир санго сапотек (истмус) сарамакка свати себуан сейшел креол сена сепеди сепулана серб серб (латиница) сесото (Лесото) сесото (Южно-Африканская Республика) сетсвана сидама сингал словак словак жестовый словен сранан-тонго суахили суахили (Конго) сундан тагал таджик таити тай тай жестовый тайван жестовый тамил тараскан татар тви телугу тетум (Дили) тив тиграй тлапанек ток-писин тонганский тотонак тохолабал трук тсонга тувалу тумбука турк туркмен тӱштӱк африкан жестовый тӱштӱк увеа узбек узбек (латиница) уйгур (араб шрифт) уйгур (кириллица) украин умбунду урду урхобо фиджи филиппин жестовый фин фин жестовый фон француз француз жестовый хауса хилигайнон хинди хири-моту хмонг (белые) хорват цельталь цоциль цыган (Македония) цыган (Македония) кириллица цыган (тӱштӱк Греция) цыганский (Сербия) чабакано чангана (Мозамбик) чех чех жестовый чибемба чили жестовый чилуба чин (хака) читонга читонга (Зимбабве) читонга (Малави) чичева чияо чокве чоль чопи чуабо чуваш швед шитсва шона эве эдо эквадор жестовый эстон эфик яван яп јопон јопон жестовый\\n11 ӰРЕНЕТЕН ЈӦРМӦЛ\\nИегованыҥ ӱнин угугар\\n«Бу Мениҥ сӱӱген Уулым... Оны угугар!» (МАТФ. 17:5).\\n89 КОЖОҤ Уккур болоры алкыштар экелет\\nБУ ЈӦРМӦЛДӦ *\\n1, 2. а) Иегова улусла канайып куучындажат? б) Бу јӧрмӧлдӧ нени шӱӱжерис?\\nИЕГОВАГА бисле куучындажарга јарап јат. Алдындагы ӧйлӧрдӧ Кудай улуска бойыныҥ санаазын судурчылар, ангелдер ле Уулы Иисус ажыра айткан (Ам. 3:7; Гал. 3:19; Ачыл. 1:1). Бӱгӱнги кӱнде Кудай бисле бойыныҥ Сӧзи, Агару Бичик, ажыра куучындажат. Кудай бу бичикти оныҥ санаазын ла керектерин оҥдоп турзын деп сыйлаган.\\n2 Иисус јерде болордо, Иегованыҥ ӱни теҥеридеҥ ӱч катап угулган. Бу ӱч учуралдыҥ кажызында ла Кудай нени айтканын билип аларыс. Анайда ок бу сӧстӧр бисти неге ӱредер аргалу, биске оныҥ сӧзин нениҥ учун угар керек деп шӱӱжип ийерис.\\n«СЕН МЕНИҤ СӰӰГЕН УУЛЫМ»\\n3. Марк 1:9—11-ле болзо, Иисус чӧҥӱрилип јадарда Иегова нени айткан? Бу сӧстӧрдӧҥ кандый чындыктарды билип аладыс?\\n3 Иегованыҥ ӱни угулган баштапкы учурал Марк 1:9—11-де бичилген. (Кычырыгар.) Ол Иисуска: «Сен Мениҥ сӱӱген Уулым, Сенде Мениҥ јакшылыкту табым» — деп айткан. Иисуска Адазыныҥ сӱӱжин ле јарадузын угарга сӱреен јараган болор. Иегованыҥ сӧстӧринеҥ Иисус керегинде јаан учурлу ӱч чындык билип аладыс. Баштапкызы, Иисус — оныҥ Уулы. Экинчизи, Иегова бойыныҥ Уулын сӱӱп јат. Ӱчинчизи, Иегова ого јарадузын берет. Бу чындыктарды тереҥжиде кӧрӱп ийектер.\\n4. Иисус сууга чӧҥӱрилген кийнинде Кудайла аҥылу кандый колбуларлу болуп калган?\\n4 «Сен Мениҥ сӱӱген Уулым». Иегова бу сӧстӧрди айтканыла сӱӱген Иисус Уулыла аҥылу колбуларлу болуп калганын кӧргӱскен. Иисус јерге келердеҥ озо, оныҥ кӧскӧ кӧрӱнбес уулдарыныҥ бирӱзи болгон. Је сууга чӧҥӱрилерде, ол агару тынла майлаткан. Анайып Кудай майлаткан Уулына теҥериге кайра келип, Каан ла Улу абыс болуп отуратан ижемји бергенин кӧргӱскен (Лука 1:31—33; Евр. 1:8, 9; 2:17). Оныҥ учун Иисус чӧҥӱрилип јадарда, Иеговада: «Сен Мениҥ сӱӱген Уулым» — деп айдатан тӧзӧлгӧ болгон (Лука 3:22).\\nБисти мактап турза, бис чечектей бередис (5 абзацты кӧрӱгер.) *\\n5. Иегованыҥ Иисуска сӱӱжин кӧргӱскенинеҥ бис неге ӱренедис?\\n5 «Сен Мениҥ сӱӱген Уулым». Иегованыҥ Иисуска сӱӱжин кӧргӱскени бисти улустыҥ кӱӱни�� кӧдӱретен аргалар бедиреерине ӱредет (Иоанн 5:20). Бисти каруу улузыс мактап, сӱӱп турганын айтса, бис чечектей бередис. Биске анайып ла јууктарыстыҥ, анайда ок јуундагы ака-эјелердиҥ кӱӱнин кӧдӱрер керек. Улусты мактап турзаас, бис олордыҥ бӱдӱмјизин тыҥыдып, Иеговага чындык артарга болужадыс. Ада-энелерге анчада ла балдарын мактаар керек. Не дезе, ада-энезиниҥ сӱӱжин ле мактаганын укпаган балдар кӱнниҥ чогы јокко ӧзӱп јаткан ӧзӱмге тӱҥей.\\n6. Иисус Христос Кудайдыҥ табын бӱдӱрип салар деп, нениҥ учун алаҥзыбай јадыс?\\n6 «Сенде Мениҥ јакшылыкту табым». Бу сӧстӧрдӧҥ Иисус Кудайдыҥ табын кыйалта јогынаҥ бӱдӱрип салар деп, Иегованыҥ бӱдӱп турганы кӧрӱнет. Оныҥ учун бис те Кудайдыҥ берген ончо сӧстӧрин Иисус бӱдӱрип салар деп, бир де алаҥзыбас аргалу (2 Кор. 1:20). Иисустаҥ ӱренерге ле оныҥ изиле јӱрерге кӱӱнзеп турган болзоос, биске оныҥ темин сананар керек. Иегова бистерге де бӱдӱп, оныҥ ишчилери болуп, Иисустаҥ оноҥ ло ары тем аларыс деп алаҥзыбай јат (1 Петр 2:21).\\n7. Матфей 17:1—5-ле болзо, Иегованыҥ ӱни теҥеридеҥ экинчи катап качан угулган? Ол нени айткан?\\n7 Матфей 17:1—5-ти кычырыгар. Иегованыҥ ӱни экинчи катап Иисустыҥ «кубулган» тужында угулган. Иисус Петрды, Иаковты ла Иоаннды оныла кожо бийик кырга алган тушта, олор кайкамчылу кӧрӱлте кӧргӧн. Иисустыҥ јӱзи јаркындалып, кийими јарыктый ак боло берди. Оныҥ јанында судурчы Моисей ле Илья тургандый кӧрӱнди. Олор Иисусла оныҥ ӧлӱми ле тирилери керегинде куучындашкан. Элчилер «уйкуга јыга бастырып» турдылар, је ойгонып келеле, бу кайкамчылу кӧрӱлтени кӧрӱп ийдилер (Лука 9:29—32). Мыныҥ кийнинде олорды ак булут бӱркеп ийерде, олор булуттаҥ Кудайдыҥ ӱнин уккан. Иегова Иисустыҥ сууга чӧҥӱрилген тужында чылап Уулын сӱӱп турганында ла јарадузын берип турганында бӱдӱмјилеп: «Бу Мениҥ сӱӱген Уулым, Оныҥ Бойында Мениҥ јакшылыкту табым» — деп айткан. Је бу учуралда Иегова: «Оны угугар!» — деп, кожуп айткан.\\n8. Кӧрӱлтени кӧргӧни Иисуска ла оныҥ ӱренчиктерине кандый камаанын јетирген?\\n8 Бу кӧрӱлте Иисустыҥ Кудайдыҥ Каандыгында Каан болуп отурар магын кӧргӱскен. Иисус кыйын-шыраны ӧдӱп, ӧлӱп калар учурлу болгон, оныҥ учун бу кӧрӱлте оныҥ кӱӱнин кӧдӱрип салган. Анайда ок бу кӧрӱлте Христостыҥ ӱренчиктериниҥ бӱдӱмјизин тыҥыдып, канча јылдардыҥ туркунына бӱдӱретен јеҥил эмес јакылтаны бӱдӱрерге ле ченелтелерге белен болорго болушкан. Иисустыҥ кубулганы элчи Петрды сӱреен тыҥ кайкаткан, ол оны 30 јыл кире ӧдӧ берерде де ундыбай јӱрген (2 Петр 1:16—18).\\n9. Иисус ӱренчиктерине тузалу кандый јакарулар берген?\\n9 «Оны угугар». Иегова бу сӧстӧрлӧ бисти оныҥ Уулын угуп, оныҥ сӧстӧрин тузаланып турзын деп кӧргӱскен. Иисус јерде болордо, јаан учурлу сӧстӧр айткан. Темдектезе, ӱренчиктерин сӱӱнчилӱ јарды јарлаарга ӱреткен ле олорго кӧгӱс јанынаҥ сергелеҥ болор керек деп јаҥыс катап айтпаган (Матф. 24:42; 28:19, 20). Анайда ок олорды бойын килебей иш��ензин ле бош салынбазын деп кӱӱнзеткен (Лука 13:24). Оныҥ ӱренчиктери бой-бойын сӱӱп, бирлик артып, Иисустыҥ јакылталарын бӱдӱрип турар учурлу деп аҥылап айдатан (Иоанн 15:10, 12, 13). Оныҥ јакарулары сӱрекей тузалу болгон. Бу јакарулар бӱгӱнги де кӱнде тузалу болот.\\n10, 11. Иисуска сӧсуккур болгонысты канайып кӧргӱзерге јараар?\\n10 Иисус: «Кем чындыктаҥ, Мениҥ ӱнимди угуп јат» — деп айткан (Иоанн 18:37). Бис оныҥ сӧзин угуп турганысты, бой-бойыска чыдамкай болуп, јаманысты таштап турганысла кӧргӱзип јадыс (Кол. 3:13; Лука 17:3, 4). Анайда ок бистиҥ сӧсуккурыс, сӱӱнчилӱ јарды «ӧйинде ле ӧйинде эмес» эрчимдӱ јарлап турганыстаҥ кӧрӱнет (2 Тим. 4:2).\\n11 Иисус: «Мениҥ койлорым ӱнимди угуп јат» — деп айткан (Иоанн 10:27). Христостыҥ ӱренчиктери оныҥ ӱнин јаҥыс ла угуп турган эмес, је оныҥ айтканын бӱдӱрип јат. Олор «јадын-јӱрӱмниҥ сурактарына... олјоло[тпой]» јӱрет (Лука 21:34). Айалгалар јеҥил эмес те болзо, олор Иисустыҥ јакылталарын бӱдӱрерин баштапкы јерге тургузып јадылар. Кӧп ака-эјелер кӧп уур-кӱчтерге туштайт, темдектезе, бӱдери учун истедип јат, јоксырап јат эмезе ар-бӱткенниҥ тӱбегине табартып јат. Је кандый да кӱч болзо, олор Иеговага чындык артат. Иисус андый христиандарга мынайып айткан: «Кемде Мениҥ јакылталарым бар, кем олорды бӱдӱрип турган, Мени сӱӱп турганы ол. Мени сӱӱгенди дезе Адам да сӱӱр» (Иоанн 14:21).\\nЈарлаар иш биске эҥ керектӱзин ундыбай турарга болужып јат (12 абзацты кӧрӱгер.) *\\n12. Иисуска сӧсуккур болгоныс база недеҥ кӧрӱнет?\\n12 Анайда ок Иисуска сӧсуккур болгонысты «башчыларга [башкарар јаҥды алган улуска, ЈТ]» јӧмӧжип турганысла кӧргӱзип јадыс (Евр. 13:7, 17). Калганчы јылдарда Кудайдыҥ организациязында кӧп солынталар болгон. Темдектезе, јарлаар ишке тузаланатан јаҥы јепселдер чыгарылган, јаҥы эп-аргаларла јарлап баштаганыс, иштеер кӱндерде ӧдӱп турган јуунныҥ туштажузы ӧскӧ эдип ӧткӱрилип баштаган, Каандыктыҥ Тураларын тудары, јазаары ла јеткилдеери солынып калган. Акалардыҥ бисти сӱӱп, ӧйинде эткен мындый солынталары учун јаан быйанысты айдадыс! Иегова биске бу солынталарды јӧмӧжип бӱдӱрип турганыска алаҥзу јоктоҥ алкыжын берер.\\n13. Иисуска сӧсуккур болгоныс кандый туза берет?\\n13 Бис Иисустыҥ айтканын ончозын бӱдӱрип турзаас, бойыска ла туза болот. Оныҥ ӱредӱлери ӱренчиктерине кӧгӱс ийде-кӱч берер деп айткан. Иисус: «[Ол тушта сергидӱ аларыгар, ЈТ]... Мен берер комут јакшы, Мен салар јӱк јеҥил» — деген (Матф. 11:28—30). Кудайдыҥ Сӧзине кирген Матфейдиҥ, Марктыҥ, Луканыҥ ла Иоанныҥ Сӱӱнчилӱ јарында Иисустыҥ јӱрӱми ле јарлаганы бичилгени биске кӧгӱс ийде-кӱч ле ойгор берет (Сар. 19:7; 23:3). Иисус айткан: «Кудайдыҥ сӧзин угуп, бӱдӱрип јӱргени кежиктӱ!» (Лука 11:28).\\nКУДАЙ БОЙЫНЫҤ АДЫН МАКТАДАР\\n14, 15. а) Иоанн 12:27, 28-ле болзо, Иегованыҥ ӱни ӱчинчи катап качан угулган? б) Иегованыҥ сӧстӧри Иисусты токунадып, ийде-кӱч берген деп, нениҥ учун айдарга јараар?\\n14 Иоанн 12:27, 28 кычырыгар. Иегова��ыҥ ӱни ӱчинчи катап угулганы Иоанныҥ Сӱӱнчилӱ јарында бичилген. Иисус божоор алдында Пасханы калганчы катап ӧткӱреринеҥ канча да кӱн озо Иерусалимде болгон. Ол мынаҥ улам: «Тыным тӱймеенле толо» — деп айткан. Оныҥ учун Адазына: «Ада, адыҥды мактаткын!» — деп баштанарда, ого теҥеридеҥ — «Мактаттым, база да мактадарым!» — деп айткан ӱн угулган.\\n15 Иисус коркышту тыҥ санааркаган, нениҥ учун дезе ол Иеговага чындык артар учурлу болгон. Ол бойыныҥ камчыладарын ла кыйналып божоорын билер болгон (Матф. 26:38). Је Иисус Адазыныҥ адын мактаарын баштапкы јерге тургускан. Оныҥ учун ол Кудайды јамандап турган деп буруладып турарда, оныҥ ӧлӱминеҥ улам Кудайдыҥ ады уйатка тӱжер деп санааркаган. Је Иегованыҥ сӧстӧри Иисустыҥ кӱӱнин кӧдӱрип саларда, Иегованыҥ ады макталар деп бӱдӱмјиленип алган. Адазыныҥ сӧстӧри оны токунадып, ченелтелерди ӧдӧтӧн ийде-кӱч берген. Ол тушта Адазыныҥ сӧстӧриниҥ учурын јӱк ле Иисус оҥдогон болор. Је соондо бу сӧстӧрдиҥ учуры биске де ончобыска ачылган (Иоанн 12:29, 30).\\nИегова бойыныҥ албатызын аргадаганыла бойыныҥ адын мактадар (16 абзацты кӧрӱгер.) *\\n16. Кудайдыҥ ады кезикте уйатка тӱжӱп турганын кӧрӱп, бис нениҥ учун санааркайдыс?\\n16 Бистер база Иисус чылап Кудайдыҥ ады уйатка тӱжӱп турганына санааркап турган болорыс. Эмезе кем-кем биске јаман неме эткен болор. Ол эмезе биске удурлажып турган улус бистер керегинде тӧгӱн коп јайып, Кудайдыҥ адын ла организациязын уйатка тӱжӱрип турганына санааркап турган болорыс. Андый болзо, Иегованыҥ Иисуска айткан сӧстӧри биске де токунал берер. Биске ӧткӱре тыҥ санааркабас керек, не дезе, «Кудайдыҥ не ле сагыштаҥ бийик амыры јӱректеригерди ле сагыжыгарды Христос Иисустыҥ Бойында чеберлеер» (Флп. 4:6, 7). Иегова бойыныҥ адын куучын јоктоҥ мактадып салар. Кудайдыҥ чындык ишчилерине каршузын јетирип турган Сатананы ла оныҥ телекейин Кудай Каандыгыныҥ болужыла јоголтып койор (Сар. 94:22, 23; Иса. 65:17).\\nИЕГОВАНЫҤ ӰНИН НЕНИҤ УЧУН УГАР КЕРЕК?\\n17. Исаия 30:21-де айдылганыла, Иегованыҥ ӱни бӱгӱнги кӱнде канайып угулып јат?\\n17 Иегова бӱгӱнги де кӱнде бисле куучындажып јат. (Исаия 30:21 кычырыгар *.) Эмди Кудайдыҥ ӱни теҥеридеҥ угулбай јат эмей. Је ол биске Агару Бичик сыйлап, оныҥ болужыла бисти ӱредип јат. Анайда ок Кудайдыҥ тыны «бӱдӱмјилӱ... айыл башкараачыны» биске кӧгӱс курсак белетезин деп кӱӱнзедет (Лука 12:42). Бу сӱрекей кӧп кӧгӱс курсакты бис кепке базылып турган бичиктердеҥ эмезе онлайн чыгып турган бичиктердеҥ, кӧрӱлмелердеҥ ле аудиобичимелдердеҥ аладыс!\\n18. Иегованыҥ сӧстӧри бистиҥ бӱдеристи тыҥыдып, јалтанбас болорго канайып болужат?\\n18 Айдарда, Иегованыҥ теҥеридеҥ Уулына айткан сӧстӧрин ундыбай јӱрели. Анайда ок Агару Бичиктеги Кудайдыҥ сӧстӧри бастыра айалгаларды Иегова кӧрӱп турган ла Сатана ла оныҥ телекейи јетирип турган каршуны јоголтып салар деп бӱдӱмјилеп турзын. Биске ончобыска Иегованыҥ ӱнин лаптап угар керек. Ол тушта бис эмдиги де ӧйдиҥ, келер де ӧйдиҥ уур-кӱчтерин ӧдӱп чыгарыс. Агару Бичикте айдылганыла: «Кудайдыҥ табын бӱдӱрип, Оныҥ берер болгонын аларга слерге чыдамкай болор керек» (Евр. 10:36).\\nСЛЕР ИЕГОВАНЫҤ БУ СӦСТӦРИНЕҤ НЕНИ БИЛИП АЛДЫГАР:\\n4 КОЖОҤ «Мениҥ Кӱдӱчим — Иегова»\\n^ 5 абз. Иисус јерде болордо, Иегованыҥ ӱни теҥеридеҥ ӱч катап угулган. Баштапкы учуралда Кудай Христостыҥ ӱренчиктерине: «Оны угугар!» — деп айткан. Бӱгӱнги кӱнде Кудай биске Агару Бичик ле бойыныҥ организациязы ажыра баштанат. Темдектезе, оныҥ Сӧзинде Иисустыҥ ӱредӱлери бичилген. Бу јӧрмӧлдӧ Иегованы ла Иисусты нениҥ учун угар керек деп шӱӱжерис.\\n^ 17 абз. Исаия 30:21: «Оҥ до, сол до јанындӧӧн барзагар, кийнигердеҥ: „Бу јол, бу јолло барыгар“— деген ӱнди угарыгар».\\n^ 53 абз. Јуруктарда: Аксагал болушчы ишчиниҥ Каандыктыҥ Туразыныҥ тыштын арутап јатканын ла бичиктер салар јерде бойыныҥ молјузын бӱдӱрип јатканын кӧрӧт. Аксагал оны акту јӱрегинеҥ мактап јат.\\n^ 55 абз. Јурукта: Сьерра-Леонеде эш-нӧкӧрлӧр балыкчы кижини јуунныҥ туштажузына кычырат.\\n^ 57 абз. Јурукта: Иегованыҥ Керечилериниҥ ижине токтодулар тургузылган ороондо ака-эјелер туштажуны турада ӧткӱрип јат. Олор улустыҥ кӧзине илинбеске, јуунга тегин кийимдӱ келген.\\nӰлежер Ӱлежер Иегованыҥ ӱнин угугар\\nКАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА)\\nw19 Тулаан ай 8—13 б.\\nСууга чӧҥӱрилерге мени не буудактап јат?\\nУлустыҥ сезимдерин оҥдоп туругар\\nЈарлаар иште килеҥкей болугар\\nБуурзаш. Бу кылык-јаҥга канайып ӱренип алар?\\nИегова «аминь» деп айтканаарды баалап јат\\nТексти Публикацияларды электронный бӱдӱмдӱ эдип чыгаратан эп-аргалар КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Тулаан ай 2019\\nӰлежер Ӱлежер КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Тулаан ай 2019\\nТулаан ай 2019\\nКАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Тулаан ай 2019","num_words":4481,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20842.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Айткан сӧзигер тузалу болзын (Ефестегилерге 4:29, ЈТ) | Кудайдыҥ сӱӱжи\\nАйткан сӧзигер тузалу болзын\\n«Оозыгардаҥ бир де јаман сӧс чыкпазын, јаҥыс ла бӱдерине ӱредер [тузалу, ЈТ]... сӧстӧр чыксын» (ЕФЕСТЕГИЛЕРГЕ 4:29).\\n1—3. а) Иегова биске кандый сый берген ле бу сый канайып јастыра тузаланылар аргалу? б) Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга, бис куучынданар арганы канайып тузаланар учурлу?\\nСЕН сӱӱген кижиҥе сый сыйладыҥ, је ол оны ӧнӧтийин баалабай турган болзо, нени сезер эдиҥ? Темдектезе, сен ого машина сыйлагаҥ, је ол ајару јогынаҥ маҥтатканынаҥ улам, улуска каршу јетирген болзын. Сен бир де ачынбазыҥ ба?\\n2 Куучынданар арга — Иегова Кудайдыҥ сыйы болот. Нениҥ учун дезе ӱзе «јакшы» ла «толо кемдӱ» сыйлар Кудайдаҥ берилет (Иаковтыҥ самаразы 1:17). Бисти тындулардаҥ башкалап турган шак бу сыйдаҥ улам, бис бойыстыҥ јӱк ле санааларысты эмес, је сезимдеристи де чыгара айдар аргалу. Бу с��й машина ла чылап, јастыра тузаланылардаҥ айабас. Улус бу сыйды јастыра тузаланып, ӧскӧ улусты ачындырып турза, Иеговага јарабай јат.\\n3 Бис Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга турган болзоос, куучынданар арганы Јайаачыныҥ амадаганыла тузаланар учурлу. Иегова кандый куучынды јарадып турганын Агару Бичигинде јарт кӧргӱзет: «Оозыгардаҥ бир де јаман сӧс чыкпазын, јаҥыс ла бӱдерине ӱредер [тузалу, ЈТ]... ле угуп турган улуска јакшылык береечи сӧстӧр чыксын» (Ефестегилерге 4:29). Эмди, немени айдардаҥ озо нениҥ учун сананар керек, кандый сӧстӧрдӧҥ кыйар керек ле айткан сӧзис тузалу болзын деп, канайып куучынданар керек деген сурактарды кӧрӱп ийеектер.\\nНЕМЕНИ АЙДАРДАҤ ОЗО НЕНИҤ УЧУН САНАНАР КЕРЕК\\n4, 5. Агару Бичиктиҥ кезик укаа сӧстӧринде сӧс ийделӱ деп, канайып кӧргӱзилет?\\n4 Немени айдардаҥ озо сананарыныҥ баштапкы шылтагы — сӧс ийделӱ болгоны. Укаа сӧстӧр 15:4-тӧ мынайып айдылат: «Амыр тил — јӱрӱмниҥ агажы, је ачу-коронду тил кижини кунуктырат» *. Канайып суу кургап јаткан агашка јӱрӱм берет, анайып ла тузалу куучын улустыҥ кӱӱнин кӧдӱрет. Је каршулу куучын улусты санааркадат. Бистиҥ айткан сӧстӧрис улусты шыркалар эмезе јазып салар аргалу (Укаа сӧстӧр 18:21).\\n5 База бир укаа сӧстӧ, сӧс ийделӱ деп јарт кӧргӱзилет: «Кем де, сананбай айткан сӧстӧриле, кылыш чылап шыркалап јат» (Укаа сӧстӧр 12:18). Јазап сананбай айткан сӧстӧр кижиниҥ сезимдерин тереҥ шыркалап, улус ортодогы колбуларды ӱреп салардаҥ айабас. Кем-кем сеге, кылышла шыркалагандый чылап, ачу сӧстӧр айткан ба? Је бу ла укаа сӧстӧ: «Ойгор улустыҥ тили эмдеп салат» — деп айдылат. Кудайдыҥ ойгорынаҥ ӱренип, јазап сананып айткан кижиниҥ сӧстӧри шыркалаткан јӱректи јазып, колбуларды орныктырар аргалу. Јалакай сӧстӧрдиҥ јазып салар ийдезин качан бир сескеҥ бе? (Укаа сӧстӧр 16:24 кычыр.) Сӧс ийделӱ деп ундыбай турганыстаҥ улам, куучынысла улусты шыркалаарга эмес, карын јазып саларга кӱӱнзейдис.\\nТузалу куучын сергидӱ берет\\n6. Тилисти тударга нениҥ учун кӱч болот?\\n6 Је канайып та албаданып турзаас, сӧс айдып, бир де јастырбазыс деп сананбас керек. Немени айдардаҥ озо сананарыныҥ экинчи шылтагы — кинчектӱ ле толо кемдӱ эмес болгоныс бисти тилисле јастыра тузаланзын деп кӱӱнзедип турганы. Сӧс јӱректеҥ чыгат, а јӱрек «јаманды ла эдейин деп јӱрет» (Башталганы 8:21; Лука 6:45). Оныҥ учун тилди тударга сӱреен кӱч болот. (Иаковтыҥ самаразы 3:2—4 кычыр.) Бисте сӧс айдып јастырбас аргабыс јок то болзо, тилди тударга албаданар керек. Темдектезе, чакпынду сууны кечерге канайып кӱч болот, анайып ла тилисти јастыра тузаланатан кинчектӱ кылык-јаҥысла тартыжарга кӱч болот.\\n7, 8. Айткан сӧстӧрис учун бисте Иегованыҥ алдына кандый молју бар?\\n7 Немени айдардаҥ озо сананарыныҥ ӱчинчи шылтагы — сӧстӧрис учун Иегова бисти кату каруузына тургузары. Тилисле канайып тузаланып турганыстаҥ јаҥыс ла улусла колбуларыс эмес, је Иегованыҥ да биске кӧрӱми камаа��ду. Иаковтыҥ самаразында 1:26-да мынайып айдылат: «Кемигер бойын кудайзак деп сананып, је тилин тудунбайт, оныгар јӱрегин мекелейт, оныҥ кудайзагында туза јок» *. Ӧткӧн бажалыктаҥ кӧргӧнисле, бистиҥ куучыныс ла Кудайга бажырып турганыс јуук колбулу болот. Тилисти сулуктап тутпай турган болзобыс, бистиҥ куучыныс ачынчылу ла коронду болор, мынаҥ улам христиан ижисти Кудай јектеп салардаҥ айабас. Кандый чочыдылу шӱӱлте! (Иаковтыҥ самаразы 3:8—10).\\n8 Куучынданар арганы чын тузаланарында ајарыҥкай болорыныҥ ӱч јаан шылтагы бар деп кӧрӱп ийдис. Је тузалу куучынга не кирип турганын кӧрӧрдӧҥ озо, чындык христиандар канайып куучынданбас учурлу деп кӧрӱп ийеектер.\\nКАРШУ ЈЕТИРЕТЕН СӦСТӦР\\n9, 10. а) Бӱгӱнги кӱнде улус кандый сӧстӧр јокко куучындажып болбой јат? б) Бистиҥ куучыныс нениҥ учун багай болбос учурлу? (Кӧчӱрӱни база кӧрӱгер.)\\n9 Багай куучын (непристойная речь). Бӱгӱнги кӱнде улус кирлӱ, уйатту, ӧскӧ дӧ јаман сӧстӧр јокко куучындажып болбой јат. Кӧп улус калју, багай сӧстӧрди ачынып калган болзо айдат эмезе улусты каткыртарга болуп, балыр сӧстӧр тузаланат. Темдектезе, кокырчы улус ла сатириктер улусты каткыртарга болуп, балыр јӱрӱмле колбулу јескинчилӱ немелер куучындайт. Је багай куучын — ойын эмес. 2000 кире јыл кайра элчи Павел Колоссыдагы јуунга «багай куучындарды» токтодыгар деп јӧп берген (Колоссыдагыларга 3:8). А Эфестеги јуунга Павел чындык христиандарда «багай сӧстӧрлӧ улус шоодотон» куучын болбос то учурлу деп айткан (Ефестегилерге 5:3, 4, ЈТ).\\n10 Багай куучын Кудайды, анайда ок Оны сӱӱп турган улусты ачындырат. Бис Кудайды сӱӱп турганыстаҥ улам, кандый ла багай куучындарды јуутпайдыс. Багай куучындар «быјарга» кирет. Павелдиҥ айтканыла болзо, «быјар — «эт-канныҥ керектериниҥ» бирӱзи болот (Галаттарга 5:19—21). Бу јаан учурлу сурак. Нениҥ учун дезе христиан кижи берилген јӧптӧрди алынбай, оноҥ ло ары балыр, багай, каршулу куучынын солыбай турза, јууннаҥ чыгардырып койордоҥ айабас *.\\n11, 12. а) Коп дегени ол не, ол кандый каршу јетирердеҥ айабас? б) Иеговага бажырып тургандар нениҥ учун јабарлаарынаҥ кыйар учурлу?\\n11 Каршулу коп, јабарлаары. Коп — кандый бир кижиниҥ јӱрӱми ле керектери керегинде куучын јайганы. Эмди кем-кем керегинде куучындажарга јарабас па? Јараар, јакшы солундарла эмезе тузалу јетирӱлерле ӱлешкени, темдектезе бу јуукта сууга чӧҥӱрилген эмезе оморкодуны керексинип турган кижи керегинде куучындажарында јаман неме јок. Баштапкы чактыҥ христиандары бой-бойыныҥ солун-собурыла јилбиркеп, ака-эјелери керегинде јакшы солундарыла ӱлежетен (Ефестегилерге 6:21, 22; Колоссыдагыларга 4:8, 9). Је бис кижиниҥ улуска куучындабаска турган јӱрӱмин куучындап турган болзоос, эмезе јастыра јетирӱлер айдып турган болзоос, оны каршулу коп деп айдарга јараар. Је мындый коптыҥ эҥ јаманы, каршузын јетиретен јабарлаарына экелип турганы. Јабарлаары — «ӧнӧтийин јамандаарга, тӧгӱн куучын таркатканы». Темдектезе, фарисейлер Иисусты јамандаарга, Оны ӧнӧтийин јабарлаган (Матфей 9:32—34; 12:22—24). Јабарлаары кӧп сабада ӧӧн-бӧкӧнгӧ экелет (Укаа сӧстӧр 26:20).\\n12 Иегова, куучынданар аргазын улусты јабарлаарга эмезе бӧлӱништер эдерге тузаланып турган улусты, кату каруузына тургузар. Ол «ака-эјелердиҥ ортозында ӧӧркӧш» јайып турган улусты кӧрӧр кӱӱни јок (Укаа сӧстӧр 6:16—19). «Јабарлаачы» деп кӧчӱрилип турган диа́болос деген грек сӧс Сатанага тузаланылат. Ол — Кудайды јабарлап турган Дьявол (Ачылта 12:9, 10). Оныҥ учун улусты јабарлап, дьявол деп ададарынаҥ кыйарга кӱӱнзейдис. Јуунда јабарлаштаҥ улам эт-канныҥ керектерине экелип турган «ӧӧн-бӧкӧн» лӧ «бӧлиниш» болбос учурлу (Галаттарга 5:19—21). Оныҥ учун кандый бир кижи керегинде солунды айдардаҥ озо, бойыҥга мындый сурактар бер: «Бу чын болгон неме бе? Оны куучындаганымнаҥ, улуска туза болор бо? Эмезе мыны чек куучындабас керек пе?» (1 Фессалоникадагыларга 4:11 кычыр.)\\n13, 14. а) Јамандадып турган улуста кандый сезимдер болот? б) Кемди-кемди јамандаары дегени ол не ле улусты јамандап турган кижи бойын јеткерлӱ айалгага тургузат деп, нениҥ учун айдарга јараар?\\n13 Јамандаш. Ӧрӧги бичилгениле, сӧстӧр шыркалаар аргалу. Толо кеминде эмес болгоныстаҥ улам, кезикте ончобыс эби-јок сӧстӧр айдып јадыс. Је Агару Бичик мындый куучындар христиан јуунда да, биледе де болбозын деп јакарат. Павел христиандарга: «Не ле ачыныш, чугулданыш, атыйланыш, кыйгырыш, јамандаш ӧскӧ дӧ јаманла кожо слердеҥ ыразын» — деп айткан (Ефестегилерге 4:31). Јамандаштаҥ, ол тоодо јабыс кӧрӱп јаантайын ачу сӧстӧр айдып јамандаганынаҥ улам, кижи бойын уйан кӧрӱп, не де кире бодобой барардаҥ айабас. Мындый куучын, анчада ла балдардыҥ јымжак, бӱдӱҥкей јӱректерине јаан каршузын јетирер аргалу (Колоссыдагыларга 3:21).\\n14 Агару Бичик кемди-кемди јамандаарын, ол эмезе ачынчылу эмезе ачу сӧстӧр айдып, улусты јабыс кӧрӧрин чек јаратпай јат. Андый сӧстӧр айдып турган кижи бойын јеткерлӱ айалгага тургузат, нениҥ учун дезе улусты јамандап турган кижи, болужарга такып айдылган јӧптӧрди укпай турза, јууннаҥ чыгардырып салардаҥ айабас. Андый кижи тӱзедилбезе, ого Каандыктыҥ алкыштары берилбес болор (1 Коринфтегилерге 5:11—13; 6:9, 10). Бистиҥ куучыныс туза јок, тӧгӱн ле каршулу болзо, Кудайдыҥ сӱӱжинде артып болбозыс.\\nТУЗА ЈЕТИРЕТЕН СӦСТӦР\\n15. Кандый куучын тузалу болот?\\n15 Куучынданар арганы Јайаачыныҥ табы аайынча канайып тузаланарга јараар? Кудайдыҥ Сӧзи бисти «јаҥыс ла [тузалу, ЈТ]... сӧстӧр» айтсын деп кычырып турганын эске алып ийзеҥ (Ефестегилерге 4:29). Бис улустыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱретен сӧстӧр айдып турзаас, Иегова сӱӱнип јат. Андый сӧстӧрди озодоҥ сананып айдар керек. Агару Бичикте белен кӧргӱзӱ берилбеген, анайда ок кандый куучынды тузалу деп айдарга јараарыныҥ тисмези де берилбей јат (Титке 2:8). «[Тузалу, ЈТ]... сӧстӧр» айдарга, кӱӱн кӧдӱретен к��учынды аҥылап турган јаан учурлу ӱч арганы ундыбас керек: бистиҥ куучыныс тузалу, чын ла јалакай болор учурлу. Оныҥ учун андый куучынныҥ темдерин кӧрӱп ийеектер. (« Мениҥ куучыным тузалу ба?» деген рамканы кӧрӱгер.)\\nМЕНИҤ КУУЧЫНЫМ ТУЗАЛУ БА?\\nПринцип: «Сӧзигер јаантайын јакшылыкту болзын» (Колоссыдагыларга 4:6).\\nМен кемди-кемди кандый бир јакшы кереги учун калганчы катап качан мактагам? (1 Коринфтегилерге 11:2; Ачылта 2:1—3).\\nУлуска тоомјылу баштанарга, јалакай ла быйанду сӧстӧр айдадым ба? (Башталганы 24:17; Иоанн 11:41).\\nУлусла куучындажып тура, јаҥыс бойым керегинде куучындайдым ба эмезе ӧскӧ улус нени сананып ла сезип турганын билерге кӱӱнзейдим бе? (Филиппыдагыларга 2:3, 4; Иаковтыҥ самаразы 1:19).\\nМен кем-кем керегинде нени-нени билер болгонымды, олорго болужарга ба эмезе санааркадарга тузаланадым ба? (Укаа сӧстӧр 15:1, 2).\\nКирлӱ сӧстӧр айдарына мениҥ кӧрӱмим кандый, јӱрегимде не бары кӧрӱмимнеҥ канайып кӧрӱнет? (Лука 6:45; Иаковтыҥ самаразы 3:10, 11).\\n16, 17. а) Бис улусты нениҥ учун мактаар учурлу? б) Билениҥ ле јуунныҥ улузын мактайтан кандый аргалар бар?\\n16 Акту јӱректеҥ мактаганы. Мактап ла баалап турганын кӧргӱзип турган сӧстӧрди айдары сӱреен керектӱ деп, Иегова ла Иисус оҥдоп јадылар (Матфей 3:17; 25:19—23; Иоанн 1:47). Бистер, христиандар, улусты база акту јӱректеҥ мактаар учурлу. Нениҥ учун? Укаа сӧстӧр 15:23-те айдылат: «Ӧйинде айдылган сӧс кандый јакшы!» Бойыҥнаҥ сура: «Мени акту јӱректеҥ мактап турза, мен нени сезедим? Мынайып мактаганы кӱӱнимди кӧдӱрип, јӱрегимди јылыдат па?» Акту јӱректеҥ мактаганы бойыҥды кереги јок кижи деп сеспеске ле албаданып турганыҥды улус баалап турган деп билерге болужат. Мындый сӧстӧр кижини бойына бӱдӱмјилӱ болорына ла оноҥ кӧп иштеерине кӱӱнзедет. Сени мактап турза, сеге јарап турган болор, оныҥ учун сен де улусты мактаар учурлу эмезиҥ бе? (Матфей 7:12 кычыр.)\\n17 Улустыҥ јакшы јанын кӧрӧргӧ лӧ мактаарга албадан. Темдектезе, јуунда сен јакшы белетелген куучын-эрмек угар болорыҥ, кӧгӱс амадулар тургузып турган јиит јарчыны эмезе јажы јаанап та калган болзо, је јуунныҥ туштажуларын божотпой турган аканы эмезе эјени кӧрӱп ийер болорыҥ. Бу улусты акту јӱректеҥ мактаганы олордыҥ јӱрегин томултып, ич-кӧгӱзин тыҥыдар болор. Биледе эш-нӧкӧрлӧр бой-бойын мактап, быйанын кӧргӱзип турган јылу сӧстӧр айдар учурлу (Укаа сӧстӧр 31:10, 28). А балдар дезе, олорды баалап ла сӱӱп турган деп кӧрӱп турза, чечектей бергилейт. Олорды мактап, баалап турганы, ӧзӱмдерге керектӱ кӱнниҥ чогындый ла суудый болот. Ада-энелер, балдараарды јакшы кылык-јаҥы ла албаданып турганы учун мактаарын ундыбагар. Мактаганы балдараарга јалтанбас ла бойына бӱдӱмјилӱ болорго болужар, анайда ок Агару Бичикле јӱрерге, оноҥ тыҥ албаданарга кӱӱнзедер.\\n18, 19. Ака-эјелерди токунадарга, нениҥ учун ийде-кӱчти кысканбас керек, мыны канайып эдер?\\n18 Токунадары. Иегова «јобожыган» ла «кыйналган» улусты акту кӱӱнинеҥ кичееп јат (Исаия 57:15). Оныҥ Сӧзи бисти: «Бой-бойыгарды кӧкӱдип... ...Чинези јокты кӧкӱдигер» — деп кӱӱнзедет (1 Фессалоникадагыларга 5:11, 14). Бис кунугып калган ака-эјелеристи токунадарга албаданып турзаас, Кудай мыны ајаруга алып, баалап турган деп алаҥзыбас керек.\\nБис улустыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱретен сӧстӧр айдып турзаас, Иегова сӱӱнип јат\\n19 Санааркап турган эмезе кунугып калган ака-эјени кандый сӧстӧрлӧ токунадарга јараар? Сен олордыҥ уур-кӱчтериниҥ аайына чыгар учурлу деп сананба. Кӧп сабада тегин сӧстӧр айтканы јакшы болот. Кунугып калган кижи болужарга белен болгоныҥды билип турзын. Ол кижиле кожо мӱргӱп ийерге јараар. Мӱргӱӱлде, оны бис те, Кудай да тыҥ сӱӱп турган деп оҥдоорго Иегова болушсын деп, айдарга јараар (Иаковтыҥ самаразы 5:14, 15). Јуунда улуска ол сӱреен керектӱ ле оны ӱзези баалап турган деп айт (1 Коринфтегилерге 12:12—26). Иегова оны кичеейт деп бӱдӱмјилеерге, кӱӱн кӧдӱретен библиялык ӱлгер кычырып бер (Сарын 34:18; Матфей 10:29—31). Сен «јакшы сӧс» айдарга ӧйиҥди кысканбай, кижиле акту јӱрегиҥнеҥ куучындашсаҥ, ол сениҥ сӱӱжиҥди ле баалап турганыҥды кӧрӧр. (Укаа сӧстӧр 12:25 кычыр.)\\n20, 21. Тузалу јӧп берерге, кандый аргаларды тузаланарга јараар?\\n20 Тузалу јӧп. Толо кемдӱ эмезистеҥ улам, кезикте биске јӧптӧр керек болот. Агару Бичик бисти: «Ойгор болорго, јӧпти угуп, тӱзедин» — деп кӱӱнзедет (Укаа сӧстӧр 19:20). Јӧпти јӱк аксагалдар бербей јат. Балдарга јӧпти ада-энелер берет (Ефестегилерге 6:4). Јиит сыйындарга јӧпти ич-кӧгӱзи тереҥ эјелер берет (Титке 2:3—5). Сӱӱш кижини ачындырбайтан јӧп берерге кӱӱнзедет. Андый јӧптӧр берерге биске не болужар? Берилген јӧп јаан тузалу болзын деп болужатан ӱч арга кӧрӱп ийеектер: јӧп недеҥ улам берилет, јӧп неге тӧзӧлӧнип берилет ле канайып берилет.\\n21 Јӧптиҥ тузазы берип јаткан кижинеҥ камаанду. Бойыҥнаҥ сура: «Меге кандый кижиниҥ јӧбин угарга јеҥил болот?» Јӧп берип јаткан кижи јаман сананып эмес, карын сени баалап турганын билер болзоҥ, јӧпти угарга јеҥил. Оныҥ учун сен де јӧп берип јаткан болзоҥ, андый ла кӱӱн-санаалу болор керек эмес пе? Анайда ок јакшы јӧп Кудайдыҥ Сӧзине тӧзӧлӧнӧт (2 Тимофейге 3:16). Бис библиялык ӱлгерди санаабыстаҥ айтпай (цитировать) да турган болзоос, јӧбисти јаантайын Агару Бичикке тӧзӧлӧнип айдар учурлу. Бу шылтактаҥ улам аксагалдар улуска бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин албадабай јат, анайда ок кемниҥ-кемниҥ кӧрӱмин библиялык тӧзӧлгӧлӱ деп кӧргӱзерге болуп, Агару Бичимелдиҥ чындыгын солыбай јат. Ого ӱзеери, чын эдип берилген јӧп, база јаан туза экелет. Јалакай эдип айдылган јӧпти угарга јеҥил, анайда ок андый јӧп кижини кунуктырбай јат (Колоссыдагыларга 4:6).\\n22. Сен куучынданар аргаҥды канайып тузаланарга кӱӱнзейдиҥ?\\n22 Анайдарда, куучынданар арга — Кудайдыҥ баалу сыйы. Иегованы сӱӱп турганыстаҥ улам, бис бу сыйды чын тузаланар учурлу. Бистиҥ айткан сӧстӧрис туза эмезе каршу јетирер ийделӱ деп ундыбай јӱреектер. Бу сыйды Јайаачыныҥ амадузы аайынча «[тузалу, ЈТ]... сӧстӧр» айдарына тузаланаактар. Анайып, бистиҥ куучыныс улуска тузалу болуп, оморкодор аргалу болор ло Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга болужар.\\n^ 4 абз. Укаа сӧстӧр 15:4-тӧ «ачу-коронду» деп кӧчӱрилген еврей сӧс, «ӱрелгенин ле тыртыйганын» темдектеер аргалу.\\n^ 7 абз. Грек тилдеҥ кӧчӱрилген «туза јок» деген сӧстӧ «сандырашту» деген учуры база бар (Петрдыҥ 1-кы самаразы 1:18).\\n^ 10 абз. Агару Бичикте «быјар» деген сӧстиҥ учуры сӱреен јаан, ого кинчектиҥ башка-башка бӱдӱмдери кирип јат. Быјарсыдып турган кажы ла кинчекти јаргыныҥ комитеди кӧрбӧй дӧ турган болзо, је кинчегин алынбай, уур кинчек эдип быјарсыган кижини јууннаҥ чыгарып салардаҥ айабас (2 Коринфтегилерге 12:21; Ефестегилерге 4:19; 2006 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 15-чи кӱнинде чыккан «Каруулчы бакананыҥ» «Вопросы читателей» деген рубриказын кӧрӱгер).\\nӰлежер Ӱлежер Айткан сӧзигер тузалу болзын\\nlv 12 баж. 133—143 б.","num_words":3934,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.208,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":25067.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Каруулчы шибее», ӱренетен чыгарма (кичӱ изӱ ай 2020)\\nКАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Кичӱ изӱ ай 2020\\nӰренетен чыгарма (куран ай 3—30, 2020 јыл).\\n«Адыҥ Сениҥ агарулалзын»\\n23 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 3—9, 2020 јыл). Улустыҥ ла ангелдердиҥ алдында ачык кандый сурак турат? Бу суракка нениҥ учун јаан ајару эдер керек? Бис бу суракка канайып туружадыс? Бу теманы оҥдоп турзаас, Иеговала колбуларыс бек болор.\\n«Бастыра јӱрегимле сениҥ адыҥнаҥ айап јӱрерге болуш»\\n24 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 10—16, 2020 јыл). Бу јӧрмӧлдӧ бис Давидтиҥ мӱргӱӱлин кӧрӧрис. Бу мӱргӱӱл Сарын 86:11, 12 бичилген. Кудайдыҥ адынаҥ коркыыры дегени нени темдектейт? Бис недеҥ улам Кудайдыҥ адынаҥ коркып јадыс? Кудайдаҥ коркып турганыс бисти ченелтелердеҥ канайып корулайт?\\nТудуныш. Тудуныш јогынаҥ Иегованыҥ јарадузын алып болбозыс\\nАгару тынныҥ тӱжӱмине јӱк ле Галаттарга 5:22, 23-те бичилген тогус кылык-јаҥ кирет пе?\\n«Мен бойымныҥ койлорымды бойым бедиреерим»\\n25 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 17—23, 2020 јыл). Кӧп јылдардыҥ туркунына Иеговага чындык иштеген кезик ака-эјелер нениҥ учун јарлабай да, јуунныҥ туштажуларына да јӱрбей барган? Иегова олорго кандый кӧрӱмдӱ? Эмди бу сурактарды шӱӱжип ийектер, анайда ок библиялык ӧйлӧрдӧ Иегова оноҥ канча да кире ӧйгӧ ырап калган улуска канайып болушканын ла бу бисти неге ӱредет деп кӧрӱп ийектер.\\n«Меге кайра келигер»\\n26 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 24—30, 2020 јыл). Иегова јуундарга ла јарлаар ишке јӱрбей барган бойыныҥ ишчилерин: «Меге кайра келигер — деп кычырат. А бистер бу кычыруны угуп, Иеговага кайра јанып келерге турган ака-эјелерге болужар аргалу. Олорго канайып болужарын кӧрӱп ийектер.\\nАмыргыныҥ ӱнин уксагар, нени эдедигер?\\nКичӱ изӱ ай 2020\\nТексти Публикацияларды электронный бӱдӱмдӱ ��дип чыгаратан эп-аргалар КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Кичӱ изӱ ай 2020\\nӰлежер Ӱлежер КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Кичӱ изӱ ай 2020","num_words":490,"character_repetition_ratio":0.086,"word_repetition_ratio":0.087,"special_characters_ratio":0.228,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":29497.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Бензинниҥ баазыла не болор? - altaicholmon\\nБензинниҥ баазыла не болор?\\n«Коммерсантъ» газеттиҥ бичигениле, бензинниҥ оптовый баазы кӱчӱрген айдыҥ тал- ортозы киреде Россияда качан да болбогон кемине јеткен.\\nАИ-92 бензинниҥ баазы кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинеҥ ала 13-чи кӱнине јетире 2,3 процентке бийиктеген (бир тонна мындый бензинниҥ баазы 42 850 салковой), АИ-95 бензинниҥ баазы 1,7 процентке бийиктеген (бир тонна мындый бензинниҥ баазы 44 990 салковой болгон).\\nСанкт-Петербургтагы телекейлик товарно-сырьевой биржаныҥ јетиргениле, оныҥ шылтагы «Газпромнефтьтиҥ» Москвадагы нефтьти иштеп кубултатан заводында јаан учурлу бир установка ӧткӧн неделеде иштебей тура бергениле колбулу. Оноҥ улам компания тузаланаачыларга бензинди аткарарын астадып ийген.\\nМонополияла тартыжатан федерал агентствоныҥ белгелеп-шиҥдегениле, суйук одыруныҥ баазы Россияда јуук 10 јылдыҥ туркунына инфляцияныҥ кеминеҥ бийиктебес. Бензинниҥ баазы мынаҥ озо бийиктегени акцизтердиҥ ӧскӧниле колбулу.","num_words":257,"character_repetition_ratio":0.098,"word_repetition_ratio":0.089,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12874.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ајару балдардыҥ тап-эриктерин корыырына - altaicholmon\\nОныҥ туружаачылары балдардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱкте бала тужыныҥ онјылдыгыныҥ стратегический ууламјыларын ла курч сурактарын шӱӱшкен.\\nJуунда Сибирь федерал округ аайынча балдардыҥ омбудсмендери, Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын, јаҥ ла тап-эриктер корулаар структуралардыҥ, јаҥныҥ федерал органдарыныҥ Алтай Республикадагы бӧлӱктериниҥ, тергеелик министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан.\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ адынаҥ јуулган улусты вице-премьер Роман Птицын уткыган.\\n«Jондыкты чеберлеп аларыныҥ тӧзӧлгӧзи болуп турган билениҥ институдын тыҥыдарына ла ӧскӱрерине ууламјылалган государственный билелик политикага суру Россияда тыҥып турганы иле сезилип баштаган. Россияныҥ президенти Владимир Путин јаҥжыккан российский кӧгӱс-санааныҥ байлыктарыныҥ культуразын чеберлейтени ле ӧскӱретени национальный јилбӱлер болгонын јаҥыс катап айтпаган. Россияныҥ президентиниҥ јӧбиле 2017-2027 јылдар Бала тужыныҥ онјылдыгы деп јарлалган. Мынызы государство билеле колбой тӧзӧмӧлдӱ политика ӧткӱрип турганын керелейт» — деп, Роман Птицын темдектеген.\\nРеспубликаныҥ прокуроры Николай Мылицын бала тужын корыыры ла чыдап јаткан ӱйени чебер алып јӱрери прокуратураныҥ органдарыныҥ ижинде тӧс ууламјылар болгонын темдект��ген. Оныҥ айтканыла, калганчы јылдарда Алтай Республикада балдардыҥ каршулу керектер эдери астаган. Анайда ок јажы эр кемине јетпегендерге эдилип турган каршулу керектердиҥ кеми база кезем астап калган.\\nСибирь федерал округтыҥ субъекттеринде балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улузыныҥ координационный совединиҥ председатели Любовь Зябрева балдардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱкте бала тужыныҥ онјылдыгыныҥ стратегический ууламјылары ла курч сурактары керегинде айдып тура, Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко бу учурлу керек-јаракты тӧзӧп ӧткӱреринде јӧмӧгӧни учун быйанын айткан.\\n«Округтар аайынча координационный советтер эҥ курч јонјӱрӱмдик учурлу сурактарды шӱӱжерине, узак ӧйдиҥ туркунына чечилбей турган сурактардыҥ аайына чыгарына керектӱ тӧзӧлгӧн. 2018 јылдыҥ јаан изӱ айында Бала тужыныҥ онјылдыгыныҥ ӱч јылдык планы јӧптӧлгӧн. Бу план балдарла колбой ӧткӱретен иштердиҥ оноҥ арыгызы болуп јат. План 15 бӧлӱктеҥ турат ла ого 131 позиция кирет. Бу планга тайанып, тергеелик программалар белетелер. Ол программаларга бӱгӱн шӱӱжетен сурактардыҥ аайына чыгатан шӱӱлтелер кирер учурлу» — деп, Любовь Зябрева айткан.\\nКемеровский областьта, Бурят Республикада, Алтайский ле Забайкальский крайларда, Новосибирский ле Томский областьтарда, Алтай Республикада балдардыҥ тап-эриктери аайынча иштеп турган чыдулу ишчилер балдардыҥ психический су-кадыгын корыыр бӧлӱктеги ижи, суулу объекттерде балдардыҥ ӧлӱмин болдыртпазы, «Jеткер јок јай» деп ӱлекер-проектти јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча ченемелдериле ӱлешкен.\\nАлтай Республикада кенек балдардыҥ ӱредӱ алар тап-эриктерин јӱрӱмде бӱдӱрери керегинде Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко куучындаган. Кемеровский областьта балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Дмитрий Кислицын Грозный калага барып јӱргени ле анда ӧскӱс ле ада-энезиниҥ ајарузы јок арткан балдардыҥ тап-эриктерин јӱрӱмде канайда бӱдӱрип турганы керегинде куучындаган. Алтай Республикада бу айалга кандый болгоны керегинде Алтай Республиканыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министрдиҥ ордынчызы Ирина Лыкова айткан. Суулу объекттерде балдардыҥ ӧлӱмин болдыртпазы керегинде ченемелдериле Алтайский крайда балдардыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижизи Ольга Казанцева ӱлешкен. Анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ келген омбудсмендер куучын айдып, иштеги ченемлдериле ӱлешкендер.\\nАлтай Республиканыҥ јаҥ корыыр органдары јуунныҥ туружаачыларын республикада балдарла јеткер болдыртпазы, јажы эр кемине јетпегендер ортодо каршулу керектерди болдыртпазы аайынча кандый иштер ӧткӱрилип турганыла таныштырган.\\nJуунныҥ турулталары аайынча балдардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱкте нормативно-правовой тӧзӧлгӧни јетире јазаары аайынча тӱп шӱӱлтелер белетелген.","num_words":862,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23472.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кырлык: јаҥы башкарту алдында сурактар - altaicholmon\\nТӱӱкиниҥ јолдыктарын эске алып\\nКырлык јуртты ады-чуузы кӧп тӱӱкилик керектерле колбулу деп айдарга јараар. Кан-Чарастыҥ элбек јалаҥдарлу ӧзӧктӧриниҥ бирӱзинде турган бу јурттыҥ ӧдӱп келген јолы байлык ла јилбилӱ. Кырлыкта озодоҥ бейин иштеҥкей ле шыраҥкай албаты јуртаган. Совет јаҥ келгелек тужында Кырлык јурттыҥ эмдиги турган јеринде бир болчок тура туруп, Уймон-ичи јаар барып јаткан јолдогы «јолкӧргӱзеечи» болгон дежет. Ӧрӧкӧ айылдар беш-сегис билелердеҥ биригип, Ламак, Тулайты, Алтыгы ла Ӱстиги Шибертилер, Јаан-Ӧзӧк, Алмарлу, Татакы деп ӧзӧктӧрдӧ чачылып калган јуртагылаган болгон.\\nСовет јаҥныҥ ӧйинде ӧзӧктӧрдӧ чачылган албаты бириктирилип, Кырлык сууны јараттай турган јаан ӧзӧктӧ Кырлык деп адалган јурт тӧзӧлгӧн лӧ бастыра ӧрӧкӧ айылдар бу јуртка кӧчкӧн.\\n1904 јылда Јаан-Ӧзӧктиҥ сол јанында турган Тӧрӧм (Тереҥ деп база адап јадылар) ӧзӧктӧ јаан мӱргӱӱл болгоныла Кырлык тӱӱкиге кирген. Бастыра Алтайдаҥ ак јаҥды јаҥдаган муҥнаҥ ажыра улузы Тӧрӧм кобыда јуулган ла Буркан-Каан келерин сакыган. Је карыкчалду керек болуп, олор Том-Тураныҥ казактарына кырдыртканы-ӧлтӱрткени албатыныҥ тӱӱкилик бичигиниҥ кунукчылду бӱктерине кирет. Ол тушта Кырлыктыҥ суузы кызыл канла аккан деп, јурттыҥ эмдиги турган јери улустыҥ сӧӧгине бӱркеткен деп тӱӱкиде айдылып јат.\\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде јылдардаҥ ала Кырлык јурт Туулу Алтайдыҥ укту мал азырап турган једимдӱ иштӱ совхоз-ээлемдердиҥ тоозына кирген. Укту мал азыраар иш бӱгӱнги кӱнге јетире улалганча. Јурттыҥ ӧдӱп келген јолы сӱрекей байлык. Бу јол мында јуртаган албатыныҥ салымыла, ижи-тожыла, кӱӱн-табыла, тургускан амадуларыла чике колбулу.\\nЈурттыҥ башкараачылары солынган\\nБӱгӱнги кӱнде Кырлык јуртта муҥнаҥ ажыра кижи јуртайт. Орто ӱредӱлӱ школ, балдардыҥ сады иштейт. «Аргымак» деп адалган јакшынак стадион бар. Кырлык ичкери ӧйгӧ ӧзӱмге јединетен амадулар тургузып, иштеп, јӱткип јат деп айдар керек. Је ол ок ӧйдӧ јурттыҥ албатызын санааркаткан курч сурактар база кӧп.\\n1904 јылда Јаан -Ӧзӧктиҥ сол јанында турган Тӧрӧм (Тереҥ деп база адап јадылар) ӧзӧктӧ јаан мӱргӱӱл болгоныла Кырлык тӱӱкиге кирген\\nБу ӧдӱп јаткан јыл Кырлыктыҥ улузына јаан учурлу болды. Сыгын айда ӧткӧн талдаштар тужында јурт јеезениҥ јааны, јурт советтиҥ депутаттары солынган. Кырлык јурттыҥ јааныныҥ ижин узак ӧйлӧрдиҥ туркунына (он јылдаҥ ажыра) Валерий Тодошевич Байрышев башкарган болгон. Бу кижиниҥ ады-јолы Кырлыктыҥ тӱӱкизиле јажына колболу болуп артып калар. Оныҥ эткен ижи сӱреен кӧп. Ол тоодо јурттыҥ школын чыныктап-јазаарында, јурт советтиҥ јаҥы туразын тударында бу кижиниҥ чике ӱлӱзи јаан.\\nВалерий Тодошевичтиҥ кийнинеҥ оныҥ ижин Алтынай Туткушева улалтып апарган. Быјыл сыгын айда ӧткӧн талдаштарда јиит уул Аткыр Малташев јеҥӱ алган ла бӱгӱнги кӱнде јурттыҥ албатызыныҥ јӱрӱмин башкарар ишти баштап койгон.\\nАайына чыгатан јаҥы ла «эски» сурактар\\nСход-јуун деп адалган јуун-туштажулар јурт јердиҥ улузыныҥ курч сурактарын кӧдӱретен, аайына чыгатан, јаҥныҥ улузыла чикезинеҥ куучындажатан јер болгонын темдектеер керек. Кырлыктыҥ калганчы сход-јуунында јурттыҥ улузын ӧйкӧгӧн сурактар кӧп чыккан. Олордыҥ бир кезегин эске алып ийектер.\\nТемдектезе, Татакы деп ӧзӧктӧ јадып турган улуска кӱнӱҥ ле кӱнӱҥ Кырлык сууны кечире кичинек кӱр ажыра барарга келижет. Бу кӱрдиҥ айалгазы сӱӱндирбейт. Татакыда јурттыҥ ӱчинчи бӧлӱк улузы јуртап јат. Олордыҥ ортозында кенек улус, јаан јаштулар, балдар кӧп. Канча јылдарга јазалбай туруп калган бу кӱрдиҥ айалгазы улусты санааркадат. Бир ле кӱн кӱр бузулып-сынза, бу керекке учураган улуска сӱӱнчилӱ болбос!…\\nРадиация, кату орулар (онкология) керегинде сурактар база кӧп кӧдӱрилип јат. Улустыҥ су-кадыгыла колболу айалгалар санааркадат. Темдектезе, калганчы јылдарда Кырлыкта, ӧскӧ јерлерге кӧрӧ, буурынаҥ оорыган улустыҥ, анчада ла јиит улустыҥ, тоозы там ла кӧптӧп турганыныҥ шылтагы неде? Айса болзо, уй-малдыҥ су-кадыгыла колбулу ба? Јурттыҥ кажы ла ӧрӧкӧ айылы уй-мал, кой азырап турарда, фермер-ээлемчилер кӧп болордо, уй-малдыҥ оорулары база салтарын јетирип турган ба? Су-кадыкла колбой сурактарга бӱгӱн ковид ооруныҥ каршулу айалгазы база кожулды!\\nСартакпай оромдо турган суу алатан јаан колодецтиҥ ижинеҥ јурттыҥ улузыныҥ су-кадыгы база камаанду. Ичип турган суу бу колодецтеҥ алынып турарда, оныҥ суузы, суу алатан эдимдери, суу чеберлелетен бочкозы кандый айалгада болгоны, канча кире ӧйдӧҥ аруталып-чыныкталып турганы керегинде сурак улусты база јилбиркедет.\\nМедишчилердиҥ ижине сурактар јаантайын табылып јат. Олордыҥ ортозында, јаан јуртта тӱрген болуштыҥ кӧлӱги јок болгоны, медишчилерге ӧйинде болушты јетирерге тутагын јетирет деп сход-јуунда айдылган.\\nАлдында јылдарда Кырлыкта кенек улусла, кӧп балдарлу билелерле иштеп турган социальный ишчи деп адалган кижи болгон. Ол кижи бу ишти бӱдӱрип, јасак-јаҥдарда болуп турган солынталарды, улуска керектӱ болушты тургуза ла бӱдӱрип туратан. Бӱгӱн бу иш эдилбей турарда, болуш керексиген мындый улус јӧмӧлтӧ јогынаҥ артып калган. Социальный ишчиниҥ ижин ойто орныктырарга, бу суракты кӧдӱрер керек.\\nЈуртта локальный јууларда турушкан ветерандар база кӧп. Афганистанныҥ, Тӱндӱк Кавказтагы јуулардыҥ. Кӧп шылтактардаҥ улам бу ветерандар олорго келижип турган јеҥилтелерле, государствоныҥ болужыла тузаланып болбогон. Јурт советтиҥ ӧткӧн созывыныҥ депутады болгон Светлана Чабачакованыҥ болужыла Кырлыктаҥ Эдуард Бербесов, Чечен Шортов, Андрей Токов деп ветеран-јуучылдарына јадар тура алатан сертификаттар ла берилетен учурлу акча-манат берилген. Чындап та, Светлана Александровна балдардыҥ садыныҥ ишчилериниҥ јурт советтиҥ депутаттарына эткен баштанузы аайынча бу садка болужын јетирип, курсак азатан печке сыйлап бергенин база эске алып ийер керек.\\nЈуртта јадып-иштеп турган улустыҥ тоозы – бир муҥнаҥ ажыра. Ӧрӧкӧ айылдардыҥ тоозы – 300-теҥ ажыра\\nБыјылгы јылда Кырлык јурт јурт ээлем аайынча министерствоныҥ јӧмӧлтӧзиле балдардыҥ амырайтан площадказын тудатан болгон. Бу ишке федеральный, республикан, јербойыныҥ бюджединеҥ акча салынган, онойдо ок эне-адалардаҥ база акча јуулган. Је бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ амырайтан площадказы бӱтпеген, јетире эдилбеген туру. Айла, бу площадканы тударга талдалган јер база эби-јок јерде болгонын улус темдектегилейт.\\nОнойдо ок Алмарлу деп адалган ӧзӧктӧ ӧлгӧн малдыҥ сегин таштайтан јердиҥ айалгазы керегинде сурак улусты база санааркадат. Анчада ла јайгыда мындагы јыт-јыбарга чыдажар арга јок деп айдыжат. Јурттыҥ бӱгӱнги јаандары бу суракка база ајару эткен болзо, јакшы болор эди. Чындап та, Алмарлу деген ӧзӧк керегинде айтса, бу јер јурттыҥ уй-малын кабыратан јер деп окылу темдектелген. Быјыл кӱскиде бу ӧзӧк таҥынаҥ ээлемдик иш ӧткӱрерге арендага берилген деп јарталганы улусты чочыткан. Эмди јурттыҥ улузыныҥ уй-малы кайда кабырылар, олор кайда отоор? Јурттыҥ ичинде бе? Онойдо ок сӱрее-чӧп таштайтан јер (свалка) база ајару јок артып калганы керегинде айдышкылайт. Јылдаҥ јылга сӱрее-чӧпти кайда, канайда тӧгӧгӧтӧни, олорды канайда јоголтотоны керегинде суракты јербойыныҥ јаандары шӱӱшпей турганынаҥ улам бу јер там ла јаандап барып, ар-бӱткенге каршузын јетирет.\\nКырлыкта Культураныҥ туразы јок болгоны керегинде кӧп катап айдылган. Азыйгы эки кат турадаҥ эмди бир кирпич те артпаган. Культуралык туштажулар канча јылдардыҥ туркунына јурттыҥ эски магазининиҥ соок туразында ӧткӱрилип келди. Јуртта јаҥы ДК тудар керек деп суракты башкару кеминде тургузар керек деп, јербойыныҥ улузы айдыжат.\\nБу ӧрӧги айдылган сурактар Кырлык јурттыҥ јаҥы јааныныҥ, јурт советтиҥ јаҥы депутаттарыныҥ алдында эмди туруп јат. Јурттыҥ јаҥы башкартузын ајаруга алза, олордыҥ ончозы јуугы јиит улус болгоны сӱӱндирет. Јиит улустыҥ экпини де, кӱчи де тыҥ деп айдыжып јат ине. Айдарда, јуртыныҥ курч сурактарыныҥ аайына олор кыйалтазы јогынаҥ чыгар деп ижемји бар.\\nPS: Чындап та, јурттыҥ курч сурактары сӱреен кӧп. Јурт советтиҥ јаҥы депутаттары, јурт јеезениҥ јаҥы башкараачызы алдында бу сурактар кыйалтазы јогынаҥ турар ла јурттыҥ ӧзӱми олордыҥ аайына чыкканынаҥ камаанду болор. Уч-турулталар једимдӱ болор деп иженедис.\\nА. Майманова белетеген","num_words":1755,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27862.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Эл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ јууны - altaicholmon\\nЭл Курултайдыҥ Тӧргизиниҥ јууны\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентинниҥ башкарганыла парламенттиҥ Тӧргизиниҥ јууны ӧтти.\\nДепутаттар «Алтай Республиканыҥ 2021 јылдыҥ ла 2022-2023 јылдардыҥ планду ӧйиниҥ республикан бюджедин шӱӱжериниҥ ээжи-аайы керегинде» деп суракты кӧрдилер. Экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитеттиҥ председатели Артур Кохоевтиҥ темдектегениле, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Тӧс Тӧргизиниҥ Бюджет кодекс аайынча белетеген ӱлекери 2021 јылдыҥ ла 2022-2023 јылдардыҥ планду ӧйиниҥ республикан бюджеди керегинде јасактыҥ јаҥы ӱлекериле иштеерин баштайт. Јасакчыныҥ чотогоныла, бюджетле иш керегинде јасакта бюджетти кӧрӧр ӧйди узатканы Алтай Республиканыҥ депутаттарына бюджетти лапту шиҥдеер ле оныла чыҥдый иштеер арга берет.\\n«Јӧптиҥ ӱлекеринде парламентке Алтай Республиканыҥ башкарузыла ишти јети ишмекчи группада баштаары айдылат» — деп, парламентарий темдектеген. Профильный комитеттиҥ башкараачызыныҥ чокымдаганыла, Алтай Республиканыҥ башкарузынаҥ парламентке 2021 јылдыҥ ла 2022-2023 јылдардыҥ планду ӧйиниҥ республикан бюджедин тургузарына материалдар келген. Келген материалдар мынаҥ ары ишмекчи группаларга иштеерге аткарылар. Онойдо ок ишмекчи группалар ӱзеери эмезе чокымдаачы документтер сураар аргалу болор.\\nКомитеттиҥ председатели ишмекчи группалардыҥ башкараачыларына ижин АР-дыҥ профильный государственный программаларын ла Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱниндеги «Россия Федерацияныҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ национальный амадулары ла стратегиялык керектери керегинде» деп 204 номерлӱ јарлыгында айдылган национальный (тергеелик) ӱлекерлерин бӱдӱрерине тӧзӧлгӧнип апарзын деп баштанган.\\n«Бюджеттиҥ тӧс ууламјыларын шӱӱжерде, ишмекчи группаларга аҥылу ајаруны бистиҥ ӱнбереечилердиҥ эткен јакылталарына ла баштануларына этсин, олорды бӱдӱрериниҥ јолын табарга шӱӱлтелер ле аргалар айтсын» — деп, ол ајарган. Парламентарийдиҥ айтканыла, бюджетле иштееринде экономиканыҥ тӧс ууламјыларыныҥ бюджеттеги чыгымдарына ајару эдер керек, нениҥ учун дезе, келер јылдарга бюджеттиҥ ӱлекери экономикадагы болгон кубулталарга келижер учурлу, парламенттиҥ кереги республиканыҥ экономикада ӧзӱмин орныктырарына ончо ишти бӱдӱрери.\\n«Ончо «оору» сурактарды бир уунда бӱдӱрип болбозыс деп, бис оҥдоп јадыс. Ондый да болзо, јӱрӱмниҥ тӧс бӧлӱктерине – су-кадыкты корыырына, ӱредӱликке, јолдордогы иштерге, онойдо ок аргачылыкты ла балдарлу билелерди јӧмӧӧрине — ӱзеери акча-манат чыгарары јаан учурлу» — деп, Артур Кохоев айткан.\\nДепутаттыҥ айтканыла, бюджетле нулевой кычырышта иштеерде, Публичный угуштарды очный бӱдӱмде быјыл кӱчӱрген айда ӧткӱрер керек. Комитеттиҥ јааны депутаттарга келер ӧйдиҥ бюджедиле ишт��еринде эрчимдӱ турушсын деп баштанган.\\nТӧргиниҥ јуунында «Алтай Республикада «Кӧлӱктердиҥ јеткери јок ло чыҥдый јолдоры» деп национальный ӱлекердиҥ бӱдӱп турганы керегинде» толо јетирӱни республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министри Олег Пьянков эткен.\\nМинистрдиҥ јетиргениле, «Кӧлӱктердиҥ јеткери јок ло чыҥдый јолдоры» деп национальный ӱлекерди бӱдӱргени Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱниндеги јарлыгында тургузылган адылу кӧргӱзӱлерине јединер арга берер. Ӱлекер аайынча «Јолдор», «Јолдордыҥ ээлемин ӧскӱрер текши системалык иштер», «Јолдордыҥ јеткери јогы» деп ӱч тергеелик ӱлекерди бӱдӱрери ӧдӧт.\\nОлордыҥ ортозында «Јолдор» деген тергеелик ӱлекер тӧс ӱлекер болуп јат, 2019 јылда ого 728 448,47 муҥ салковой чыгарылган. Ӱлекерле эмди келген 689 488,2 муҥ салковой — федерал бюджеттеҥ, ол тоодо 130 000 муҥы — Горно-Алтайсктыҥ агломерациязына, тергеелик учурлу объекттерге – 559 488,2 муҥ салковой. Тергеедеҥ софинансированиеге 38 960,3 муҥ салковой, јербойыныҥ бюджединеҥ – 1 326,4 муҥ салковой чыгарылган.\\n2019 јылда тергеелик учурлу 30 объектте иштер эдилген, ол тоодо јербойыныҥ Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ – 15-инде. Иштер бӱткӱлинче эдилген, текши тооло 66,2 км јол јазалган, ол тоодо Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ — 9,2 км, тергеелик јолдор – 56,8 км. «Ончо бу иштердиҥ шылтузында коомой јазалду, јеткерлӱ јолдордо јеткерлер болоры астаган» — деп, докладчик айткан.\\n«Јолдор» деп тергеелик ӱлекерле быјыл кӧлӱктер јӱрер тергеелик учурлу ла Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ јолдоры узадылары темдектелген. Тергеелик учурлу јолдорды јазаарын бӱдӱргениниҥ шылтузында тергеениҥ узуны 155,621 км јолдоры чыныкталган. Ол тоодо Горно-Алтайсктыҥ агломерациязыныҥ — 8,8 км, тергеелик учурлу – 146,821 км јолдор» — деп, ведомствоныҥ башкараачызы темдектеген.\\nШӱӱжӱде депутаттар: Владимир Тюлентин, Владислав Рябченко, Артур Кохоев, Аскар Тулебаев, Асет Заргумаров, Сергей Тимошенский ле ӧскӧлӧри де туружып, сурактарын берген.\\nДепутаттарды, темдектезе, торг-садулардыҥ турулталары, акча-манатты кымакайлаарыныҥ тузазы, Артыбашка јетире јол качан јазалары, «Кайас» микрорайонныҥ эл-јоны школдыҥ ла јаҥы садиктиҥ јанында јолдорды јазаарын узак сакыыр ба, быјыл Амур јурттагы сууда кӱр јазалар ба, Верх-Бийка јурттыҥ јанында садуныҥ јакшы рядтары тургузылар ба, Кызыл Каалганыҥ јолын јазаары канайда пландалат деген ле ӧскӧ дӧ сурактар кӱйбӱредет.\\nМинистр Олег Пьянков депутаттардыҥ ончо сурактарына толо каруулар берерге чырмайган. Министрге каруулар берерге, «Горно-Алтайавтојолдыҥ» башкараачызы Константин Зорий болушкан.\\nЈуунныҥ туружаачылары Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикинниҥ ле Алтай Республиканыҥ «Государственный кадастровый баалаштыҥ тӧс јери» государственный бюджеттеги учреждениезиниҥ директоры Михаил Еграшевтиҥ «Алтай Республиканыҥ јерлериниҥ государственный баалажы керегинде» деп јетирӱлерин уккандар.\\nТӧрги Алтай Республиканыҥ башкарузына Алтай Республиканыҥ улус јаткан тураларыныҥ фондыныҥ объекттериниҥ кадастровый баалажын 2021 јылда такыптаҥ ӧткӱрзин деген шӱӱлте эткен. Ол 2016 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱниндеги «Государственный кадастровый баалаш керегинде» деп 237-ФЗ номерлӱ федерал јасак аайынча олордыҥ кадастровый баазын чокымдап аларга керектӱ болуп туру.\\nДепутаттар кадастровый службаныҥ ижи тергеениҥ кажы ла кижизине ле бӱдӱретен сурактарыныҥ јаан учурлузын ајаруга алып, бу ишти аҥылу шиҥжӱзинде тударга тургандарын угускандар.","num_words":1327,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23511.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тӧрт муҥнаҥ кӧп ӧрӧкӧ јеткилделген - altaicholmon\\nТӧрт муҥнаҥ кӧп ӧрӧкӧ јеткилделген\\nӧткӧн јылда «Газпром» ПАО Алтай Республикада газты ӱлештиретен объекттерди тударына 250 миллион салковой кире инвестициялар берген. Бу темдек Алтай Республиканыҥ Башкарузы ла «Газпромныҥ» башкартузы канча јылдарга ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турганын керелейт.\\nГаз баратан трубалардыҥ текши узуны тогузон километрге јетти, оныҥ шылтузында 4 муҥ квартираны (таҥынаҥ улустыҥ тураларын) газла јеткилдегедий аргалар ачылган. Бу иштердиҥ кӧп сабазы Майма аймактыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ јеринде ӧткӱрилген.\\n2018 јылда Алтай Республиканыҥ Башкарузы ла «Газпромныҥ» башкартузы ортодо тургузылган јӧптӧжӱ оноҥ ары улалтылган, ондо республиканыҥ ӧскӧ аймактарын «чаҥкыр» одырула јеткилдеерине јаан ајару эдилет.","num_words":176,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20412.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jасактар белетеер иштиҥ айалгазы шӱӱжилген - altaicholmon\\n—11 јылдыҥ туркунына, кажы ла јылдыҥ бажында, бис парламенттиҥ эҥ јаан учурлу керек-јарактарыныҥ бирӱзин — јасакчы иштиҥ турулталарын кӧрӧдис. Бу учуралда — «Алтай Республикада јасактар белетеер иштиҥ 2017 јылдагы айалгазы керегинде» јуунды ӧткӱредис. Алтай Республиканыҥ јасакберим иш-ченемелиниҥ турулталарын элбеде јартаганы эл-јоныстыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерине ууламјылалган, тергеедеги јӱрӱмниҥ эҥ учурлу экономикалык, јондык ла политикалык ууламјылары болгон иштерди кӧргӱзет. Олор толо бӱткен бе, јасакберимле ӧйинде аайлу-башту белетелген бе, тузалу ба деп баалаарга керектӱ болуп јат. Шак мынызы Алтай Республиканыҥ јасакбериминиҥ мониторингиниҥ тӧс амадузы болуп јат — деп, парламентарий темдектеген.\\nСпикер јасактар белетеер иште ӧмӧ-јӧмӧ, тӧзӧлгӧлӱ иш учун Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердниковко, Алтай Республиканыҥ прокурорына, юстицияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузына, јербойында бойы башкарынарыныҥ чыгартулу органдарына быйанын айткан.\\nАР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ бирлик аппарадыныҥ башкараачызы Анатолий Донской депутатский корпуска ӧмӧ-јӧмӧ иш учун быйанын айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, мындый јуундар јаҥыс ла јасакберимниҥ айалгазын эмес, је анайда ок келер ӧйгӧ ууламјыларын чокымдап алар арга берет.\\nАнатолий Михайлович бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ мынаҥ да ары бирлик айалгада иштеерине бӱткенин айткан. Jаҥыс ла ол тушта, президенттиҥ майский јарлыктарында ла баштанузында тургузылган амадуларды бӱдӱрип, тергеебис ичкери ӧзӧр деп, ол темдектеген.\\nАлтай Республика јасакберимниҥ мониторингин ӧткӱрип баштаган баштапкы тергеелердиҥ тоозында болгонын Госдуманыҥ депутады Иван Белеков айткан. 2008 јылда ӧткӧн баштапкы мындый јуунда Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Александр Торшин ле аналитика аайынча башкарарыныҥ аппарадыныҥ јааны Геннадий Бурбулис, анайда ок Федерация Совединиҥ эксперттериниҥ Михаил Гнездиловко баштаткан группазы турушкан. АР-дыҥ парламентарийлериниҥ јасактар белетеер ченемелин элбеде јартаганы ла олорды Федерация Соведи кеминде кепке басканы туштажуныҥ турултазы болгон. Ол бичик РФ-тыҥ субъекттериниҥ бастыра јасакчы органдарына таркадылган.\\nИван Белеков: «Мынайып, бисте АР-дыҥ Эл Курултайы РФ-тыҥ субъекттериниҥ јасактар белетеер бӧлӱгинде мониторинг ӧткӱрер деген баштаҥкай эткен парламент болуп јат деп айдар аргабыс бар».\\nТергеебистиҥ јасактар белетеер ижин јарандырарында ӧткӱрилген јеҥил эмес иш учун республиканыҥ депутаттарына, профильный комитеттердиҥ председательдерине, Эл Курултайдыҥ аппарадыныҥ ишчилерине, юридический башкартуга ла Владимир Тюлентинге быйанын айдып, Иван Белеков эки шӱӱлтезин айткан.\\nБаштапкызында, башкаруныҥ частарыныҥ турулталары аайынча кыйалтазы јоктоҥ јакаан јӧптӧӧр керек.\\nЭкинчизинде, јаҥныҥ бӱдӱреечи органыныҥ баштаҥкайыла белетелген јасактыҥ ӱлекерлерине, баштапкы кычырыштыҥ кийнинеҥ калганчызына јетире, кыйалтазы јоктоҥ јасак алдындагы акттардыҥ планын, анайда ок олорды тузаланарыныҥ планын кӧргӱзер керек.\\n—Бу јаҥыс Владислав Володинниҥ баштаҥкайы эмес, јасактарды мынайда белетеерин РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели Дмитрий Медведев те, ороонныҥ президенти Владимир Путин де јӧмӧйт – деп, Иван Белеков темдектеген.\\n« Алтай Республикада јасактар белетеериниҥ 2017 јылдагы айалгазы керегинде» тӧс докладты Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов эткен. Бӱгӱн бу доклад јасак белетеечиге ла оныҥ тузаланаачызына эткен иштиҥ турулталарында кубулталарды ла Алтай Республикада јондык колбуларды аайлу-башту эдер јасакберим системаныҥ мониторингиниҥ турулталарын кӧрӧр арга берет.\\nДокладтыҥ тӧс амадуларыныҥ тоозында граждан јондыктыҥ институдыныҥ ла Алтай Республиканыҥ јасакбериминиҥ чыҥдыйы керегинде шӱӱлтелерди ајаруга алары ла бириктирери болгонын Михаил Терехов темдектеген. Оныҥ шӱӱлтезиле, республикан јасакберимниҥ шак мындый мониторинги јаҥныҥ башка-башка органдарыныҥ «ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ ачык площадкаларын», Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ республикан парламенттиҥ јӧптӧп турган јасактары јанынаҥ шӱӱлтезин тӧзӧӧр арга берет.\\nПарламенттиҥ јасакберим ле национальный политика аайынча комитединиҥ председатели Виктор Ромашкин Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ республикан башкарула, прокуратурала, юстицияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла ӧмӧ-јӧмӧ ижи керегинде сурактарга токтогон. Ол Иван Белековтыҥ башкаруныҥ частарыныҥ турулталары аайынча кыйалтазы јоктоҥ јакаан јӧптӧӧр, јасак алдындагы кыйалтазы јоктоҥ акттардыҥ планын, анайда ок олорды тузаланарыныҥ планын тургузар керек деген шӱӱлтезин јӧмӧгӧн.\\nФедерал ла республикан јасакберимди тузаланары јанынаҥ прокуратура 2017 јылда ӧткӱрген шиҥжӱ иш аайынча мониторинг, тап-эриктиҥ сурактары ла олорды Алтай Республикада тузаланары керегинде республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын куучындаган.\\nАлтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председателиниҥ ордынчызы Валерий Сарбашев тергеелик јасакберим јербойында канайда тузаланылып турганы аайынча јетирӱ эткен.\\nАлтай Республикада јонјӱрӱмдик учурлу сурактарды аайлу-башту эдип турган јасакберим јаҥыртылып турганы керегинде АР-дыҥ Jондык палатазыныҥ председателиниҥ ордынчызы Андрей Ищенко айткан.\\nJуунда айылчы болуп турушкан Алтайский крайдыҥ парламентиниҥ председателиниҥ ордынчызы — аграрный политика ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитеттиҥ председатели Сергей Серов јуунныҥ туружаачыларын уткып тура, Алтайский крайда јасакберимниҥ 2017 јылдагы айалгазы керегинде куучындаган.\\nРФ-тыҥ юстиция министерствозыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ бирлик правовой пространствоны јеткилдеер бӧлӱгиниҥ иш-чыдулары 2017 јылда канайда бӱткени керегинде башкартуныҥ јааны Наталья Веретенникова айткан. Оныҥ темдектегениле, бирлик правовой пространствоны јеткилдеери аайынча иште учурлу болгоны — јасактыҥ ӱлекерлери белетелер тушта башкартуныҥ Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыла ӧмӧ-јӧмӧ ижи. Jасакчы органла ӧмӧ-јӧмӧ иш бу башкартуныҥ специалисттери ле башкараачылары Эл Курултайдыҥ ишмекчи группаларыныҥ ла комитеттериниҥ јуундарында, сессияларда турушканы ажыра ӧдӧт.\\n2017 јылдыҥ талдаштарын белетеп ӧткӱрген федерал јасакберимдеги кубулталар керегинде Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов куучындаган. Оныҥ темдектегениле, Алтай Республиканыҥ талдаштар ла референдумдар керегинде јасакберими, оны тузаланганы, ол тоодо 2017 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде ӧткӧ�� талдаштарда, республикан јасактар федерал јасакберимге келижип турганын кӧргӱскен.\\nАлтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезине Алтай Республиканыҥ Конституциязыла јасакберим баштаҥкай эдери јанынаҥ берилген тап-эрикти ӧйинде ле толо тузаланарга болуп, бу кӱрее Государственный Думага ууламјылалып јаткан јасактардыҥ ӱлекерлерин шиҥдеери аайынча ишти улалтат.\\nТӧс докладчиктердиҥ кийнинеҥ јуунныҥ туружаачылары санаа-шӱӱлтелериле ӱлешкен.\\nАлтай Республиканыҥ депутады Аскар Тулебаев «Ӱнбереечилердиҥ јакылталары керегинде» республикан јасакты јӧптӧӧри аайынча ишти орныктырар керек деген шӱӱлтезин айткан. Бу јасак јӧптӧлгӧн соҥында, депутаттардыҥ округтардагы ижиниҥ турулта-тузазы бийиктеер эди. Ол анайда ок јаш ӱйени ишке таскадары керегинде јасакберим баштаҥкайды Госдума кеминде ӧткӱрер иш арай барып јатканына ајару эткен.\\nАлтай Республиканыҥ депутады Михаил Федькин тергеебиске келип турган 2 миллион туристтеҥ каландар коомой јуулып турганын аҥылап темдектеген. «Республикан бюджетке 100 миллионго јуук салковой келет. Кажы ла туристтеҥ бир муҥ салковойдоҥ алзаас, республикан казнаны билдирлӱ толтырып ийер эдис» — деп, депутат айткан. Парламентарий анайда ок депутаттыҥ тоомјызын бийиктедери керектӱ болгонына ајару эткен. Оныҥ шӱӱлтезиле, Алтай Республиканыҥ бир кезек јасакберим акттарына эдилген кубулталар депутаттардыҥ тоомјы-имиджине «иштебейт».","num_words":1641,"character_repetition_ratio":0.094,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23049.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Кеп-куучындарыстыҥ каандары — тӱӱкиде...» - altaicholmon\\n«Кеп-куучындарыстыҥ каандары — тӱӱкиде…»\\nБурятияда буркан јаҥдулардыҥ Агадагы дацаныныҥ ламазы, Алтайдыҥ хамбо-ламазыныҥ ордынчызы геше Арам Кыпчаковло бистиҥ эрмек-куучыныс ойроттордыҥ калганчы кааны Амыр-Санааныҥ тергеебисте табылган сӱлдезинеҥ башталган болгон.\\nТӧс Азияныҥ кӧчкӱндериниҥ калганчы империязы — Ойрот каандык (Джунгарское ханство) керегинде тӱӱкилик шиҥжӱлер де, бичимелдер де бӱгӱн кӧп. Кӱӱнзеген кижи олорды Интернеттеҥ кандыйын ла таап, кычырар аргалу. Алтай калыктыҥ кеп-куучындарына кирген бу керектер керегинде Арам Кыпчаковтыҥ кӧрӱми кычыраачыларыска солун болор деп санандым.\\nКӧгӱс-ойдыҥ, мӱргӱӱл јаҥныҥ јолын бойыныҥ салым-јолы деп талдап иштеген улус калыгыста кӧп эмес. Олордоҥ јаҥыс та бисте эмес, је ӧскӧ дӧ эл тергеелерде ады-јолы тоомјылу адалган, јарлу болгон алтай эрлер оноҥ ас. Олордыҥ бирӱзи — Арам лама.\\nОл 1979 јылда Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртында чыккан. 1996 јылда областьтыҥ национальный школын божодоло, буркан јаҥныҥ Агадагы кӱрее-дацанына ӱренип барган. Буддизмниҥ государстволык аккредитациялу, ижи казнадаҥ јеткилделген вузтары бистиҥ ороондо эки ле — Агадагы ла Иволгадагы духовный академиялар.\\nАрам Кыпчыков А��адагы академияныҥ бакалавриат ла магистратура ӱредӱзин божодып, оноҥ буркан мӱргӱӱл јаҥныҥ билим-билгиринде «геше» деген ат аданар ченелтелерди јеҥӱлӱ ӧткӧн. Бу ат бисте философия билимдердиҥ кандидадына тӱҥей.\\nАлтайлардыҥ кеп-куучындарыныҥ јаштаҥ ала угуп јӱрген каандары ла баатырлары, олордо айдылган керектер чӧрчӧк эмес, јӱрӱмде чын болгоны ого кайкал ла ачылта болгонын Арам лама айдат. Бу ӧйлӧрдӧҥ ала тӱӱкиге јилбӱ оныҥ јӱрӱминде јаан учурлу керек болуп јат. «Кайда ла јӱрзем, јаан јашту улустыҥ куучындарын угуп, билимчилерле куучындажып, бар-јок иштерди таап кычырадым — деп, ол айдат. — Алтайдыҥ тӱӱкизин кӧрзӧ, тӱрк те, ойрот то ӧйликтердеҥ кӧрӧр-тудар, кычырып, билер кӧп керелер арткан. Кыдат, Монгол јериниҥ, Орус каандыктыҥ озогы документтеринде бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис керегинде јетирӱлер улайын туштайт. Совет идеологияныҥ муҥјылдыктарга Алтайдыҥ койнында кыймык јок отурган, јокту-јойу кичинек албаты болгоныс деген кӧрӱми кӧрӱм-санаабыска шиҥип калган. Чингис-каанныҥ империязы јайрадылган кийнинде, 600-700 јылдарга кожо јаткан монгол телекейди туура таштап ийерге ченежедис…\\nЭмдиги алтайлар озо чактарда Азияныҥ телкемдеринде јаткан јаан эл-калыктардыҥ Алтайда арткан оодыктары болгонын, олор бу талада болгон ончо калапту керектерде турушканын тӱӱки документтер керелейт. Бу эзем алтай албатыныҥ тӱӱки куучындарында арткан».\\n—Тӧс Азияныҥ калыктары сӱттеҥ эткен сӱӱген суузынын нениҥ учун кезиги чеген (цегее), кезиги айрак деп айдып турган, билеригер бе? —деп, Арам лама менеҥ сураган.\\n—Jок. Бу јербойыныҥ албатызыныҥ тилиле колбулу болбой: кайда да чеген, кайда да айрак деп айдары јаҥжыккан…\\n—Бу Ойрот каандыктыҥ тӱӱкизинде болгон бир учуралла колбулу. 1470-чи јылдар киреде Чингис-каанныҥ ач-ӱрени — чингизидтер монгол империяны ойто орныктырар деген јаан кыймыгу баштаган. Калка-монголдор Тӧрбӧн-Ойрот деген каандык тӧзӧгӧн, таҥынаҥ бойы јаткан ойротторды јуулап, эл тергеезине ойто кийдирерге амадаган. Бу ӧйлӧрдӧ ӧткӧн јаан јуу-согуштардыҥ бирӱзинде ойроттор калкаларды оодо согуп, каанын ӧлтӱрген. Ол каанныҥ ӱйи, Мандукай-хатун, 7 јашту уулчагыныҥ адынаҥ каан болуп отурган. Тӱӱкиде ол бичикчи ле јуучыл ӱй кижи болгоны арткан. Камык черӱ јууп, бир-эки јылдаҥ ол ойроттордыҥ черӱзин оодо соккон. «Слерди бактырганымды ундыбазын деп, ӱч ээжи-јаҥ тургузып јадым — деп, Мандукай-хатун айткан эмтир. — Слер мӱргӱӱр тушта байдастанып отурбазыгар, тизе бажына отурып мӱргӱӱригер. Айракты цегее (чеген) деп айдарыгар. Этти бычакла кезип эмес, челдеп јииригер».\\nОйрот тайшилер каан-абакайдыҥ бу айтканын угуп, бир немени солыгар деп калактаган.\\n«Нени солыырга турганар?» —деп, Мандукай сураарда, «Этти, ийт чилеп, канай челдеп јийтен?! Бычакла кезип јиирин артырыгар» — дешкен. Каан-абакай мыныла јӧпсинип, этти бычакла кезип јиирин артырган, је арткан эки ээжини буспай бӱдӱрерин некеген.\\n—Бу чын ла болгон неме бе айса чӧрчӧк-куучын ба?\\n—Чын болгон. Бу учурал монголдордыҥ 16-чы чакта бичилген «Сары-туджи» деген летопись-бичигинде арткан. Мен монгол јерине јӱрзем, ондогы улус чегенди «цегээ» деер ле бис, ойроттор, айрак эмес, чеген деп айдып јадыс деп айдыжар.\\n—Ойроттор деп айдарыста, бу не калык болгон?\\n—«Ойрот» деген сӧсти билимде јуук ӧйлӧргӧ јетире «агаш ортозында јаткан албаты» («лесной народ») деп кӧчӱрип келген. Монгол билимчилердиҥ айтканыла, «ойрот», «ойрат» — «ойр» деген сӧстӧҥ бӱткен ле «бой-бойына најы болгон, ӧмӧлӧжип, јӧптӱ јаткан јондор дегени». Ойрот каандык — ӧмӧ-јӧмӧ јаткан монгол ло тӱрк ук-јондордыҥ бирлиги болгон.\\nТӱӱкиде Ойрот каандыкты тӧзӧгӧн кижи Эсен-тайши деп чоттолот. Эсен-тайшиниҥ черӱзи 1449 јылда кыдаттыҥ эл тергеезин јуулап, јарым миллион черӱзин оодо согуп, императорын олјого алганы тӱӱкиде арткан. Jе бу јаан ороонды бийлеп болбозын оҥдоп, оныҥ каанын јӧптӱ божодып ийген.\\nБойыныҥ ӧйинде ойроттордыҥ эл тергеезине Тибеттеҥ ала Китайга јетире, Сибирьдеҥ ала Уралга јетире, анайда ок Калка Монголдыҥ, Орто Азияныҥ јерлери, Балкаш ла Кукунор кӧлдӧр, Тянь-Шаньныҥ кырлары, Алтай, Или сууныҥ ӧзӧги кирген.\\nАлтайлардыҥ «Алып-Манаш» деген кай чӧрчӧгинде Кара-Кула деген каан адалат. Ол Эсен-тайшиниҥ ук-тукумы, база чорос укту каан болгон. Ол бистиҥ кеп-куучындарга кирген Калдан-Бошокту каанныҥ улдазы (адазыныҥ адазы) болор.\\n—Ойроттордыҥ тӱӱкизин кычырзаҥ, оныҥ башчылары тайшилер, хунтайшилер, кезиги каандар деп адалат. Башказы неде?\\n—Калкаларды да, казахтарды да, ӧскӧ дӧ калыктарды Чингис-каанныҥ ач-ӱрени, чингизидтер башкарып, каандар деп адалган. Ойрот каандыкта башчылар тайши деп адалган, каандар болбогон. Хунтайши дегени — ончо албатыныҥ каан бодолду бийи.\\n—Jе Калдан-Бошокту каан болгон ине?\\n—Калдан-Бошокту јаан ӱредӱлӱ лама кижи болгон. Ол Тӧбӧт јеринде, Талай-ламада 20 јылга ӱренип, буркан јаҥды башкаратан улустыҥ бирӱзи деп чотолгон. Jе Ойроттыҥ тергеезин башкарган тайши-бий божоп, оныҥ ширеезин блаашкан ӧлӱмдӱ тартыжу башталарда, Калдан-Бошокту монах болгон јаҥ-тудууларын табыштырып, тӧрӧлимди барып башкаратам деп јанган. Келеле, каандыкты колго алып, кыдаттарла, калка-монголдорло, одоштой јаткан ӧскӧ дӧ јондорло јуулажып, эл тергеезин элбеткен. Ол ичкери кӧрӱмдӱ, тыҥ кижи болгон. Каандыгында јес, мӧҥӱн, алтын акча чыгарган.\\nКалдан-Бошоктуга каан болгон јаамыны Талай-лама берген.\\nСӧс келижерде, бистиҥ Сартакпай керегинде чӧрчӧгис, Алтайыстыҥ јер сугарар озодоҥ арткан арыктарыстыҥ истери ол ӧйлӧрлӧ колбулу.\\n—Оҥдойдо Кадын сууныҥ ӧзӧгинде, Аркыт ичинде озодо суу агыскан арыктардыҥ изи эмдиге иле кӧрӱнип јат. Слер олор керегинде айдып турганыгар ба?\\n—Бу арыктарды сарт деген улус эткен. «Сарт» индий тилдеҥ садучылар дегени. Бу Орто Азияныҥ аш, маала ӧскӱрген улузы болгон.\\nКалдан-Бошокту манјы-кыдаттарла кырлу јуу ӧткӱрген ӧйлӧрдӧ кыдаттар грандарын бӧктӧп ийген. Рис, арба, буудай ла ӧскӧ дӧ аш алар јер јок боло берген. Калдан-Бошокту, албаты-јонын азыраарга, Орто Азияныҥ јуулап бактырган јерлеринеҥ муҥдар тоолу билелерди кӧчӱрип, тергеезинде аш ӧскӱрерин баштаган. Алтайда јер сугарар арыктар шак бу ӧйлӧрдӧ тудулган. Мыны монгол документтер керелейт. Сарттар мусульман јаҥду улус болгон. Ойрот каандык чачыларда, олордыҥ кӧбизи тӧрӧлине јана берген. Jе бу јерде артып та калгандары болгон, олордыҥ ады-јолы чӧрчӧктӧрдӧ, јерлердиҥ, улустыҥ ады-јолында арткан.\\n—Алтайлардыҥ ойрот ӧй керегинде кеп-куучындарыныҥ эҥ јарлу геройы — Шуну баатыр. Адазы Калдан каан оны, јарындарын алала, ордына ийттиҥ јарынын кондырып, кӧзиниҥ ордына ийттиҥ кӧзин кондырганы, јер-тамыга тӱжӱргени керегинде куучындар кӧп. Бу айдылганында, Слер сананзагар, кандый бир тӧзӧлгӧ бар ба?\\n—Калдан-Бошокту каанныҥ кийнинде оныҥ ширеезине Цэван-Рабдан отурган ла Ойрот каандык бу ӧйдӧ оноҥ тыҥ тыҥыган, бу 1697-1727 јылдар. Jеринде заводтор тудуп, уй- мылтыктар урган, кырлу мылтыктар эткен. Манјы-кыдаттарды канча катап чаксырадып, калкаларды колго туткан. Ойроттыҥ черӱзи тоозыла јаан эмес, 60 тӱмен де кире болгон болзо, је тӧзӧлгӧн ээжизи, јепселгени јакшы учун, јуу-согуштарда јеҥип чыгатан. Кажы ла 20 айыл-јурт бир јылга бир черӱчилдиҥ темир куйак јепселин бӱткӱлинче эдер учурлу болгонын да сананза. Темир коркышту баалу ӧй ине.\\nЦэван-Рабданныҥ јаан уулы Калдан-Церен, кичӱ уулы Шуну болгон. Ол ӧйдӧги кажы ла каан-бий чилеп, Калдан-Церен канча ӱйлӱ, ойношторлу, олордоҥ база балдарлу кижи болгон. Адазы божоордо, ширеезине јаан уулы Калдан-Церен отурган. Шуну дезе канча јуу-согуштарда туружып, јаркынду јеҥӱлер алган атту-чуулу черӱ-башчы болгон ады чыккан. Шуну баатыр деп, оны бу ӧйдӧ адап баштагандар.\\nШуну баатыр Орто Азияны јуулап, оноҥ сӱреен јараш бала экелгени керегинде кеп-куучын бар. Калдан-Церен, бийи, аказы болуп, бу баланы блаап алган. Олор ортодо ӧӧн-бӧкӧн мынаҥ башталган дежет. Бу чын болгон керек пе, јок по — кем билер.\\nКаан-бийдиҥ ширеезин блаажып, ага-карындаш бой-бойын ӧлтӱрижетени ол ӧйлӧрдӧ улайын болуп турган керек. Мыны Ойрот каандыктыҥ тӱӱкизи јарт керелейт. Адазы божогон кийнинде, Шуну тӱймеен кӧдӱрип, оны аҥтарарга ченежер деп, Калдан-Церен коркып-чочып јӱрген болор. Шунуныҥ черӱде, албатыда тоомјызы сӱрекей бийик болгон ине. Оныҥ учун оны јайладарга, јӱзӱн-башка керектер эткен. Корондоорго до ченешкен. Шунуга берген суузынды ӱйи ичеле божогоны керегинде учурал тӱӱкиде айдылат. Калдан каан Шунуны кыйнаганы, ӧлтӱрерге сананганы керегинде бистеги тӱӱкилик куучындар бу керектердиҥ јаҥылгазы болбой.\\nШунуныҥ энези калмыктардыҥ Айуке кааныныҥ кызы болгон. Калмыктар 1600 јылдарда бу јердеҥ кӧчӱп барган ла Орус каанныҥ эл тергеезине кирип, ондо јуртай берген. Шуну таайларына качып барган ла 1732 јылда ондо божогон. Шуну баатырдыҥ ады-јолы кӧп калыктардыҥ кеп-куучындарында, тӱӱкилик документтерде арткан.\\nМанјы-кыдаттар Шунуныҥ болужыла Ойрот каандыкты јуулаарга амадап, калмык јерине элчилерин де ийген. Эм сананзаҥ, ол ончо улуска эби јок, јеткерлӱ, јуучыл кижи болгон — оны божодып та салган болордоҥ айабас.\\n—Табачы ла Амыр-Санаа керегинде алтайлардыҥ, кемизи калыгы учун турушкан баатыр, кемизи садынчык деген, эмдиге јетире аайлашпасту-јӧпсинишпестӱ куучындарын алза, бу улустыҥ тӧрӧӧн-јиги кандый? Ойрот каандыкты јоголткон ӧлӱмдӱ јуу-чактыҥ шылтагы не болгон?\\n—Калдан-Церен божоордо, ороондо оныҥ ширеезин блаашкан тӱймеен-чаксыраш, 10 јылга улалган граждан јуу ӧткӧн. Калдан-Церенниҥ ӱч уулы ондо бой-бойыла јуулажып божогон. Ойроттыҥ атту-чуулу черӱзи удур-тедир кырыжып, кӧп сабазы кырылган. Одоштой јаткан элдердиҥ тонокчылдары анаҥ-мынаҥ табарып, мал-ажын айдап, албаты-јонын тоноп, олјолоп турган.\\nЦиндердиҥ каандыгы эл тергеезине јаантайын чочыду болгон, јуу-чак баштаган Ойрот каандыкты оодор-бузар амдузына једерге, јӱсјылдыктарга бир де ӱспей иштегенин айдар керек. Мыны ол ӧйдиҥ кӧп документтери керелейт. Манјылардыҥ кайучы-шпиондоры садучылар, элчилер, јорыкчылар болуп ла о. ӧ. эп-аргаларла ойроттордыҥ тергеезинде јӱрӱп, мындагы айалганы јетирип, нойон-јайзаҥдарды бой-бойына тукурып, чылаазыны јок иштеген. Олордыҥ бирӱзине бирди берер, экинчизин јӧмӧӧр, ӱчинчизин јаҥга отургызар деп сӧстӧгӧн «ижиниҥ» шылтузында Ойрот каандыкта бой-бойыла кырлу јуу башталган.\\n1753 јылда Ойрот каандыктыҥ ширеезине Табачы отурган. Кара-Куланыҥ ӧйлӧринеҥ ала ойротторды чорос укту каан-бийлер башкарып келген ле Табачы олордыҥ ук-тукумынаҥ чыккан база чорос кижи болгон. Бӱткен кылык-јаҥыла, јон башкарар јайалтазыла уйан да кижи болзо, каан-бийдиҥ јамызы учун тартыжуда оны Ойроттыҥ арга-кӱчтӱ нойондоры, јайзаҥ-бийлери, ол тоодо Амыр-Санаа јӧмӧгӧн.\\nАмыр-Санаа чагандык укту кижи болгон: энези чорос — Цеван-Рабданныҥ кызы, Калдан-Церенниҥ сыйны, адазы — јарлу черӱ-башчы. Эмди бодозоҥ, ол ӧйдӧ Ойрот каандыктыҥ бажына Амыр-Санаа отурган болзо, ойрот элдиҥ салымы чек башка јолло барар эди…\\n—Таайлу-јеендӱ ортодо не аайлашпас чыккан, каан-бийдиҥ ширеезин блаашкан ба?\\n—Ойрот каандыктыҥ ширеезине отурарга, Табачыга атту-чуулу черӱбашчы Амыр-Санааныҥ јӧмӧлтӧзи сӱрекей керектӱ болгон. Оныҥ учун Табачы, Амыр-Санаа оны јӧмӧзӧ, ого Ойроттыҥ эл-тергеезиниҥ тӱндӱк јанын, Алтайды берер сӧзин берген.\\nJе Ойроттыҥ каан-бийи бололо, Табачы «Каандыкты бӧлӱбезим. Бий — мен!» — деген. Амыр-Санаа баштап јарбынала, јӱре берген. Ол тӱймеен кӧдӱрер деп коркып, Табачы оны истеп баштаган.\\nОрус билимчилердиҥ темдектегениле, ол ӧйлӧрдӧ эл-тергеелер ортодо ӧткӧн јуу-согуштарда јеҥдирткен бийлер албаты-јоныла качып, кӱчтӱ айылдажына кирери, о��оҥ айалга кубулып, эптӱ ӧй боло берзе, јӧптӧжӱлерин бузуп, ӧскӧ калыктарла биригип, јуулажып баштаары тегин ле керек болгон. Омбо-јайзаҥ бойыныҥ ӧйинде Цин тергееге багып киргенин де алза…\\nАмыр-Санаа казахтарга, оноҥ манјы-кыдаттарга барган. Цин император «сен Табачыны јеҥзеҥ, Ойрот каандыктыҥ бий-кааны болорыҥ» деп сӧскӧ кийдирип, ого черӱ берип, Табачыны јуулаарга ийген. Jе бу меке эрмек болгон.\\nОйроттыҥ эл тергеезинде ӧткӧн јуу-чакка шыралаган улус Амыр-Санааны кӱӱнзеп уткыганы керегинде тӱӱкилик јетирӱлер билимчи В. А. Моисеевтиҥ шиҥжӱ бичимелдеринде бар. Ойрот каандыктыҥ јеринде «Амыр-Санааны кайда ла сӱттӱ ле аракылу уткыганы, келген черӱ эл-јонныҥ јӧӧжӧзин тонобос, албаты-јонды ӧлтӱрбес де сӧзи бергени» керегинде монгол тӱӱкини шиҥдеген Н. И. Веселовский бичигени тӱӱкиде арткан. Jуу-чактаҥ шыралаган эл-јон Амыр-Санаа јаҥга турза, амыр јадарыс деп иженген.\\n—Ойроттыҥ тайши-бийи Табачы бу јууларда олјого кирген бе?\\n—Или сууныҥ ӧзӧгинде ӧткӧн јаан јуу-согушта Табачыныҥ одус тӱмен черӱзи оодо соктыртып, ол бойы олјого кирген. Оны Пекин јаар Циньлун императорго аткаргандар. Манјылардыҥ ӧргӧӧзинде бу ӧйдӧ јӱрген иезуит Аммиоттыҥ јетиргениле, Табачыны Цин каандыкка «албан јогынаҥ бойы багынган ӧскӧ тергеениҥ башчызы деп уткыгандар. Пекинде ого јадарга тӱрме эмес, ӧргӧӧ берилген».\\nТабачы цинь-ван деп јамылу болуп, јалчыларлу јатканы, кӱнӱҥ ле императорды кӧрӧр тап-эриктӱ болгоны, оныҥ уулы Даваци Лубджа императордыҥ јеенин алганы керегинде тӱӱкилик документтер јетирет.\\n1759 јылда Табачы божоордо ло, Ойрот каандыктыҥ керектеринде оны тузаланар аргалар јоголордо, Амыр-Санааныҥ ойрот элдиҥ башчызы болор санаазы јарт чыгып келерде, Цяньлун император Амыр-Санааны ӧлтӱрер эмезе олјолоп, Пекинге јетирер јакылта берген.\\nЦин башкарту Ойрот каандыкты провинцияларга ӱлеп, бажына бойыныҥ улузын тургузарын озолодоҥ темдектеп алган болгон. Амыр-Санаа оны ӧлтӱрери керегинде јакару чыкканын билип, циндерге удурлашкан тартыжуны баштаган. Бу керегинде 1755 јылда бригадир В. В. Якоби Петербургка јетирген бичимел бар.\\nАмыр-Санааныҥ Цин империяга удура туруп чыкканы манјы-кыдаттарга Ойрот каандыкты јоголтор сӱреен эптӱ айалга болгон. Не дезе, бу одоштой јаткан эл тергееле јуулажып турган јуу эмес, баккан ла оноҥ ичбойында тӱймеен кӧдӱрген «бойыныҥ» улузын кезедип турган деп айдар шылтак табылган. Оныҥ учун Ойрот каандыкты јоголтор, албаты-јонын карамы јогынаҥ кырар, Амыр-Санааны ӧлтӱрер јакылта берилген.\\nБу Ойрот каандыктыҥ бой-бойы ортодо јуу-согуштарда черӱзи корогон, тыны-каны чыккан ӧй. Джунгарияныҥ албаты-јонын кырганы тӱӱкиде кижиликтиҥ тӱӱкизинде эҥ коркышту геноцид болуп арткан: јер-алтай ӧлгӧн улустыҥ сӧӧгиле бӱркелген, суулар канла аккан, миллион кире улус кырылган…\\n—Амыр-Санаа Алтайдаҥ барып јадала, ойто јанзам, кыпчактарды, кергилдерди, ��аза кемдерди де кезедип, баштарын кезерим деген куучын албатыда арткан.\\n—Бу Амыр-Санаа Табачыла тартышкан баштамы ӧйлӧрди эзеткен куучын. Ол тушта Алтайдыҥ јайзаҥдары Табачыны ширееге отургызарга јӧмӧп, Кан-Чарастаҥ, Урсул ичинеҥ 8 муҥ черӱ јууп, Амыр-Санааныҥ тӧс јуртына (ставказына) сакыбас јанынаҥ табарган. Бу јорыктаҥ торко-маҥдык јӧӧжӧ, олјолоп экелген улус керегинде јетирӱлер орус документтерде айдылат.\\n—Ойрот каандыктыҥ калганчы бий-кааны Амыр-Санаа болгон деп айдадылар, је бу шӱӱлтеле јӧпсинбеген де улус бар. Бу керегинде Слердиҥ санаа-шӱӱлтегер кандый?\\n—Цин империяныҥ Ойрот каандыкты јоголторго келген черӱзиле учына јетире тартышкан кижи — Амыр-Санаа. Jерин тоноп, јонын кырып баштаарда, олорго удура турар сок јаҥыс кижи Амыр-Санаа деп оҥдоп, Алтайдыҥ јайзаҥдары оны јуулажар улусла, мылтык-јепселле, аш-курсакла, мал-ашла јеткилдеген, ол ӧйдиҥ орус документтеринде бу керегинде јетирӱлер бар.\\n1756 јылда ойрот тайши-бийлер ле јайзаҥдар, Ойроттордыҥ кааны деп, Амыр-Санааны окылу јӧптӧп, ак кийиске кӧдӱрген, таҥма-јамызын ого табыштырган. Бу тӱӱкилик документтерде бичилген керек. Jуу-чактыҥ ӧйинде ончо калык бу кӧдӱриҥиде туружар аргазы јок болгон јарт. Jе, ондый да болзо, Амыр-Санаа ойроттордыҥ калганчы бий-кааны деп чотолып јат.\\n—Окылу јетирӱлерле, Амыр-Санаа Тобольск калада оспа оорудаҥ божогон. Мӧҥкӱзин јууган јери — Бурятияда…\\n—Амыр-Санаа јуулажа-јуулажа, арга-чагы чыгып, Россияныҥ каанына баккан. Ойроттордыҥ јуулажар черӱзи де, кӱчи де јок, кыдат-манјы олорды килебези јарт болгон. Ойрот каандыктыҥ адынаҥ ол Россияныҥ эл тергеезине кирери јанынаҥ јӧптӧжӱлерди баштап, Петербургка элчилерин ийген. Ол ӧйдӧ эмдигидий самолет-поездтер бар эмес, канча айларга барар керек. Оныҥ ийген Даба деген јайзаҥы Бала каанга једип турганча, Амыр-Санаа божой берген.\\n—Ого бу ӧйдӧ 35 ле јаш болгон деп јетирӱлер бар…\\n—Бодогондо, ол ло кире. Манјы-кыдаттар Амыр-Санааныҥ сӧӧгин олорго берзин деп некеген. Ойроттыҥ тергеезинде кыдаттарла јууны ойто баштаар, ӧчин алар, јана баспай тартыжар сок јаҥыс кижи Амыр-Санаа болгонын олор билген.\\nОрус јаҥдар, бу бистиҥ эл тергеениҥ кижизи болгон деп, мойноп ийген. Слер оны јажырып турганаар, ӧлгӧн болзо, сӧӧгин кӧрӧтӧнис деп, манјылар некеген. Тобольсктоҥ Амыр-Санааныҥ мӧҥкӱзин ӱрелбезин деп јазайла, Бурятияда Селенга деген јерге јетирген. Орус эл тергеениҥ Цин империяла окылу граны, таможня аайлу неме бу јерде болгон.\\nАмыр-Санааныҥ сӧӧгин таныырга баштап, азыйда бу кижини кӧрӱп јӱрген, билер болгон калкалар келген. Олор чын, Амыр-Санаа эмтир деп танып, айдып барган. Амыр-Санааныҥ сӧӧгин бу јерде јажытту кӧмӱп салгандар. Jе циндер калкаларга бӱтпей, бир канча ӧйдӧҥ бойыныҥ элчилерин таныырга ийген. Сӧӧкти такып казып, кӧргӱскен. Бу улус база чын, Амыр-Санаа эмтир деп таныган. Мӧҥкӱни казала, уурдап апарбазын деп, тӱнде катап јажытту јуугандар. Амыр-Санааныҥ сӧӧги кайда јатканын эмдиге јетире кем де чокым билбес…\\n—Бу не керектӱ чаксыраш болгон, Амыр-Санаа эзен деп коркып турган ба?\\n—Бурятияныҥ краеведи, билимдердиҥ кандидады Эдуард Демин деген билимчи бу керекле јилбиркеп, Селенгадагы кӧмзӧдӧ орус документтерди канча јылдарга казып иштеген. Бу керегинде оныҥ статьязы да чыккан, јилбиркеген улус Интернеттеҥ таап алар болбой. Мен ого канча катап јолыгып куучындашкам, тапкан документтерин кӧргӧм.\\nОзодо кресттӱ улустыҥ Селенга деген јерде сӧӧксалгыжы ла «инородецтерди» јууган јер башка болгон. Амыр-Санааныҥ сӧӧги кырдыҥ ортозында јаан эмес јалаҥда јуулган деп, ол чотоп чыккан. Чокым кайда болгонын эмди табар арга јок. Бу јерде јаткан улустыҥ сӧӧк-тайагын чыгарып, экспертиза-шиҥжӱ ӧткӱрери айдары јок баалу иш…\\n«Коркыганы» керегинде айдар болзо, Цин империяныҥ да, ойрот каандыктыҥ да албаты-јоны буркан јаҥды јаҥдаганын ундыбайлы. Бу јаҥла дезе божогон кижи ойто туулып чыгар, ӧчин алар аргалу. Мындый учурал Цин императордыҥ билезинде ол ло ӧйлӧрдӧ болгон: Амыр-Санааныҥ черӱбашчыларыныҥ бирӱзи Шидр-ванды торко учукла кејирин бууп ӧлтӱргендер. Удабай императордыҥ билезинде мойнында кызыл чийӱ-темдектӱ уул бала чыккан. Мӱргӱӱл јаҥ Шидр-ван ойто туулып чыкканын керелеген…\\nМындый неме болбозын, божогон кижи бу јерге ойто келбезин деп, оныҥ сӧӧк-тайагын сындырып, оодып ла быртыдып, аҥылу чӱм-јаҥ ӧткӱрип туратан эмтир. Амыр-Санааныҥ мӧҥкӱзин быртыдып, мындый да неме эдерге сананган болордоҥ айабас.\\n—Алтай Республиканыҥ јеринде Амыр-Санааныҥ маанызыныҥ сӱлде деген јазалы табылганы керегинде солун јетирӱлик сайттарда јуукта чыккан. Бу табынты слерде деп уккам.\\n—Эйе. Оны «Ак Буркан» кӱрееге билимчи Василий Ойношев берген. Бис оны шиҥжӱчи специалисттерге, мындый немелерди аайлаган, билер улуска кӧргӱзерге турус.\\nАмыр-Санаа деп айдарыста, бир канча јыл мынаҥ кайра «Ак буркан» кӱреениҥ турчылары, 5-6 кижи, Амыр-Санааны јууган јерге барып јӱргенис. Сарымай лама (Урчимаев Сарымай) ол тушта эзен болгон ло бисле кожо јӱрген. Кӱӱк айдыҥ бажы ӧй, Селенга деген јаан суу кӧпшиген тужы. Ончобыс јалдап алган јаан кемеле кечкенис. Сууныҥ ортозына једип келзеес, баш болзын, чек аҥданып јаткан талай! «Сен, талайчы кижи, эжинип билериҥ бе?» — деп, Сарымайдаҥ суразаас, ол: «Jок, билбезим — дийт. — Мындый соок сууда эжинип билери де туза јок, јаскы суу тӱҥей ле тарта берер».\\nКӱӱнзеген јаратка једеле, айдынып, мӱргӱп јатканысты. Оноҥ Амыр-Санааны мӧҥкӱзи јуулган јалаҥга барганыс. Буркан јаҥла хадак табыштырар чӱм-јаҥды ӧткӱрип ле турарыста, теҥери «Jызы-ы-ы рт!» ла эткен. Айас ла кӱнде кӱкӱрт кайдаҥ келген деп, кожо јӱрген орус улус кайкашкан. «Кӱлӱк канча кире сакыган» —деп, бис бой-бойыска кӧрӱжип, сӧс јогынаҥ оҥдошконыс. Оноҥ, узак болбой, јанып ийгенис.\\n—1904 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Тӧр��м деген јеринде канча муҥ алтайлар јуулып, мӱргӱп, Ойрот каанды сакыганын сананза. Ойрот каан (кезик куучындарда Шуну баатыр, Амыр-Санаа) барып јадала, «аттыҥ торсук тужынаҥ кескен куйругы кажыгына јетире ойто ӧссӧ, јапкан аржандар ойто ачылза, Кадын-Бажы — Ӱч Сӱмердиҥ ӱч мӧҥкӱзи јыгылза, келерим. Улу јылда 12 јашту чагандык бала келеримди айдар» деген беди.\\nМыныла колбой, бу јӱрӱмге ойто туулып келген кижи мынаҥ озо јӱрген јӱрӱминде этпеген керектерин эдерге келип јат па? Озо болгон санаа-кӧгӱзиле, билгирлериле, ченемелиле? Эмезе бу ончозы ундылып, јылыйып калат?\\n—Кандый ла болор аргалу. Jаан намалар, йогиндер кандый да ижин эдерге, бу јӱрӱмге, биле тура, ойто келер аргалу. Каандар-баатырлар ойто туулза, мынаҥ озо јӱрӱмде не болгонын кӧбизинде билбей јат. Jе олор јарлу јондык ишчилер, ӧскӧ дӧ ууламјыларда јарлу ишчилер болуп, кӧгӱс-ӧзӱминиҥ јолыла барар аргалу. Кӧп неме кижиниҥ бу јӱрӱмде канайда јӱргенинеҥ, эткен керектеринеҥ камаанду.\\nАлтайдыҥ улузы Ойрот каандыкта јадарда, буркан јаҥду болгон. Бу — јуукта, 300-400 јыл мынаҥ озо болгон керектер учун, албатыныҥ эземинде ундылбаган. Алтайлар ойто туулатан Ойрот-каанын Тӧрӧмдӧ сакыган болор.\\n—Слер судур айландырган лама кижи болуп јадыгар. Кижиниҥ јӱрӱми, ол кандый болоры недеҥ камаанду? Буркан јаҥ бу керегинде нени айдып јат?\\n—Бу суракты туштажуларда јиит улус меге јаантайын берет. Сананзам, кижиниҥ салым-јӱрӱми кандый болорына ӧскӧн-чыккан јери де, ада-ӧбӧкӧзи де, оноҥ озо болгон ӧбӧкӧлӧри де камаанын јетирип јат. Бала ичте тууларда, адазыныҥ ӱрениле, энезиниҥ каныла, салым-јолыла јӱрӱмге келет. Jе оноҥ — канайда јӱрери, канча јаш јажаары, нени эдип јӱрери — бойынаҥ јаан камаанду.\\nБиске јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген кӧп улус келип јат. Судурларды ачып, канайда јӱрер керек болгонын кӧрӱп, мынайда эдер керек деп айткажын, кезик улус керектебей јат. Jе карган тӧбӧт ламалардыҥ, бурят-монгол јериниҥ јаан ламаларыныҥ санаа-кӧрӱмин кӧп јылдарга угуп, бу керегинде бичиктерди кычырып, салым деген неме бар деп сананадым.\\nМен бойым ондый кижи: бичилгени эмезе айтканы чын ба, јок по деп, акту бойым кӧрӧр, билер керек. Буркан Бакшы да (Будда) айткан ине: «Мениҥ сӧстӧриме бодоп бӱтпегер. Чын-јастыразын, келижип-келишпей турганын озо ченегер, бастыра јанынаҥ кӧрӱгер, ширтегер ле чын болгонын јӱк бойыгар билип кӧрзӧгӧр, ол тушта бӱдигер» — деп.\\n—Бистиҥ эрмек-куучыныс тӱӱки јаар јайыла берди ошкош.\\n—Биске тӱӱкибисти билерге, ӱредӱлӱ, кыдат, монгол ло оноҥ до ӧскӧ тилдерди јакшы билер, ондогы документтерле иштеер тӱӱкичилер, шиҥжӱчилер керек.\\nБис ончобыс јаҥыс мӱргӱӱл јаҥду болор керек деп, мен айтпай јадым. Бу кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кереги.\\nБуркан јаҥныҥ ӱредӱзиле, бу јӱрӱмде ончо неме эбирилип барып јат. Бӱдӱрилген, сайылган тырмуушка ойто баспаска да, тӱӱкини билер керек.\\nБуркан јаҥда мынайда ла болотон деген ��узулбас кату ээжилер јок, кандый ла кижи серенгенин, бӱтпегенин, алаҥзыганын айдар аргалу ла мындый, јӧсинбеген санаа-шӱӱлтелерин угушкан, чынын-тӧгӱнин јарташкан эрмек-куучындар (диспуттар) ӱренчиктер де, ӱредӱчи-билимчилер де кеминде јаантайын ӧдӱп јат.\\nБуркан мӱргӱӱлдиҥ бир ле јолдык сӧстӧри амырымды астыктырган, шыралаганду тӱштердеҥ айрыыр ийделӱ болгоны — баштапкы кайкал болгон.\\nМен јаштаҥ ала кӧс кӧрӧр, кулак угар, тӱниле јӱзӱн-базын неме кӧрӧр бала болгом. Jаандарым мени неме билер улуска кӧргӱзип, арчындап-аластап, аржандарга апарып, баскан ла. Jе буркан јаҥныҥ Агадагы кӱреезине ӱренип келген ӧйдӧ, тӱштеримниҥ каразы бир катап ӧлтӱрип базарга једе берерде, бир карган наманыҥ айдып берген мӱргӱӱл сӧстӧрин айдып та эмес, сананып ла ийеримде, ол неме божодып ийген.\\nБистиҥ карган энебистиҥ адазыныҥ адазы Абам деген кижи болгон. Бу бай ады, чын ады — Амыр Тогочоев. Оныҥ кожо чыккан аказы — албатыда јарлу Учар деген кижи.\\nАбам Аргымай байдыҥ керектериле иштенип, монгол јеринде канча јыл јаткан. Jанып келерде, эртен тура чайын азала, айлыныҥ ӱсти јанда тургускан тагылына «Маани…» деп кыйгырып, мӱргӱп туратан эмтир.\\n«Абам ойто ло маарап јат» деп, јурттыҥ улузы каткырар дежер.","num_words":5894,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19333.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"(«Баштапкы алтамдар» деп тизÿ куучындардыҥ бирÿзи)\\n1919 jылдыҥ jайы. Кезек öйгö болгон мöндÿрлÿ jаҥмыр токтой берерде, булуттар бöлинижип, теҥериниҥ кезик jерлери анаҥ-мынаҥ чаҥкырайып кöрÿнгилеп келди. Теҥериниҥ булуды арчыла берген jеринеҥ кÿнниҥ jаркыны jерге тийерде, Алмасту-Боомды кÿреелей турган солоҥы там ла jаркындала берди.\\nJерге тÿшкен мöндÿрлерди кöрöргö, айылдаҥ чыга конгон Биибей солоҥыны кöрÿп ийеле, кыйгырды:\\n– Эй, Jанап, солоҥы!\\nJанап агазыныҥ кыйгызын угуп ийеле, отурган jеринеҥ тургуза ла тура jÿгÿрди. Кичинек Найзаш агаларынаҥ артпаска, Jанаптыҥ кийнинеҥ ары ÿрбейтип jÿгÿрди.\\n– Бу ийниҥди эжикле баспактап ийдиҥ, сакып ал! – деп, энези Jанаптыҥ кийнинеҥ кыйгырды.\\nУулчактар солоҥыны сонуркап кöрÿп, оныҥ бир учы Тарбаанду межеликке шыдар турганына сÿÿнип, анаар jÿгÿрдилер.\\nJе уулчактар межеликке jууктаган сайын, солоҥы там ла ырап, оноҥ удабай чек jоголо берди. Аай болбой каларда, Jанап агазы jаар кöрÿп айтты:\\n– Малысты барып кöрöликтер!\\nБиибей ийнизине jöпсинип, араайынаҥ межелик jаар кÿÿн-кÿч jок басты. Jанап ла Найзаш агазын ээчий баскылап браатты. Олор Тарбаандуныҥ кырына чыгып, андагы алты айгыр малын jоктоп кöрдилер.\\n– Биибей, кöрзöҥ дö, мениҥ эки айгыр малымнаҥ бир де чыгым болбайтыр, а сенийинеҥ кöп мал мöндÿрге jыга соктырып койыптыр – деп, Jанап агазына «малдыҥ»jыгылгылап калган öтöктöрин кöргÿсти.\\nУулчактар jыгылгылап калан «малдарын» ойто тургускылап койоло, сарналап jÿрд��лер. Олор толу ла сарана таап jидилер.\\nКенетийин Jанаптыҥ чочыдылу ÿни угулды:\\n– Биибей, Биибей, кöрзöҥ дö, солдаттар клеет!\\nИйнизиниҥ кол уулаган jер jаар Биибей кöрди. Кан-Оозынаҥ Оймон jаар чöйилип барган чичке jолдо – атту ла jойу улус. Jойу улустыҥ кийининде атту улустыҥ ÿлдÿлери кÿнге jалтыражып клеетти. Олордыҥ ары jанында Кан-Оозыныҥ деремнезиниҥ кÿнчыгыш jанындагы туралар ээн немедий кунук кöрÿнет.\\nБашкÿн öзöкти öрö Оймон jаар атту, абралу солдаттар öткöн, олорды красныйлар деп айдышкан. Биибей эске алынды. «Бу солдаттар база красныйлар болбайсын» деп, ол сананды.\\nСолдаттардыҥ jууктап келерин сакып, уулчактар межеликтиҥ эҥ ле бийик деген jерине чыгып алдылар. Чарастыҥ суузыныҥ чакпыныныҥ табыжы бирде угулып, бирде угулбай турды. Ол сууныҥ jаказында турган jаҥыс аланчык айыл ла болчок тура алдында уулчактарга эҥ сÿÿген ле эҥ jакшы jер болуп билдиретен. Jе эмди де ол айыл ла тура – уулчактардыҥ эҥ ле кÿчтÿ куйагы, анда олордыҥ энези, адазы. Оныҥ учун солдаттарды jууктаҥ кöрöргö jилбиркеп, сакыгылап та отурган болзо, уулчактар jолдыҥ алды jанында турган тура ла айылдаҥ кöс албай отурдылар.\\nКичинек jиктеҥ тöҥниҥ ÿстине чыгып келген солдаттарды Биибей ле Jанап аjыктап, бой-бойы jаар чочыдылу кöрдилер. Атту солдаттар jойу улусты айландыра курчап, айдап апараткан эмтир. Солдаттардыҥ колдорында ÿлдÿлер…\\nУулчактар озо баштап качып jÿгÿрер кÿÿндÿ болгондор, оноҥ Биибей межеликтеги арсак-корсок таштардыҥ ортозы jаар jыларда, эки ийнизи база анаар jылдылар.\\nБиибей Jанапты таш ажыра отургузып койоло, Найзашты бойыла кожо алып, солдаттарды ла айдудагы улусты аjыктап отурды. Солдаттар jойу улусты Тарбаанду межеликтиҥ jигине экелеле, jолдоҥ чыгарып, jикти öрö айдады.\\nJанап jаан содон таштыҥ кийин jанынаҥ араай шыгалап кöрди. Jиктиҥ ичинде атту тöрт солдат колдорында ÿлдÿлерлÿ турдылар. Аттарынаҥ тÿшкен солдаттар мылтыктарын jергелей турган улус jаар уулай тудуп ийгенин кöрÿп ийеле, Jанап кöҥкöрö jада берди. Ээчиде ле мылтыктар быjырт-быjырт эдерде, чочыган ла коркыган уулчак jерге jапшына берди. Мылтыктардыҥ табыжы jанындагы аркага, тууларга jаҥылана берди.\\nБир кезек öй öткöн кийининде Jанап бажын араай öрö кöдÿрип, оноҥ таштыҥ кийининеҥ карап кöрди: jиктиҥ ичинде jыгылгылап калган улус jатты. Атту солдаттар саҥ тöмöн jорткылап браатты. Уулчактыҥ куйка бажы jимирей берди.\\n– Jана-ап! – деген кыйгы кайда да ыраакта угулды. Агазыныҥ ÿнин таныган да болзо, Jанап Бибейдиҥ байагы отурган jери jаар кöрди. Анда кижи jок эмтир. Агазы jÿре бергенин билип, Jанап öрö турала, аjыктанды.\\nБиибей тöрт jашту Найзашты jÿктенип алган, айылы jаар jÿгÿрип браатты. Ол Jанаптыҥ келеткенин кöрöлö, отурып сакыды.\\nОл кÿн тÿнде Jанап уйуктабай, тöжöктö узак jаткан. Эҥир тÿн киреде адазы кайдаҥ да jанып келген.\\n– Илья Санин депо рус öлтÿрткен улустыҥ сööгин jууп jадарда, ого болужып jÿрдим – деп, адазы э��мектенди.\\n– Бу кандый улус, олор кемдер? – деп, энези сурады.\\n– Красныйлар, башкÿн Оймон jаар барган отрядтаҥ астыгып калган улус эмтир. Бистий ле jокту-jойу улус учун jуулажып jÿрÿп, кööркийлер казакомдорго туштап, öлтÿрткилеп койтыр – деп , адазы араай айтты.\\n– Калак-корон, красный болуп турала, база олор чылап öлтÿртип койдыҥ, ары ла тыныҥ алып, агаш-ташту Алтайыҥа jортып jÿр – деп, энезиниҥ араай айткан эрмеги угулды.\\nАдазы оттыҥ jанында ÿн jоктоҥ нени де сананып отурганын Jанап кöрÿп jадала, уйуктай бергенин бойы да сеспеди.\\nЭртен тура, кÿн чарчап тийип турарда, Jанап уйкудаҥ ойгонып, тöжöктöҥ öрö турды. Ол тышкары чыгала, элдеҥ ле озо Тарбаанду межелик jаар кöрди. Межелик öчöмик ле кунук, кандый да соок бÿдÿмдÿ немедеий болды. Оныҥ jап-jажыл öзÿминдеги чалын кÿнниҥ jаркынына jалтыражарда – межеликтиҥ кöстöриниҥ jаштары мелтирежип тургандый болуп кöрÿнди.\\nJанап красныйларды öлтÿрген солдаттар барган деремне jаар баштанала, кекенип эрмектенди:\\n– У-у, кöрмöстöр, баштарыгарды ÿзерим!\\n(романнаҥ алынган ÿзÿктер)\\nJep japый берди. Тарык сыгын сакып, тозуулда отырды. Экинчи изÿ ай. Кийин jанында jалбаҥдагы агаш аразынаҥ эликтиҥ кичинек тарлаҥ-чоокыр балазы чыгып келди. Ол анча-мынча ыраакта март бажына тура тÿжÿп, кулактарын сертеҥдедип, оноҥ бажын кедейтип ийеле, ойто ло казалап, Тарыктыҥ jaнылa öтти. Эртечи куштардыҥ ÿндери анаҥ-мынаҥ угула берди, агаштаҥ агашка тилиреде учкулап, jÿзÿн-башка куштар ÿн алы-жып эткилеп, jaш агаштардыҥ бÿрлеринеҥ jемзейтени башталды. Кÿн алдындагы серÿÿн эзин Тарыкка удура сепсÿÿндеп, оныҥ jÿзин jалай согуп турды. Jaaн туулардыҥ бажында кÿнниҥ jаркыны чалыды. Jaжыл бÿрлÿ jaш агаш аразындагы тындулар анаҥ-мынаҥ кöрÿнери кöптöп, кажызы ла бойыныҥ ÿниле эдерде, jÿзÿн-башка табыштар ÿн алыжып турды.\\nАр-бÿткенниҥ ончо тындулары jайдыҥ бу öйинде балдарын бойлорыныҥ jадын-jÿрÿмине темиктирип, таскадып ÿредетен öй болгонын Тарык билетен де болзо, je бÿгÿн ол ончозын соныркап, jилбиркеп кöрÿп, олордыҥ jÿзÿн-башка ÿндÿ кожоҥдорын, эрмек-куучынын тыҥдап, угуп отырды.\\nТарык тозуулда тыҥдаланып ла аjыктанып отырала, jaйзаҥныҥ кечеги элчизин эске алынды. Тöлöйтöн кала­ны учун сыгынныҥ мÿÿзин экелзин деген jайзаҥныҥ jакарузын слерге jeтиpип келдим деп айдала, Борjыш кöстöрин сыкыйтып кÿлÿмзиренген. Борjыштыҥ тÿлтейген jÿзи, сартак сары сагалы, калыҥ бербек эриндери Тарыктыҥ кöзине кöрÿнип тургандый...\\n«Айдаҥ, кÿннеҥ, ак-jарыктаҥ коркыбас, кинчек-japaмасту шилемир нени ле эдеринеҥ айабас. Темичи болгон баштапкы ла jылда Борjыш, калан тöлöбöдиҥ деп, Кабакты аттыҥ камчызыла соккылап, кенедип койгон эмей, jaйзаҥныҥ алдына бöркиҥди уштыбадыҥ деп, Jалбактыҥ jaaгын да japa соккон jок по» — деп, Тарык араай эрмектенеле, jep jaap каргышту тÿкÿрип ийди.\\n«Айылга толтыра jööжöлÿ, Алтайга толо малду да болзо, ака jaйзаҥ бойы да ачыназына чыдашпай, менеҥ, бойыныҥ сööги jaҥыс карында��ынаҥ калан учун jaҥыс ла сыгынныҥ мÿÿзин некееринеҥ канайып кемзинбейт болбогой.\\nОкраш былтыр аткан аҥныҥ мÿÿзин jaйзаҥга калан учун береринеҥ мойноп ийерде, мÿÿузин блаап алганыныҥ ÿстине, чыбыктазын деп jaкapy берген. Ол чыбыкташтаҥ улам Окраш айга чыгара oopy jаткан эмей» — деп, Тарык бойында сананды.\\nКоронду ла карыкчалду санаага бастырып, Тарык ба­жын бöкöйтип, jep jaap ширтеп бир эмеш отырала, ба­жын öҥдöйтип, aҥныҥ келетен jepи jaap кÿÿн-кÿч jок кöрöрдö, ыраакта чаапту мыйгак келип jaтты.\\nМыйгакла коштой jeлe базып клееткен чаап бажыла ойноп, тумчугыла кезикте энезин тÿртÿп, ойынзырайт. Мыйгак тозуулга там ла jyyктaп, токыналу ла jaйым келип jaтты.\\nТарык келип jaткан мыйгакты, анчада ла оныҥ омок ло ойынзак балазын кöрÿп отырала, олорды адардаҥ болгой, чочыдар, ÿркидер де кÿÿни келбеди. Айлында арткан ÿйи Jинjи, кабайдагы балазы Jыламаш санаазына кирди. «Бир-эки jылдаҥ мениҥ Jыламаш балам, бу чаап чылап, энезиле кожо базып, jÿгÿрип jÿрбайзын...» деп сананды. Ол манакайынаҥ араай чыгып, jyyтап келген аҥдарды ÿркитпеске, öлöҥниҥ ле jыpaaлapдыҥ, ортозыла ады jaap ууланып базып ийди.\\nАдын ээртеп, минип алала, öзöк тöмöн араай jopтуп браатты. Эш-нöкöри Jинjи, jaш балазы Jылaмaш Тарыктыҥ jÿpeгин кемирип тургандый болуп билдирет. Кезикте jÿреги каран чочып, шимиреп турганын Тарык кай-кап, jaнып браатты. Оныҥ санаазына jайзаҥныҥ, темичиниҥ кезедÿзи де, камчызы да кирбейт. Оныҥ jÿреги нениҥ де учун билези керегинде сÿрекей чочыйт. Оныҥ учун ол адыныҥ jopыгын тÿргендедип ийди.\\nJинjи уйкудаҥ эрте ойгонды. Кабайдагы балазы ыйлабазын деп, уйлар саап барардаҥ озо оны эмчектеди. «Бистиҥ айылду болгоныстаҥ ала бÿгÿн он jыл болуп jатканын Тарык эске алынды не?» — деп, Jинjи сананды. Кече öбöгöни аҥдай берерде, Jинjи тÿн ортозы болгончо уйкузы келбей jаткан. Ол Тарыкла экÿ эҥ баштап танышканын, оноҥ айылду болгон кÿнди, оныҥ кийниндеги öткöн он jылдыҥ туркунына канча-канча катап болгон тонокторды ла олjолорды, оору-jоболдорды, ачаналарды, тöрт бала чыгала, кату jÿpÿмгe чыдашпай jада калгандарын, бу кабайдагы кап-кара кöстÿ Jыламашты адазы сÿрекей сÿÿп ле ого каруузыйтанын, ка­лан jyyп келген темичилер «калан учун киш, камду эмезе сыгынныҥ мÿÿзин таппазаҥ ÿйиҥди аларыс» деп кокырлаачы болуп туратандарын ончозын улай-телей эске алынды. Jыламашi энезиниҥ эмчегин эмип jадала, уйуктай берди. Jинjи, балазы ойгонбозын деп, араайынаҥ öрö турды. Ол jyнунып алала, кöнöк алып, уй саарга айылдаҥ чыгып келди. Jep japып калган, je кÿн чыккалак.J\\nJинjи öзöкти тöмöн кöрди. Taҥ атту онноҥ ажыра кандый да саҥ башка улус клеетти. Аттары богоно, бöрÿктериниҥ тöбö тужы сÿÿри, чокпорлорлу ла ок-саадакту улус айылга jyyктап келди.\\nJинjи тонокчы кыргындар келгенин билип ийеле, ойто ло айлы jaap кирип, кабайдагы балазын кучактанып алды.\\nТонокчылар айылдыҥ ичин тоноп, уйларды бозуларыла кожо айдады. Jинjи олорло кожо барарынаҥ мойноп ийерде, бир тарамык ��агалду, сары чырайлу кыргын Jинjиниҥ колынаҥ кабайлу балазын блаап алды. Экинчи кыргын дезе Jинjини эки колынаҥ армакчыла буулап, айылдаҥ чыгара сÿÿртейле, атка минип, армакчыны терепчилей тартып ийди.\\nJинjи кыйгы-кышкыны ла ый-сыгытты канча да кире тыҥыдып турза, ого болужар кижи jок болды. Оныҥ айылдажын, jиит уулды Ойлошты, ÿйиле кожо кыргын­дар база олjолоп айдап алгандар. Jинjиниҥ кабайлу ба­лазын öҥöрип алган кыргын кÿнбадыш jaap баштап jopтты. Jинjини армакчы бажына jeдинип алган кыргын кийнинеҥ база jopтуп ийди. «Былтыр бу киреде Агой-Оозындагы торт öрöкö айылдыҥ улузын мал-ажыла ка­тай кыргындар база мынайда айдай берген. Олордыҥ адаанын алып, кем де некебеген. Эмди бисти база анайып апаратканы бу туру» — деп, Jинjи сананып, улам сайын кайа кöрÿп, jедекте браатты.\\n«Канайып-кунайып Тарык бÿгÿн эрте jaнып келзе, ол отырбас, бистиҥ кийнистеҥ келер, бу кöрмöстöрлö öлÿже берер. Jaҥыcкан кÿчи кайдаҥ jeтсин, тегин jepгe бойы öлтÿртер. Оны канайып токтодор? Акыр, jaaн ыра-бай, келишкен ле jepгe мен Jыламашты арттырып койойын, адазы оны таап алар. Адазы кыйалта jоктоҥ бисти истеп келер. Балазын таап алза, ол оноҥ ары барбас. Балам адазыла кожо Алтайына эзен-амыр артсын» — деп Jинjи сананды. Кыл армакчыла кезе буулап койгон колдоры чиректешке сÿрекей тыҥ сыстажып, оорып турганынаҥ калажырап, Jинjи атту кыргынныҥ кийнинеҥ jÿгÿpe базып, сÿрекей терлеп те брааткан болзо, эш-нöкöрин Тарыкты öштÿлерге туштабазын, Алтайына эзен-амыр артсын деген санаалу браатты.\\nКÿн öксöп чыгып келерде, тонокчылар Jинjини Чарас сууныҥ jаказында Мöрöйдиҥ- аралы деп jердеги одузына экелди. Анда тонокчылар Кайсын сууны jaкaлaй jypтaган беш öрöкö айылдыҥ улузын бала-барказыла, мал-ажыла катай айдап экелгендер эмтир.\\nJинjиниҥ кÿлÿзин чечип ийеле, балазын экелип бердилер. Jинjи кöжÿп ле тижип калган сабарларыла неме тудуп болбой, колыныҥ кан буулган jepлepин карыларыла jыжып туруп, балазын эмчектеп отырарда, оныҥ кöстöриниҥ jажы болчоктолып, jÿзин тöмöн тöгÿле тамчылап турды. Jинjиниҥ отырган jepинеҥ ыраак эмес узун-узун jыраалардыҥ ортозында jоон бöкöн кайыҥ турды. Бир кыргын ол кайыҥнаҥ айакка jyлyк экелип, озо баштап бойы ичеле, оноҥ нöкöрине берди.\\nБалазын бойыла кожо тонокчылардыҥ jepине апарбай, бедреп, истеп келген адазы таап алгадый эптÿ jepге арттырып койорын сананып отырган Jинjи бöкöн кайыҥда jулук тамып турган jep барын сезип ийеле, бала­зын ол кайыҥныҥ тöзине арттырып койорго ары-бери аjыктанды.\\nОдуга кенерте ле бир кыргын чапканча келеле, нени де кыйгырып, тÿрген-тÿрген айдарда, ончо кыргындар тÿймеже берди. Jинjи jыpaa ажыра jажынып, балазын кайыҥныҥ jaнына апарала, баланыҥ оозына кайыҥныҥ jулугы тамып тургадый эдип кабайды келиштире тургузып, кабайдыҥ ÿстине jабатан jабынчыны ыраактаҥ кöрÿнип тургадый эдип, кайыҥныҥ будагынаҥ буулап ийеле, калганчы катап окшоорго балазы jaap ууланып ла jÿрерде, байагы терепчилеечи кыргын чачамтыгып кыйгырып, jÿгÿрип келеле, Jинjиниҥ колын эрге серпий тартып, камчыла jacтыра-мыстыра согуп, jÿrÿpe бастырып айдап, айдуга барып jaткан улуска кожуп ийди.\\nТарык öзöккö тÿжÿп келерде, кÿн талтÿшке jеде берген. Jайдыҥ мындый изÿ кÿнинде аттар аралда ла сууда тебеелейтен, уйлар ла бозулар сайгактап маҥташкылап туратан. Je бÿгÿн бир де мал кöрÿнбейт. Суу jакалай турган Барыс ла Болчонойдыҥ айылдарыныҥ jанында ийттер де, балдар да jок. Ончозы ээн немедий болгонын Тарык алаҥ кайкап, адын jеле бастырып, jopтуп браатты. Барыстыҥ айлыныҥ jанына jeдип келерде, бу айылдыҥ тудаган Тайгыл деп кара ийди jолдыҥ jаказында öлÿп калган jaтты. Ийттиҥ кöксине согоон кадалып кал­ган эмтир. Тонокчылар болгонын Тарык билип, öзöкти тöмöн айлын кöстöп, тÿргедеп ийди.\\nТарык jypтына jедип келеле, адынаҥ тÿжÿп, айылдыҥ эжигин кайра ачты. Айлы ээн. Ончозын тоной берген. Jинjи ле Jыламаш та jок. Адына минди. Кайсын сууныҥ кечÿзинеҥ ис кести. Аттардыҥ, уйлардыҥ, улустыҥ истери öзöкти тöмöн барыптыр. Тарык тонокчылардыҥ изин истеп, jолды тöмöн jелди. 3—4 чакырым барган кийнинде, ис Чарастыҥ суузыныҥ jаказында Мöрöйдиҥ аралы jaap барган эмтир. Тарык ыраагынаҥ аралды ajыктап кöрди. Каргаалардыҥ ла саҥыскандардыҥ табыжынаҥ öскö не де угулбайт, кöрÿнбейт. Ол чеберленип ле ajыктанып, аралдыҥ jаказына jедип келди. Озо баштап тонокчылардыҥ одуланган jepи кöрÿнди, оныҥ кийнинде тонокчылар тоноп алган малды ла олjолоп алган улусты öзöкти тöмöн апарган изи анча-мынча ыраактаҥ кöрÿне берди. Jаш öлöҥди тепсей бастырып бар­ган изиненҥ ле одуланган одузынаҥ тонокчылар кöп улус эмези билдирди.\\nÖштÿлердиҥ кийнинеҥ оноҥ ары барарга Тарык адын камчылап, ичкери тап эдерде, кенетийин jaш баланыҥ ыйы угулды, ээчиде ле улу деп куш эдип ийерде, бала­ныҥ ÿни токтой берди. Тарык алаҥ кайкап, тыҥдаланып турды. Анча-мынча болбой база ла бала ыйлады, ээчи­де база ла улу деп куш эки-ÿч оос эдип ийерде, баланыҥ ыйы токтой берди. Тарыктыҥ jÿeгиниҥ типилдежи тыҥый берди. Ол адыныҥ оозын бурый тартып, табыш угулган jep jaap jopтуп ийди. Кÿнчыгыш jaap бöкöйгöн jоон кайыҥда улу деп куш отырды, анда оныҥ уйазы бар эмтир. Улустыҥ тактай тепсеп койгон jериле Тарык jopтуптуп барадала, бöкöн кайыҥныҥ атакы будагында кандый да кийис калбаҥдап турганын кöрди. Тарык тискинин тартып, адын токтодып ийди. Бала база ла ыйлап ийди. Тарык балазыныҥ ÿнин танып, кайыҥ jaap меҥдеп jopтты.\\nТонокчылар oлjoлoп экелген улузын байларга jалчы эдип саткылап ийген. Чакарбай деп бай кыргын тонокчылардаҥ Jинjини эки сарбаала толып алган. Jинjи кеберкек келин болгон. Ол чине jок болгонынаҥ ала эки ле ай öткöн соҥында oлjoлoткoн. Чакарбай оны бойына ÿчинчи ÿй кижи эдип аларга туйка умзанып jÿpген.\\nБаштапкы öйдö Jинjи байдыҥ уйларын саап, бозуларын кабырып jÿреле, кÿнчыгыш jaap учуп брааткан куш ла кöргöндö, jaaнтайын: «Агаш-ташту Алтайда, мöҥкÿ карлу сÿмердиҥ эдегинде мениҥ эш-нöкöри��е, Тарыкка ла ак сÿдимди эмизип азыраган балама, Jылaмaшкa, эзен айдып бар» — деп jaйнап jÿpeтен.\\nКезикте Jинjиниҥ качып jанар кÿÿни келетен. Je Эрчиш сууны кечер арга jок. Олjочылар олорды тöрт конуп, бежинчи кÿнде бу jepгe алып келгендер. «Бу ла jaaн талайды кечетен болзом, туку ол турган кöк-чаҥкыр тидискектÿ кырды кöстöп jÿpe берер эдим, канатту болзом кайдат, кайдат» — деп, Jинjи калактап jÿрди. Ол кере тÿжине ле иштенип jÿретен, тÿнде узак уйуктабай, jepин, билезин санап, ыйлап-сыктап jадатан.\\nОлjодо эки ай болгонын сананып, Jинjи тÿнде база ла ыйлап jадарда, ичиндеги балазы кыймыктанган. Jинjи кöзиниҥ jажын колыла арчып ийеле, ичин араай сыйманды. Балазыныҥ тепкиленгени колына билдирип турды. «Балам су-кадык чыгып, jакшы чыдайтан болзо, кижи jaҥыскан карыгып, кунугып jÿpбec эди» — деп, Jинjи сананды. Оноҥ кенете коркып, чочый берди. Байлар кулдардыҥ балдарын 7—8 jaштаҥ ала кулданып ла кыйнап, соккылап турганын, кече Чакарбай он эки jaшту öскÿс кул уулды камчыла сокконын, башкÿн оныҥ ÿйи он jaшту баланы сабула сабаганын Jинjи эске алынып, бойыныҥ келер öйдö болотон балазыныҥ салымы керегинде санааркап jадала, уйуктай берди.\\nБир эски, самтар айылда беш кул. Анда Jинjиле кожо база эки ÿй кижи, бир кызычак ла бир уулчак. Олор ончозы башка-башка укту улус. Олорды кыргындар башка-башка jерлердеҥ олjолоп экелген. Олордыҥ ончозыныҥ jÿpÿми Jинjиниҥ jÿрÿмине тÿҥей комыдалду, ый-сыгытту, кыйыкта ла базынчыкта, тÿреҥиде ле шырада. Олор торо öлбöстиҥ ле курсагын jип jÿpгендер.\\nКулдардыҥ шыразын, тÿреҥилÿ jÿpÿмин кöрÿп, Эjек деп кул эмеен «Кулдар болгоныста, канайдар» — деп айдала, улу тынып, jÿк ле эриндери кыймыктап, нени де шымыранат.\\nЭjектиҥ чырышталып калган jÿзи, кажайа буурайып калган бажы, jумула берип, ойто ачыла берип турган боромтык, чылбыраҥ кöстöри, оныҥ чичкечек, кадып калгандый сабарлары — ончозы кÿÿн-кÿч jок, керек де­зе тырмактыҥ каразы да кирези ырыс ла сÿÿнчи jок, кунук, je кату ла соок бÿдÿмдÿ болуп Jинjиге кöрÿнет.\\n– Meниҥ öбöгöнимди Энизейдиҥ ол jанында jypтаган тöлöстöрдиҥ бийи бойыныҥ тонокчыларына албанла кожуп алган. Je ол тонок эдерге барарынаҥ мойноп ийерде, оны калка байга кул эдип берип ийгендер. Мени де­зе олор кыргындарга экелип, Чакарбайга саткан. Беш jaшту кызычагымды лa jeти jaшту уулымды тöлöстöр бойлорына арттырып алган — деп, Эjек ыйламзырап куучындаарда, оныҥ jанында отырган Jинjиниҥ кöстöрине jaш толуп келди.\\nТарык балазын кайыҥныҥ тöзинеҥ таап алала, тонокчылардыҥ кийнинеҥ оноҥ ары барып болбогон. Олjолоткон улустыҥ кажызы ла бир-бирÿзи Алтайына артып калзын деп бодойтонын Тарык билетен.\\nКабайлу балазын Тарык атка öҥöрип алала, арга jокто айлы jaap ууланып, кунук санаалу jopтты. Кече ол аҥдап барар алдында Jинjиниҥ кызыл-кÿреҥ чырайы, оныҥ каткылу кöстöри «мени кожо апар» деп jaйнап тургандый билдирерде, ÿйинеҥ ырап барар кÿÿни келбей, ÿйин jaҥыскан арттырарын ичинде карамдаганын, бÿгÿн эртен тура билезин санап, jÿpeги чочыганын эске алынып, ыйлап браатты.\\nТарык балазыла экÿ айлына jaнып келерде, айылда jиир-ичер аш-курсак jок, агаш аптрада белетеп койгон куруттар да, кууктагы ла карындагы capjy да jок: ончозын тонокчылар апарган. Керек дезе кÿпте чеген де, казанда сÿт те арттырбаган. Айландыра бир де тынду неме кöрÿнбейт, керек дезе ийттиҥ, куштыҥ да табыжы угулбайт...\\nТарык Jылaмaшты кабайына jaттырып койоло, айлыныҥ jанындагы кобыдаҥ айлар казып экелип, jyнуп ийе­ле, сууга кайнадып, оныҥ мÿниле балазын умчылады. «Jaш баланы jaҥыс ла öлöҥниҥ мÿниле канчазын умчылаар, байла, Омбо байга барып jалынар, бир уйдыҥ сÿдин саап ичерге jaлчы болор туру» — деп, Тарык санан­ды. Je jалчы кижиниҥ jÿpÿми шыралузын ол билер де болзо, jaш балазын чыдадып аларга болуп, jалчы бо-лорго быжу шÿÿнип алды.\\nJыламаш тойып алала, уйуктай берди. Тарык кызыл-кÿреҥ чырайлу, эрÿ ле jалтыруш кара кöстöрлÿ, jyкaчак эриндерлÿ, чала кÿлÿмзиренген Jинjиниҥ кеберин, оныҥ базыдын, оныҥ эрмек-сöстöрин эске алынып, бир канча öйгö база ла санаага бастырып отырды. Ол олjолоткон улусты сананарда, кезикте оныҥ кöзине Jинjи улустыҥ ортодо соок чырайлу, араай базып браатканы, кезикте кандый да кыргын Jинjини учкаштырып алганы, Jинjиниҥ кöстöриниҥ jажы тöгÿлип-тöгÿлип браатканы, кезикте Jинjини олjочылар шоодып, базынып, коркыдып тургандары кöрÿнип тургандый болды. Тарык андый санааларга бастырып отырала, бу jyyкта Jинjи: «Бис jeти айдыҥ бажында база бир балалу болорыс» — дегенин эске алынып, эмди оныҥ салымы кандый болгой не деп, база ла учы-тÿби jок санаага бастыра берди.\\nЭҥирде Тарык Jыламашты айдыҥ мÿниле база умчылаган да болзо, бала улам ла ыйлап, амыр бербей турды. «Тÿнде кайда барар, jep japызa ла, Чарасты öрö кöчöр, je кöчÿп те апарар jööжö jок, jaҥыс атты минип алар, jaҥыс баланы öҥöрип алып, байла, jopтop» – деп, Тарык сананып, балазын соотодып отырды.\\nJыламаш ыйлап-ыйлап, байла, чучураган болбой, тÿн ортозы öткöн кийнинде уйуктай берди. Тарык база кöзин jyмуп, тyyjырап уйуктай берди. Тÿш jеринде эжиктеҥ Jинjи кирип келген, je оныҥ jÿзи кöрÿнбейт. Jÿзин, кара бöс ошкош, кандый да саҥ башка немеле jык этире туй тыҥчып койгон эмтир. Тарык Jинjиге удура базып , «Jинjи! Jинjи!» деп кыйгырып, бойыныҥ ок кыйгызынаҥ улам ойгонып келди. Тÿжелген тÿштиҥ учына jeтпей ойгонып келгенине Тарык кородоп, öрö туруп, тышкары чыкты. Jep japып клееткен эмтир. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла талаҥ-келеҥниҥ таҥ атканын jарлаган ÿни угулат. Тарык ойто айлына кирди, кабайдагы балазыныҥ jÿзиндеги jaбынчыны ачып, балазын кöрди. Jылaмaш jайым, кöндÿре тынып, уйуктап jaтты.\\nÖчÿп калган оттыҥ ла кабайдагы балазыныҥ jaнында Тарык бажын калаҥдада бöкöйтип алала, узак санааркап отырды.\\n– Jaман тÿш тÿжедим, Jинjигe качан да jолыкпайтан эмтирим – деп, Тарык тыҥ эрмектенеле, бажын ойто ло бöкöйтö калаҥдадып, кородоп, ыйлай берди...\\nТарык артынчакту ла öҥöрчöктÿ jopтуп клееткенин темичи Борjыш кöрÿп ийеле, «Байла, каланга аҥныҥ мÿÿстерин экелеткен туру» — деп сананып, jайзанта тил jeтиpepгe, Омбоныҥ айлы jaap талтас-тултас тÿргедеп jÿреле, токтой тушти. «Эки эжер мÿÿс болзо, бирÿзин астамдап ийбей» деп умзанып, ойто jaнa бурып, кÿлÿмзиренип, Тарыкты уткый басты.\\nТарык jyyктап келди. Оныҥ чодыр кара чырайы карыкчалду, бÿдÿми кÿÿн-кÿч jок ло кöжÿÿн болгонын, артынган бор-боткозын ла öҥöрчöктöги кабайлу баланы кöрÿп, Борjыштыҥ кÿÿни jaнa берди, чырайы сооп, «ырыс болбоды» деп сананды. Кайсын-Оозында jypтаган улусты кыргындар башкÿн oлjолой бергени керегинде jeтиpÿ jайзаҥга кече келгенин Борjыш уккан. Je jaйзаҥ бойыныҥ отогын корулаар аргазы jок болгон. Нениҥ учун дезе ол бойыныҥ улузын Чуй jaap тонокко ийе берген тужы болгон.\\nКабайлу балазын кулдардыҥ айлына арттырып койоло, Тарык Омбо jайзаҥныҥ алдына барып, чöгöдöп, мÿргиди:\\n– Аркага толо мал азыраган, Алтайга толо албаты башкарган, Галдан-Ойрот укту, тöрö туткан jайзаҥым! Азыраган малымды, алган эжимди кыргындар олjолой берди, балтыры кежик jaш балалу артып калдым. Угы-тöзис jaҥыс, ага-карындаш улус эдис. Арга jок то, ка-\\nнайдар... Умчыга урар сÿт, айакка урар аш берзегер, айлыгарга jалчы болойын...\\nКара киштердеҥ талдап эткен, кöк-торколо кыптап койгон ÿче тонын jeбечеҥ jабынып алган Омбо буурзаган ла быйанзыган кептÿ, Тарык jaap кöрÿп айтты:\\n– Je, канайдар база, казанчы болуп иштегейиҥ курсак-тамагыҥ азырангайыҥ.\\n«Курсак-тамагыҥ азырангайыҥ дегени – jалы jок jaлчы, казанчы дегени – олыды jок шыра» – деп, Тарык сананып, oҥ колын öрö кöдÿрип, сабарларын маҥдайына тийдиреле, оноҥ тöжине алаканын jaбa тудуп, jайзаҥга чындык кул болуп jaтканыныҥ чертин берип мÿргиди.\\nОмбо кулдардыҥ бийи Бöкÿре jaap кöрди.\\nБöкÿре Тарыкты казан азатан айылга апарып, таш очокто турган кÿлер казанды, эки агаш кöнöкти, агаш сускуны, тепшилерди, одын japaтaн малтаны Тарыкка табыштырала, j'акарды:\\n– Эки ириктиҥ эдин кайнадып белете.\\nЭҥирде Тарык кулдардыҥ айлына jÿгÿрип келеле, тос бортогодо экелген сÿдиле балазын умчылап койоло, койдыҥ кичинек куйрук jyyзын койнынаҥ алып, балазына эмискек эдип берди.\\n– Сен оору ба, адыҥ кем? – деп, Тарык иргеде jaткан jиит уулдаҥ сурады.\\n– Адым Кÿлте. Эмдик ат ÿредип туруп, будым сынган — деп, уул келтей колыла jepгe тайанып, öрö öҥдöйип айтты.\\nТарык бир болчок бышкан этти койнынаҥ чыгарып, Кÿлтеге берди, оттыҥ jaнындагы казандагы соок чайдаҥ бир айак чай уруп берди.\\n– Быйаным jeтсин слерге. Слер ол балагарды мениҥ jaныма jyyктaдa салыгар, мен соотодып jадайын — деп, Кÿлте айтты.\\nБалазын кабайла катай Кÿлтениҥ jaына экелип койо­ло, Тарык меҥдеп, ойто ло ишке барды.\\n…Jинjи oлjoгo келгели jeти ай болгон кийнинде кöзи japыган. Уул бала тапкан. Уулдыҥ кин-энези, Эjек, уулды Карчага деп адаган.\\nКарчага эки jaштуда Эрчишти jaкaлaй турган jурттарды jaдын оору табарган. Jинjиниҥ айылында беш кулдаҥ jaҥыс ла Эjeк оорыбаган. Оор��ган тöрт кулдыҥ ÿчÿзи öлгöн. Jинjи алты айга улай оорып jазылган. Энези оору jадарда, Карчаганы Эjeк кичееген.\\nÖлгöн кулдардыҥ ордына Чакарбай jaҥы кулдар экелген. Ол кулдарла кожо Кажай деп ÿй кижи, Нöкöш деп уулчак келген.\\nJинjи теҥкип jaзылaлa, ойто ло уйлар саап, бозулар кабырып иштеген. Бир ле jыл jaкшы jÿреле, ол ойто оорыган. Оны ээчиде Карчага база оорыган. Оспо деп оору jуртка jaйылa берген. Анчада ла кичинек балдар оспого чыдашпай, öлгÿлеп турган.\\nJaaн оору энелÿ-уулдуны байа ла база Эjeк кичее­ген.\\nJинjи осподоҥ jазылган кийнинде оны ойто ло уй саадыргандар. Карчага 5-6 jaштyдaҥ ала энезине болужын чака ла jeтирер боло берген. Капшуун, чыдамал, кортон ло омок, эрмек-сöстöҥ тура калбас уулчак энезин сÿÿндирип jÿрген. Эjек ле Jинjи Карчаганы кийимнеҥ тÿретпеске, курсактаҥ аштатпаска кичеенгендер. Je Карчага бойы недеҥ де тура калбас, öдÿрме, ого ÿзеери öкööр, шыраҥкай бÿдÿмдÿ уулчак болгон. Ол балдарла да, jaaн да улусла эптÿ ле jилбилÿ эрмектежип ийетен учун, оныҥ наjылары да кöптöп турган. Кезик кыргындар Карчаганы айлына кычырып, эjегейле, эдимекле, кезикте бешмармакла да азырап туратан боло бергендер.\\nJе Jинjи кÿнÿҥ ле кÿнчыгыш jaap кöрÿп, ыйлап-сыктап, jaйнап отыратаны, тÿнде узак уйуктабай, Тарыкты ла Jыламашты санап, кезикте кородоп ыйлап jадатаны кöптöгöн. Оныҥ бажыныҥ кылдары буурайып, чырайына чырыштар тÿрген кире берген. Оныҥ сÿÿнчизи jaҥыс ла Карчага болгон. Энези карыктанып эмезе билезин санап ыйлаганда, уулы энезиниҥ кöстöринeҥ тöгÿлип турган jaштapды колыла арчып, знезиниҥ бажын сыймап, «ыйлабагар, энем» деп энезин мекелеп, маҥдайынаҥ окшоп туратан.\\nКарчага он эки jаштудаҥ ала jылкы мал кабырган. Шыраҥкай, чыйрак, табынгыр-jöбингир ле немедеҥ jалтанбас, ачык-japык уул öзÿп, чыдап клееткенине энези сÿÿнип, оныҥ качан бирде jep-алтайына jедерине иженип jÿpreн. Карчага он ÿч jаштуда чокпорды, саадакты тузаланарына jaкшы ÿренип алган. Эjек эмеен joкту-joйуны ла кулдарды jайымдайтан, олордыҥ адаанын алатан баатырларлу чöрчöктöрди айтканда, Карча­га сÿрекей jилбиркеп угатан.\\nБир катап Карчага кышкыда мал кабырып jÿреле, соныркап кöргöнин энезине ле Эjеккe куучындаган:\\n– Бир jaман бÿдÿмдÿ чарбак тай бар. Ол тайдыҥтуйгактары, уй-кара таштый, бек. Оныҥ отоп jaткан jepин боро айгыр блаап аларга, тайды кийнинеҥ тиштеп ийген. Чарбак тай дезе боро айгырды чыт ла чыт,чыт ла чыт этире текпилеерде, онызы чыдашпай качкан...\\nЭjектиҥ санаазы кенерте оморкоп, кöстöри сÿÿнгенине каткырыжа бергендий суркуража берди. Оноҥ Jинjиге ле Карчагага араай шымыранып айтты:\\n– Ол аргымак эмтир! Аргымактыҥ тыш бÿдÿми кеп-\\nсÿр joк, чарбак карынду, jacкары jай болгончо, таакылу jÿpep. Аргымактыҥ эди изиген кийнинде, ого jедер\\nат joк. Ол аргымак Эрчишти, кас кайкалаган чылап,\\nэжинип кече берер.\\nБир эмеш унчукпай отырала, Эjек: «Билдиҥ бе?» — деп Карчагадаҥ сурады.\\n– Билдим – деп, уулчак бажын кекип ийеле, энези jaap кöрÿп кÿлÿмзиренди.\\n«Алтайыҥга ла jедетен болзоҥ, мен öлзöм до, кем joк» деп, Jинjи сананып, öрö туруп, jанында турган уулыныҥ бажын сыймап, оноҥ бойыныҥ тöжине jaбa тудуп, уулыныҥ маҥдайына окшоды.\\nУулыныҥ эди-каны öрÿп, чыдап келгени, оныҥ таларкак коо сыны, тегерик jaaн кара кöстöри ле быjыраш, койу чачы, кÿлÿмзиренген кеберкек чырайы энезин ижендирип ле оморкодып турган.\\nЧöл jердиҥ кышкы ак jyypканы, ар-бÿткенниҥ ээжизи аайынча, элентизи jедип, кенете келген jacтыҥ jылузына чыдашпай, илjиреп, анаҥ-мынаҥ ойылып, чоокырланып, изÿ отко кайылып аккан корголjын чылап, Эрчиштиҥ суузы jaap салаалай-салаалай суркуражып ага берди. Карантылай берген куушпак чöлдиҥ озо баштап кÿнет jерлеринеҥ, оныҥ кийнинде тоолу ла кÿндердиҥ туркунына текшилей кöк öзÿп, jÿзÿн-башка öҥдÿ чечектер jайылып, jыраалар бÿрленип, jep jaйгы jажыл кийимин кийип ийди.\\nJacтыҥ учында башталган jадын оорудаҥ бÿдÿн-jaрым айга оорыйла, чыдашпай jада калган Эjектиҥ сööгин jyyп койоло, jaнып келедип, Jинjи уулына база ла Алтайы керегинде куучынын баштады:\\n– Jыламаш эjeҥ эмди jaaнап калган, адаҥ буурайып\\njÿpген болор. Агаш-ташту, агын сууларлу, аҥду-кушту\\nАлтайыҥныҥ эмди сыраҥай ла japaш тужы...\\nКожо мал кабырып турган Нöкöш сыр ла чабышта келип jaтканын Карчага кöрÿп ийеле, куучындап клееткен энезиниҥ jeҥинеҥ тартып, Нöкöш jaap кол уулап, айтты:\\nJинjи куучынын токтодып, база не боло берди деп кайкай берди.\\nНöкöш чапканча келеле, тобрак-тоозын буркураган jep jaap кол уулап, айтты:\\n– Малды уурчылар апарды!\\nКарчага Нöкöштиҥ тапшуурланып алган чокпорын ушта тартып, нöкöриниҥ адына минеле, уурчыларга jeдижepгe маҥтадып ийди. Jинjи оныҥ элес ле эткенин кöрÿп калды.\\nНöкöш Чакарбайга тил jeтиpepre jÿгÿрди.\\n«Алтай-каҥай баламды аргадазын, канайып кöрбöй калдым, кандый капшай уча берди...» – деп сананып, Jинjи айлы jaap басты.\\nУурчылар малды айдаарда, боро айгыр олорго малды тÿрген айдаарга бербей, удурлажып браатканча, Кар­чага jyyктaп келген.\\nУулчак jaҥыскан келгенин уурчылар кöрöлö, бир уурчы оны аттаҥ jыга чокпорлоп ийерге, Карчагага удура келди, бирÿзи дезе малды айдап, айгырла удур­лажып браатты.\\nКарчага öштÿниҥ кылыгын билип, удура согулта берерин шÿÿнип, jyyктaп келеле, кенете ле адын öштÿге чурадып, уурчыныҥ оҥ карызына чокпорло согордо, оныҥ колы калаҥдап, чокпоры колынаҥ тÿже берди\\nКарчага уурчыны аттаҥ аҥтара тартып, тöрт санын бириктире кайра кÿлип ийеле, экинчи уурчыныҥ кийнинеҥ маҥтатты.\\nКачан Чакарбай баштаган алты-jeти кыргындар атту чапкылап клеедерде, Карчага малды олорго удура айдап алган келип jaтты. Малдыҥ ортозында эки ээрлÿ ат. Олордыҥ бирÿзинде эки уурчыны кÿлийле, ээрге арта салып, jaбa таҥып койгонын Чакарбай кöрÿп, уурчыларды экелигер деп, кöдöчилерине jaкapy берди.\\nКарчаганыҥ чыйрак, окпыр ла мерген, jалтанбас солоон бÿдÿмдÿ, шыраҥкай ла керсÿ болгонын Чакарбай тууразынаҥ кöрÿп, мыныҥ да алдында билип jÿpген. Оныҥ учун ол кал��анчы öйлöрдö Карчаганы бойына чындык кул эдер эп-арга табар деп шÿÿнип jÿpreн. Бÿгÿн Чакарбай Карчаганы, малды уурчылардаҥ аргадаганы учун, кÿлÿк уул эмтириҥ деп мактап, бойыныҥ-алыптарына кожуп алган. Ол ок öйдö бойыныҥ jyyк эки нöкöрине, Кумарбекке ле Салимжага, Карчагадаҥ кöс албагар деп, jажыытту jaкарy берген.\\nJай там ла кöндÿгип, чöлдö изÿ там ла тыҥып турган кÿндердиҥ бирÿзинде Чакарбай бойыныҥ алыптарын баштап, Эрчишти тöмöн барган.\\nЧакарбай экинчи кÿн jopыктап, тал-тÿш киреде карагайлу тöстöктиҥ эдегинде одуланган. Аттарды тойдыра откорып, улус бойлоры да амыраган. Чакарбай бойыныҥ чындык нöкöри Кумарбекле кожо тöстöктиҥ ÿстине чыгып алала, нени де узак каруузындап кöргÿлеп, нени де шÿÿшкендер.\\nЭҥирде Чакарбай бир кичинек орус jypткa келген. Ол улузын лавкадаҥ анча-мынча ыраак арттырып койоло, бойыла кожо Кумарбекти ле Карчаганы алып, орус коjойымныҥ туразына келген. Данилка деп коjойым олорды туразыныҥ эжигинде уткыды.\\n– Киштиҥ, камдуныҥ, тарбаганныҥ терелери керек\\nпе? Керек болзо, эмди ле ал – деп, Чакарбай колындагы бир бакча алуларын силке согуп, коjойымга кöргÿзип турды.\\nДанилка киштинҥ ле кaмдyныҥ терелерин кöрÿп ийе­ле, садып алар деп сананды.\\n– Слерге алу учун не керек?\\n– Чай, таҥкы, кулур, бöс — деп, Чакарбай айтты.\\n– Кузьма ла Федот келзиндер, барып айт – деп,\\nбир уулчакты коjойым садучыларыныҥ айлы jaap jÿгÿртти.\\n– Он чай, эки талама, беш пуд кулур, пуд таҥкы берейин — деп, коjойым кыргынныҥ алаканына алаканын jырс этире сокты.\\n– Ÿстине беш чай кош – деп, Чакарбай орустыҥ\\nалаканына jырс этире тажыды.\\n– Эки чай кожойын – деп, Данилка айтты.\\nСадучылар келип jaтканын кöрÿп, Чакарбай коjойымнынҥ сöзине jöпсинди.\\n– Он эки чай, эки талама, беш пуд кулур, пуд танҥкы экелеер– деп, Данилка прикащиктерин jакарды.\\nŸч орус лавканыҥ эжигин ачып, фонарьды кÿйдурип ийерде, Чакарбай Карчаганы ла Кумарбекти мыкындарына тÿрттÿрип ийди.\\nКарчага нöкöрлöри jaap jÿгÿрди. Кумарбек дезе курына кыстап алган кыскачак чокпорло коjойымныҥ ба­жы дööн кÿч берип ийди.\\nДанилка ары-бери тентирилип jÿреле, jыгыла берди. Кыргындар тургуза ла лавканы чуҥдап, прикащиктерди кÿлÿгилеп ийеле, тоношты баштадылар.\\nДанилка оҥдолып келеле, jыгылган jepинеҥ öрö туруп, капшай ла турадагы мылтыгын алала, айылдаштарын кыйгырып, лавказы jaap jÿгÿрди.\\nКумарбек арчымактарын толтырып алала, лавкадаҥ чыгып, ады jaap эки-ÿч ле алтам jÿгÿpe базарда, мылтык jырс этти. Оныҥ кöстöрине jep саргара бергендий кöрÿнди. Колынаҥ арчымак ычкындырыла берди, бойы база эки ле алтам ичкерлейле, jыгыла берди.\\nДанилка мылтыгын лавкадаҥ чыгып клееткен Чакар­бай jaap уулай тудуп ийгенин Карчага аттардыҥ кийин jaнынаҥ кöрÿп ийеле, чокпорло орустыҥ бажына согордо, орус тоголоно берди. Карчага коjойымныҥ мыл­тыгын алала, нöкöрлöри jaap jÿгÿрди. Чакарбай дезе адына минеле, качып маҥтатты.\\nСалимжа эки арчымагына jык ла толтыра чай, бöс тыгып алала, чачамтыгып, лавканыҥ кöлöткöзинде турган ады jaap jÿткиди.\\nДанилканыҥ кыйгызынаҥ улам келген Микита колында ÿлдÿлÿ магазинниҥ ÿйезине jaпшынып алган турды. Тонокчы jиит кыргын оныҥ jаныла öдÿп jaдapда, ол ÿлдÿле кыргынныҥ бажы дööн чаап ийди.\\nСалимжа jaҥыс ooc кыйгырып ийеле, jыгыла берди. Je мылтык, jыда ла ÿлдÿ бойыныҥ кÿчиниҥ коркыштузын кыргындарга кöргÿускен. Кыргындардыҥ арткан-калганы чыдашпай качып, чапкылай бергендер. Кыргындар jуулар болуп эрмектежип алган jepгe он эки кижидеҥ jeти кижи келген. Чакарбай арткан улузын баштап, тÿниле бир де токтош joгынаҥ ойто кайра тÿргендеп качкан. Jep japып келерде, олор кийин jaнында агашту тектир jepгe келип ÿделеген. Эптÿ jерлерде каруул тургузып койоло, аттарын откорып, бойлоры курсактангандар.\\nКÿн чыгып келерде, Чакарбай Магаметтеҥ (кудайдаҥ) алкыш-быйан сурап, мÿÿргиирин баштаган. Кумарбектиҥ энези Апа эмеен – Чакарбайдыҥ таай эjези, уулымды шокко, уурыга ÿредип туруҥ деп, Чакарбайды кöп катап талаган. Эмди Апа ла öскöлöри де Чакар­байды каргаар, согор до. Салимжаныҥ адазы казыр ки­жи. Ол Чакарбайды öлтÿрердеҥ де айабас. Оныҥ учун Чакарбай бойыныҥ кинчегин, бурузын таштазын, оны jеткердеҥ аргадазын деп, Магаметтеҥ быйан сурап турганы ол. Мÿргип божойло, Чакарбай не де болзо, кородогон улус jалтанзын деп, Карчаганыҥ согуштаҥ алгап мылтыгын айрып алала, мылтыкты jÿктенип, улузын баштап, jepи jаар ууланып jортты.\\nКарчага тÿндеги согуштый коркышту керекте баштапкы катап турушкан. Ол улусла кожо jopтуп барадарда, öткöн тÿндеги болгон керектер оныҥ кöзине кöрÿнип тургандый болуп сезилип турды. Уур арчымагын тудунып алала, ады jaap jÿгÿpгeн Кумарбекти тöжинде jaaн кресттÿ орус кийнинеҥ адарда, Кумарбек орус jaap айлана согуп кöрöлö, тapaлjып jыгыла бергени, уулай тудуп ийген мылтыктыҥ учында кöстöри тазырайыжып, колдорын кöдÿрип, jалынып турган Чакарбайдыҥ бÿдÿжи, Карчага орустыҥ бажына чокпорло согордо, мылтыкту орус кöҥкöрö jыгылганы, jалынаачы Чакарбай капшай ла адына минеле, кайа да кöрбöй, кут jок ка­чып чапканы — ончозы Карчаганыҥ санаазына улай-телей кирип, кöзине кöрÿнип тургандый.\\nЧакарбай канайып та сананбайын дезе, оныҥ согушта öлгöн нöкöрлöри, олордыҥ ада-энези, бала-барказы кö­зине кöрÿнип тургандый болуп, чек ле санаазынаҥ чыкпайт. Ол адын сайгаладып браатты. Оныҥ кöзине ойто ло эскилÿ-jаҥылу кереге айылдар, ол айылдардаҥ балдар, келиндер алыптарды уткып чыккылаганы... Келиндер, балдар ыйлап-сыктап, ойто айылдарына киргени кöрÿнип тургандый санаазында эбелет.\\nЧакарбай улусты баштап браадала, кайа кöрöрдö, Карчаганыҥ чолмондый кöстöри ого удура кöрди, Ча­карбай, кÿнге кылбыга берген чилеп, туура кöрди. «Кул да болзо, кандый jaлтaнбac, кандый jуучыл ла чыйрак уул. Мылтык учун меге ачынып брааткан болор... Ол эмес болзо, мени орус кÿни jок jepre аткарып ийер эди» – деп, кече тÿнде öлÿмнеҥ айрылганын эске ал��нды. Оноҥ ойто ло оныҥ кöзине Кумарбектиҥ энези, Салимжаныҥ адазы кöрÿнет... «Апа эмди мени кöзиҥди кускун ойзын, сööгиҥди ийттер челдезин деп каргаар. Салимжаныҥ адазы, Казырбай, ceнеҥ башчы болбос, сен башчы болзоҥ бистиҥ улусты ончозын кырдырарыҥ, сени кул эдер керек, сени абыга тайарым деп, jaaн jудругыла jÿзиме тÿрттÿрер, тÿкÿрер, канча улустыҥ кöзинче кезедер, шоодор эмезе согор. Казырбай карган да болзо, сÿрекей кату, чыйрак ки­жи. Оныҥ колын тудар кижи бисте jок. Jирме jaшту уулы орус jepине барып, анда öлтÿрткенинде бурулу ки­жи мен, Чакарбай. Кумарбек jÿк ле jирме эки jaшту. Ол Апаныҥ эҥ кичинек, кару уулы. Оныҥ öлÿми учун бурулу кижи база мен. Öскöзи joктулар ла кулдар. Олордыҥ адаанын алар кижи jок» — деп, Чакарбай сананып браадала, jypтына jyyктап келгенин де сеспей калды.\\nИйттердиҥ ÿрген табыжын угуп, Чакарбай адын токтодып, улустары jaap бурылала, «Айылдарыгарга jaныгар» деп jакарды.\\n– Сен эртен мал кабырарга барарыҥ – деп, Карчагага айтты. Оноҥ бир эмеш унчукпай турала, адыныҥ оозын бурый тартып, айылдар jaap jopтуп ийди.\\nЭjeк öлгöн кийнинде, энези сырыҥылап оорып, кезикте иштеп, кезикте оору jaдaтaн боло бергенин Карчага эске алынып, энези jaткан айыл jaap jopтуп клеетти.\\nКарчага чакыга келип, аттанҥ тÿжÿп jадарда, айылда энезиниҥ онтузы угулды. Карчаганыҥ jÿpeги чочый берди. Ол jÿгÿpe базып, айылга кирди. Энези уулыныҥ ÿнин танып, öрö öҥдöйöргö чырмайды. Карчага энезин jöмöп, öҥдöйтти.\\n– Удабас кÿс болор, суу тартыла берер. Эjектиҥ jaкыганы аайынча аргымакты минип, jep-алтайыҥа jaнa бер. Мениҥ сеге кöргузип турган кöк-чаҥкыр ышту туудаҥ ла ары сениҥ Алтайыҥ ине. Мен, байла, удабас божоорым. Сööгимди Эjектиҥ сööгиниҥ jaнына jyyп салала, jaнa бер, уулым, — деп, энези айтты. Оноҥ öдÿгиниҥ кончынаҥ неме кодорып, бир кичинек тÿÿнтилÿ бöсти уулына берип айтты: — Бу мениҥ сыргаларым, мыны Jыламаш эjeҥe апарып бер, кереес эдип тагынып jÿрзин.\\nСыргаларды Карчага энезиниҥ колынаҥ алып, кулун терези тоныныҥ jаказына бектеп сугуп алды. Энези уйадап калганын уулы билип, энезине чертенген аайлу айтты:\\n– Jакылтагарды бÿдÿрерим, эне.\\nJинjи уулыныҥ jaaн кара кöстöрин, керсÿ бÿдÿмдÿ чырайын ajыктап кöрди.\\n– Jолыҥ ырысту болзын. Ас та болзо, албатыҥ бар,\\njaҥыс та болзо, эjеҥ бар, joкту да болзо, аданҥ бар.\\nJана бер, уулым, – деп айдала, Jинjи тöжöгине ойто\\nараай jада берди.\\nКарчага энезиниҥ jанында узак болды, Энези онтобойт то, эрмек те айтпайт. «Уйуктай берди бе, божой берди бе?» — деген санаага Карчага jÿpeги чочып, оттыҥ jaнында отырган Кажай jaap кöрди.\\nКажай турундарды отко ичкерледип ийеле, Jинjиниҥ jaнына келип, оныҥ jÿзин аjыктап кöрöлö, ыйлап ийди...\\nЧакарбай чакызына келип тÿжеле, балдарыныҥ сурактарына каруу да бербей, арчымагын адынаҥ алып, айылга кирди. Улусла jакшылашпай, бажын калаҥдадып, ÿн jок отырды. Анча-мынча öй öткöн кийнинде, айылдаштарда ый-сыгыт, калак-корон баштала берди.\\nКазырбай уулыныҥ öлгöн��н угала, ачуурканып, тургуза ла Чакарбайга келип, «Уулымныҥ сööгине башта!» — деп, Чакарбайды тÿре-мара тудуп, айылдаҥ тышкары алып чыгала, ондо оны jиткезинеҥ бÿктей тартып, камчыла талдыра сабап салган.\\nКумарбектиҥ öлгöнин энези угала, Чакарбайды jип ийгедий кородоп, сыр ла jÿгÿришле келерде, Чакарбай бастыра бойы кан болуп калган, jÿк ле тынду тышка­ры jaтты.\\n– Сени ай да, кÿн де, jep-jыҥыс та, кудай да аргадабас. Нениҥ учун дезе сениҥ jолыҥ, сениҥ jÿpÿмиҥ, сениҥ айлы-jypтыҥ, ар-jööжöҥ, ак-малыҥ – ончозы улустыҥ каныла будылган, улустыҥ кöзиниҥ jажыла jунулган. Сениҥ аданҥ да, aгаҥ да канча эрлерди jÿpÿмнеҥ айрыган, канча балдарды öскÿс, канча келиндерди тул арттырган. Эмди сен де олордыҥ jолыла барып jaдыҥ. Сени эрликке тайар керек – деп, Казырбай ары-бери базып, алгырып, Чакарбайды кезедип турганын Апа кöрöлö, не болгонын билип ийди. Jарым тынду jaткан Чакарбайды кöрÿп, озо баштап, эмеенниҥ калабы jылыйа берди, оныҥ кийнинде «Кумарбегим, Кумарбе-гим!» — деп, ачу-ачу кыйгырып, калактап-jайнап, jыгылып калды...\\nТÿниле ый-сыгытта, ачу-корондо таҥ ашкан Карча­га эртен тура кул нöкöрлöриниҥ болужыла энезиниҥ сööгин Эjектиҥ сööгиниҥ jaнына апарып jyyп койоло, мал кабырарга jÿpe берген.\\nЭнези öлгöн кийнинде энезиниҥ jакылтазын бÿдÿрер эп-арга табарга Карчага кöп-кöп немелерди шÿÿп сананган.\\n«Ол аргымак Эрчишти, кас чылап, кайкалап кече берер» – деп, Эjектиҥ айтканы уулдыҥ jÿpeгин токынатпай турган.\\nJер-алтайына jaнap эп-арга jанынаҥ Карчага бойыныҥ шÿÿлтезин кожо мал кабырып турган Нöкöшкö айткан.\\n– Белетеништи кызыл-буурыл тайды тудуп, jобожыда ÿредеринеҥ баштаар керек – деп, Карчаганыҥ айканын нöкöри jарадып уккан.\\nТÿште малдыҥ jаказында отоп jÿpген чарбак тайды Нöкöш чалмадайла, терепчилей тартарда, буурыл тай октолып, маҥ бажына чиренип турала, армакчыны ÿзе согуп ийген.\\nАрмакчы тайдыҥ jоон мойнына киргенин Карчага ajapyгa алып, армакчы тайдыҥ чичке мойнына киргедий эдип чалмадайла, терепчилеерде, буурыл тай база ла октолып чыкты.\\nЭки нöкöр арадап jaдып, кызыл-буурылды ноктолоп, ÿйгендеп алган. Терекке буулап ээртейле, Карчага эмдикти минип алган.\\nЭҥирде эки нöкöр одуда отырдылар, мал jайылып отоп jÿрди.\\n– Туйлап-туйлап, чат ла неме болбосто, сулукты тиштеп алала, бу jалаҥды бир эдип сунуп турганын не дейдиҥ. Эҥ ле учында тери ак кöбÿк болуп келерде, jÿк ле арайдан токтоттым. Бу аргымак та эмес, тай да эмес, алты-jeти jaшту ат эмтир...\\nНöкöри куучынын божотколокто, Нöкöш сурады:\\n– Оныҥ аргымак эмезин канайып билдиҥ?\\nКарчага соодуда турган буурыл тай jaap кöрÿп, Нöкöшкö айтты:\\n– Аргымактыҥ эди изиген кийнинде токтодынып болбойтон деп, Эjек айткан, je бу аргымак эмес те болзо, богоно ло чарбак бойынча, тыҥ ийделÿ ат эмтир...\\n– Чын ла аргымак бололо, токтодынып болбой, маҥтап ла сала берген болзо, канайдар эдиҥ? — деп, Нö­кöш нöкöринеҥ сурады.\\n– Туйлап-туйлап, ары болуп маҥтаарда, бир кез��к öйгö чын ла аргымак деп бододым. Je токтобой маҥтаза, кÿн ашкалакта ла, Эрчиш тööн чурадайын деп санандым. Сулукты тиштейле, маҥтаарда, тискинди канайып та силкий тартсам, чек ле кыймык jок. Эди изиген сайын маҥы там ла тÿргендеп, там ла тÿргендеп браадат. Семис таҥма кÿйе берер болор деп коркыдым. Je учы-учында арып-чылайла, jaaгы божой берген болбой, тис­кинди олый-солый тартарымда, эмештеҥ «уккур» боло берди. Узакка маҥтайтан jÿгÿрÿк ат болор, азуларын не дейдиҥ, узуны эки öлÿ кире болор...\\n– Андый болзо, тай эмес, чын ла jоон ат эмтир.\\n– Jок jоон ат эмес, сÿрекей ле болзо, алты-jeти jaштаҥ öтпöгöн — деп, Карчага Нöкöштиҥ шÿÿлтезине jöпсинбей айтты.\\nТонокко барып jÿрÿп öлтÿрткен кыргындардыҥ билелеринде, тöрööн-тöркÿндеринде кородош, ый-сыгыт бÿдун-japым айга улай болгон.\\nJайдыҥ калганчы айы божоп браадарда, Чакарбай jaҥы ла тöжöктöҥ öрö öҥдöйöр болуп келген. Казырбай дезе, ачу-коронго чыдабай, jÿрегинеҥ улай ла оорып jÿреле, кÿскери оҥдолгон.\\nБаштапкы кыру тÿжÿп турарда, Чакарбай базып jÿрер болуп, jазыла берген. Ол бойыныҥ кичÿ уулын айылду эдип, jaaн той, oйын-jыpгaл, japыш, ÿТойдогы маргаандардаҥ эки маргаан Карчаганы jилбиркеткен. Баштапкызы, эки jaнында толтыра кумак тыгала, jepде тургузып койгон арчымакты маҥ бажына ат ÿстинеҥ сыҥар колло алып, адына арта салып алар. Экинчизи, jирме чакырым jердеҥ jарыжары. Je кул улус андый маргаанду jарыштарда, ойындарда туружар jаҥы да, аргазы да jок учун Карчага Чакарбайдаҥ jöп сураган.\\nАла тарый Чакарбай jöп бербей турала, Карчага оны öлÿмнеи айрып алганын эске алынып, эки маргаанда туружар jöпти берген.\\nЭртен jaaн той, кыргындарга ойын-jыргал болор. Карчагага дезе кÿнчыгыш jaap jол ачылар. Ол эҥирде ар­гымак буурылды минип алала, бöкÿреҥ маҥла маҥтадып, маҥ бажына jepдеҥ чокпорын алып, бойыныҥ окпырын, кoлoҥ,-кyyшкaнныҥ ла ээр-ÿйгенниҥ чыныгын, адынаҥ jecкинбec, ÿркибес быжузын ажындыра ченеп кöргöн. Ончозы чынык, бек, быжу ла иженчилÿ болды. Андый болорына Карчага ла Нöкöш эки айдыҥ туркунына белетенген.\\nЭки кул – эки малчы эҥирде одузында оттыҥ jaнында отырды, аскышта куулы сабатта чай азып койгон, эки тиште эт отто шыркырап, кара-кÿpeҥ болуп быжып браатты. Кÿски айас теҥериде эҥир чолмон jaлтыpaп чыкты, ол, эки кулды уткып тургандый, бийик теҥериде мызылдайт.\\nЧöлдиҥ бу кÿски эҥиринде эки нöкöр эки бойы керегинде узак эрмектешкен. Нöкöш кандый укту кижи болгонын, кайдаҥ келгенин, ада-энезиниҥ барын, joгын билбейт. Оныҥ санаазына ол кулдардыҥ' ортозында öскöни, байлардыҥ базынчыгында кыйналып ла шыралап öскöни, кöп катан соктыртканы ла oopып-joбоп jaтканы кирет.\\n– Мен бу jÿрÿмимде jaҥыс ла катап сÿÿнгем, ол сÿÿнчи эмдиге jeтиpe кöксимде jÿpгенче – деп, Нöкöш Карчага jaap кöрÿп, кÿлÿмзиренип куучындады.\\nJe Нöкöштиҥ сÿÿнчизи ол Карчаганыҥ да, öскö дö кулдардыҥ сÿÿнчизи болгонын Карчага билер. Бооро jacкары jaйt мал уурдап jÿрÿп, Карчагага туттурткан эки уурчы jaa�� байдыҥ уулдары болгон. Аргалу-кÿчтÿ, japлy байдыҥ уурчы уулдарын Карчага тудуп кÿлийле, атка коштоп, малла кожо бош айдап экелген. Бу учурал ксрегинде кулдар оморкоп куучындаганын Кар­чага кöп уккан.\\nКарчага нöкöриле кожо тойо ажанып алды. Мал оду-\\nны айландыра jайымжып отоп jÿрди. Теҥериде jылдыстар койыла берди. От öчÿп браатты, чöлдиҥ тÿндеги эзини сепсÿÿндеп, Карчаганыҥ jÿзин jалай согуп турды. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла малдыҥ бышкырганы, баскан тибирти угулат. Эскире берген ай кöрÿнип келди.\\n– Бÿгÿн айдыҥ сегис эскизи эмтир – деп, Карчага\\nайдала, кимиректенип кожоҥдоды:\\nСегисте ай japaш,\\nСемисте ат japaш...\\n– Эртен маргаанда туружатан кижи амырап уйуктап\\nал. Маргаанды алып ийзеҥ, бисти, кулдарды, база катап сÿÿндирериҥ – деп, Нöкöш айдала, тöжöк эдерге ле jaбынapгa экелген öлöҥгö jада берди. Je Нöкöш маргаан керегинде эмес, оныҥ нöкöри эртен Эрчишти\\nкечип чыгар ба, jep-алтайына эзен-амыр jедип барар\\nба деп сананып jaткан. Карчага амырап уйуктазын деп,\\nНöкöш уйуктаачы кижи болуп, тым jада берди.\\nКарчага нöкöриле коштой jадып, «Бÿгÿн бис, байла, калганчы тÿнди кожо öткÿрип jадыс. Калганчы эрмекти Нöкöшкö бÿгÿн айтпас, эртен айдар» деп сананала, уйуктай берди.\\nЭртен тура кÿнчыгышта кöк-чаҥкыр теҥериниҥ jepле биригип турган jepинеҥ кÿн чагылып чыгала, кÿреҥ кÿске бÿркеткен jepдиҥ ÿстин алтын-сары jаркынла japыдып ийди.\\nЧайлап алган кийнинде Карчага аргымагын ээртеп койоло, нöкöриниҥ jaнына базып келди. Нöкöштиҥ мойнынаҥ кучактай тудала, окшоп ийеле, колынаҥ тудуп айтты:\\n– Эзен болзын, jaкшы jÿр, нajы, нöкöр!\\nНöкöш Карчага jaap кöрди. Je Нöкöш эрмек айткалакта, Карчага:\\n– Сени Энизейде jypтаган тöлöстöрдöҥ экелген, анда сениҥ адаҥ-энеҥ бар деп, Кажай айткан. Кажай эмеен оору... сен оныла эрмектеш, бойыҥныҥ угы-тöзиҥди, бÿткен-чыккан jepиҥди билип аларыҥ.\\nНöкöш бажыла кекип jöпсинди.\\nКарчага аргымак адына минип, Эрчиш jаар бурылды. Адыныҥ оозын кедейте тартып, нöкöрине айтты:\\n– Тал-тÿш киреде мен туку ол jaҥыс теректиҥ ja-\\nнынаҥ кечерге Эрчишке келип киреле, ол. ]анындагы талдардыҥ ÿсти jaнынаҥ чыгарым. Кече берзем – мениҥ мöрим, кечип чыкпазам – эрликтиҥ мöри.\\nНöкöш нöкöриниҥ кийнинеҥ ары кыйгырды:\\n– Jолыҥ ырысту болзын, jep-алтайыҥа jaкшы jeдип бар!\\nКарчага jep-алтайына jaнapгa белетенгенин jaҥыc ла Нöкöш билер. Бу jажытты ол кемге де айтпас.\\nТойдыҥ jыргалы кöндÿге берген тушта Карчага келген. Кумактаҥ тыгала, колбоштыра буулап койгон эки jaaн арчымак jaтты. Jакшы-jакшы аттарын чалыткан ла карайлаткан уулдар маргаанда туружарга jергелей турдылар. Олор ээчий-деечий келип, маҥ бажына аттаҥ jайылып, сыҥар колло арчымакты туткулайт. Je кезиктери jacтыpa туткулайт, кезиктери кöдÿрип болгылабайт.\\nУулдарда табыш-тал ла каткы-канат тыҥый берерде, Чакарбай ajapып кöрöрдö, маргаанга туружарга турган уулдардыҥ эҥ ле учында кажаҥ кызыл-буурыл чарпак ат минип алган Карчага турды. Кыргын уулдар оны эле��теп, кезиктери öчöгилеп ле шооткылап тургулады.\\nJe кыргындардаҥ маҥ бажына ат ÿстинеҥ арчымак­ты кöдÿрип артынары чыкпады. Калганчы учында турган Карчага кызыл-буурылды олый-солый камчылап, ичкери бöкÿреҥ маҥыла маҥтатты. Шоодылганду элек-каткы, тал-табыш бай кыргындардыҥ ортодо jиркирей берди.\\nJe качан Карчага маҥ бажына ат ÿстинеҥ арчымакты jердеҥ сыҥар колло чеп-чек кöдÿрип, адына арта салып аларда, алдында ÿн jок турган jоктуларда ла кулдарда сÿÿнчилÿ табыш-тал кÿÿлей берди. Байлар ла кыргын уулдар оп-соп тÿшкÿлеп, арга jокто japыш болотон jep jaap чöркöлдилер.\\nJирме чакырым jepге маҥтадатан japышта одуска jуук аттар барган. Байгада турган улустыҥ кöстöри ча­кырым кирелу jepгe чöйилип барган ак jалаҥ jaap кöргÿлейт. Атту-чуулу jaaн jÿгÿрÿктep – Казырбайдыҥ кара ады, Чакарбайдыҥ ак ады, Агамбайдыҥ кер ады. Бу ÿч аттаҥ öскö аттарды маргыжаачылар тоого до кошпой турган.\\nТал-тÿш боло берди.\\n– Аттар кöрÿнип келт! — деп, аjыкчылардыҥ бирÿзи кыйгырды. Улус тÿймеже берди.\\nJe озолоп келип jaткан ат кара да эмес, ак та эмес, кер де эмес, кандый да jeepeн дезе jeepeн эмес, боро де­зе боро эмес, кичинек богоно ат эмтир.\\n«Карчага! Карчага!» — дел, Нöкöш кыйгырарда, кулдар ла jоктулар база ла сÿÿнчилÿ табыш-талды тыҥыдып ийдилер.\\nКарчага аргымагыла байгага jyyктап келерде, jaaн jÿгÿрÿктep jaҥы-jaҥы ла ыраакта кöрÿнип келдилер.\\nБайганыҥ jaнынаҥ öдÿп чыгала, Карчага адын кÿнчыгыш jaap ууландырды.\\nКарчага jep-алтайы jaap ууланганын сезип ийеле, карган Казырбай: «Калмыгыҥ кетип браат, кетип браат!» — деп, анча-мынча ыраакта турган Чакарбайга кыйгырып айтты.\\nБир кезек кыргындар Карчаганы тударга, оныҥ кийнинеҥ ары аттарын темей маҥтаттылар.\\nКарчаганыҥ Эрчишти кечип чыгарын кöрöргö Нöкöш кыргын уулдардыҥ кийнинеҥ база маҥтатты. Ол тöстöктиҥ ÿстине токтоп, Карчаганыҥ кийнинеҥ кöрÿп турды.\\nКызыл-буурыл ат бир де эмеш jалтанбай, маҥ бажына Эрчиштиҥ суузы дööн чурап ийеле, сууда эптÿ ле jeҥил эжинип, сууны чÿрче ле кечип чыгала, кÿнчыгыш jaap маҥтады. Нöкöш бöркин уштып, öрö кöдÿрип айландырып, нöкöрин ÿйдешти. Карчага Нöкöшти кöрÿп ийеле, бöркин кол бажына öрö кöдÿрип, каруу берди.\\nАчынган кускун jep чокыйт дегени чилеп, кыргындар Эрчиштиҥ jарадында кородоп тура, кажы jерде jÿpe берген Карчаганыҥ кийнинеҥ чокпорлорын ла камчыларын чычаҥдаткылап, jÿзÿн-jÿÿрлеп талап, тургулап калды.\\nНöкöш Карчаганыҥ jep-алтайына jaнa бергенине сÿÿнип, кöкси кеҥип, санаазы japып, сыны jeҥилди. Адын ойто кайра бурылтып, Кажай эмегенге jолыгар, оны база сÿÿндирер, мениҥ jep-алтайым кайда, ада-энем кандый улус, олор кайда – ончозын Кажайдаҥ сурап угар деп сананып, jелдирип ийди.\\nСууны кечип чыккан кийнинде эки чай кайнадым кире öйдиҥ туркунына маҥын ÿспей маҥтаган аттыҥ маҥы уйадай берди. Карчага тискинди эмештеҥ тартарда, ады бöкÿреҥ маҥта кöчти, оноҥ jелишке кирди...\\nОлjодогы кул jÿpÿмнеҥ алып чыккан адына Карча­га каруузып, оны эмеш ам��радып, откорор деп шÿÿнди. Ол чала бийиксÿ jepгe чыгара jортуп барала, каруузынданып кöрди. Кийин jанында cepeмjи эткедий неме кöрÿнбеди. Адынаҥ тÿжÿп, ээрин алала, öлöҥнöҥ jyлa согуп, толгой тудала, адыныҥ бел-арказын öрö-тöмöн jыжып-jыжып ийди. Ады öлöҥнöҥ ÿч-тöрт лö катап отоп ийеле, jaдып аҥданып, оноҥ öрö туруп чыгала, силкинип ийеле, отой берди.\\nКÿнчыгышта кöк тидискекке бÿркедип койгон туу jaap кöрÿп, «Ол тууныҥ ары jaны – мениҥ Алтайым, анда мениҥ адам, эjем. Амыраш jоктоҥ тÿниле ле барадым...» – деп, Карчага сананды.\\n…Jайзаҥныҥ jалаҥынаҥ улус тарап-таркап баргылап турарда, кем де: «Аргымак! Келип jат!..» – деп кыйгырды.\\nУлус тÿймеже берди. Тÿÿкей тура jÿгÿреле, барып адына минеле, тобрак-тоозынды кöдÿрип, атту маҥтадып клееткен кижиге удура чаап браадала, оныҥ брааткан ууламjызы аайынча адын кайра бурып, бöкÿреҥ маҥла маҥтатты.\\nКарчага jуртта улус тÿймеже бергенин кöрÿп ийди. Оныҥ бажын корып келип jаткан улустыҥ чик jок алдында атту маҥтадып клееткен кижи ойто jана бурыларда, ол кижи чалмадаарга белетеп алган армакчылу болгонын Карчага кöрÿп, будын ÿзеҥиге илинбегедий эдип когызадып алды.\\n«Аргымакты» минип алган уулчакты Тÿÿкей jанынаҥ öткÿрип jадала, армакчыла чалмаадардыҥ кажы jанында уул адынаҥ jер jаар тÿже калыды..\\nТÿÿкей jанында таларкак сынду, jаан кöстÿ, кара-кÿреҥ чырайлу, керсÿ ле чыйрак бÿдÿмдÿ уул турганын аjыктап кöрöлö, уулды кучактай тудуп, кайдаҥ келгенин, ады-jолын сурап укты. Анча-мынча болголокто, анаҥ-мынаҥ улустар jуулып, ол экÿни чнҥдап ийди.\\n«Аргымакту» чаап келеткен кижини кöрöргö улус ончозы jÿгÿриже берерде, Тарыктыҥ jÿреги кööрöп тö турган болзо, jе ишти таштап барар учуры jок учун, ол казан азып турган айыл jаар басты. Айылда энчигип болбой, тышкары чыкты. Jинjини эске алынды. Улустыҥ jуулган jери jаар кöрди. Кара ла баjырт улустаҥ öскö не де кöрÿнбеди. Jе Тарыктыҥ jÿреги нени де сакыйт, эки кöзи кемди де бедирейт.\\nАнча-мынча болгон кийнинде улустыҥ ортозынаҥ Тÿÿкей ак-боро адын jединип, бир кижини колтыктап алган кöрÿнип келди. Тÿÿкейди ээчий Тузан базып клеетти.\\nБöкÿре Тарыктыҥ jаныла сыр jелишле öдÿп jада кыйгырды:\\n– Сениҥ уулыҥ эмтир!\\n«Бу таҥма мени канча jылга улай базынып öчöгöн, эмди база ла öчöп турган болбой» – деп, Тарык сананды. Оноҥ эки-ÿч алтам ичкери базып, келип jаткан улус jаар кöрÿп турды.\\nТÿÿкей Карчаганы Тузанла таныштырала, Jыламаш кой кабырып турганын, Тарык казанчы болуп турганын куучындап клеетти.\\nТÿÿкей Тарыкты ыраактаҥ кöрÿп ийеле, колын öрö кöдÿрип, неге де сÿÿнип клееткенин Тарык кöрöлö, токтодынып болбой, удура jÿгÿрди.\\nТарык jÿгÿрип келеткенин Тÿÿкей кöрÿп, Каргагага айтты:\\n– Бу jÿгÿрип клееткен кижи – сениҥ адаҥ.\\nКарчага адазына удура jÿгÿрип, оны кучактай алды. Тарыктыҥ кöстöринеҥ сÿÿнчиниҥ jааштары тöгÿлип, jерге тамчылайт. Уулыныҥ ийде-кÿчтÿ эди-канын, керсÿ, кеберкек чырайын, эрÿ jаан кöстöрин Тарык сÿÿнчилÿ аj��ктап, уулын божотпой кучактай тудуп, окшоп турды.\\nКарчага кулдардыҥ айлына келеле, адазыныҥ кайдаҥ да экелген jаан айактагы чегенди ичип ийеле, jадып уйуктай берди.\\nЭҥирде Jыламаш койдоҥ келеле, уйуктап jаткан ийнизин ойгозып чат ла болбогон. Эртен тура Jыламаш эрте турган. Кара-кÿреҥ чырайлу, чыйрак бÿдÿмдÿ ийнизи уйкуда. Оны эjези койго барар алдында ойгозорго jÿреле, «Jе арыган-чылаган кööркий ийним амырап уйуктазын» – деп сананала, ойгоспой кой кабырып jÿре берген.\\nКарчага уйкудаҥ кÿн öксöй берген тушта ойгонгон.\\nJыламаш эҥирде койдоҥ келерде, Карчага оны тургуза ла танып ийген. Нениҥ учун дезе Jыламаштыҥ чырайы энезиниҥ чырайына сÿрекей тÿҥей болгон. Карчага эjезиле эзендежип, энезиниҥ ийген кереес сыргаларын Jыламашка табыштырды.\\nУулы jанып келгенине учурлап, Тарык эҥирде jаан эмес jыргал баштаган. Ол jыргалда малчы Кÿлте, ус Тузан, Jыламаш, атту-чуулу бöкö Тÿÿкей ÿйиле болгондор.\\nТÿнде кулдардыҥ айлында улус jуулып, бир эмеш jыргал болордо, Бöкÿре келип, айылдыҥ тыштынаҥ jоктулардыҥ эрмек-куучынын тыҥдаган. Карчаганыҥ jажы кичинек те болзо, кыргындардыҥ jеринде ады-чуузы чыкканын, оныҥ эрмек-сöзиниҥ чеченин Бöкÿре тÿнде тыҥдап угуп алала, эртен тура jайзаҥга jетирÿ эткен.\\nJайзаҥныҥ jакарузы аайынча Бöкÿре тÿште Карчаганы jайзаҥга апарган.\\nКызыл булгайры öдÿктÿ, кöк торко тонду, камду терезинеҥ чÿмеп эткен бöрÿктÿ, алтан jаштаҥ ажа берген Омбо jайзаҥ jаан кереге öргööниҥ тöринде отурды. Оныҥ jанында – Борjыш, Шаптык баштаган байлар, олорды ээчиде Айбу, Тÿÿкей баштаган солоондор ло бöкöлöр.\\nОмбо jаан боро кöстöриле Карчаганы öткÿре кöрÿп ийгедий ширтеп, бир эмеш öйгö унчукпады. Бу jайзаҥ бойыныҥ jамызын, бойыныҥ jööжöзин корыырына отогындагы солоондорды, бöкöлöрди, санаалу-шÿÿлтелÿлерди – ончозын бойына тартып алатан. Ол андый уулдарды кöкидип те, кöмöлип те, абыдып та, кыспактап та, кезедип те, албан-кÿчле де бойыныҥ jилбизине тузаланарын билер, ол jанынаҥ jаан ченемелдÿ кижи. Оныҥ эп-сÿмезине, абыдузына кирбеген, оныҥ кезедÿзинеҥ jалтанбаган уулдарды ол учы-учында jоголтып койотонына база ус болгон.\\nJе Омбо, аргалу болзо, Галдан каанныҥ башкартузынаҥ чыгып, бойы алдынаҥ каан да болор кÿÿндÿ. Оныҥ учун ол анчада ла солоондорды, бöкöлöрди бойына тартып аларын аjарудаҥ эмеш те чыгарбай турган.\\nЭмди ол Карчаганы алдыртып экелеле, оныҥ ийде-кÿчин, сана-шÿÿлтезин, кылык-jаҥын, кÿÿн-табын билерге ширтеп отурганы ол.\\nОмбо кöксин кедес этире öҥдöйтип ийерде, оныҥ jаан бажы ончо улустыҥ баштарынаҥ бийиктей берди. Ол jaҥыс ла jамызы jaнынаҥ jaaн эмес, je оборы да jaнынаҥ öргööдöги улустыҥ ончозынаҥ jaaын Карчага ajaрып кöрди.\\n– Кийик болзо тÿктÿ болор, кижи болзо атту-jолду\\nболор, адыҥ кем? — деп, Омбо Карчагадаҥ сурады.\\nКарчага ады-jолын, сööк-тайагын айдып бергенин Омбо угуп, база эмеш нени де сананып, унчукпай отырала, айтты:\\n– Эдер-тудар кÿчтÿ де эмтириҥ, эбин табар кöгÿстÿ де эмтириҥ. Бистиҥ оток база бир эрлÿ уулду болды...\\n– Кызылы кызыл ла эмтир, кылыгы кандый болбогой? — деп, Шаптык эрмектенди.\\nТарыктыҥ jажы jaaнай бергенин эске алынып, Омбо jaкшыркап, jиит уулдыҥ jÿрегин алдаарга, Бöкÿрени jакарды:\\n– Эмди уулы келгенде, адазы амыразын, казанчыга öскö кижи тап!\\n– Бу тен баатыр уул турбай, слер, ака, бу уулды солоондорго кожуп алыгар — деп, Бopjыш укааркап айтты.\\n– Канады jок куш — куш та эмес, ады jок эр — эр де эмес! Алтан айгыр мал одордо jÿрÿ. Минер адыҥды эртен талдап ал, ачым, — деп, jaйзаҥ Карчагага килеген аайлу айтты.\\nТÿÿкейдиҥ ÿредип jакыганы аайынча Карчага оҥ колыныҥ алаканын jÿpeгине jaбa тудуп, jaйзаҥга мÿргиди.\\nJacтыҥ кату öйлöри öдÿп, jайдыҥ кÿндери кöндуге берди. Ар-бÿткен jажыл торко кийимиле оронып ийди. Ойрот укту албатыныҥ укту-тöстÿ кааны Галдан-Церен jайгы öргööзинде, алтын-мöҥÿнле чÿмдеп jaзаган ширеезинде отырды. Бийлер, jайзаҥдар, нойондор, байлар öргööдö бойлорыныҥ jерлеринде кезиктери jааныркап ла бийиркеп, кезиктери сыҥзылгылап ла чичкергилеп отырдылар. Ак öргööниҥ ичи-тыштында каанныҥ ÿлдÿ-jыдалу ла мылтык-бычакту каруулчыктары сергелеҥ ле белен турдылар.\\nСудурчылар эжиктеҥ ээчий-деечий кирип келеле, тизеленип, баштарын jepгe тийдире бöкöйтип, jaҥжыккан ээжи аайынча каанга мÿргигилеп, алкышту эрмегин ле чындык кул болгоныныҥ чертин айдынып божогылайла, окылу jepине барып отыргылап турды.\\nКаан судурчыларды jaaн бийлерле кожо не jyyган, олорло кандый эрмек-куучын öткÿрерге турганын билерге анчада ла jaaн бийлер Амыр-Санаа ла Табачы сÿрекей jилбиркеп турдылар.\\nБу керек какай jылда jaйгы кÿндердиҥ бирÿзинде болгон. Каан jуулган судурчыларды эбиреде кöрÿп, олордоҥ мынайда сурады:\\n– Meниҥ учы-кыйузы jок тергемде не болуп jaт? Jaкшы солундар бар ба? Jаман jеткерлер бар ба? Нени сезип, нени билип турыгар?\\nКаанныҥ мындый сурагына карууны тургуза берип болбой, судурчылар маҥзааргылап, ÿн joгынаҥ отыра бердилер.\\nТургузылган сурактардаҥ jyyн неге учурлалганын би­лип, «Галданныҥ меезинде канду jyy эмтир» — деп, Амыр-Санаа шÿÿнди. Мамалардыҥ туктурылыжын ол тузаланып, тургузылган сурактарла колбой, ончолорынаҥ озо jарамыкту эрмек айтканыла аҥыланарга кааннаҥ jöп сурады.\\nКаан Амыр-Санаа jaap кöрбöй, бойыныҥ куучынын оноҥ ары улалтты:\\n– Öткöн кату jacтa ак-малыс кöп кырылды, албаты-jон тÿреди. Эмди биске кандый чак, кандый ырыс келип\\njaт? Айлаткыштап, ырымдап кöригер.\\nСудурчыларды база катап эбиреде аjыктайла, Галдан каан Амыр-Санаа jaap соок сыркынду кöрди. «Бу шотоҥ, казыр ла jyyчыл бий судурчылар учун нени айлат­кыштап айдарга туру» — деп, бойында сананды.\\nJаан бийлердиҥ ле jайзаҥдардыҥ ортодо Амыр-Санаа jабыланып отырган jepинеҥ кыймыктанбай, jaҥыс ла кöксин эмеш öрö кöдÿрип, каан jaap кöрÿп, эрмек айдар jöп алала, куучындады:\\n– Бистиҥ ада-öбöкöлöрис туштаҥ ала баштап бириктирилип, öзÿп, jaaнап келген, Туркестаннаҥ алаТÿндÿк Тибеттеҥ бери учы-кыйузы jок тергебистиҥ кÿнбадыш jaнынаҥ, jeeк jылан чылап, оҥорлор там ла ичкерлеп клеедири. Олор Тоболды, Том-Тураны, Эрчишти ле\\nБий-Кадынныҥ белтирин алып алды. Ол jepлepдe шибеелер тудуп алды. Бистиҥ кезик улустарысты бойына бактырып алды. Мен бодозом, ол оҥорлордыҥ баштарын балбара согор öй jeткен ошкош. — Каан jaap кöрöлö, ол бу куучынды japaдып укканын Амыр-Санаа се­зип, куучынын oноҥ ары кöндÿктирди. — Кÿнчыгышта Эjен, ичеенинеҥ бажын чыгарып алган jылан чылап, бис jaap ширтеп отыры. Кÿнчыгыштагы öштÿ ичеенинеҥ чыккалакта, Кÿнбадыштагы öштÿни алтыгы ороон jaap тайып ийер керек...\\nАмыр-Санааныҥ андый куучыны каанныҥ шÿÿлтезиле тÿҥей болгонына каан озо баштап сÿÿне берген. Оноҥ Амыр-Санааныҥ кылык-jаҥын эске алып, «Бу мындый эрмекти акту санаазынаҥ айтты ба, айла japaмзып, мени абыдып туру ба?» – деп, серемjилÿ сананып калды.\\nКаанныҥ сураганына карууны оҥдоп айдар эп-аргазын таппай маҥзаарып отырган судурчылардыҥ jaaны Талтарак Амыр-Санааныҥ куучынынаҥ карык алынып, куучындаарга кааннаҥ jöп сурады.\\nТалтаракка сöс берилди. Ол öрö туруп, каанга бажырала, куучындады:\\n– Кÿнбадыштаҥ, jылан чылап, jылып клееткен оҥорлорды оодо сокпогончо, бистиҥ албатыда амыр болбос. Кÿунчыгыштагы кыдат император Цянь Лун бистиҥ албатыны кырып койорго кекенип jaт. Амыр-Санаа ака бийдиҥ шÿÿлтези jолду.\\nБий ле Кадынныҥ белтиринде ле öскö дö шибеелер эткени орустардыҥ аргаларын тыҥыдып ийген. Ол jерлерди ле анда jypтаган албатыны ойто берзин деп эки некелтени орустар бÿдÿрер кÿÿни jок. Бу керекти Галдан каан улуска japтайла, база бир кезек бийлердиҥ, нойондордыҥ шÿÿлтелерин уккан. Немеке ле Та­бачы баштаган бийлер орустардыҥ шибеелерине, заводторына табару эдер шÿÿлте айткандар.\\nГалдан-Церен каан jyyлгaн бийлердиҥ де, судурчылардыҥ да шÿÿлтелерин ajapyлy тыҥдап уккан. Ончо бийлердиҥ шÿÿлтези каанныҥ шÿÿлтезиле jaҥыс болгоны Галдан-Церенди оморкодып, оныҥ jyyчыл кÿÿн-табын там кöдÿрип ийген.\\nОк-саадактыҥ ла ÿлдÿ­-jыданыҥ шылтузында кÿнчы­гышта Тÿндÿк Китайдаҥ ала кÿнбадышта Кÿнчыгыш Казахстанга jeтиpe бириктирилген тергези шалтырап браатканын Галдан-Церен каан сезип турган. Оныҥ кÿнчыгыштагы тергезиндеги оок-теек албатыларды Кыдаттыҥ императоры бойына бир эмештҥ бактырып турган. Кÿнбадыш ла Тÿндÿк-Кÿнбадыш jанындагы калыктардыҥ кезиги орустарга багып тургандар. Бу керектер ол улусты башкарып турган нойондордоҥ ло бийлердеҥ кöндÿре камаанду болгонын каан jaкшы билер.\\nТергезиндеги албаты ортодо бойыныҥ тоомjызын кöдÿрер ле jобожыбастарды мокодып, колго тÿжÿрер арга – орустарды оодо соголо, jeҥÿ алары деп, каан бодоп тургап. Оныҥ учун ол jyyнныҥ учында бойыныҥ бийлерине ле нойондорына келер кышта башталатан jaaн jyyгa белетенери jaнынаҥ jaкару берген.\\nБолотон jyyныҥ баштапкы амадузы – орустардыҥ шибеелерин оодо согоры, Энизейди, Эрчишти, Бий ле Кадынды jакалай jерлерди ончозын jуулап а��ары.\\nJуулган бийлерди каан jyyнныҥ кийнинде тыҥ кÿндÿлеген. Ара тарткан аракы да, ак мешкедий jуулу эт те, алама-шикир аш-курсак та кöп болгон. Алтан келин кожоҥчылу, бежен бойлу комысчылу jыргал болгон.\\nКÿн ажып браадарда, jыргал-мöтöл божогон, улус тарап-таркап jaнгылаган. Каан öргööзинеҥ чыгып келеле, ажып брааткан кÿнге мÿргиирге кÿн jaap кöрди. Кÿн кып-кызыл эмтир. Каанныҥ куйка-бажы jимиреди, кал-jÿpeги чочыды. «Öчöримниҥ белгези бе, öлöримниҥ ыразы ба?» – деп сананып, öргööдöҥ кожо чы­гып келген Талтарактаҥ кÿнниҥ öҥи кандый эмтир деп сурады.\\nТалтарак кÿнди ajыктап кöрöлö, айтты:\\n– Кÿн – кÿндий ле кÿн эмтир, öскö-башка кубулта бир де jок, ак-саргалтым бÿдÿмдÿ, jакшынак кÿн эм­тир.\\nКаан кÿн jaap катап кöрди. Кÿн кып-кызыл тумандый болордо, ол ÿн jоктоҥ айлы jaap басты.\\nАлтын-Тана деп кичÿ абакайы, он эки jaшту уулчагы Галдан-Церенди уткып келдилер. Каанныҥ чырайы кап-кара эмтир, jaaнтайын jалтыркай кöстöриниҥ jaлтыpкайы jылыйып калган, кандый да caҥ-башка шилтеҥ шилдий болуп калтыр. Алтын-Тана абакайдыҥ болчок jÿpeги борт этти, богоно сööги селт этти. Каанныҥ оорыганын билип, Алтын-Тана öбööнин колтыктап, айлы jaap апарды...\\nКузнецкий воевода Шапошников бойыныҥ кабинединде полковник Павлуцкийле кожо Галдан каанныҥ jeринеҥ келип турган jeтирÿлерди шÿÿжип отырдылар.\\nЭжиктеҥ дежурный офицер кирип келеле, эрмек айдарга jöп алала, айтты:\\n– Ÿчинчи заставадаҥ бир кара калмык экелгендер. Ол калмык эҥ ле jaaн начальникке айдатан jaaн учурлу эрмек бар деп айдат. Оны слерге экелерге jöп беригер!\\nШапошников Павлуцкий jaap кöрöлö, эмеш кÿлÿмзиренип ийди. Оноҥ дежурныйга jакарды:\\nБир эмеш öйдиҥ бажында эки солдат бир кап-кара калмыкты начальниктиҥ кабинедине экелди. Калмыктыҥ эки колын темир кынjыла кÿлип койгон эмтир.\\nШапошников калмыкты будынаҥ ала бажына чыгара ajыктaды.\\n– Kынjыны чечигер, бойыгар тышкары сакыгар — деп, ол солдаттарга jaкapды.\\n– Адыҥ кем, кайдаҥ келдиҥ, не керектÿ келдиҥ? — деп, Шапошников калмыктаҥ сурады.\\n– Адым Монго, Ургудаҥ келдим, Галдан каан слерди jyyлaapгa белетенип jaт.\\nБир ай мынаҥ озо Галдан-Церен jyyн öткÿргенин, jyyгa белетензин деп, ончо jайзаҥдарга, нойондорго, бийлерге jaкapy берилгенин, эмди каан оору jатканын Монго ончозын куучындап берди.\\n– Галданда уй-мылтыктар кöп пö? — деп, полковник Павлуцкий Монгодоҥ сурады.\\n– Jирме кирелÿ бар.\\n– Галдан уй-мылтыктарды кайдаҥ алган? — деп,\\n– Орус устар Ургуда ла Еркенеде эдип jaт. –\\nШапошников ло Павлуцкий бой-бойлоры jaap кöрÿшти. Je эрмек айдышпады.\\n– Слердиҥ албаты орустарла, ак-каанла jуулажар\\nкÿÿни бар ба? — деп, Шапошников сурайла, Монгодоҥ\\nкöс албай, ченеп кöрÿп отырды.\\n– Орус каанныҥ черÿлериле кожо Шуны баатыр барза, бистиҥ албаты jyyлaшпac, Шуны jокко барза, jyyлажар – деп, Монго айтты.\\nГалдан каанныҥ албатызында jарлу баатыр Шуны табылбай калган. Олор оны орустарда деп бодоп турганы jaынаҥ jeтирÿлер воеводствого ��лдындада ке­лип туратан. Оныҥ учун Шапошников ло Павлуцкий экилези ол баатыр керегинде Монгодоҥ угарга jилбиркедилер.\\n– Шуны кем, кандый кижи, ол кайда?\\n– Озо jиит тужыста, бис Шуныла нöкöр, нajы улус болгоныс — деп айдала, Монго оноҥ ары эрмек айтпай, эки бийдиҥ чырайларын ajыктап, кöстöриниҥ jaштары jÿзи тöмöн бир тамчыдаҥ болчоктоло агып турды. Эки бийдиҥ чырайлары Галданныҥ ла чырайындый соок, кату ла казыр, кöстöри де оныҥ кöстöри ошкош. Тураныҥ ичин экинчи изÿ айдыҥ кааҥ кÿни jаркындалтып та турарда, бу эки кижиниҥ отырган кып тÿби jок тамыдый билдирет. «Мында шылуга кирген улус ак-japыкты ойто катап кöрбöгöн болор» — деп, Монго сананат.\\nЧенемелдÿ кайучыл Павлуцкий калмык неге де сÿрекей сÿрнÿгип турганын билип, стаканга суу урала, Монгого берди.\\nМонго сууны ÿзе ичип ийди. Кöкси кеҥип, санаазы токынай берди.\\n– Шуны керегинде мен албатыга куучындаганым\\nучун Галдан мени öлтÿрер эдип jаргылаган, мен оноҥ\\nон jылга улай качып, моҥолдордо, казахтарда ла ту-\\nбаларда jÿреле, ÿч ай мынаҥ озо jepиме jaнып келгем.\\nКаанныҥ бийлери мениҥ келгенимди угала, бедирÿл\\nэткендер. Эмди мен олордоҥ качып келгеним бу – деп\\nайдала, Монго унчукпай, бийлер jaap кöрÿп, олор нени\\nайдарын сакый берди.\\n– Мында Галдан jок, коркыба, Шуны баатыр керегинде куучында – деп, Шапошников база катап айтты.Оныҥ азу сагалы, бажыныҥ ак-буурыл чачы атрайыжа бергендий билдирди.\\nМонго бийлер jaap серемjилÿ кöрÿп, база эмеш отырала, бийдиҥ некелтези аайынча Шуны керегинде куучынды баштады.\\n– Бистиҥ эмдиги кааныстыҥ, Галдан-Церенниҥ адазы Цебен-Раптан эки ÿйлÿ болгон. Оныҥ jaaн ÿйинеҥ Галдан чыккан, кичинек уйинеҥ Шуны чыккан. Уулдар jaaнап келген. Каанныҥ jуртында олjого, japтaп айтса, кайдаҥ да албанла экелген Кара-Кыс деп кыс бар болгон. Ол кысла Шуны jypтап jaткан. Je ол кысты Галдан сÿÿп, бойына ÿй кижи эдип алган. Ого ачынып кородогон Шуны агазыла коркышту ööркöшкöн. Ого ÿзеери, адазыныҥ кандый да jакарузын бÿдÿрбеген. Оноҥ улам олордо jaaн чугаан болгон. Оныҥ кийнинде Шуныны табылбай калган деп jарлагандар. Анайып Шуны joголо берген. Ол ойроттордыҥ сÿрекей тыҥ ийде-кÿчтÿ ле санаа-укаалу баатыры. Оны албаты сÿрекей сÿÿйтен. Монго кууучынды божодоло, кöстöрин улам-улам чиҥ­ип, бийлер jaap кöстöрин тазырайта кöрÿп ийерде, оныҥ уур ла кÿч jÿpÿминиҥ темдеги – маҥдайындагы чийулер joлдoлып-joлдoлып, jуурылыжа берди.\\n– Шуны эмди кайда? — деп, полковник Павлуцкий\\nМонго jaaндар jaap кайкаган аайлу кöрÿп айтты:\\n– Шуны баатыр слерде, орустарда, командир болуп\\nтурган деп, бистиҥ jердеги улус айдыжат. Оныҥ келип,\\nкаан болорын бистиҥ албаты сакып jaт.\\nШапошников ло Павлуцкий бой-бойы jaap кöрÿжип, кÿлÿмзиреништи.\\nМонгоны качып келген улус jypтап jaткан jep jaap ийзин деп, Шапошников jaкapy берди.\\nГалдан каан орустарга табару эдерге белетенип турганы ла Шуны керегинде ыламыртаҥ угулып турган jeтирÿлep чынга jyyк болгонын Монгоныҥ jетирÿзи кöргÿсти. Бу керекти Шапошников ло Павлуцкий ajapyгa алып, Джунгарияныҥ jepине ийген кайучыл ойто келгелек те болзо, Галданныҥ табару эдерге турганы кере­гинде башкаруга jeтирÿ ийер деп шÿÿлте эттилер.\\nКакай jылдыҥ jaйы öдÿп, кÿс башталды. Кузнецкий воеводствого jaҥыдаҥ черÿ келип, öштÿниҥ табаргадый joлын тозуп, белетене берди. Тереҥ кÿс jедип, туулар баштай баштапкы карлар кöрÿне де берген болзо, je кайучыл болуп барган кижи келгелек. Бу керек пол­ковник Павлуцкийдиҥ jÿpeгин кÿннеҥ кÿнге там ла шимиредет. Öштÿниҥ белетенип турганы ла оныҥ ийде-кÿчиниҥ кеми керегинде быжулап билип алар керек болгон. Алдындагы jетирÿлерле болзо, öштÿниҥ табару эдер öйине jeтире тоолу ла кÿндер артып калган.\\nПавлуцкий кабинединде эки колын белине jÿктей caлып алала, ары-бери телчип базат. Кÿски ÿшкен jaaш кöзнöктöрди тыдырадып турды.\\nЭжикти кижи токылдатты.\\n– Киригер! – деп, полковник айдала, эжик jaap кöрди.\\nБарар тушта ак чырайлу поручик Аблязов тотко кара-кÿреҥ болуп калган кирип келеле, jакылтаны бÿдÿргенин айдарга jöп сураарда, полковник удура базып, поручиктиҥ колынаҥ тудуп эзендежеле, столдыҥ jaнына экелип отыргысты.\\nПолковник поручик jaap кöрÿп, кÿлÿмзиренип айтты:\\n– Je, эмди куучында.\\nПоручик папирозын камызып алала, куучынды баштады:\\n– Галдан каан сыгын айда jада калган, оныҥ сööгин\\njyyганын бойымныҥ кöзимле кöрдим. Эмди тургуза\\nширееде каанныҥ jажы jeтпес уулы Аржа... Каан öлгöнинеҥ улам оныҥ уулдары, бийлери кажызы ла каан\\nболор кÿÿндÿ. Ийде-кÿчти бириктирип, jyyга белетенердиҥ ордына кажы ла бий эмди бойы алдынаҥ баш билинерге чырмайат. Колыванский заводтоҥ качып барган эки орус, Ефим ле Иван, Еркенеде ле Ургуда темирдеҥ, jecтеҥ ле мöҥÿннеҥ jyyгa керектÿ немелер эдетен\\nустар болуп иштеп jaт. Jестеҥ уй-мылтыктар эдип jaт.\\nОл орус устар сÿрекей jакшы jадып jaт. Аш-курсагы да,\\nар-jööжöзи де jеткил, олорго jалды кöп тöлöп турган эмтир...\\nПолковник Павлуцкий Галданныҥ öлгöнин, анда эмди тöс башкарту уйадаары башталганын кайучылдаҥ угуп, санаазы токынап, сыны jeҥилe берди. Павлуцкий поручиктиҥ арып чучураганын сезип, барып амыразын деп, поручиктиҥ колынаҥ тудуп, алкышту быйан айдып, эжиктеҥ чыгара ÿйдежип ийди.\\nКайучыл поручиктиҥ тöрт айдыҥ туркунына коjойым болуп кубулып алала, Джунгарияныҥ jepне jopыктап jÿрÿп, угуп-кöрÿп келген солундарды Павлуцкий началь­нике jетирерге кабинединеҥ чыгып, Шапошниковтыҥ туразы jaap ууланды.\\nJайзаҥныҥ jакарузы аайынча Тÿÿкей каанга калан jeтирип, japым айдаҥ ажыра jÿрÿп, тÿнде jaнып келген.\\nЭртен турадаҥ ала jaaган баштапкы кÿски кар талтÿш кыйганча токтобогон. Тышкары шуурганга jep ле теҥери бириге бергендий. Салкын öткÿре сокпос эдип, чыныктап jaзаган айылдыҥ ичинде отто тапту jaa ка­ра казанда эт кайнайт. Айылдыҥ эжигииеҥ ала тöргö чыгара jык ла толтыра улус.\\nКаанга барып келген кижидеҥ Тÿÿкейдеҥ солундар угapгa оныҥ айылдаштары, нöкöрлöри jуyлган. Олордыҥ ортодо jиит баатыр Карчага, ус Тузан, карган Тарык, малчы Кÿлте ле öскöлöри де.\\nБир ле кезек öйгö амыр-энчÿ jypтап, бала-барказы корболоп öзÿп, ак-малы кöптöп келген албатызына ойто ло чак башталып jатканын Тÿÿкей jуулган нöкöрлöрине эптеп айдар аргазын шÿÿп отырды.\\nТÿÿкейдиҥ нени де сананып, неге де карыктанып турганын оныҥ чырайынаҥ карган Тарык билип, «Jол-joрыкта, байла, ачаанду тутак болгон, эдип-бÿдÿрип кел­ген ижи jaйзаҥныҥ ичине japaбаган туру» — деп санаанды.\\nТарык туйказынаҥ Тÿÿкей jaap кöрÿп, сурады:\\n–Jол-jopык кандый, jайзаҥга japaды ба?\\nТÿÿкей айылда улусты ajыктап кöрöлö, ончозы бойыныҥ улузы болордо, Тарыктыҥ сурагы аайынча куучындады:\\n– Каанга, бийге не japaap? Олорго jaҥыс ла укту-\\nтöстÿ каан, бий, jайзаҥ japaap. Олор бирÿзи бирÿзин\\nалдаар, бирÿзи-бирÿзинеҥ астамдаар, бирÿзи бирÿзин\\nакалаар, бирÿзи бирÿзинҥ jaҥды, jaмыны блаап алар\\nэп-арга бедреп, бой-бойы öлÿшкилеп jaт...\\nТÿÿкейдиҥ андый эрмегинеҥ улам Тузан эреетип сурады:\\n– База ла чаксырай берген болбайдар?\\nТузанныҥ сурагын сап тудунып, Тÿÿкей куучынды оноҥ ары кöндÿктирди:\\n– Каан öлгöнинеҥ бери оныҥ уулдары, тöрööн-тöркиндери jaҥ блаажып, jуулашкылап jaткан эмтир. Галдан-Церен öлöрдö, оныҥ ÿч уулы, бир кызы бар болгон. Бу öткöн беш jылдыҥ туркунына каанныҥ уйазы кунтрактай бериптир. Jаҥ учун тартыжуда каанныҥ эки\\nуулы ла кызы öлгöн. Эмди каан — Галданныҥ jaaн уулы\\nЛам Дарчы. Ол бойын Эрден Лам Батур каан деп аданган\\nдежет. Эрден Лам Батур каан эмешле серемjилÿ улустыҥ бажын кезип, кыйнап, кезедип турган эмтир. Каан-\\nныҥ эки jeeни, jaaн бийлер, Табачы ла Амыр-Санаа\\njaҥы турган каанга jöпсинбей, албатызын ла ак-малын айдап, Jар деп jep jaap кöчö бериптир. Эрден Лам Ба­тур каан олорды мокодып, колго тударга, олордыҥ кийнинеҥ черÿ ийип jaткан эмтир...\\n– Каанныҥ бийлери каанга jöпсинбей барган болзо, чактыҥ башталганы ол – деп, байадаҥ бери унчукпай отырган Карчага эрмекке киришти.\\n– Jyy-чактыҥ башталганында бир де алаҥу jок. Бир тÿмен черÿ белетезин деп, Эрден Лам Батур каан бистиҥ jайзаҥга jaкapy берген — деп Тÿÿкей айдала, нöкöрлöриниҥ чырайларын, ченеп турган чылап, ширтеп кöрö берди.\\n– Кандый бир jÿÿлгек бий каан болорго, телекейди бийлеерге jyy-чак баштап jaт. Андый jyy-чакта албаты кырылып, тÿреп, артап jaт. Качан бирде мыныҥ учы-тÿби болотон бо, jок по? — деп, карган Тарык сурак тургузала, – мыныҥ учы-тÿби качан да болбойтон неме болбой — деп, бойы ок каруу берди.\\nКÿлте Карчага ла Тÿÿкей jaap кöрÿп, кажызына ла кÿлÿмзиренип, араай куучындады:\\n– Качан албатыда ак санаалу, кижиге jалакай, килемкей, jaaн ийде-кÿчтÿ ле ойгор кöгÿстÿ баатыр бÿтсе, ол тушта jyy-чак, кан тöгÿлиш, кырылыш, тÿреш joголор.\\n– Бистиҥ каанныҥ тергезинде эмди андый баатыр бачым бÿтпес, бисти Алтай-каҥай да, ар-бÿткен де каргап салган. Нениҥ учун дезе албатыга каруузып jÿpeтен баатырысты joголтып койгоныс, эмди оныҥ учун чаксырап jатканыс ол ине – деп, Тарык ка��ыкчалду ла комыдалду ÿниле кажы ла сöсти чöйö айдып куучын­дады.\\nТÿÿкей Тарыктыҥ куучынына киришти:\\n– Слер Шуны керегинде айдып тураар ба? Оны бис эмес, каан jоголткон эмей.\\n– Каанныҥ, бийдиҥ кылыгы эмей база, öскö кем анайда кылынар — деп, Тарык айдала, каҥзадагы таҥкызын камызып, оноҥ ары куучындады. – Шуны мал кабырып jÿрген малчыларга келгенде, малчылар аштап ла jÿргенин билзе, кандый да байдыҥ малы болзо, бирÿзин тургуза ла сойып, малчыларды тойо ажандырып ийетен. Малаардыҥ ээзи мал кайда дезе, чынынча japтын айдып беригер — деп, Шуны айдатан. Оныҥ- чынын­ча айдыгар дегени – малды Шуны сойгон деп, japтап айдыгар дегенин малчылар билер. Jалчызын согуп jaткан байга туштаза, Шуны ол байды чыбыктайла, мыныҥ кийнинде joк-joйуны ла öскÿс-jабысты сокпозым деп чертендиреле, божодып ийетен. Бöкöзи коркышту, эрлÿ jаан баатыр, сÿрекей кöгÿстÿ, санаалу, айлаткышту кижи. Ол Цевен Раптан каанныҥ уулы да болзо, joк-joйуга болужатан учун оны, бийлердеҥ ле байлардаҥ болгой, адазы ла агазы да кöрöр кÿÿндери jок болгон. Оныҥ учун учы-учында олор оны баскан.\\nТарык куучынын божодоло, нени де сананып, оттогы кызыл-сары чокторды ширтеп, унчукпай барды.\\nКарчага ла Тÿÿкей казаннаҥ этти чыгарып, ооктоп, тепшилерге ÿлештире салып турдылар. Тузан таадазыныҥ озогы куучынын эске алынып, бÿгÿнги керектерле колбой куучындады:\\n– Каанныҥ, бийдиҥ уулдары jамы блаажып, jyy-чак\\nчыгаратаны, камык албатыныҥ канын тöгöтöни ÿйедеҥ-\\nÿйеге улалып барып jaт. Кажы ла каан ширееге jедип\\nотырардаҥ озо канча тÿмен черÿ кырылган, эрjине аттар\\njaл jacтанган, эр jaкшылары jep jacтанган. Кажы ла-\\nкаанныҥ öдÿп келген joлы — талайдый кан, тайгадый\\nсектер, албатыга кыйынду öлÿм, шыралу jÿpÿм...\\nТузанныҥ куучынын угуп, Кÿлте оны jöмöп куучын­дады:\\n– Галдан Церен каан болуп алала, jaкapy укпай, jöпсинбей турган бийлерди мокодотом, колго тудатам деп,\\nалтайларды jyyгa айдаган. Адам ол jyyдa öлöрдö, энем\\nачу-коронго ло тÿреҥиге чыдашпай, оору-jоболго таптырып, база öлÿп калган. Мени, алты jaшту öскÿсти,\\nкарын Калта таайым кижи эдип чыдаткан. Ол тушта\\njyyдa корогон улус кöп болгон. Бу Чынаардыҥ да адазы\\njep-алтайына ойто айланбаган, тирÿ арткан улустыҥ\\nкöп сабазы кенеҥи болуп калган келгилеген.\\nУлус эттеҥ jип, мÿннеҥ ичип алала, уккан-кöргöни керегинде эрмек-куучынын угужып отырдылар.\\n«Башкыjыл Коокпой байдыҥ- бир айгыр малын уурчылар айдап jÿpe берерде, ол эки уулыла кожо малчы Текени мал jылыйттыҥ деп сабап-сабап, jaҥыс адын ла бозулу уйын блаап алган. Теке дезе, тöрт балалу кижиг ат та, уй да jок арткан. Ого ÿзеери, ол соктырганынаҥ улам ÿч айга чыгара oopy jaткан. Оноҥ улам оныҥ тегин де тÿреҥи jÿpÿми там ары уурлаган. Ол joкту малчыныҥ шыразы мени санаа алындырган. Оныҥ ла кий­нинде мен сойоҥдордыҥ, кыргындардыҥ ÿÿрлÿ малын Омбого айдап экелетенимди токтотком. Калганчы öткöн эки jылдыҥ туркунына Омбо бисти ÿч катап тонокко ийген. Ол ÿч jopы��тыҥ ÿчÿлезинде бис куру келгенис. Бистиҥ jaйзаҥга канча да кирези кöп мал, jööжö экелип берзеҥ, ол тÿҥей ле тойбос, там ла ачынатып туратан боло берген. Экинчи jaнынаҥ, бис малды уурдап экелзебис, ол малды jылыйткан малчы Текениҥ шыразындый шырага ла тÿбекке тÿжер. Оныҥ учун бис тонок ло ууры эдерин токтотконыс – jолду ла ак-чек керек» – деп, Тÿÿкей öткöн jÿpÿмин эске алынып, сананып турды.\\n– Тÿмен черÿ тöзöзин деген jaкаруны бистиҥ jaйзаҥыс угала, нени айтты? — деп, Карчага сурады.\\n– Jайзаҥ сöзин айткалак. Ол jaкаруны угала, эрмек айтпастаҥ мен jaap кöрÿп, кайкаган аайлу, jaҥыc ла бажын jайкады — деп, Тÿÿкей куучындады.\\n– Je кöрöрööр, уулдар, бистшг jaйзаҥ ол суракты тереҥжиде шÿÿп кöрбöй, отоктыҥ эрлÿ уулдарыла шÿÿшпей, качан да бÿдÿрбес — деп, карган Тарык эрмектенди.\\nКарчага адазыныҥ эрмегин ичинде japaтпай да турган болзо, оос блаажарын эпjоксынып, куучынды öскöртип, Тÿÿкейдеҥ сурады:\\n– Jорыктап jÿpгeн jеригерде саду кандый, кижи соныркагадый не бар эмтир, ака?\\n– Бухтарманыҥ кыргындары мöҥÿн ээрлерин, мöҥÿн ÿйгендерин, куушкандарын ла кöндÿргелерин Аба-Туразынаҥ ары Ургуга jeтиpe ончо ло jерлерде садулап jÿpгÿлейт. Эрчишти jакалай jypтаган телеҥиттер тус саткылап туратан эмтир. Олордыҥ jepинде сÿрекей кöп тусту кöлдöр бар дежет. Алтын, мöҥÿн, jec jÿстÿктер, сыргалар, jec, мöҥÿн айактар, калбактар, темирдеҥ, jecтeҥ эткен казандар, очоктор ло öскö дö немелер садуда кöп. Нургулай ла толышкылап туратан эмтир. Кыргындар анчада ла камдуныҥ терезин сурулайт – деп, Тÿÿкей куучындады.\\nЭҥиргери улус ончозы тарап-таркап jангылай берди. Айылда Тÿÿкей, оныҥ ÿйи Чынаар, Тузан, Карчага, Jыламаш, Jаҥар отырдылар. Олор ончозы jaҥыс биледеги улустый, эптÿ-jöптÿ, нак улус. Олорды нак улус эдип бириктирип турган неме не дезе, олордыҥ санаа-шÿÿлтелери, jÿpÿми, jÿpeктериниҥ согужы бир тÿҥей улус. Олордыҥ андыйына чындык сÿÿш коштонордо, ончозы ага-карындаш улустый нак болгоны ол.\\nJыламаш ла Jаҥар экÿ айылдыҥ эпши jанында коштой отырып алала, комыстарын коолодо кожоҥдодордо, олордыҥ кожоҥыныҥ кÿргемели jaп-japт билдирет:\\nКара кöзи метилдеп, метилдеп,\\nКайран бойго не кöрöт, не кöрöт,\\nКара-кÿреҥ чырайы, чырайы\\nАл-санаамды не алат, не алат...\\nЧынаар jec казанга кайнаткан чайын оттоҥ чыгарып, jииттерге уруп отырды.\\nАйылдыҥ эр jaнындa болгон Тузан ла Карчага кыстардыҥ комыстажы токтой берерде, топшуурларын кыҥкылдада, jайнада­-jайнада ойной бердилер.\\nКöгöрип чыккан кöк чечек\\nБистиҥ чечек болгой не?\\nКöстöри отту кööркийлер\\nБиске нöкöр болгой не?\\nТопшуурдыҥ ÿнинеҥ кожоҥныҥ андый кÿргемелин угуп, Чынаар jылтырууш кара кöстöриле кыстар jaap улам-улам кöрÿп, кÿлÿмзиренерде, кыстар уулдардыҥ jайнузын укпаачы болуп, куучындарын öскöртип турдылар. Jе олордыҥ jиит jÿpeктери сÿÿштиҥ олjозына алдыртып койгон. Олор топшуурдыҥ ÿнинеҥ бир де сöсти кулак кырынаҥ öткÿрбей, туйказынаҥ угуп отырдылар.\\n«Албатыдаҥ тöзöлгöн чер��ниҥ башчызы кем болор? Омбо карый берген, je ол башкарарга албаданар. Бöкÿуре алдамыш, кaлjy, Айбу казыр, маҥзарыҥкай, Болот jaш. Бу улус черÿни башкарза, черÿ jyyгa кырылар, нениҥ учун дезе олор черÿниҥ башкараачызы болор аргалары joк улус» – деп, Тÿÿкей сананып отырарда, оныҥ кулагына Тузанныҥ ойногон икилизиниҥ ÿни öдÿҥи угулып, бойына бактырып ийди.\\nТÿÿкей бойы да икилини jaкшы ойнойтон, je Тузан анайып jaкшы ойноп болбос то болзо, тапту кирезинде ойногодый аргалузын Тÿÿкей оныҥ ойынынаҥ билип турды.\\nБу ачык-japык кыргын уул алтайларга он сегис jыл мынаҥ озо келген. Оныҥ адазы темир кайылтатан ус болгон. Ол усты Омбо jaйзаҥ бир кыргын байдаҥ алтынла садып алган. Ол ус кыргын Омбого он эки jыл иштенип, темир, jec, телеҥир, мöҥÿн кайылтып, темирдеҥ ле jecтеҥ ээр-ÿйгенге керектÿ немелер, согоондордыҥ баштарын, ÿлдÿлер ле jыдалар эдип турган. Тузан он сегис jаштуда адазы jада калган. Бу эмди адазы jокко jaҥыскан алтайлардыҥ ортодо. Ол эр кемине jедип калган, санаалу-укаалу, чыйрак ла капшуун уул. Адазындый ус.\\nБу айылда отырган улус ончозы – Тÿÿкейге кару, jyyк улус. Олор ойноп то билер, иштенип те билер, ÿÿрележип те билер. Керек тушта jуулажып та билер. Тÿÿкей бойы да орто jaшка jeткелек, je ол jaҥыc ла Омбо jайзаҥныҥ тонокчыл улузыныҥ башчызы эмес, ол тöрöл Алтайын ла албатызын jÿзÿн-башка тонокчылардаҥ кöп катап корыган солоон-баатыр.\\nТÿÿкейдиҥ ÿйи Чынаар, jypчызы Jаҥар саадакла таҥма адар болзо, андый аткырлар бачым табылбас. Олор Тÿÿкейдиҥ эҥ jуук нöкöрлöри, наjылары, болушчылары.\\nКарган Омбо öлö лö берзе, оныҥ калjу уулы Айбу ла тенек бийлери Тÿÿкейдиҥ башкартузынаҥ тургуза ла айрыла берерин Тÿÿкей билер. Je Тÿÿкей олорго андый jaҥ бербес. Оныҥ алыптары Айбуга да, Бöкÿреге де башкартпас. Удабас болотон тартыжуда Тÿÿкейдиҥ эҥ чындык нöкöрлöри, болушчылары Карчага ла Тузан болор. Олорды билдиртпезинеҥ ол эмдигештеҥ белетеп jат.\\nЭҥир тÿн öдö берерде, jииттер айылдаҥ тышкары чыктылар. Тузан ла Jыламашты айлы jaap ÿйдежип ийеле, Карчага ла Jаҥар jылдыстар тоолойтоныс деп кокырлаган айас jалаҥда арткылап калды.\\nКарчага ла Jаҥар jединижип алала, айылдардаҥ анча-мынча ыраак турган кызыл тыттыҥ jaнынa келип, тыттыҥ jepre кирген тазылдарыныҥ бирÿзиниҥ кырлайган jooн тöзине отырып алдылар.\\n– Jети-Каан Алтын-Казыкты эбире берген эмтир, удабас таҥ келер – деп, Jaҥap айдала, Карчагага jöлöнö отыра берди.\\nКарчага теҥери jaap кöрди. Чындап та, Jети-Каан деп jылдыстар Алтын-Казыкты эбире бериптир. Анайда ок Ÿч-Мыйгак, Кöгöлдöйдиҥ ийттери, Кöгöлдöйдиҥ канду окторы деп jылдыстар Алтын-Казыкты эбире турдылар.\\nАйландыра бир де табыш jок, ыраакта jaҥыс ла Чарастыҥ суузы шуулайт. Айас турган тÿнди толун айдыҥ jаркыны сÿттий бÿдÿмдÿ эдип, japыдып турды. Jаан Ал­тай, Кичинек Алтай деп адалып туратан jерлердеги туулардыҥ содойышкан ла кырлайышкан баштарыныҥ сомдоры ыраакта кöрÿнгилейт. Jаҥар олорды ончозын тоолой кöрÿп, кимиректенип кожоҥдоп отырды.\\nКарчага теҥерини ajыктап божойло, japгак тоныныҥ jаказынаҥ комызын алып, jыҥырада ойной берди:\\nТаҥ аткажын аткай ла,\\nМениҥ таҥым jaнымда,\\nКÿн чыккажын чыккай ла,\\nMeниҥ кÿним койнымда...\\nКомыстыҥ ÿнинеҥ айдылып турганк сöстöрди Jaҥap jaп-japт угуп, кÿлÿмзиренет.\\nКомыстажын токтодып ийеле, Карчага сол колыла Jаҥардыҥ мойнынаҥ кучактай тудала, эки jaaгына элий-селий окшоп-окшоп ийди. Ала тарый Jaҥap Карчаганыҥ колынаҥ jайымдаларга албаданды, je бöкöниҥ колынаҥ канайып айрылзын...\\nКарчага кысты божодып ийерде, онызы, байла, ööркöгöн болбой, тургуза ла айлы jaap jÿгÿрип ийди.\\nКарчага эки-ÿч ле казалайла, Jаҥарды колынаҥ кап тудуп, токтодып алды. Je Jaҥap удурлажа берерде, Карчага оны сакыбаган jaнынаҥ эптÿ тудала, кичинек бала чылап, кол бажына кучактай тудуп алды.\\nЭмди анайтпайын деген Карчаганыҥ jайнузына кыстыҥ чугулы кайыла берди. Ойто ло коштой отыргылайт, ойто ло эптÿ-jöптÿ куучындар, омок ло сÿÿнчилÿ санаалар, ойын-кокыр ла ару jÿpeктеҥ сÿÿш кöндÿгет.\\nТаҥ алдындагы эзинге кызыл тыт шуулап турды, таҥ клееткенин белгелеп, Таҥ-Чолмон деп jылдыс чыгып келди. Öй öткöнин jaҥы билип, уул ла кыс jединижип, айылдары jaap араай бастылар. Joл айрызына jeдип келеле, эки колдоҥ эзендежип, кару кöрÿжип ийеле, эки башка базып ийдилер.\\nКаан кижи öлгöн болзо, оныҥ ордына эҥ jaaн уулы каан болор учурлу. Je кандый бир шылтактаҥ улам jaaн уулы адазыныҥ ордына каан болбогон болзо, ширееде ортон уул эмес, эҥ кичинек уул каан болуп отырар учурлу. Бу ээжи Галдан Церенниҥ тергезинде оныҥ ÿйези башталганынаҥ ала тургузылган.\\nАндый да болзо, Галданныҥ ортон уулы Аржа каан боло бергенинеҥ улам, Галданныҥ тургускан ээжизин сап тудунып, кезик бийлер Галданныҥ эҥ кичинек уулы Мо-Кеши каан болор учурлу деген шÿÿлте эткилеп, Аржага кÿÿнзебей тургандар. Кезик бийлер, аргалу болзо, бойлоры да каан боло берер кÿÿндÿ. Олордыҥ эҥ ле ка­ра санаалузы, бойыныҥ амадузын бÿдÿрерине болуп, кандый ла кинчек-japaмac эдеринеҥ jалтанбазы Галдан-Церенниҥ аказы Немеке деп бий болгон.\\nJaҥы каан, он jeти jaшту Аржа, jyy-jeпceлди атту тудунып-кабынарына таскадынатан jepдe ийнизиле, он беш jaшту Мо-Кешиле, кожо таскадынып турдылар.\\nАгалу-ийнилÿниҥ андый таскадыныжын Немеке тууразынаҥ кöрÿп турды. Мо-Кеши аказынаҥ эки jaш ки­чинек те болзо, ÿлдÿле чабарында да, jыдала кадап таштаарында да, саадакла чечен адарында да аказын чик jок акалап ийет.\\nОл кажы ла jeҥÿни ээчий аказын электеп, кöкип, тыҥ каткырат.\\n«Мо-Кеши эр кемине jeтce, алып тудар кезер де, адып билер солоон до, айладып билер санаалу да болор. Оныҥ учун кезик бийлер оны каан эдер кÿÿндÿ болгоны japт» – деп, Немеке сананды.\\nТаскадыныштыҥ кийнинде уулдар айылдарына jанды.\\n«Ширееге jедип отырарга меге озо ло баштап бу эки шоҥкорды jоголтор керек. Олорды jоголтпой, мениҥ каан болор аргам jок – Аржаны Мо-Кешиге тукурар. Мöр боло берзе, Аржага Дарчыны тукурар. Анайып каанныҥ ордына каан болор учурлу улус jоголо берзе, ада-öбöкщниҥ jaҥы аайынча каан болотон салым меге келижер. Ук-тöс аайынча Галдан-Церенге менеҥ jyyк тöрööн ки­жи jок... Керекти тургуза ла баштаар керек. Сестирбес ле jалтанбас болорго jaҥыс ла кал jÿpeк ле кату санаа керек» — деп, Немеке сананып, каанныҥ öргööзи jaap басты.\\nАржа öргööдöги амырайтан аҥылу серÿÿн кыпта амырап jaдapдa, Немеке келген. Немеке – ада угы jaнынаҥ Аржаныҥ jaaн абагазы, каан jaҥы башкарары jaнынаҥ эп-сÿме айдып береечилердиҥ бирÿзи.\\nАбагазы кирип келерде, Аржа тöжöгинеҥ öрö туруп келди. Немекениҥ коҥыр-сары чырайы соок бÿдÿмдÿ эмтир. Оныҥ саргылтым öҥдÿ, узун азу сагалы атырайып калган, соок, шилтеҥ кöстöри Аржаны öткÿре кöргÿлеп ийгедий ширтеп кöрöт.\\nНемеке шак андый бÿдÿмдÿ келгенде, ол кандый бир солунды каанга айдарга келгенин Аржа билетен. Оныҥ учун ол абагазыныҥ эрмегин угарга кÿÿнзеди.\\nНемеке канча кÿндерге сананып, белетеп алган эрмек-куучынын баштады:\\n– Сени тообой турган бийлер Мо-Кешини не чуҥдап турганын билериҥ бе? — деп, Немеке сурайла, Аржадаҥ кöс албай каруузын бойы берди: — Ол ийниҥ сени aҥтарала, сениҥ ордыҥа каан болорго jaт...\\n– Мениҥ ийним Мо-Кеши каан болор кÿÿндÿ болзо, мен ширеени ого тургуза ла табыштырып берерим – деп, Аржа Немекениҥ куучынын учына jeтиpe укпай, jарсылдада каткыра берди.\\nНемеке каанныҥ анайда айдарын сакыбаган. Оныҥ учун ол ала тарый маҥзарый береле, санаа алынып айтты:\\n– Мо-Кеши jаҥыскан эмес, оны jöмöп лö тектерип\\nтурган бийлерди сен бойыҥ да билериҥ ине. Сен олорго\\njаҥды табыштырып та берзеҥ, олор сени тÿҥей ле öлтÿрип койор.\\nБу эрмекти угала, Аржа нени де сананып, унчукпай барды. Оны тузаланып, Немеке оноҥ ары куучындады:\\n– Бистиҥ эленчек-кураанчагыс атту-чуулу Галдан\\nКеген каан да бойыныҥ кичинек карындажын, Соном-\\nРаптанды, jaҥ блаашпазын деп корондоп öлтÿрген,\\nол учурал арткан бийлерге сÿреен jaaн кезедÿ болгон.\\nКÿлÿк бийлер jaҥ блаажардаҥ болгой, андый санаа олордыҥ бажына да эбелбес болуп калган...\\n– Нени эдер керек? — деп, Аржа Немекедеҥ сурады.\\n– Баштапкы учуралда jaҥыс ла Мо-Кешини jоголтып койзоҥ, öскöлöриниҥ сап тудунып, jaҥ блаажар аргазы joголо берер — деп, Немеке айдала, Аржаныҥ кöзине кезе кöрди. – Сен ол тушта каан болотон салымду сок jaҥыc кижи болорыҥ.\\nАндый эрмекти угала, Аржа отырган jepинеҥ туруп, ары-бери телчип базып, Немекеге jaкарып айтты:\\n– Тургуза ла Мо-Кешини алдырыгар, оны мен бойым шылайтам.\\nКаанныҥ чугулдана бергенин Немеке билип, Мо-Ке­шини алдыртып экелерин канайып та болзо, токтодор эп-арга табарга чырмайды.\\n– Мо-Кеши айылда jок. Ол айлында эртен болор. Сен оны шылаарына меҥдебе, ол бойыныҥ кара санаазын сеге качан да айтпас ине – деп, Немеке Аржага айдала, оныҥ кöстöри jaap кезе кöрди. – Сен карындажыҥды карамдап, ого карузып jадыҥ, а ол дезе кара санаалу бийлердиҥ абыдузына кирип, сени öлтÿрерге jaт деп, мен сеге бу öрö турган ��ктыҥ-кöктиҥ алдына акту jÿргимнеҥ айдып турум.\\nНемекениҥ анайда чертенип айтканы Аржаныҥ куйка бажын jимиредип ийди. Ол бойыныҥ jepине барып, кöзин jyмyп сананарда, оныҥ кöзине öргöö jаар Табачы, оныҥ кийнинеҥ Амыр-Санаа ла Бычым ÿлдÿлерин кындарынаҥ уштып алган, араайынаҥ, чеберленип, чек-чек алтап, öҥöлöп клееткендердий болуп, Мо-Кеши дезе олордыҥ ыраак кийин jанында кÿлÿмзиренип каткырып тургандый болуп кöрÿнет.\\nНемеке ле Аржаныҥ ортодо jажытту эрмек-куучын öткöн кийнинде эки ле кÿнниҥ бажында «Мо-Кеши кенете öлгöн» деп jарлагандар.\\nМо-Кешиниҥ сööгин межикке салып, jepгe кöмöр алдында jуулган улус, jаҥжыккан jaҥ аайынча, калганчы jолго ÿйдежип, сööктиҥ jaныла араай öткÿлейт.\\nСööктиҥ jанында Аржа кöö-куйагын кийип алган, ÿлдÿ-бычагын тагынган турды. Оныҥ кöстöриниҥ jажы болчоктолып, тумчугыныҥ эки jаныла тоолонгылап тöгÿлет. Ол öлÿп калган ийнизи де jaap эмес, сööктиҥ jанылa öдÿп турган улус та jaap эмес, jep jaap кöрÿп ал­ган турды. Оныҥ кöксине башкÿнги коркышту эҥир, ийнизиле калганчы катап тушташканы эбелет. Оныҥ кöзине коп-коо сынду, кара-кÿреҥ чырайлу, кап-кара кабактардыҥ алдында чолмондый jaaн кара кöстöрлÿ, кÿлÿмзиренип каткырган, эр кемине jeткeлeк, jaш та болзо, je омок-седеҥ Мо-Кеши öргööниҥ эжигин ачып кирип келгени, оны jылбыҥдууш Немеке уткып, экелип, Аржала коштой отыргысканы, алтын айактагы араjанды ол агазыла, абагазыла теп-теҥ кöдÿрип ууртап турганы кöрÿнип тургандый, оныҥ чечен сöстöри ле jыҥырууш кожоҥы кулагына угулып тургандый...\\nКенерте ле ачу-корон калакташ ла ый-сыгыт Аржаны чочыдып ийди. Аржа бажын öрö кöдÿрип кöрöрдö, Мо-Кешиниҥ сööгинде Лам Дарчы кородоп-кородоп ыйлап отырды. Оны кемдер де колтыктап апардылар. Сööктиҥ jaнына Немеке келеле, база калактап кородоочы болордо, Аржа ол jaap кадай кöрÿп, ÿлдÿзиниҥ сабынаҥ ала койды. Оноҥ санаа алынып, токтой берди, jÿрегин базынып, кöзин jyмуп ийерде, Аржаныҥ кула­гына Мо-Кешиниҥ jыҥырууш кожоҥыныҥ jaш ÿни ойто ло угулат.\\nАт jaкшызы аргымак –\\nЭр jaкшызы кöгÿстÿ –\\nЭлге тÿбек экелбес...\\nКожоҥныҥ кÿÿзи ырай берди, Аржаныҥ кöзине Немекениҥ куушпак чырайы кöрÿнип келди. Ол öргööниҥ тöриндеги эжиктеҥ эки колында эки jaaн айакту чыгып келеле, кÿлÿмзиренип: «Кöстиҥ оды, кöгÿстиҥ каны, мениҥ кару ачыларым, слер экÿни кöргöмдö, мениҥ jÿeгим сÿÿнет, эр jажыгарга ööн-бöкöн jок, эптÿ-jöптÿ jÿригер, андый наjылык учун ууртап ийигер» — деп japjaҥдап, эки айакты эки уулга экелип туттурганы, Мо-Кеши абагазыныҥ jылy эрмегине сÿÿнип, айакты алган бойынча, агазына атаркажып, jудуп-jудуп ÿзе ичип ийгени, оноҥ оныҥ кöстöри чагылыжып, тамырлары кырлайыжа бергени, öрö туруп чыгала, оозынаҥ ак кöбÿк тöгÿлип, Немекени тударга казырланып чыгала, jepre jыгыла бергени кöрÿнип тургандый болды.\\nКичÿ карындажыныҥ сööгин jуужып койоло, Лам Дарчы айлына келеле, чат ла амыр отырып болбоды. Оныҥ санаазында андый ок öлÿм оны сакып jaт. «Кемниҥ де бычагы мениҥ jÿpeгиме кадалар эмезе кем де коронду курсак ичирер, эмезе актуга jабарлайла, албаты-jонныҥ кöзинче мойным кезер, эмезе бууп салар...» Мындый санаалар Дарчыныҥ бажын тÿҥÿредип турды.\\nНемеке каан болорго амадаган амадузыныҥ баштапкы алтамы бÿткенине кöксинде туйка маказырап, амадузыньпг экинчи алтамын баштаарга, эҥир тÿн кирерде, айлынаҥ чыгала, Лам Дарчыныҥ айлы jaap басты.\\nСоок, казыр бÿдÿмдÿ, кызыл-кÿреҥ чырайлу, таларкак сынду Дарчы байа Мо-Кешиниҥ сööгине öксöп-öксöп ыйлап, ый öткÿре бу öлÿм Галдан ойротторго кор­кышту jaaн коромjы, угыбыс бÿткÿл чакка кунурады, бу агару канга кемниҥ кирлÿ колы тийген, ого öлÿм келер деп айтканын Немеке эске алынды.\\n«Удадарга japaбac, тургуза ла баштаар керек. Ийнизиниҥ öлÿмине Аржа коркышту кородоп jaт. Ол санаа алынза, шиҥжÿ де öткÿрердеҥ айабас. Мо-Кеши Табачыла, Амыр-Санаала jажытту эрмек-куучын этпегенин Аржа билип ийзе, мениҥ бажым кезилер. Дарчыны Аржага бÿгÿн ле тукурар» – деп шÿÿнип алала, Не­меке базыдын тÿргендедип ийди.\\n«Дарчы меге бÿтпезе эмезе тургуза ла кожо Аржа­га баралык дезе, канайдар?» — деп, Немеке Дарчыныҥ айлына jyyктап келеле, сананды. Ол базыдын араайладып, оноҥ бир эмеш öйгö таталjып турала, ичкери басты.\\nАйылдыҥ тыштына келеле, «км-км» деп табыштанала, Немеке эжикти ачып, айылга кирип келди.\\nДарчы абагазын серемjилÿ кöрÿп, оноҥ кöс албай ajыктап отырды.\\nНемеке отырып, айылдыҥ ээзиле эзен-амырды угужала, Дарчы jaap кöрÿп, ыйламзырап эрмектенди:\\n– Ачу-коронго чыдашпай базып jÿpÿм. Кööркий балам Мо-Кеши...\\nБир эмеш ыйлайла, Немеке бажын öрö кöдÿрип тыҥдаланала, ÿнин араайладып айтты:\\n– Калак, ачым, сен чеберлен. Аржа каанныҥ ширеезин блаатпаска, Мо-Кешини базып койгон. Эмди сеге\\nде jaй бербес...\\n– Андый коркышту эрмекти угуп, Дарчы абагазы jaap кезе кöрÿп ийерде, Немеке чыдажып болбой, туура кöрди. Оноҥ ÿнин там ла араайладып, чек ле шымыраныштыҥ бойыла эрмектенди:\\n– Сеге кара санап эмес, ак санап, озолодо айдып\\nтурум. Jеткер боло бербезин, чеберлен, шыраҥкайлан,\\nЛам Дарчы тура jÿгÿрип, ÿлдÿзин ала койды. Ÿлдÿ­зин тагынып тура, Немекедеҥ сурады:\\n– Аржа Мо-Кешини öлтÿрип койоло, эмди мени öлтÿрерге туру деп, слер меге jeтирÿ эттигер. Бу эрмегер быжу чын ба айла коп по?.\\n– Ай-кÿнниҥ ак-japыктыҥ алдына качан да тöгÿн айтпагам, ончозы чын... — деп, Немеке айдынды.\\n– Андый болзо, бу ÿлдÿниҥ бажын jaлaгap! – депг Лам Дарчы ÿлдÿзин ушта тартала, Немеке jaap уулай тутты.\\nДарчы Аржадаҥ öч аларга турганын билип, Немеке ичинде сÿÿнип, бойыныҥ айткан эрмегиниҥ чынын керелеген чертеништи баштады.\\n– Айткан сöзим чын, ай-кÿн, ак-japык кöрÿп туру –\\nдеп айдала, Немеке ÿлдÿниҥ бажын jалады.\\nКаанга эп-сÿме айдаачылардыҥ бирÿзи – каанныҥ эҥ jyyк колтыкчызы коркышту jетирÿ эделе, чертенген кийнинде, Лам Дарчыга алаҥзыыр немее jок боло берди. Ол бойыныҥ jyyк нöкöри Бычым бийдиҥ айлы jaap Немекеле кожо барды.\\nЛам Дарчы ла Бычым баштаган тöрт-��еш кижи каанныҥ öргööзине киргилеп келерде, Аржа ла Моҥус шатра ойноп отыргандар.\\nJыдалар ла ÿлдÿлер каанды ла оныҥ черÿзиниҥ jaaн бийин тургуза ла айландыра чуҥдап ийди.\\n– Не болгон? Нениҥ учун? — деп, Аржа маҥзарып сурады.\\n– Öчкöн от учун, öлгöн эр учун öч! — деп, Дарчы каруу берди.\\nАржаныҥ чырайы кап-кара боло берди, тосток тегерик кöстöри тазырайып, ары-бери аjыктанала, бажын тöжи jaap салактадып ийди. Аржа байалгак та болзо, кийип алган кара килиҥ калады оныҥ сынын узун бÿдÿмдÿ эдип билдиртет.\\nMoҥyc каанныҥ черÿлериниҥ jaaн бийи де болзо, арга jокто, каанды ээчий бажын калаҥдадып ийди. Анайтканы – багып турганыныҥ темдеги.\\nЭртен тура jep jарыырыла jaҥы каан турганы ла оныҥ ады-jолы Эрден Лам Батур каан деп адалганы керегинде jap ончо jepлepгe jарлала берген.\\nКÿн чарчап чыгып келерде, jaҥы каанныҥ jакарузы аайынча эл-jон окылу jepге jуулган. Анда Аржаныҥ ла Моҥустыҥ сööктöри. Олордыҥ баштарын кезеле, буттарына салып койгон. Андый кезедÿ албатыныҥ алдына каршулу уур керек эткен улуска эдилер jaҥду болгон. Анайып Аржа улу jылда бойыныҥ агазына öлтÿрткен.\\n– Аржа ла Moҥyc албатыныҥ сÿÿген jaш баатырын,\\nГалдан каанныҥ кичÿ уулы Мо-Кешини, корондоп öлтÿргендери учун баштарын кестирткен – деп, сööктöрдиҥ jaныла öдÿп турган улуска japчылар ÿзÿк jоктоҥ japлaп тургандар.\\nДарчы каан болуп алала, бойыныҥ öштÿлерин шылузы ла jаргызы jокко кезедерин ле кырарын баштаган.\\n– Олjого келген кадыттаҥ чыккан Дарчы укту-тöстÿ каанды, мениҥ ийнимди, öлтÿреле, ордына каан бо­ло бергенин уктыҥ ба, Сологой? — деп, Улан-Баяр jорыктап jÿрÿп, jaҥы ла айлына кирип келген öбöгöнинеҥ сурады.\\n– Jок, андый табыш укпадым — деп, Сологой айтты.\\n– Ол Галданныҥ уйазында öлгöнниҥ адаанын алар кижи jок деп бодоп турган болор. Дарчыныҥ алдына тизеленип мÿргигенче, ада-öбöкöниҥ jaҥы учун jyy japлайдым — деп, Улан-Баяр калаптанып чыкты.\\n– Japлaбaй а, андый уйалбаска кем jöпсинетен — деп, Сологой ÿйин jöмöп куучындады.\\n– Ыраактагы да, jуугындагы да ончо албатыга jap эт! Ады-тонын, ок-саадагын алып, Тööргинге jyyлзын.\\nКарындажы учун öч аларга ла Дарчы каан боло бергениие jöпсинбей, Галдан каанныҥ кызы Улан-Баяр öбöгöниле кожо тÿймеен баштаганы керегинде jeтирÿни Кыза угала, Бычымга куучындаган:\\n– Улан-Баяр каан тергезиндеги келиндердиҥ эҥ jaражы. Мен оныҥ jукачак кызыл-куреҥ чырайын, чичке эриндерин, казылгандый кап-кара кöстöрин кöргöмдö, торт ло кöрÿжим jетпейтен. Мен оны jаантайын ла\\nкöрÿп турар кÿÿним келетен. Улан-Баярдыҥ эрмектенген ÿнин де угарга jымжак, наалгак ла jилбилÿ...\\n– Сен оны меге не куучындайдыҥ. Мен оны билбес\\nэмезим. Сен билериҥ бе, оныҥ öҥжÿк кебери, jилбилÿ\\nÿни, оныҥ кажы ла кыймыгыныҥ эптÿзи, japaжы кöп-\\nкöп улусты сÿрдеткен, кöп-кöп уулдарды куйуткан – деп, Бычым бойыныҥ болушчызы Кыза jaap кöрÿп,\\nкаткырынып айтты. – Ол сени куйудары да joлдy.\\nЭр улусты бойына jилбиркедетен, бактыратан, jÿрегин алдайтан ÿй улу��тагы бар эҥ артык кеп-чырай, кылык-jaҥ, эрмек-куучын ончозы Улан-Баярда jуулган деп айдарга japaap.\\n– Улан-Баяр эмди бисле jyyлaжapгa келер. Meгe туштаза, мен оны адып болбозым. Мен оны ла кöрзöм, jÿрегим торт ло кÿйÿп чыгат — деп, Кыза бойыныҥ бийи Бычымга кокыр аайлу куучындады.\\n– Öштÿни öлтÿрбезеҥ ол сени öлтÿрер, атпазаҥ ол бойыҥды адар. Jууныҥ ээжизи андый. Улан-Баяр черÿзиле тегин клееткен эмес. Ол кадыт jaҥыс ла öҥжÿк чырайлу ла абыдылу эрмектÿ бÿткен эмес, ол ийде-кÿчтÿ де, jyyлaжып билер де кижи. Ÿлдÿле чабары, jыдала кадаары, аткыры да jанынаҥ солоон баатырлардаҥ артпас. Галдан каан тирÿ тушта оныҥ балдарыҥ jуу-jепсел тудунарына мен ÿредип тазыктыргам — деп, Бычым Кызага куучындады.\\nУлан-Баяр öбöгöниле кожо тÿÿймеен баштады деп, Бычым jeтиpÿ эдерде, Лам Дарчы Батур каан ого мындый jaкapy берген:\\n– Тургуза ла Улан-Баярды ла Сологойды тудуп\\nУлан-Баяр öбöгöниле экÿ ÿч тÿменге шыдар черÿни jyyп алар аргалу да болзо, je эмди тургуза jyyп алганы кöп лö болзо эки тÿменнеҥ ашпас деп, Бычым шÿÿнген. Анайып ол Улан-Баярды тударга Суркаштыҥ ла Бабанныҥ тÿмендерин ийген.\\nСуркаш ла Бабан Улан-Баярдҥ черÿ тöзöп турган jepинe jyуктап келеле, кайучылар ийген. Ол кайучылар Тööргин деп jерде эки де муҥга jeтпестҥ улус jуулганы керегинде jeтирÿ экелген.\\nАнайдарда, ол ло кÿн тÿнде Суркаштыҥ ла Бабаныҥ тÿмендери Улан-Баярдыҥ черÿзин айландыра курчап алган.\\nСуркаш ла Бабан, jep japып турарда, Улан-Баярдыҥ одузына Ойнобой деп jуучылды ийген.\\nОйнобой одуга jyyктап ла келерде, каруулчыктар оны токтодып, оноҥ бийдиҥ одузы jaap апарган.\\nЧерÿлердиҥ одуларын керий jортуп jÿpген кан-jeepeн атту ÿй кижи, ÿч-тöрт кöдöчилÿ jууктап келеле, Ойнобойды аjыктап кöрöлö, айткан:\\n– Каанныҥ, бийдиҥ элчизи, нени jетирип келдиҥ куучында!\\n– Мениҥ бийлерим Суркаш ла Бабан мени слерге ийген. Слерди айландыра эки тÿмен черÿ курчап алды. Удурлашпай, олjого кирзин деп слерди сурагандар — деп, Ойнобой айтты.\\n– Мени jeтен де тÿмен черÿ курчаза, мен олjого кирбезим — деп, Улан-Баяр айдала, колын jaҥып ийди.\\nЭлчини барзын деп Улан-Баяр колын jаҥыганын Ой­нобой билип, арга jокто ойто jана jорты.\\nОйнобой ары болуп jортордо ло ээчиде Улан-Баяр че­рÿзин тургуза ла кöдÿрип, айткан:\\n– Jирме муҥ черÿлÿ öштÿ бисти курчап алган эмтир. Олордо jирме муҥ, бисте эки муҥ. Мен олjого киреринеҥ jaҥы ла мойноп ийгем. Олjого киретен улус öштÿниҥ ол брааткан элчизиле кожо барзын, бир де туду jок. Öштÿге удурлажа jуулажатан улус менле кожо jортсын.\\nУлан-Баяр кызыл-jeepeн адын jелдиртип, тöстöк jaap ууланды. Ол тöстöккö чыгып келеле, кайа кöрöрдö, че­рÿзи ончозы оныҥ кийнинеҥ келип jaтты.\\nТöрт таладаҥ капсап келип jаткан öштÿниҥ тÿмендерин Улан-Баяр ла Сологой кöрÿп, тÿштÿк jанындагызына согулта эдип, курчудаҥ öдÿп чыгала, Шибее кырга чыгар деп шÿÿнгендер.\\n– Маҥ бажына jуулажып, курчудаҥ öдÿп чыгалыктар! — деп, Улан-Баяр кыйгырала, черÿзин баштап, адын ичкери мантаткан.\\nСуркаштыҥ бир тÿмен черÿзи Улан-Баярдыҥ кичинек черÿзине удура келерде, Сологой ÿйин качаалай алып, öштÿлерди ÿлдÿле киргилей берди. Улан-Баяр адыныҥ маҥын бир де эмеш араайлатпай, öштÿлерди ÿлдÿле маҥ бажына олый-солый чаап, удура келген jуучылдарды jaзa-буза табартып чыгала, Шибее деп туу jaap ууланды.\\nКаруузынданып кöрÿп турган Суркаш Улан-Баярды кöрÿп ийеле, оныҥ бажын корый алып, аралап тудуп аларга jуучылдар ийди.\\nJyy болуп jaткан jepдеҥ он ло кирелÿ улузыла чы­гып, Шибее деп туу jaap качып брааткан Улан-Баярды тударга бежен jyyчылды тууразынаҥ ийеле, Суркаш тöстöктиҥ ÿстинеҥ кöрÿп турды.\\nУлан-Баярдыҥ брааткан ууламjызыныҥ бажын ко­рый алып келген jyyчылдар келинди токтодорго ченежерде, Улан-Баяр ÿлдÿзиле jуучылдарды бÿрте чакпылай берди. Ол маҥ бажына ÿлдÿзиле олый-солый чабып öдöрдö, jалаҥ сайын ээрлÿ аттар маҥташты, jыгылган улус ак jалаҥда карарып-карарып jaткылап калды. Мыны кöргöн лö бойынча Суркаш jÿc кижилÿ экинчи бöлÿк jyyчылдарын Улан-Баярдыҥ кийнинеҥ ийди.\\nЭкинчи катап ийген jyyчылдары joлдыҥ тал-ортозына да jeткeлeктe, Улан-Баяр Шибеениҥ эдегине jeдe берген. Ол сок jaҥыскан кан-jeepeн адын учуртып-учуртып браатканын Суркаш кöрÿп, Улан-Баярды ол jyyчылдар тудуп болбозын билип ийди.\\nШибее тууныҥ бажына чыгып келеле, Улан-Баяр Тööргинниҥ jaлaҥындa кырылган jyyчылдардыҥ сööктöри кара баjырт jатканын кöрди. Тууныҥ эдегинде тоолу ла jуучылдар öштÿниҥ ума jок кöп черÿзине удурлажа-удурлажа Шибее öрö jÿткигилейт.\\nУлан-Баярдыҥ арткан-калган улузы jaҥыс аттыҥ joлы барган кату jолды öдö бергенин Суркаш ла Бабан кöрÿп, истешти токтодып ийдилер.\\n– Улан-Баярдыҥ черÿзи оодо согулды, ол бойы алты-jeти jyyчылду Шибее тууныҥ бажында — деп, Сур­каш jaҥы ла jедип келген Бычымга айтты.\\n– Чыйрак ла чекчил аткырлардаҥ ÿч бöлÿк jуучылдар талдагар. Кажы ла бöлÿкте jирме кижилÿ бий болзын. Олорды ээчий-деечий Шибее тууга ийигер. Эртен эҥирге jeтирбей Улан-Баярды тудуп экелигер — деп, Бычым Суркашка ла Бабанга jaкapy берген.\\nСологой jyy-согушта от-калапту туружып, öштÿниҥ канча-канча катап эткен согулталарын туй согуп, jÿк ле алты jуучылду Шибее тууга jeдип барган. Ол jyyчылдарын эптÿ ле кызам jepлepгe тозуулда отыргызып койоло, Улан-Баярдыҥ jaнына jopтуп келген. Аттаҥ тÿжÿп, эки-ÿч алтам базала, Сологой jыгыла бер­ген.\\nJыгыла берген öбöгöниниҥ бажынаҥ, тöжинҥ, буттарынаҥ кийим öткÿре сызылып чыккан канды да ajapбай, Улан-Баяр оны öрö öҥдöйтö тударда, Сологойдыҥ чырайы куп-куу, колдорында чек тын jок...\\n– Кайран эш-нöкöрим – деп кыйгырып, Улан-Баяр\\nкородоп, калактап, ыйлай берди.\\nСуркаш ла Бабанныҥ Шибее jaap ийген jyyчылдарыныҥ кöп сабазы кызым jолдордогы тозуулдарга аттыртып корогондор. Эки кÿнге ÿч катап ийген сегизен jyyчылдаҥ тоолу ла улус ойто айланып келген. Оныҥ учун Шибее jaap jуучылдар ийерин Бычым токтодып, тууны айландыра курчап алган.\\n– Бу тууда калбакча да суу jок. Улан-Баяр да, оныҥ\\nарткан-калган jуучылдары да анда узак турар аргазы jок. Ол олjого бойы келип кирер — деп, Бычым айткан.\\nШибее тууга чыкканынаҥ ала экинчи кÿнниҥ эҥиринде Улан-Баярдыҥ алты jуучылынаҥ jÿк ле ÿч кижи арткан. Олордыҥ да экÿзи jaaн шыркадаҥ улам чöкöмjилÿ jaткан. Арткан jaҥыс Саамай деп jуучылы\\njÿк ле арайдаҥ базып jÿрген. Ол сол jардынаҥ шыркалу.\\nÖлгöн улузыныҥ ла öбöгöниниҥ сööктöрин Улан-Баяр Саамайла экÿ корымдап койгондор.\\nŸчинчи кÿнде эртен тура Улан-Баяр Шибее тууныҥ каруузындарыныҥ бирÿзине чыгып, öзöк ичин шиҥдеп кöрди. Шибеени айландыра канча-канча jерлерде öштÿниҥ каруулчыктары тургузылган эмтир. Бийик сороонныҥ чике бажында турган Улан-Баяр, ÿч конокко суузын ичпегенинеҥ бе эмезе канду jууларда, арып чучураганынаҥ ба, нениҥ де учун эртен турадагы ару кейди бойына тартынып, jyдуп-jyдуп тынып турды. Кенерте ле оныҥ бажы айланып, кöзи jиргилjинделе берди. Ол сороонныҥ бажынаҥ араайынаҥ чеберленип тÿшти. Одузына jедип келерде, ого удура Саамай келди.\\n– Экилези jок болуп калдылар – деп, jaaн шыркалу jуучылдардыҥ öлгöни керегинде Саамай ыйлап\\nЭҥирде Саамай ла Улан-Баяр малдыҥ эдин отко ча­ла чыкту эдип быжырып, эттиҥ чыгын суузын эдип соруп ажангандар. Je cyу jок болгонынаҥ улам аттар да, Улан-Баяр ла Саамай да сÿрекей чучурай берген.\\nЭҥир тÿн кирерде, Саамайдыҥ шырказыныҥ оорузы тыҥыган. Оныҥ кöкси ончозы кара-кöк боло берген. Jуучыл уйадай бергенин билип, Улан-Баяр айтты:\\n– Öзöккö тÿшсеҥ кайдар, тирÿ артар болорыҥ ба?\\n– Jок. Мен öштÿниҥ колына öлгöнчöм, бу тууныҥ\\nкырына, мында ла öлöйин – деп, Саамай айдала, Улан-\\nБаярдыҥ чырайынаҥ кöс албай jaтты.\\nОттыҥ jанында отырган Улан-Баярдыҥ кöстöрине jaш толуп келди. Je ол ыйлабады да, катап эрмек те айтпады. Оныҥ4 öҥжÿк чырайы оттыҥ japкынына апагаш ла кандый да агару, кижиниҥ jÿрегинe jyyк, jылу, он сегис ле jaшту бойлудый болуп кöрÿнет. Je качан армакчыдагы аттар недеҥ де ÿркип шокыра берерде, Улан-Баяр отырган jepинеҥ туруп чыгала, ÿлдÿзин ушта тартып, ары-бери аjыктанарда, оныҥ кöстöри чолмондый, бойы алып тудар баатырдый боло берген. Оныҥ тебинип туруп чыккан буттары, ÿлдÿ туткан колы ийде-кÿчтÿ, кандый да öштÿни туй согорына белен тур­ган.\\nЧочыдуны ээчиде ле одудаҥ ыраак эмес, кайда да jyyк jepде, элик багырган.\\n– Эм болбосто, jердиҥ аҥ-кужы да кижини öчöп тур­ган немедий – деп айдала, Улан-Баяр аттардыҥ jaны jaap басты.\\nТÿн ортозынаҥ ала Саамай уйадап, санаазы кириш-чыгыш боло берген. Ол кезикте öрö тура jÿгÿрип, кемле де согужарга, ÿлдÿлÿ чабыжарга jÿткип турган. Оны Улан-Баяр тудуп, ойто jaттырып, божотпой таҥ ашкан.\\nЫраакта таҥ келип jадарда, Саамай jада калган.\\n– Кан-jeepeним каксыргадап öлгöнчö, канадым бо­луп мени учурзын, öштÿге багып, jалынып jÿргенчем, ÿлдÿ тудунып, чабыжып öлöйин – деп, Улан-Баяр öбöгöни Сологойдыҥ сööгине чертенеле, кан-jeepeн адына минип, öзöк jaap ууланды.\\nOдyзынaҥ анча-мынча браадала, Улан-Баярдыҥ кожоҥдоор кÿÿни келди.\\nЧичке калбаҥ серÿÿн болот,\\nЧийне суузы суузын болот.\\nКара калбаҥ серÿÿн болот,\\nКандык суузы суузын болот...\\nШибее тууныҥ бажынаҥ Улан-Баяр кожоҥдоп, кан-jeepeн атту тÿжÿп клееткенин Бычым кöруп ийген.\\nУлан-Баярдыҥ jолындагы баштапкы кызамда Ÿлекей баштаган бöкöлöр ло чыйрак капшуундар ÿчинчи кÿн тозуулда. Олор Улан-Баярды колго тирÿге тудатан jaкылталу. Экинчи кызамда Суулака баштаган аткырлар. Олор, Улан-Баяр колго кирбезе, оны адатан улус.\\nУлан-Баяр кызам jолло öдÿп jaтca, ÿсти орто чурап барарга Ÿлекей баштапкы кызамда таштыҥ ÿстинде белен отырды. Арткан тöрт капшуун эки jанынаҥ удура тудар...\\nЧыт ла эткен кара агашка бÿркеткен эки уй-кара кайа таштардыҥ ортозыла адын jеле бастырып öдÿп jaткан Улан-Баярдыҥ ÿсти орто Ÿлекей чурап ла ийерде, Улан-Баяр колындагы белен ÿлдÿзиле оныҥ ичи дööн кадап ийген. Аттыҥ тискининеҥ, ÿйгенинеҥ ала койгон öштÿлерди ÿлдÿле олый-солый киргилеп ийеле, Улан-Баяр кызамнаҥ öдÿп чыккан.\\nЭкинчи кызамда каруузынданып отырган Суулака Улан-Баяр кан-jeepeн адын карайладып ла чалыдып, кызамнаҥ чыгып келгенин кöрöлö, андагы нöкöрлöри божогонын билип ийди. «Келип jaт! Белетенигер!» деген темдекти ол jуучылдарына араайынаҥ кöргÿзип, нöкöрлöрине озолодо билдирÿ этти.\\nКан-jeepeн атту баатыр келин экинчи кызамга jедип келерде, сакыбаган jaнынаҥ тöрт согоон Улан-Баярдыҥ тöжине сырала берген...\\nБойыныҥ башкартузына удурлашкан баштапкы тÿймеенди туй базып ийгенине каныгып, Эрден Лам Батур каан ого jöпсинбей турган бийлерди ийде-кÿчтиҥ аргазыла мокодор ло кезедер деп шÿÿнип алган. Оныҥ андый шÿÿлтезин анчада ла Немеке сÿрекей jöмöп турган. Табачыныҥ он эки ÿйелÿ ак кереге айлында эки бöлöлишке — Амыр-Санаа ла Табачы, олордыҥ бийлери – Камза, Сабул, Тÿке ле Бабай отырдылар.\\nАйылдыҥ эр jaнынаҥ ала тöр бажына jeтире ÿсти-ÿстине экидеҥ тургускан былгайры каптар. Каптардыҥ4 ичинде кандый jööжö jок деп айдар! Анда киштердиҥ ле камдулардыҥ терелери, алтын ла мöҥÿн. Ол каптардыҥ ÿстинде jуунактап салгылап койгон торко-маҥдык тондор ло öскö дö кийимдер, оныҥ ÿстинде japaш кебистер. Айак-казаны кÿлер, белеҥир, мöҥÿн, алтын. Бу айылда Табачы кичÿ ÿйиле экÿ jypтап jaт. Тышкары ээчий-деечий эки кереге айыл, анда Табачыныҥ эки jaaн ÿйи.\\n– Лам Дарчы Бычымды бойына тартып алган. Эмди бисти мокодорго одус муҥ черÿлÿ Бычымды Jар jаар ийип jаткан эмтир – деп, Табачы бийлерге куучындады.\\n– Бычым качан атанган? – деп, Амыр-Санаа сурады.\\n– Камзаныҥ сöзиле болзо, Бычымныҥ черÿзи бÿгÿн атанган, ÿч конуп мында болор – деп, Табачы айдала, Амыр-Санаа jаар кöрди.\\n– Бÿгÿн ле эртен jирме муҥ черÿ jууп алзабыс, Бычымныҥ черÿзи оодо согулар – деп, Амыр-Санаа айтты.\\nÖткÿрилген кыска jуунныҥ учында Камза, Сабул, Тÿке ле Бабай кажызы ла беш муҥнаҥ черÿлÿ бийлер болор, черÿни jуурын тургуза ла баштаар jакару алгандар.\\nЭкинчи кÿнде Амыр-Санаа ла Табачы бийлердиҥ jууган черÿлериниҥ одуларын керип кöрöлö, бÿрÿҥкий эҥирде айылдарына jангандар. Бу ок кÿнде эҥир тÿн кирерде, Бычымныҥ черÿзи Jардыҥ шыдарында jедип келген. Олор Табачыныҥ ла Амыр-Санааныҥ сакыганынаҥ бÿдÿн-jарым кÿн озо келген.\\nАмыр-Санаа тÿниле ууларып, куучынданып, кезикте кыйгырып та, оҥду уйуктабай конгон. Jер jарып ла келерде, ол, темиккени аайынча, уйкудаҥ туруп, тышкары чыгып, jер-алтайды айландыра аjыктап, базып jÿрген.Талаҥ-келеҥ кожоҥ чöйип, таҥ атканын jарлайт, аркада агаш аразында мал киштежет, кереге ле агаш айылдардыҥ тÿнÿктеринеҥ кöк-чаҥкыр ыш ээчий-деечий чöйилип чыга берди, айылдардыҥ jанында каа-jаа улус басканы кöрÿнет. Амыр-Санаа армакчыдагы адын уларып койорго, адыныҥ jанына базып келерде, ады ыраактагы арка jаар кöрÿп, шоокырып, токтобой турды…\\nАмыр-Санаа jуучыл адыныҥ кылык-jаҥын билетен учун, арка jаар аjыктап кöрöрдö, быjырт ла эткен кара агаштаҥ öскö серемjи эткедий бир де неме кöрÿнбеди. Jе ады улам ла арка jаар кöрÿп, шоокырап турды. Амыр-Санаа чочып, адын уларардыҥ ордына, айлына экелип ээртейле, чакыга буулап койды. Айлына киреле, jаан айакка бир айак кымысты уруп ичип ийеле, экинчи айакты уруп алал, ичип jадарда, ийттердиҥ ÿрÿжи ле аттардыҥ тибиртти угулды.\\nАмыр-Санаа айлынаҥ чыгып келерде, Табачыла кожо бир канча атту улус тÿргедеп клеттилер. Айылдардыҥ ÿстиги бажында улус тÿймеже берди.\\n– Чак! Айландыра канча-канча муҥ черÿ – деп, Табачы Амыр-Санааны кöргöн лö бойынча ат ÿстинеҥ кыйгырды.\\n…Чынаар öлгöн кийнинде Тÿÿкей эки jыл jaҥыскан jÿpген. Бир катап ол jаскары jaй Беш-Бажы деп jерде агаш аразында jopтуп jÿрген. Кÿÿктердиҥ ÿн алышкан jайналганду ÿндери анаҥ-мынаҥ угулып турган. Kaa-jaa кÿртÿктердиҥ кÿлÿрешкенин, томыртканыҥагаш токылдатканын угуп, Тÿÿкей тектир jepгe чыгара jopтуп келген. Анча-мынча ыраакта чадыр айыл турган. Ол айылдыҥ эжигине jopтуп келеле, Тÿÿкей ат ÿстинеҥ эзен сураган.\\n– Аттаҥ тÿшпес, айылга кирбес кандый кижи бу?\\nЧыгып кöрзöҥ – деп, кандый да карган эмегенниҥ кемди де jaкapгaн ÿни айылда угулды.\\nАйылдаҥ шаҥкылу кыс чыгып келерде, Тÿÿкей ала тарый маҥзаарый береле, оноҥ эмеш карык алынып, кыстаҥ эзен сураган.\\nКыс эзендежеле, солун кижидеҥ кемзинип те турган болзо, араай эрмектенген:\\n– Чакыга тÿжÿп, айылга кирзеер.\\nБу учурал он jыл мынаҥ озо болгонын бÿгÿн Тÿÿкей эске алынды. Ол тушта чадырдаҥ чыгып келген Айтпас деп кыс – эмди Тÿÿкейдиҥ эш-нöкöри. Баштапкы тушташтыҥ кийнинде ол кыска учурлап, Тÿÿкей мындый кожоҥ кожоҥдогон:\\nАл-санаамда амыр jок,\\nАлган эжим менде jок,\\nАйыл тудаак, Айтпазым.\\nАйлымайда сен болзоҥ,\\nАйлым айдый japыыр эт,\\nАлган эжим сен болзҥ,\\nАчу-корон сеҥиир эт.\\nОныҥ андый эрелгендÿ кожоҥына Айтпас база кожоҥло каруу берген:\\nЧокту кöзиҥ суркурап,\\nÖзöгимди не öртöйт?\\nКара чачыҥ мызылдап,\\nJÿрегимди не öйкöйт?\\nТÿÿкей сыгындар адатам деп, согоондор эдип, нени де эске алынып отырганын Айтпас тууразынаҥ сезип турды. Ол кайнап келген ча��ын собырып, чайга тус салып, сÿт урды. Чайын оттоҥ чыгарып, öбöгöнине чай урды.\\nТÿÿкей ÿйиниҥ кыс тужындагы кожоҥын эске алы­нып, кÿлÿмзиренеле, эдип алган согоондорын калчанына сугуп койды. Оноҥ ол чайлап отырала, «Он jыл Чынаарла jypтагам, эмди онынчы jыл Айтпасла jypтап jaдым. Бу кудай деп неме меге jaҥыс та болзо бала бербес кайткан, бу неге чамчылды не?» — деп сананды.\\nТышкары ийт ÿрди. Ийди тегин ÿрбейтен учун, Тÿÿ­кей чайлу айагын jepгe салып койоло, айылдаҥ чыкты.\\nСары-кер ады сÿрекей тыҥ терлеп калган кижи тÿргендеп клеетти. Ол jyyктап келерде, оны Тÿÿкей танып ийди. Бу Беш ичиндеги Камылды деп кижи эмтир.\\n­ – Тонокчылар! Кеҥидеҥ Беш ичи дööн ажып келдилер — деп, Камылды айтты.\\n­ – Кöп пö? — деп, Тÿÿкей сурады,\\n– Кöп, кандый да Эзениҥ уулы Эр-Чадак деп баатыр черÿлерин баштап келген дежет — деп айдала, Камыл­ды адыныҥ ээрин алып, токымын jepгe согуп-согуп, адын ойто ээртеп ийди.\\n– Айылга кирип, бир айак чай ичип ал — деп, Тÿÿкей айтты.\\n– Шилемирлер айлы-jуртысты тоноп jaткан болор – деп айдала, Камылды Тÿÿкейле кожо айыл jaap басты.\\nКамылды ла Тÿÿкей меҥдей-шыҥдай чайлап алгылады.\\n– Мен олорго удурлажып кöрöйин, сен дезе тургуза\\nла Арынур jaap Тööдöкö баатырга бар, ого тил jетир.\\nJуудаҥ-чактаҥ арткан алтайлар орустардыҥ jepинеҥ ойто туулар jaap келгенин Кÿнчыгыш Моҥолдо jypтап jaткан Эзениҥ уулы Эр-Чадак угала, алтайларды олjолоп апарарга умзанган. Ол бежен кирелÿ jyyчыл jyyп алала, Чуйды тöмöн келген.\\nJaaн jyy-чактаҥ, оныҥ кийнинде jадын оорулардаҥ корогон албатыныҥ арткан-калганы öткöн он эки jылдыҥ туркунына кöптöп öзöр дö, байып тыҥыыр да аргазы jок болгон. Оныҥ учун öзöктöр сайын каа-jaa jepлерде эки-ÿч öрöкöдöҥ чачыҥы jypтаган улусты Эр-Ча­дак jaaн jоболто ло коромjы joгынаҥ тоноп ло олjолоп турган.\\nЭр-Чадак Беш ичине келерде, оныҥ jуучылдары Бор­бый деп карган кижини тудуп экелгендер.\\n– Бу öзöктиҥ улузы кайда? – Эр-Чадак сураган.\\n– Мында кöп тö улус jок. Бис тöрт лö öрöкö айыл. Тонокчылар келип jaт деп угала, улус качкылай берген — деп, Борбый каруу берди.\\n– Сен не качпагаҥ?\\n– Мен качып кайда барарым, мениҥ jaжым jедип, öлöр öйим тегин де jyyктап калган. Менде jööжö дö jок, мал да jок, бала-барка да jок... — деп, Борбый эрмектенди.\\n– Айылдаштарыҥ кайдаар барды?\\n– Слерди келип jaт деген jeтиpÿ кече эҥирде угулган, а тÿнде айылдаштарым jÿpe берген эмтир. Олордыҥ кайда барганын кöрбöдим – деп, Борбый айтты.\\n– Сен нени эдип билериҥ? — деп, бий сурады.\\n– Карган кижи эмди нени эдер, мен jарынчы кижи эдим.\\n– Тургуза ла japын таап экелигер – деп, Эр-Чадак бойыныҥ кöдöчилерине jaкapды. Удабай койдыҥ эки куу jардын экелдилер.\\n– Мениҥ jолымды не сакып jaт — jeткep бе, jeҥÿ бе? Ырымдап кöр! – деп, Эр-Чадак эки куу japынды Борбыйга берди.\\n– Мен jaҥыс ла эртенги кÿнде не болорын озолодо билип айдар аргалу кижи эдим — деп, Борбый айдала, эки japынныҥ бирÿзин алды. Ол jарынды шиҥдеп кö­рöлö, шымыранып шыпшады. Оныҥ кийнинде куу öлöҥлö ороп ийеле, отко салып öртöди. Jарын карара кÿйе берерде, оны оттоҥ чыгарып, чийÿлене jарылган jepлерин шиҥдеп, эрмектенди:\\n– Келген joлыгap бÿгÿнги кÿнге jeтиpe ару эмтир.\\nКан тöгÿлбейтир – деп, Борбый айдала, Эр-Чадак jaap\\nкöрÿп, jарындагы чийÿлерди cыpгaлjын öлöҥлö кöргÿсти: – Эртен слер мынаҥ ары баратан joлыгap бу, je\\nслердиҥ joлыгapдa бир jaaн буудак болотон эмтир, ол\\nбу кöрÿнип турган кара меҥдер. Эртен слердиҥ jyyчылдарыгардаҥ, ас ла болзо, он кижи божоор. Оноҥ арыгы jолыгарды кöригер, там ла чичкерип браат...\\n– Акыр, токто, айтканыҥ тöгÿн болор болзо, бажыҥды кезерим, сен мени коркыдар деп турган эмтириҥ. Эртен бисле кожо барарыҥ – деп, Эр-Чадак кизирт этти.\\nТÿÿкей бийик кара таштыҥ ары jанында ак-боро адыныҥ jaнына Айтпасты арттырып койоло, бойы келип jаткан öштÿлерди каруузындап кöрÿп отырды. «Келип jaткан öштÿ мениҥ согоондорымнаҥ эки катап кöп эм­тир. Андый да болзо, бу эптÿ jepгe тозуп алала, бир канчазын кыра адар» деп, Тÿÿкей сананды. Ол ады ла ÿйиниҥ турган jepинеҥ jaaн ырабай, манакай ошкош эптÿ таштардыҥ кыбына кирип алды.\\nБаштапкы бöлÿкте клееткен улустыҥ ортозында кар­ган Борбый келип jaтты. Оны албанла экелеткенин Тÿÿ­кей билип ийди. Jуучылдардыҥ учында он кирелÿ бир бöлÿк улустыҥ ортозында сÿт-ак ат минген таларкак кижи клеетти. Ол тонокчылардыҥ бийи болор деп, Тÿÿ­кей эреетип кöрди.\\nÖштÿниҥ баштапкы бöлÿк jуучылдарына тийбей, олорды öткÿрип ийеле, кийниндеги бöлÿктеги бийин тозуп адайын дезе, öштÿниҥ озо öткöн jуучылдары ойто jaнa бололо, Тÿÿкейди курчап ийгедий болгон. Анайдарда, Тÿÿкей баштапкы бöлÿктеги jyучылдарды бирдеҥ jыга аткылай берген. Баштапкы бöлÿктеги jуучылдар аттаҥ jыгылгылап турарда, кийниндеги бöлÿктеги jуучылдар анча-мынча ыраактагы агашту тöстöк jaap ууланган.\\nТуукей öштÿниҥ jуучылдарыныҥ он экинчизин jыга адып ийеле, он ÿчинчи согоонды саадакка салып, тисмени тартып лa jÿpepде, оҥ jaнынаҥ öштÿниҥ согооны кардын japa эреп öткöн. Алдынаҥ öрö jылып келген öштÿни Тÿÿкей jacтыра кöрбöди. Ол он ÿчинчи огыла оны былча адып ийди. Ичинеҥ чыгып келген ичеелерин эдектенип, ичине jaбa тудуп алала, ады ла ÿйиниҥ jaнына базып келеле, айтты:\\n– Мен кÿн ашканча öлбöзим. Сен, Айтпас, тургуза ла Тööдöкöгö маҥтат, тургуза ла атка мин... — деп айдып, Тÿÿкей саадагын ÿйине береле, айландыра ÿлjÿ балкашту арал jaap басты.\\nАйтпас керектиҥ аайын билип ийди. Эки кöзиниҥ jаштары jaҥмыр кептÿ тöгÿле-тöгÿле, ак-боро атка минеле, агаш-таштыҥ аразыла маҥтадып, öбöгöниниҥ jaкылтазып бÿдÿрип барды.\\nТÿÿкей айландыра чыт ла эткен кара jырааларлу, ÿлjÿ балкашту аралдыҥ ортозыла, jaҥыс ла ол бойы билетен jолло араай базып браатты. Оныҥ кöстöрине jердиҥ ÿсти кып-кызыл болуп кöрÿнет, ол ары-бери сербедеп, jÿк ле арайдаҥ ÿлjÿни öдÿп, кургак ортолыктагы койу jыраалардыҥ бирÿзиниҥ тöзине jада берди.\\nЭр-Чадак шыркалу алтай баатырды бедреп таппаган. Ол öлгöн jуучылдардыҥ сööгин jyyп к��йоло, аралду карамдыктыҥ jаказына конор деп, эҥиргери оду чаап, jада берген.\\n«Карган ырымчынҥ айтканы чын болды. Jаныс ла таҥкы тартым öйдиҥ туркунына он ÿч jуучыл jоголып калды. Ол jарынчы алтайдыҥ öртöгöн jарында мениҥ jолым туйук, ойто айланар jол jок, ол менеҥ коркып, оны jeтире айтпаган. Jарынды мен бойымныҥ кöзимле кöргöм, мынаҥ ары мениҥ барган изим бар, ойто айла­нар изим jок турган...» – Эр-Чадак чочыдулу сананды.\\nКÿн кыр бажынаҥ ажа берди. Кайда да аттыҥ тибирти угулды. Одуныҥ ÿсти jанындагы jуучылдар тÿймеже берди. Агаштьпг аразынаҥ jакшынак ак-боро ат минген, ай-саадак jÿктенген öҥжÿ чырайлу ÿй кижи чыгып келди.\\nТÿÿкейдиҥ ак-боро адын ла ÿйин Борбый öбöгöн танып, алаҥ кайкай берди. «Бу тегин эмес, мында кандый бир сÿме бар» – деп, бойында сананды.\\nJуучылдар ак-боро атту ÿй кижини Эр-Чадакка экелдилер. Оныҥ jÿктенген ай-саадакты уштып, келинди адынаҥ тÿжÿрдилер.\\n– Алтайдыҥ атту-чуулу баатыры Тÿÿкей бÿгÿн слерле jуулажып турала, jaaн шыркаладып, шыркадаҥ улам öлди. Ол мени албан-кÿчле ÿй кижи эдип алган. Эмди мен jaйым. Мен бойымныҥ кÿÿнимле слерге багарга келдим. Слерге чындык болгонымныҥ темдеги эдип, оныҥ ак-боро jуучыл адын ла ай-саадагын экелдим. Мениҥ ада-энем калка jеринде, мени анаар кожо апарыгар – деп, Айтпас jалынып эрмектенди.\\n– Ырымчы алтай öбöгöнди бери экелигер — деп, Эр-Чадак улузына jакару берди.\\nАнча-мынча ыраактаҥ Айтпастыҥ эрмегин угуп, оныҥ сÿмеленип келгенин элтертип билип отырган Борбыйды бийге экелдилер.\\n– Бу кадытты билериҥ бе? — деп, Эр-Чадак сурады.\\n– Эйе, билерим. Тÿÿкей деп баатырдыҥ ÿйи — деп, Борбый эрмектенди.\\n– Ада-энези кайда?\\n– Оныҥ ада-энези калка jеринде, бу кижи кыс тужында оны Тÿÿкей албанла тудуп экелеле, ÿй кижи эдип алган — деп, карган öбöгöн айтты.\\n– Айткан эрмегиҥ тöгÿн болуп калза, бажыҥ кезе чабыларын билип туруҥ ба? — деп, Эр-Чадак айтты.\\n– Баш болзын, öрöкöн, качан да тöгÿн сöс айтпайтам — деп, Борбый бийге мÿргиди.\\nЭҥирде улус курсак ичип-jип, ажангылап турды. Айтпасты сÿрекей лаптап ла быжулап тинтиттирген кийнинде Эр-Чадак бойыныҥ одузына арттырып алган.\\nАйтпас бойыныҥ jалакайыла, öҥжÿк кеп-чырайыла, jaкшынак кылык-jаҥыла олjочылардыҥ бийиниҥ jÿpeгин «тармалап» ийген. Эр-Чадак Айтпасты бойыныҥ jaнына отыргызып, кожо ажанган. Моҥол бий jанында jaпсып отырган келинниҥ тöҥмöгин ле белкенчегин араай сыймай тудуп турды.\\nЭр-Чадак улам ла сайын бажын тырманып турарда, Айтпас отко одыннаҥ jарыда салып ийеле, бийдиҥ jaнына отырып, айтты:\\n– Узак jорык-jолго jÿреле, бажыгар бийттеп калган\\nболгодый. Кажы, бу оттыҥ jаркынына эмеш кöрÿп\\n– Бий келинниҥ кÿлÿмзиренген кöстöри jaap кöрöлö, оныҥ тизезиниҥ ÿстине бажын салып, jада берди. Айт­пас бийдиҥ бажын сабарларыла сыймап, бийттерди тудуп, öлтÿрип отырды. Эр-Чадак колыла келинниҥ ичин сыймай тударда, келин калактап ийди.\\nКöö тонныҥ темир куйактары келинди кыйып турганын Эр-Ч��дак сезип, тоныныҥ колтык топчыларын чечип, колын кöö тонныҥ jeҥинеҥ чыгарып алды.\\nАйтпас бийдиҥ бажынаҥ кезикте чын бийт тудуп, кезикте тöгÿне тудаачы болуп, турундарды ичкерледип, отты jаанада одырып отырды.\\nБийдиҥ колы келинниҥ белкенчегине там ла бадалып, коштой jaтсын деп турганын Айтпас сезип, Эр-Чадактыҥ кулагына араай шымыранып ийди:\\n– Сениле кожо jадарга мен бу оттыҥ jанындагы\\nотырган кижидеҥ кемзинип турум.\\nБий öрö öҥдöйип кöрöлö, jуучылдаҥ сурады:\\n– Сен каруулчык па?\\n– Эйе! — деп, jyyчыл айтты.\\n– Каруулчык болзоҥ, оттоҥ тöрт-беш кулашка ыраак туруп каруулда – деп, бий jaкарды.\\nАйтпас турундарды база ла катап ичкерледеле, «Бу Тööдöкö канайып калды, кöзи jeтпей туру эмеш пе?» — деп сананып, кöö тонныҥ öмÿрин кайра салып ийди.\\nКаруулчык jуучыл öрö турала, ары болуп базарда ла, бийдиҥ кыйгы-кышкызы ла калак-короны jанындагы агаш-ташка jaҥылана берген.\\nАйтпас туруп чыгала, арал jaap jÿгÿрерде, каруулчык оныҥ бажын корый алып, ÿлдÿле чабарга талайып ла jÿpepдe, Тööдöкö каруулчыкты jыга адып ийген.\\nJаан шыркалу бий бойыныҥ болушчыларын тÿрген кычырала, ÿни чыгып-чыкпай айткан:\\n– Мени аткан кижи сÿрекей тыҥ кÿчтÿ баатыр эмтир. Кöрÿп тураар ба, мениҥ öжÿнимди сый адала, кöксимди öдÿп барала, jepгe кире берген согоонды эмезе мынаар ол кызыл тытка кадалып калганын кöригер, ол\\nсогоон бистиҥ jyyчылдыҥ тöжин ле japдын оодо согуп\\nöдöлö, тытка кадалганы ол.\\nЭр-Чадак бир эмеш онтоп jадала, катап ла араай эрмектенди:\\n– Алтай келинниҥ экелген ак-боро атты ла саадакты карган ырымчыла кожо мында таштап ийеер.Ол баатыр эмди удабас ла ойто келер, тургуза ла качып jаналыктар...\\nАрып-чылаганына бош ло камалгазы чыгып калган Айтпасты Тööдöкö аржан сууга, кучактанып экелеле, ол суудаҥ ичирди.\\nАйтпас суу ичеле, эмеш карык алынып, ээрлÿ аттардыҥ jанында отырган алтай улусты ajыктап кöрöлö, Тöö­дöкö jaap кöрÿп, сурады:\\n– Ол кöрмöстöр бисти бедреп келбес пе?\\n– Jo-ок. Олор кайдаҥ келзин, олор эмди, карын, бистеҥ качкылап брааткан болор — деп, Тööдöкö эрмек­тенди.\\n– Кöп эмтир бе? — деп, байадаҥ ÿн jок отырган улустыҥ бирÿзи сурады.\\n– Je база кöп лö. Тöртöн кирелÿ бар. Адаҥ-эдин jи, Карчага эмди ле jедип келетен болзо, таҥ-караҥуй киреде таҥмаларга согулта эдер эдис – деп, Тööдöкö айтты,\\nКарчагага ийген элчи тÿн ортозы киреде jедип келди – Карчага айылда jогын ла оныҥ кийнинеҥ элчи ийгенин Тööдöкö угала, нöкöрлöри jaap кунукчылду кöрди.\\n«Менле кожо он ло кижи. Ас улус кöп улуска удурлашса, коромjы кöп болор. Бистиҥ албаты тегин де ас, кажы ла кижиниҥ тынын чеберлеер керек. Карчага эртен тÿштеҥ бери jедип келер аргазы jок эмтир. Jep jарыган кийнинде öштÿлерди каруузындап кöрöр...» — деп, Тööдöкö шÿÿнип отырды. Ол анайып сананып отырарда, оныҥ сескир кулактарына Айтпастыҥг араай ыйлаганы угулды. Тööдöкöниҥ öзöк-бууры кöдÿриле берген чилеп, кöкси бöктöлип, кöстöрине jaш толуп келди. Ол Тÿÿкейди эске алынып, кородоп, öрö туруп, Айтпас­тыҥ jaнына барып отырала, ыйламзырап айтты:\\n– Ыйлаба, экем, уйадай берериҥ, бойыҥды тудун,\\nкату öйдö кату санан...\\nJep japып келерде, Тööдöкö лö Айтпас каруузынга чыктылар.\\nМоҥолдордыҥ одузы ээн. Бир де неме кöрÿнбейт.\\n– Ой, öрöкöн, бу кем болотон, бистиҥ ак-боро атты jединип алган бир кижи jopтуп клеет – деп, Айтпас эрмектенерде, ол кижини Тööдöкö база кöрÿп ийди.\\n– Кече öштÿлepдиҥ олjозында бир карган алтай ки­жи jÿpген. Бу кижи ол болор бо? – деп, Айтпас айтты.\\nТööдöкö ол кижиге удура бойыныҥ улузын ийер деп сананды. Je ол кижи Тööдöкö лö Айтпастыҥ отырган тöстöк jaap ууланарда, Тööдöкö Камылды деп кижини бойына кычырып алала, айтты:\\n– Бу келип jaткан кижи кем, сен оны таныыр боло-\\nКамылды ajыктап кöрöлö:\\n– Беш ичинде jypтаган Борбый деп карган öбöгöн\\nэмтир – деди.\\nБорбый öбöгöн jyyктап келерде, Тööдöкöниҥ jакарузы аайынча Камылды ого удура басты.\\n– Тонокчылар кайда? – деп, Камылды сурады.\\n– Тÿнде jÿргÿлей берген.\\nАйтпас Тÿÿкейдиҥ ак-боро адын ла саадагын Борбыйдаҥ алып, араай шымыранды:\\n– Карган öрöкöн, слерге jaaн алкыш болзын...\\n– Сен келериҥде ле, керек тегин эмезин мен тургуза ла сезип ийген эмейим — деп, Борбый эрмектенди.\\nТöстöктöҥ тÿжÿре базып келген Тööдöкöни Борбый öбöгöн кöрöлö, тизелене отырала, мÿргиди:\\n– Албаты учун турушкан ады чыккан баатыр эмтириҥ, эл учун jÿpeтен эрлÿ бÿткен кезер эмтириҥ. Ал-санааҥ амыр jÿpзин, алтын сыныҥ jeҥил jÿpзин...\\nКарган Борбыйдыҥ алкыжын учына jeтиpe укпай, Тööдöкö оныҥ jардына алаканыла араай таптап:\\n– Алкыжаар учун быйаным jeтсин, öрöкöн! – деди.\\nТööдöкö адына минеле, саҥ тöмöн jopтты.\\nКочкорбайды jeҥген кийнинде Тузагаш ла Карчага нöкöрлöринде ÿчинчи кÿн айылдап jaдарда, Тööдöкöдöҥ элчи келген. Элчиниҥ jетирÿзин лаптап угуп алала, айалганы шÿÿжип, Тузагаш черÿ jyypга артып калар, Карчага дезе тоолу улусту тургуза ла атанар деп jöптöжип алдылар.\\nКарчага он кирелÿ улусту Чакырды öрö чыгып, боочыны ажып, таҥ алдында Беш ичине jeдип келеле, каруузындап ajыктап, сууныҥ jарадында агаш аразында олjочылардыҥ барып jатканын кöрÿп ийген.\\nАка бий ÿлдÿзин ушта тартарда, нöкöрлöри база белетенгилей берди. Табыш joгынаҥ öштуге jууктап алала, Карчага кенете табару эткен.\\nÖштÿниҥ улузынаҥ jирме ле кирелÿ jyyчыл качып чыккан. Öскöзи кырдырган. Öлгöн öштÿлердиҥ ортодо, эки аланчыкты карганала колбой шÿлjип jазаган тöжöктö, кöö куйакту, jaaн шыркалу бий jaтты. Jÿзи кара-кöк болуп калган, öлÿп jаткан бийдиҥ jанына Карчага jopтуп келеле, кыдаттарга багала, олорло кожо алтайларды кырган Эр-Чадакты танып ийди. Санаазы энделип jaткан Чадак тунгак ÿнденип jайнайт:\\n– Ой, улус, алкыш-быйан айдайын, сööгимди jepre кöмÿп койыгар...\\n– Тöрöл jepиҥe ле албатыҥа jетирген кинчегиҥ коркышту jaaн. Оныҥ учун jер-эне сени бойына албас! – деп, Карчага кезем айтты.\\nЭр-Чадак кабышпай чарчалып турган сыҥар колыла jepгe тайанып, öрö öҥдöйип, Карчага��ы кöрöлö, jыгыла берди.\\nЧадактыҥ тыны ÿзÿле бергенин билип, Карчага агаш аразынаҥ чыгара jopтуп, «Бу joшкын кече шыркалаткан болгодый, нениҥ учун дезе кийимине ле эдине уймалган кан кадып калган эмтир. Оны Тööдöкö лö Тÿÿкейдиҥ бирÿзи аткан ине. Олор кайда не? – деп, ол сананала, jÿреги чочыды. Айландыра турган арканы, кырларды, ыраактагы тууларды аjыктады. Je улус кöрÿнбеди. Бу jуугында Тÿÿкей де, Тööдöкö дö joгын билди. «Ол эки баатыр эзен болзо, öштÿлерге jaйым бербегедий эди» – деп сананала, качып брааткан арткан-калган öштÿлерди истебей, Тÿÿкейди ле Тööдöкöни бедреер деп шÿÿнди.\\nÖштÿлер кайдаартаҥ келгенин олордыҥ изинеҥ кö­рÿп, Карчага улузын баштап, адын ичкери jелдиртип, Тÿÿкейдиҥ jypтап jаткан jepи jaap ууланды.\\nКарчага Тÿÿкейдиҥ айлыныҥ jанына тал-тÿш киреде jедип келеле, тышкары агаш jандап jаткан Тööдöкöни таныды. Тööдöкö jоон кызыл тыттаҥ кескен тоормошты ойып, межик эдип jатканын Карчага сезип ийди. Ол адын ичкери тап эттире jелдирип келеле, аттаҥ тÿжерде, ого удура базып келген Тööдöкöниҥ чырайы кап-кара, кöстöри кунукчыл болуп калтыр.\\nТööдöкö эзендешпестеҥ Карчаганыҥ jардынаҥ кучактай тудала, ыйламзырап эрмектенди:\\n– Кöстиҥ оды öчти, кöгÿстиҥ каны кургады. Албатыныҥ4 баатыры божоды...\\nКарчага бойыныҥ japдынаҥ Тööдöкöниҥ уур колдорын араай туура алала, айыл jaap басты. Тöр бажында Тÿÿкейдиҥ сööгиниҥ jaнында Айтпас куп-куу чырайлу отырды. Карчага бöркин уштыйла, jyyчыл нöкöриниҥ сööгиниҥ jaнына келип, jылу ла кереес эрмек айтты:\\n– Öштÿлер оодо согулды, арткан-калганын кырарыс. Алтайыс ару болор, албатыс амыр jypтaap, Алтай сынына сööгиҥди jyypыс, адыҥ-jолыҥ албатыда ундылбас...\\nКайуга ийген jуучылдарын сакып чöкöйлö, Сю jaҥыдаҥ алты кижи ийеле, бойы тапту бийик тöстöккö чыгып, эбиреде ajыктап турды. Оныҥ санаазына сегис jыл мынаҥ озо Богдыханныҥ карательный черÿзинде кичÿ командир болуп, алтайларды кырар jууларда турушканы кирди. Манчжур черÿлер Алтайга келген баштапкы ла кÿндерде jиит те, бай да алтай кижиге, Чадакка, туштаган. Чадак олjочы бийлерди кÿндÿ-кÿрееле уткыган. Ол ала тарый jол баштаачы, оноҥ удабай ла олjлчыларга эҥ ле чындык болушчы болуп, jaaн jамылу бо­ло берген. Олjочылар ойто кайра бурыларда, Чадак мал-ажын, ар-jööжöзин алып, олорло кожо Моҥол-Алтайга барган. Оныҥ кийнинде Чадак Сюле кожо jopыктап, алтайларды, кыргыстарды ла калкаларды канча-канча катап тоногон. Эмди Сю ол ло Чадакла кожо алтайларды олjолоп апарарга келген. Олор эки ле кÿнниҥ туркунына Тулайты, Шиверти ле Начöрö деп jерлердеги ле Кайрылык-Jоло ичиндеги улусты мал-ажыла катай олjолоп, Талдуга экелген. Олjодогы улусты Ÿле-Кем ажыра Чуйдыҥ ичине апарар керекти Чадак Сюге молjойло, бойы тöртöн талдама jуучылду Беш ичи jaap тонокко барган. Оноҥ бери ÿчинчи кÿнге барып jaт, je табыш jок. Чадактыҥ суру оок jылыйганы ла баштапкы кайучылдар ойто бурылбаганы Сюни чочыдып турды.\\nКÿн ажарына jууктажа берди. Сууны jакалай одуланган айдудагы улус чай кайнадып, курсак ичерин баштады, меесте койлордыҥ маарашканы, ортолыкта jылкы малдыҥ киштешкени угулат. Сю öрö туруп, кÿнчыгыш jaap ширтеди. Эш немее jок. Анда кайалардыҥ алдыла барган кызам jолдордо тозуулдар барын сезип, «Кайу­чылдар база ла кырылган» — деп сананып, кÿнбадышта Чике-Таман jaap барган joлды аjыктады. Учуктаҥ озо эки, олорды ээчий бир канча таҥ атту улус кöрÿнгилеп келди. «Чадак келип jaт, алтайларды мал-ажы­ла катай олjолоп экелет» – деп кимиректенип, Сю лаптап кöрöлö, алаҥ кайкады. «Jуучылдар нениҥ учун ас, oлjoлoгoн jööжöзи кайда, аттар не чучураган?» – деген сурактар токынатпай барды. Аттары тыҥ joбoгoн улуска Сю удура басты.\\nJуучылдар оодо согулганын, Чадактыҥ öлгöнин озолодо келген эки кижидеҥ угала, Сю ал-санаага тÿшти. «Эмди ончозы менеҥ камаанду, мен башчы, мен бий, канча улустыҥ jÿpÿм-салымы мениҥ колымда. Бодозом, мынаҥг тургуза ла барар керек, бу ла кÿндерде мынаҥ качпазаас, алтайлар ончобысты кырып салар» – деп сананып, бойыныҥ jyyк болушчыларын кычырып алды.\\nJуулган улус ончозы бÿдÿмjилÿ болгонын кöруп, Сю куучынын баштады:\\n– Бÿгÿнги бистиҥ айалга нени кöргÿзет дезе, келген изис бар, ойто jaнap изис jок! – Ол бир эмеш öйгö нöкöрлöрин эбиреде ajыктaйлa, куучынын оноҥ ары кöндÿктирди. – Чуй öрö барарга jÿткизеес, алтайлардыҥ белетеген корым-таш кöчкöлöргö, кайучыл нöкöрлöрис чилеп, бастырып кырыларыс, – Сю, тыныш алынып турган чылап, бир эмеш унчукпай барды. — Теҥериниҥ тÿбиле учуп эмезе jердиҥ алдыла öрÿмдеп барар аргабыс jок. Бисте тöрöл jepиске jeдepre сок jaҥыс joл, сок jaҥыс арга бар. Jе ол сÿрекей уур ла кÿч jол: чапкынду сууларды кÿрлеп кечерис, jaaн тайгаларды оодып öдöрис. Андый jopыкты тургуза ла баштаарыс – деп айдала, болушчыларына jакарулар берди.\\nКÿр-кечÿ эдер jакылтаны бÿдÿрерге эҥирдеҥ ле ала чачамыкту иш башталган. Jылкы малдыҥ jал-куйругын кыркып, армакчылар каткан, койлордыҥ тÿгин кайчылап, кийистер бастырткан. Олjодо тÿниле иштенип тургандардьнг ортодо jaҥыс jурттыҥ4 улустары, Калташ деп келин ле Шутур деп шаҥкылу кыс, калганчы кийисти базып божодып браттылар. Улусты тыйбаладып иштедип турган олjочы ол экÿдеҥ ырай берерде, Калташ шымыранып сурады:\\n– Алтын-Тогус барар алдында нени-нени айтты ба?\\n– Кедери оныҥ нöкöрлöри бар. Олор бисти jaйымдаарга Кыҥырааныҥ кызамдарында таш кöчкöлöр белетеген. Бу кöрмöстöр дезе эмди öскö jолло барарга jaт... Олjочы-каруулчык улусты меҥдедип, ÿзеледип, олордыҥ jaнына jууктап келерде, Шутур унчукпай барды.\\nJep japып, кÿн чыгары jyyктап келерде, Кадынныҥ эҥ ле кызам деген jерин кечире канча-канча армакчылар тартып, ого кийисти jaбa кöктöдип турган öйдö анча-мынча ыраактагы кайыр кара таштарда эки катап ку­ран багырды.\\nКÿр эдип турган улусла кожо иштенип jаткан Шутур куранныҥ ÿнин угуп, ол куран эмес, Алтын-Тогус деп билеле, кожоҥдой берди:\\nКуран элик кыйгызы\\nКунуга берген jÿрегим\\nКудурып, тöжиме согулды.\\nКорым jолды кату деп,\\nКой тÿгинеҥ jол jазайт,\\nКадын сууны кечер деп,\\nКатамалду кÿр эдет.\\nJалбак jолго иженди,\\nСыгын jÿpбeeн jол сести.\\nКожоҥ токтой берерде, куран база бир оос багырып ийди. Шутур jанындагы Калташ jaap кунук кöрди. Ке­лин иштенип тура, jашкайакту кöстöриле Шутурга карыкчалду кöрÿп, улу тынды.\\nТöрт кÿн мынаҥ озо бу олjодоҥ кача берген Алтын-Тогус эмди Кадынды jакалай турган кара кайаларда болгонын Шутур билеле, öштÿ кайучылдарыҥ кырдыртала, анаар барбай, jолын öскöртип jадарда, кожоҥ ажыра Алтын-Тогуска jeтирÿ эткенине санаазы эмеш japый берди.\\nКадынды jакалай тудуштала бÿткен jылым кара таштардыҥ алтыгы учында бийик кара кайаныҥ ÿстинде, билдирбес эдип jазаган таш манакайда, Алтын-Тогус каруузындап отырды. Кадынды кечире кÿр эдип тургандардыҥ ортодо бöкчöйö отурала, нени де эдип тур­ган шаҥкылу кысты Алтын-Тогус таныды. Оныҥ кожоҥынаҥ öштÿ барар jолын öскöртип jатканын Алтын-То­гус билип, олjочылардыҥ jаҥы jолын буудактаар эп-арганы шÿÿнди.\\nМанакайдаҥ чыгып, корым-кöчкöлöрдиҥ jанындагы нöкöрлöрине барар алдында Алтын-Тогус олjочыларды л а олjодогы улусты база катап аjыктады. Оныҥ кöзине озо ло баштап Шутурдыҥ шаҥкызындагы jалтырашкан таналары кöрÿнди. Он кун мынаҥ озо Алтын-Тогус öзöктöги эл-jонды кайып jÿреле, олjочыларга туттурткан. Оны айдап экелгилеерде, айдудагы улустыҥ ортозынаҥ ол эҥ ле озо бу ла jалтырашкан таналарды кöргöн. Кöк-чаҥкыр торколо кыптаган бöрÿктÿ, jaп-jaҥы акар тонду, ак-сары чырайлу, кыпчак сööктÿ Шутур ла Саксарга деп эки атту (Шутур – бай ады) он тогус jaшту кысла Алтын-Тогус баштапкы ла кÿннеҥ ала азыйда таныш улустый, бой-бойын тоожор, бой-бойына болушту ла иженчилÿ, нак ла jyyк улус боло берген. Андый нак jÿрÿм jÿк ле тöрт кÿн болгон. Олjодоҥ качар тушта öштÿни кырары, олjодогы улусты jайымдаары jaнынаҥ Шутурга айтканын сананып, Алтын-Тогус нöкöрлöри jaap басты.\\nОл корым-кöкöниҥ jaнында отырган улузына келеле, öштÿ joлын öскöртип, Jайлугуштап барарга шÿÿнгенин айдып, оныҥ баратан jaҥы joлынa тозуул эдери jaнынаҥ куучындады. Кече öштÿниҥ кайучылдарын кызам jолго туйуктап, ташла jыга соккылайла, олордыҥ ок-саадактарыла jeпсенген jÿк ле jeти jуучылын тоолой кö­рÿп, ак-буурыл башту карган öбöгöнгö баштанып айтты: — Слер, Санал öбööн, мында артыгар. Олjочылар келзе, чачамтыкпай, таҥмаларды корым-кöчкöлö быжулап кырыгар. Бÿдÿки баштаган алтай баатырлар келзе, олорды уткып, öштÿниҥ барган jолын айдып беригер...\\n– Слерлер öштÿни истеп барарга ба? — деп, Санал сурады.\\n– Бис истеп эмес, öштÿни озолоп эмезе тууразыла барып, эптÿ кызам jерлерди тузаланып, табарулар эдерис – деп айдала, Алтын-Тогус Санал öбöгöнлö эзендежип, нöкöрлöрин баштап, аттары jaap басты.\\nУдура-тÿш киреде Алтын-Тогус нöкöрлöриле кожо Кайыҥчыны öрö jорткылап баратты. Олор Санал öбöгöнниҥ айдып бергеи кечÿдеҥ Кадынды кечип чыгала, эмди ол ло карган öрöкöнниҥ темдектеп айткан jерле Jайлугуш jaap сындап ажарга ууландылар. Бийик кырлаҥныҥ ÿстине келеле, уулдар aттаҥ тÿжÿп, чаал агаштарлу тöстöккö joйу чыгып, öзöкти аjыктадылар: кÿнге jалтырап агып jаткан Кадынныҥ сол jарадында кара кайаларда корым-кöчкöлöрдиҥ jанында карган Санал окылу jерде отырганын нöкöрлöри таныды. Oноҥ тöмöн анча-мынча ыраакта кÿр-кечÿ эдип jaткан олjочылар ла олjодогы улус кöрÿнди. «Эҥиргери кÿр бÿдер эмтир. Jайлугуштыҥ кызамдарына олордоҥ озо jедер керек» – деп, Алтын-Тогус шÿÿнди. Тыҥ joбoгoн аттарыныҥ ээрлерин алып, токым соголо, ойто ло атандылар. Бийик сынды керий барып jaткан уулдарга удура соккон кÿс­ки салкын jaaн тайгалардыҥ серÿÿн тыныжын экелип турды.\\nНöкöрлöрин баштап бараткан ак чырайлу, коо сынду, чыйрак ла кату бÿдÿмдÿ Алтын-Тогустыҥ кийнинен jopтуп бараткан Чодыр деп уул араай кимиректенди: «Эр деп неме Алтын-Тогустый болор керек ине, кечеги божогон он эки олjочыныҥ jетÿзин ол jaҥыскан ташла тöбöлöгöн, бежÿзин Содон, Бака, Кабарчы, Санал ла Куча jоткондоордо, мен деп кижи дезе как куру. Кар­ган Санал да бирÿзин jыга согуп ийерде, je деген эрдиҥ мергедеген таштардыҥ бирÿзи де кöрмöстöргö тийбегени кандый ачынчылу – уйат...»\\nАт jepcÿ jадыкка бÿдÿрилеле, тизеленип, бокырыларда, аттыҥ бажынаҥ ажа конгон Чодыр öрö туруп келди. Алтын-Тогус айтты:\\n– Мындый кату joлдo тискинди бош салбай, бек тудуп, атты jöмööp керек ине.\\nЧодыр сакыбаган jaнынаҥ jыгылганына эпjоксынып, ÿн joгынаҥ адына минип, нöкöрлöрин ээчий jортты.\\nАлтын-Тогус эҥирде бийик сороонныҥ jиткезинде кичинек тегерик ак jepгe келип токтоды. Айландыра чыт ла эткен кайыҥдар, от одырып, курсак-тамак та белетеерге, аттарды да откорорго эптÿ jep. «Мында одуланып тÿнеерис» – деп, нöкöрлöрине айдып, Алтын-То­гус аттаҥ тÿшти. Аттарды армакчылаар ла аш-курсак белетеер jакылта береле, бойы сороонныҥ бажы jaap басты. Jÿс алтам кирези чыгала, содон ташка jaпшыра отырып, öзöкти ajыктaды. Озо ло баштап Ÿле-Кемниҥ ичи кöрÿнди, öскö jepлepди кырлар бöктöп койгон. Эки кырдыҥ ортозы дööн тÿшкен кобыныҥ оозында Кадынныҥ кичинек ÿзÿги jaлтыpaп jaтты. «Саналдыҥ айтканыла болзо, oлjoчылap бу кобыны öрö чыгар» – Алтын-Тогус сананып, оны ширтеди. Бозом эҥирде ол нöкöр­лöрине келеле, айтты:\\n– Öзöктö тымык, Кадынды эмди, байла, кечкилеп\\njaткan болор. Чайлап алала, амырап уйуктаактар, таҥла атанарыс.\\nОдуда алты jиит ле чыйрак уулдар чайлап отурдылар. Олордьнг кажызыныҥ ла амадузы jaҥыс – oлjoдoгы тöрöл улусты jaйымдаар. Бу агару керекти бÿдÿрер тартыжуда олор ат-нерелÿ jyyлaжap кÿÿн-тапту. Эҥир тÿндеги эзин-салкын кайыҥныҥ сары jaлбpaктapын талбаҥдада учурып, оттыҥ jaнына бирдееҥ-экидеҥ экелип тÿжÿрет. Айландыра ыҥ-шыҥ Jаҥыс ла армакчыдагы аттардыҥ öлöҥ отогоны ла кайыҥдардыҥ бÿрлериниҥ араайынаҥ шуулашканы угулат.\\nАлтай баатырлардыҥ, Тÿÿкейдиҥ ле Бÿдÿкиниҥ, от-калапту аткырлары ла Чадактыҥ öлÿми керегинде Шавырдыҥ куучынын уккан кийнин��е Сю jуучылдардыҥ бажында jÿpeтенин токтодып, oлjoлoткoн улустыҥ ортозында эмезе учында jÿpep боло берген. Улусты баштаарын ла табару болгон учуралда удурлажарын Сю Шавырга мoлjoгoн.\\nОлjочылар Кадрин ле Jайлугуштыҥ ортозыла кезикте чöймöктöлип, кезикте тыгындалып баргылап jaтты.\\nЧыт ла эткен агашту ла ]jыгындарлу, кайа ла корым таштарлу öзöкти öрö öксöп чыккан сайын барар jол там ла чичкерип, учы-учында jылым кайаларга ла корым таштарга учурап, туйуктала берди.\\n– Öдöр арга joк, туйук – деп, Шавыр jылым кайа­ларга ла корым таштарга колын уулап, Сюге айтты.\\n– Кайра барбазыс, тужеп jол эдер. Кайа-таш биске буудак болбос учурлу – деп, Сю jакарды.\\nТаш оодып, jол эдетен иш билгир устардыҥ башкартузыла башталган. Jылым кайаны оодып, эҥмит jерлерди ташла кÿреелей чедендеп jазаган тÿжеме бÿдери jyyктап келди. Сю ле Шавыр jазалган jолды öрö коштой базып баратты. Кенете калактаган кыйгылар угулды. Кызам jерде барчактала турган олjочыардыҥ кезигине согоондор кадалгылап калганын бийлер кöрÿп, кайаныҥ ÿстинеҥ аткылап турганын билип, jуучылдарды сол jанындагы кайаныҥ алдына jажынзын деп jaкардылар.\\nСюниҥ jакарузы аайынча Шавыр jуучылдарды баштап, кайадагы алтайларды курчап кырар амадулу бар­ды. Сю дезе каруулчыктарыла кожо олjодогы улуста артты.\\nШавыр улузын эки бöлип ийеле, кайаны эки jaнынаҥ курчай ичкерледи.\\nАлтын-Тогус нöкöрлöриле кожо олjочыларды ÿстинеҥ тöмöн саадакла аткылап, таштарла тöбöлöп, эки чай кайнадым кирези jуулашкан. Öштÿ там ла ичкерлеп келетти. Бака деп алтай уул jaaн ташты кöдÿрип, олjочылар jaap таштаарда, öштÿниҥ согооны ичине кадалды. Оны ээчиде Кабарчы ла Куча jыгылдылар.\\n– Бис удурлажак, слер шыҥга – деп, Содон ло Чо-\\nдыр шыркалу Алтын-Тогусты сурадылар.\\nНöкöрлöринде jÿк ле экидеҥ согоондор артканын ajaрууга алып, Алтын-Тогус озолодо кöргöн берт jep jaap тескерлеер деп шÿÿнип, jакарды:\\n– Мени ээчий тÿрген jÿгÿpигер!\\nАлтын-Тогус бир канча jepre jÿгÿрип барала, токтоп, кайа кöрди. Олjчылар истеп келеткен эмтир. Олорго удурлажа адыжып келеткен Чодыр jыгылды, оныҥ арткан сок jaҥыc согоонын шыркалу Содон алып, олjочыларрдыҥ бирÿзин jыга адала, jÿгÿрип, Алтын-Тогустыҥ jaнына келип jыгылды. Ол шыркалу Алтын-Тогусты jыгын jaдыктарга барып jажынзын деп jaкарган аайлу айдып, бычагын кынынаҥ уштып, jepге jaдып, айтты:\\n– База бирÿзин аҥтарала...\\nАлтын-Тогус нöкöри мынаҥ ары барып болбозын би­лип, ол нени шÿÿнгенин сезип ийди. Олjочылар кöрÿнгилеп келерде, Алтын-Тогус узун öлöҥдöрдиҥ ортозыла jыгындap jaap ууланды. «Мен де база бир oлjoчыны божодоло...» – деп кимиректенди. Ол бир jоон jадыктыҥ тазылына чыгып, ajыктанды: jaткан Содонды олjочылар чуҥдап ийди. Кенерте Содон тура jÿгÿрип, ээчий-деечий эки öштÿни jыга бычактады. Ол ок öйдö эки öштÿ Содонды эки jанынаҥ jыдалаарда, оныҥ колындагы бычагы jepге тÿже бергенин Алтын-Тогус кöрди. Бир кезек oлjoчылap истеп келедерде, Алтын-Тогус, качып барар аргазы jок болордо, jaдыктыҥ алдына кирип jaжынды.\\nКара казактардыҥ эрмектешкен ÿндери, кургак будактарды аттар сый баскан табыш там лa jyyктап кел­ди. Алтын-Тогус сок jaҥыс согоонду саадагын белен тудуп jaтты.\\nОлjочылар Алтын-Тогустыҥ jажынган jадыкты айландыра курчап ийди. Кöö-куйакту бий jopтуп келеле, ÿлдÿзин ушта тартып, кыйгырды:\\n– Эр кижи, борсык чылап, jадыктыҥ алдына jажынбай, бут бажына тура öлöр учурлу! Бери чык!\\nУрянхай бий Шавыр эки ÿзеҥизине тебинип, ÿлдÿзин бийик öрö сунарда, кöö тоны колыла кожо öрö кöдÿрилди, Алтын-Тогус бийдиҥ киндиги дööн адып ийди.\\nШавыр калак-корон кыйгырып, аттаҥ аҥтарылды.\\nКадрин ле Jайлугуштыҥ ортозындагы jылым кайаларды оодып, корым таштарды кулаштап эттирген тÿжеме jол бÿдерде, ол joллo олjодогы улусты ла малды öткÿрери башталды.\\nКызам jолло барчактала барып jaткaндapды тууразынаҥ кöрÿп турган Сю император Цяньлунниҥ бийлерге айдып туратан jaкapyлy эрмегин эске алынды: «Шилемирлерди андый ок шилемирлердиҥ колыла мокодыгар, тоногор, олjологор, бакпаганын кезедигер, кырыгар». Ол бир эмеш ÿн jок турала, кимиректенди:\\n– Бис, Эjен каанныҥ бийлери, анайда эдип, улу башчыбыстыҥ jакарузын бÿдÿрип jадыс. Алтай шилемирлерди андый ок шилемирлердиҥ калкалардыҥ ла урянхайлардыҥ, кÿчтÿ колдорыла мокодып ла кырып турус.\\nОл бу ла кÿндерде алтай баатырларга öлтÿрткен Чадакты, табару эткен алтайларды кезедерге бÿгÿн эртен тура барган Шавырды эске алынды. «Олор jалтанбас та, казыр да бийлер болгон. Биске шак андыйлар керектÿ. Бирÿзи божогон, мынызын база аҥтаргылап койды эмеш пе?» Сю эбиреде аjыктанды, je айландыра ыҥ-шыҥ. Ол бир эмеш öйгö турала, улустыҥ кийнинеҥары ичкери басты.\\nЭки тайганыҥ, Кадринниҥ ле Jайлугуштыҥ, ортозындагы кызамды олjолоткондор öдÿп, ак jaлбaҥды керий jaйыла чубажып браатты. Jайлугуштыҥ jалаҥында эки öзöктиҥ белтирине келеле, Сю улусты токтодып, одуланар jaкapy берди. Мында ол Шавырды сакыыр деп шÿÿнген.\\nСю тепшидеги этти ле jaaн jec айактагы мÿнди тÿгезе jип-ичип барадарда, каруулчык ого jeтирÿ этти:\\nСю бут бажына туруп, ичкери кöрди. Jÿк ле он тöрт кижи клееткени кöрÿнди, Шавырдыҥ кара ады дезе jeдекте клеетти. Барган улузыныҥ кöп сабазы бийле кожо joгын кöрÿп, Сю тиштерин тиштенип, кыймык joгынаҥ турды.\\nУлусты баштап экелген калка керектиҥ аайын Сюге\\nайдып берди. Кыдат бий калкага ajapy этпей, атка\\nшыркалап экелген Шавырдыҥ сööгин барып кöрди.\\nОноҥ ол ээрлÿ атка арта салып, jaбa буулап койгон\\njapым тынду Алтын-Тогустьпг jанына келеле, ÿлдÿзин\\nушта тартып jÿреле, ойто кынына сугуп, байагы калка­\\n– Бу ойрот шилемирди туку ол тытка апарып, jaба\\nбуулайла, чечкелеп, ийтке-кушка jeм jaзa.\\nКалка oлjочы кыдаттардыҥ «чечкележин» кöп катап кöргöн до болзо, бойы кижини анайда кинчектеп качан да öлтÿрбеген. Jе jакаруны бÿдÿрбес арга jок.\\nАлтын-Тогусты одудаҥ ырада апарып, тапту оон кызыл тытка чарыптай jaбa буулап ийдилер. Олjодогы улусты сÿрдедип кезедерге база анаар апарып, jергелей тургустылар.\\n– Эjен каанга ла оныҥ улузына удурлашкан кажы ла\\nкижи, бу шилемир чилеп, кыйнаттырып öлöр – деп, Сю\\nколын Алтын-Тогус jaap уулап, эрмегин оноҥ ары\\nулалтты: – Бу кöп jуучылдар öлтÿрген, ол тоодо ады\\njapлу бийди öлтÿрген. Оныҥ сööктöрин ийттер челдеер,\\nэди-канын куш-курт jииp учурлу...\\nОлjолоткондор керектиҥ аайын оҥдоп ийеле, чуркуражып, кыдат бийдиҥ эрмегин ÿзÿп ийдилер.\\nКаруулчыктар jыдаларын олjодогы улус jaap уулай тудуп, чур-чуманакты токтотты.\\n– Кородобоор! Кара казакка кул болгончом, тöрöл\\nтууларыма сööгим калзын!.. – деп, Алтын-Тогус олjодогы улуска баштанып, кыйгырды.\\nОлjочы бий Сю колын jaҥыды. Онызы керекти баштазын деген темдек.\\nЭки олjочы озо баштап Алтын-Тогустыҥ кулактарын кылыштый бычактарыла кезе согуп, Шавырдыҥ сööгине салдылар. Ÿн joгынаҥ турган уулдыҥ эки jaaгы ла тöжи дööн кан jaйрады.\\nОлjодогы улуста ойто ло чур-чуманакту ый-сык, кородошту, калак-коронду сöстöр...\\nКижини кыйнап öлтÿреечилер ижин оноҥ ары кöндÿктирдилер. Алтын-Тогустыҥ тытка кайра буулаган эки колын кезе чабарда, уулдыҥ бажы кедес эделе, кыйын калаҥдай берди. Ээчиде ле эки будын, бажын кезе чаптылар, ононҥ ичин japa кезип ийдилер...\\nОлjодогы улустыҥ онту-калагы ла ый-сыгы öткÿре Шутурдыҥ чичкечек öдÿи ÿни угулат. Ээгинеҥ ле тöжиниҥ алды дööн уулай туткан ÿлдÿ-jыдалардаҥ jaлтанбай, алтай кыс олjочыларла öлÿжерге ичкери jÿткийт, олорды каргайт. Шутурды öлÿмге божотпой, эки келин оны эки jaндай колтыктай тудуп, кайра чиректейт. Олjочыларды талаганыла коштой, Шутур jaaн туулар jaap баштанып кыйгырарда, оныҥ кажы ла сöзиниҥ jaҥылгазы туудаҥ тууга улалып, ыраакка чöйилип, угулып турды:\\n– Ой-ой-ой! Агаш-ташту Алтай! Ак-japыкта бис, ал­тай албаты, кандый кинчек эткенис? Нениҥ учун бис олjоныҥ базынчыгында, нениҥ учун jаантайын шырада, кыйында ла öлÿмде? Ой! Алтай-кудай, биске мынайда кыйнаттырып öлöр салымды не берген? Айлу, кÿндÿ теҥери! Ÿргÿлjиге ceгe мÿргийин, кинчеги ажынган ка­ра казактарды от-jалкыныҥла öртöзöҥ, мениҥ чаҥкыр теҥерим!..\\nСюниҥ jакарузыла олjочылар Шутурды сÿÿртеп, одуныҥ jанындагы тыттар jaap апарды.\\nШутур билинип келерде, jep japып калтыр. Кöк-чаҥкыр ыш öткÿре олjочылардыҥ ла олjолоткондордыҥ одуларында улус кöрÿнет. Анча-мынча ыраакта Калташ айакта нени де экелетти. Тыттыҥ тöзинде отырган Шу­тур колдорын кыймыктадарга чырмайды, je тытка jaба jык этире бектеп буулаганын билди.\\nКече эки чыйрак олjочы оны Алтын-Тогусты кыйнап чечкелеген jерле сÿÿредип апаратканын Шутур эске алынды, je оноҥ ары не болгонын билбеди.\\n– О-о-о, кööркийим, сÿт экелдим... – деп, Калташ\\nайакты кыстыҥ оозына jууктада тудуп, ичирди.\\nСуузап калган Шутур эки-ÿч ууртты ичип ийеле, амтанынаҥ беениҥ сÿдин билди. Ол Калташтыҥ тижип калган кöстöрине кöрÿп, «Коркышту ыйлаган эмтир» – деп сананды. Ÿÿрезиниҥ баштапкы öбöгöни эки jыл мынаҥ озо тонокчыл олjочыларга удурлашкан согушта öлгöнин, экинчи öбöгöни бу ла кÿндердеги тартыжуда божогонын эске алынды. Öскÿс артып, эмди олjоныҥ айдузында кунук ла карыкчалду бÿдÿмдÿ ÿÿрезине Шу­тур кандый бир jылу эрмек айдар кÿÿни келди. Je japaмыкту сöс бажына эбелбеди.\\n– Мен тÿниле сенле кожо мында болгом. Jep japып\\nкелерде, барып, бее саадым – деп, Калташ эрмектенди.\\n– Кÿн чыкканча таҥууда отырар кезедÿ берилген эмтир. Удабас кÿн чыгар, экем, база ла эмеш чыдаш...\\nКалка олjочы келеле, Шутурды jaйымдaйлa, Калташ jaap баштанып, одуга апар деп jакарды. Кÿнниҥ кöзи кырлар бажын алтын-сары öҥлö будып ийди. Ÿÿре-jелелер одуга кунук ла кÿÿн-кÿч jок бÿдÿмдÿ келдилер.\\nОлjочы калкала нени де имдежип, каткырыжып турган, эби-куды табылбас, ачка-jyтка алдыртпас Тордо­мой деп тул келин Шутур jaap баштанып, айтты:\\n– «Тискин узун колго оролор, тил jÿгÿрÿк башка jeдер» деген укаа сöс тегин айдылган эмес ине, Саксарга,\\nсен тил-оозыҥды эмеш тудунзаҥ...\\nЧала алдамыш келинниҥ jaкылтaлy эрмеги божоголокто, Шутур айтты:\\n– Кижи jиичи олjочылар алдына качан да jылмаарзып jÿpбезим. Адар огым jок то болзо, айткан сöстöрим jÿpeктерин öртööр, эрдий кÿчим jок тоболзо,эрмегим олорго корон болор...\\n«Калак, тал-табыш боло бербезин» — деп, Калташ сананып, Шутурды бойыныҥ улузы отырган jep jaap апарды.\\n– Аттарды ээртегер! — деген кыйгылар угулды.\\nOлjoдoгы улустыҥ чырайлары кара-кöлöҥ лö кунук, олор бой-бойы да.ортодо каа-jaa ла jÿк ле шымыраныжып куучындажып, олjочылардыҥ jaкapгaныла jол-joрыкка белетенип, айак-казанын, бор-боткозын jyyнаткылап турды. Андый тымыкты кенерте секирткишту кожоҥ бузуп ийди. Тордомой кожоҥдоп, армакчыдагы ады jaap базып баратты:\\nТогус боро jоботкон\\nМеестиҥ ады Орыктой,\\nТогус бойдоҥ мокоткон\\nМеншг адым Тордомой...\\nТордомойдыҥ андый кылыгына кыjыраҥтып, кезик улус оны шоодып, «кокымай», «кöк-тенек», «алдамыш» дежерде, Кабайчы деп эмеен олорго jöпcинбeй, эрмек­тенди:\\n– Сÿрдеп, карыгып öлгöнчö, кожоҥдоп öлзö торт. Оны\\nне jaмандайдаар. Олооныҥ кату ла кызалаҥду тÿбегиндеги кажы ла кижи öштÿге удурлаштыра бойыныҥ эп-аргазын тузаланар учурлу. Кöрзööр дö, Алтын-Тогус баштаган уулдар ок-саадакту jyyлaжapдa, бистиҥ Шутур oлjoчылapды oт-jaлбыштy сöстöрлö öртöй айтты, а\\nТордомой бойыныҥ эпчилиле, кöрдööр бö, кече ол олjоочы\\nшилемирлерле jap-jaaк кокыр-каткы эдип туруп,\\nэки кой экелип, бисти азырады. Ончобыс карыгып ла\\nсÿрдеп отырзаас, не болотоныс? Кайда да, кандый да\\nучуралда jамандашпай, нак jÿpзe jaкшы.\\nJол-jорыкка атанар алдында Сю алтайларга öлтÿрткен jaaн бийге, Чадакка, учурлап, таштаҥ эттирткен кöжööни келип кöрÿп, оны jaкшы эткени учун устарды мактады. Оноҥ ол таш кöжööниҥ jанына туруп, jopыкты кöндÿктирер jaкapy берди.\\nОлjочылар олjодогы улусты ла мал-ашты айдап, одудаҥ атандылар. Кече Алтын-Тогусты кыйнап öлтÿрген jерде бÿгÿн кускундар, тарбалjылар, каргаа-саҥыскандар jуулганын Сю кöрÿп, «Шилемирлерди шилемирлердиҥ колыла кыйнаттырып, кезедигер» – деп, император Цяньлун – Теҥериниҥ уулы ÿредип туратанын база ка­тал эске алынды. Оныҥ сананыжын кандый да jайналганду ла ачу кожоҥ ÿзÿп ийди:\\nКокый кыдат черÿзи\\nJаман кыдат черÿзи\\nJар бажына кырылгай.\\nКалjу jердиҥ öлöҥин\\nКара малым отозын,\\nКара кыдат черÿзин\\nКара кускун чокызын.\\nСары малым отозын,\\nСагыжы jaман черÿни\\nСары кускун чокызын...\\nУрянхай тилмешчи Сюниҥ некелтезиле Шутурдыҥ кожоҥын манчжурлап тилмештеди. Бий тиштерин кыjырада чайнанып, каргышчы кысты тургуза ла эки колын кайра кÿлип, оозын jaбa таҥзын деген jaкapy берди. Кижи кыйнап öлтÿретен эки калканы бойына кычырып, олорго айтты:\\n– Бÿгÿнги ÿделейтен jерде теҥериге jaaн сый эдерис. Белетенип алаар! – Ол кÿлÿлÿ Шутур jaap кöстöриниҥ булуҥыла кöрди.\\nЭки калка бу шаҥкылу кысты коркышту öлÿм сакып jaтканын оҥдоды. Олор бийге jaкapy бÿдер деген темдек эдип, баштарын бöкöйтöлö, ары болуп бастылар.\\nТÿÿкейдиҥ сööгин jyyп койоло, Бÿдÿки (Тööдöкö), Тузагаш ла Карчага деп алтай баатырлар jaaн эмес черÿлÿ Чике-Таманды ажып, Jаламанга келдилер. Олорго карган öбöгöн туштап, эзендешти.\\n– Ады-jолоор кем, сööгööр не? – деп, Бÿдÿки сурады.\\n– Сööгим кыпчак, адым Санал.\\nСаналдыҥ куучынынаҥ Алтын-Тогус ÿч кÿн мынаҥ озо атанганын, олjочылар башкÿн Кадынныҥ ол jaнынаҥ атанып барганын Бÿдÿки билди.\\nÖштÿ ырагалакта, jeдижип, олjодогы улусты jaйымдаары алтай баатырлардьнг тöс амадузы. Оныҥ учун ÿделебестеҥ jopыкка атандылар.\\nАлтай баатырлар Кадрин ле Jайлугуштыҥ ортозында\\njылым кайаларды оодып jaзаган jолло кызамды öдÿп,\\nак jалбаҥга чыктылар. Анда Бÿдÿки кажызы ла jaҥыс\\nаттыҥ jолы деп айдатан он эки такпыр керилге jолдорго ajapy этти. Ол олjочылардыҥ ла олjолоткондордыҥ барган jолдоры. Керилге jолдыҥ jepгe бадай базылган тереҥинеҥ кöргöндö, ол jолдордыҥ кажызы ла, ас ла\\nболзо, тöртöн-бежен тын мал барганы билдирди. Керилге jолдордо аттыҥ, тööниҥ,уйдыҥ ла койдыҥ истери jaп-japт кöрÿнип jaтты. Алтайлар jалбаҥ jерди öдÿп чыгала, эки öзöктиҥ белтирине, oлjoчылapдыҥ одуланган jepине келди.\\nТаштаҥ эткен кöжööгö ajapy этпей, Бÿдÿки улузын баштап, анча-мынча ыраакта куштар чуҥдап койгон jep jaap jopтты. Манчжурлар ла моҥолдор jууда öлтÿрткен бийлерин кереестеп, таштаҥ кижиниҥ сÿрин эдетенин алтай баатырлар билер.\\n– Байла, Чадакка учурлалган болбайсын – деп, Тузагаш таш кöжöö керегинде коштой jopтуп бараткан Карчагага айтты.\\nБÿдÿки адын токтодып, колыла jaҥып, улузын куреелей турзын деп jакарды. Jepге кадаган казыкка кижиниҥ бажын саптап койгон туру.\\n– Кöрзööр дö, нöкöрлöр, кижи кÿÿни jок бу шилемирлердиҥ казыр кылыгын...\\n– Бу кöрмöстöр Алтын-Тогусты коркышту кыйнап öлтÿрген туру не! – деп, Санал öбöгöн айдала, калактап, кородоп ыйлай берди.\\n– Кöрÿп тураар ба? Бу кижини тирÿге озо баштап кöстöрин ойгон, кулактарын ла тумчугын кескендер. Оноҥ сööк-тайагын омырып, чечкелей кезе чапкандар. Нöкöристи кыйнап öлтÿрген олjочылардаҥ öчисти алалы, ка��ындаштар! – деп, Бÿдÿки айтты. Оноҥ Алтын-Тогустыҥ сööгин jyyп койоло, олор ойто ло jол-jорыкка кöндÿкти.\\nЧыгышту jep öрö аттарын бастырып, тÿжÿш тööн jeле бастырып, Бÿдÿки ичкери меҥдеди. «Олjочылардыҥ эки чай кайнадымга öткöн jолын бис бир кайнадым öйгö öтсöбис, олорго бÿгÿн тÿнде эмезе таҥ алдында jeдижерис» – деп, Бÿдÿки сананып, терлеп калган адын ичкери там ла тыйбаладып браатты. Кÿн тал-тÿштеҥ кыйып калган, jaaн тайгалу jерлерде кезикте кенете ургун jaҥмыр эмезе jотконду салкын болуп, jол-jорыкты буудактап ийетенин билип, Бÿдÿки туулардыҥ баштарын ла теҥерини аjыктады. Je тыҥ ла чочыдулу неме сеспеди. Ол ак-боро адын jеле бастырып, кап-тууразынаҥ тÿшкен кобыныҥ оозы jaap ууланды.\\nАка бийди ээчий бараткан Тузагаш кобыныҥ оозындагы тайылганы кöрöлö, кайкап: «Бу не атазы?» – деп, jанындагы Карчагадаҥ сурады. Узун шерjе агаштыҥ jоон учын jepгe чала кыйа кадайла, кÿнчыгыш jaap баканалап кöдÿрген учкур бажына кептеп койгон шаҥкылу кыс турды. Оныҥ таналарла чÿмдеп öргöн кызыл-кÿреҥ торко чачакту шаҥкызы калаҥдап, эзин-салкынга араай jайканып турды.\\nБÿдÿки тайылганыҥ jaнына токтоп, jанжыкканы аайынча, оҥ колын japдына теҥдей чöйö кöдÿрип jaҥыды. Онызы jуучылдарга jергелей турар jep кöргÿскени. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла анда-мында кускундардыҥ ÿндери угулат. Санал öбöгöн Бÿдÿкиге jyyктай jopтуп: «Бу кыстыҥ ады Шутур. Ол Алтын-Тогустыҥ jyyк нöкöри» – деди. Бÿдÿки озо баштап Тузагаштыҥ ла Карчаганыҥ, оноҥ öскö jyyчылдардыҥ чырайларын туйка ajыктап, олордыҥ сÿрекей ачурканганын билди. Ол jepгелей турган улузыныҥ алдына jopтуп келеле, ÿлдÿзин ушта тартарда, ак-боро ады чычаптап, ичкери чураарга тымырчылады. Ээзи адын токынадып, Шутурдыҥ сööгине ÿлдÿзин уулап: – «Öштÿниҥ база бир казыр кылыгы бу» – деп айтты. Оноҥ jуучылдарына бурылып: «Öштÿ мындый кыйнашту öлтÿришле бисти, бистиҥ албатыны мокодор, кезедер, сÿрдедер, колго тÿжÿрер амадулу. Je алтай улус öштÿниҥ алдына качан да чöгöдöп jалынбаган, jaлынбac та. Тöрöл Алтайысты, албатыстыҥ jaйым jÿpÿмин корыыр агару керек ада-öбöкöлöристи канду тонокчыларга удурлажа катан jyy-согуштарга канча-канча катап кöдÿрген. Ол ло агару керектиҥ кычырузыла бис те oлjoчы öштÿни joткондоп, jep-алтайыстаҥ сÿрерин баштадыс. Эне-Алтайы ла албатызы учун ат-нерелу jуулaжып, jep jacтанып jыгылган уулдардыҥ ла кыстардыҥ ады-чуузы албатыда ундылбай, ÿйедеҥ-ÿйеге улалар, ÿргÿлjиге тирÿ jÿpep! Jуучыл нöкöрлöр! Алтайысты тепсеген, албатысты базынган шилемирлерди кырар, олjодогы улусты jайымдаар агару керекти бÿдÿрерис деп, бис байа Алтын-Тогусты калганчы jолго ÿйдежип тура чертенгенис. Эмди андый ок чертти оныҥ нöкöрине, база кыйнаттырып öлтÿрткен Шутурга, береликтер!» – Ол ÿлдÿзин саҥ öрö кöдÿрерде, нöкöрлöри база анайда эттилер.\\nАка баатыр, Бÿдÿки, кыстыҥ сööгин тайылгадаҥ тÿжÿрип, jepге jyyp ла бир чай кайнадымга аттарды откорып, ÿделеер jaкapy берди.\\nСю oлjoдoгы улусты ла малды Jайлугуштыҥ бажына чыгарып алганына сÿÿнип, сыны jeҥилип, санаазы jaйымжый берди. «Эмди алтай шилемирлер меге jeдижип болбос, мен мында тÿнеп алала, эртен таҥла саҥ тöмöн jÿpe берерим. – Ол Jайлугуш бажындагы ак тепсеҥде тÿнеерге одуланып jaткан улусты, jaйылып отоп jÿрген малды кöрÿп, — «Удабас jepи-jypтыма jедип, иштедер кулдарлу да, малданар малду да бай боло берерим» – деп сананып, кÿлÿмзиренди. Ол jepине jедип келгени, оны анда алган эжи, балдары, тöрööндöри ле jерлештери сÿÿнчилу уткып келгендери оныҥ кöстöрине кöрÿнип тургандый. «Jуучыл тоомjым да, jамым да бийиктеер» — деп, Сю нык сананды. Казанчы тепшиге толтыра койдыҥ эдин, jaaн айакка мÿн экелди. Бÿрÿҥкий эҥирде ажанып отыра, олjодогы улустыҥ одузы jaap кöрди. Анда оп-соп тÿжÿп калган, кунук улус барыҥдажат. Керек дезе ачка-jyтка алдырышпас, омок-jимек Тордомойдыҥ да ÿни угулбайт. «Бот, слерлерди анайып кезе­дер керек. Эjенге jeткен кийнинде jалы jок jaлчылap, уни jок кулдар болороор» – деп, кöксинде шымыранды. Кенерте теҥериде тес кара булуттар кöрÿнип келди. Jаҥмыр келгелекте, ажанып аларга, Сю сананышты токтодып, jaҥыс ла ажанышка ÿстÿкти.\\nКара булуттар койылган сайын, соок салкын келип турды. Бир jeepeн айгыр ÿÿрлÿ малды кÿдип, ойто caҥ тöмöн ууланарда, олjочы малчылар кыйгы-кышкыла токтодып, айдап экелдилер. Уйлар, койлор, нени де сезип турган чылап, чур-чуманак тÿжÿп, оду jaap бакчыража келди. Тööлöр саҥ-башка ÿнденип, чочып турдылар. Удабады, теҥериде шуулаган коркышту табыщ угулды. Озо баштап анда-мында jaaн-jaaн тамчылу jaҥмыр, ээчиде ле мöндÿр...\\nСюге озо баштап калак-коронду кыйгы-кышкы угулды. Улус кирер jep таппай, токым, кеjим бÿркенип, анда-мында jыгылгылайт. Беш-алты ла алтам jанында казанчыныҥ jыгылганын Сю кöрöлö, озо баштап jуугында корыгып турган тööниҥ алдына jабылактанды, ээчиде ле тöö jыгылды. Сю оныҥ ичин japa кезип, кардын кодоро тартып, тööниҥ кöксине кире конды. Мöндÿрге соктырткан сол будыныҥ jодозы лa oҥ будыныҥ шагайы тын jок немедий боло берди.\\nМöндÿр токтогон кийнинде, Сю тööниҥ кöксинеҥ чыгып келди. Айландыра ай-караҥуй тÿн. Буттарыныҥ шырказы бастырбай оорыырда, ол тайактанар агаш бедреп, jepди кармадап сыймады. Оныҥ колына jyдрукча соок тош мöндÿрлер тудулат. Jуугында кем-кем бар болор бо деп, ол тöрт-беш оос кышкырды. Je оныҥ кыйгызына каруу угулбады.Оорып турган буттарын колыла тудуп кöрди.Öдÿуги шагайы тужынаҥ jарылып калтыр, jодозында – кан. Ол ÿлдÿзин тайактанып,базарга ченешти, карык алынып болбоды. База катап ÿч-тöрт катап кышкырды,эш немее угулбады. Арга jокто,мöндÿрлерди туура эжип ийеле, öлгöн тööгö jöлöнö отырып, коркышту кородоп, ыйлады.\\nСю уйкудаҥ ойгонып келерде, jep japып келеткен эмтир. Эбиреде турган jaш агашта бÿр де, будак та jок, ончозы jулдалып калтыр. Ÿлдÿзине тайанып, öрö турды. Армакчыдагы ады jыгылып калган jaтты. Отрядтыҥ ла олjолоткондордыҥ одуларында улус барчактала jыгылганы, оноҥ ары койлор, уйлар, jылкы м��л — ончозы кырылганы кöрÿнди. Jерде jудрукча jaaн-jaaн мöндÿрлер кажайыжат. Эбиреде ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла кускундардыҥ каа-jaa ÿн алышканы угулат. Шутурдыҥ каргыжы санаазына кире конордо, Сю кулактарын jaба тудунып, сананыжын öскöртöргö чырмайды. Ол ÿлдÿ­зине jöмöнип, jуучылдарыныҥ одузы jaap аксаҥдап басты. Öлгöн улузын тоолоордо, тирÿ артканы jок, ончозы кырылганы japт болды.\\nОлjолоткондордыҥ одузында jaш баланыҥ чыҥырып ыйлаганы угулды. Сю анаар каҥкаҥдап тыҥдаланып, аjыктады. Агаш аразынаҥ ак-боро атту алтай баатырга баштаткан улус кöрÿнип келди. Олордыҥ бирÿзи аттаҥ тÿжÿп, болчок казанныҥ алдынаҥ кичинек баланы алып, бир jуучылга берди. Ол бала олjодогы беженге jyyк улустаҥ арткан сок jaҥыс кижи деп Сю шÿÿнди. Кийин jанынаҥ аттыҥ тибирти угуларда, кайа кöрди. Беш-ал­ты алтайлар jeдип келгенин кöрöлö, Сю ÿлдÿзиниҥ сабынаҥ эки колдоп, тудала, мизиле тöжиниҥ алды дööн каданып ийди...\\n Казакомдор – акгвардеецтер.\\n Кан-Оозыныҥ озогы улузы казахтарды кыргындыр деп айдатан.\\n Jайзаҥныҥ башкартузына кирип турган jерди ле улусты бÿткÿлинче отток деп айдатан.\\n Jадын оору – кöп улус улай-телей оорыыр, оорыза, тöжöктöҥ туруп болбой jадар: кöр, оспо ло öскö дö кату оорулар.\\n Алыптар – чекчил, чыйрак, jалтанбас улус.\\n Каруузындап кöрöр – ийик jерге чыгала, аjыктап кöрöр.\\n Окылу – ээжиленген, аҥыланган jер ол эмезе кижи.\\n Орус исторический документтерле ол jуун 1745 jылда болгон.\\n Ургу – Джунгарияныҥ тöс jери (столицазы)\\n Тÿмен – он муҥ.\\n Карчаганыҥ айлаткыштап чертенгени тегин артпаган. Тÿÿкейдиҥ öлор алдында jypтaган ла öштÿге удурлажа jуулажып öлгöн jepин албаты оныҥ адыла Тÿÿкей деп адаган. Тÿÿкей деп jep ле Туукейдиҥ аржаны деп аржан суу Кан-Jабаган ла Беш ичиниҥ албатызына текши jарлу.\\n Олjочылардыҥ кÿр салып, Кадынды кечкен jер – Кÿр-Кечÿ деп адалган.\\n Тÿрген jорыкка тыҥ терлеген аттыҥ ээрин алала, токымды jaш öлöҥгö кöҥкöрö соголо, ойто ээртеп, jopыкты оноҥ ары кöндÿктирип jaт.\\n Тÿжеп – оодып, тÿжеме – ташты оодып эткен jол.\\n Шыҥ – берт jер, jартап айтса, андый jерге jажынган кижини бачым таппас.\\n Кара казактар деп ол öйдö манчжур-чурчуттарды айдатан.\\n Кöжöö – памятник. Ол таш-кезерлÿ jер Кöжööлÿ деп адплган.\\n Шутурды Кыргысту деп кобыныҥ оозына тайган. Ол jерди албаты Шутурлу деп эмдиге ле адаганча.\\n Jайлугуш бажында тош-мöндÿрге соктырып, улус кырылган jерди албаты «Сööктÿ тайга» деп адаган.","num_words":52578,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11985.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"2018 jыл: ӱредӱликтиҥ ундылбас элестери - altaicholmon\\nАлтай Республикада «Јиит устар» (WorldSkills Russia) деген талалык чемпионат ӧткӧн.\\nОҥдой аймакта Шашыкман јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында јаҥы спортзал ачылды.\\nРоссияда јажы эр кемине јетпегендердиҥ керектери ле олордыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча кӱреелер тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгы темдектелди. Алтай Республиканыҥ јажы эр кемине јетпегендердиҥ керектери ле олордыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча кӱреези једимдӱ иштейт. Алтай Республикада КДН-ныҥ 100 јылдыгы элбеде темдектелди.\\nРоссияныҥ ӱренчиктериниҥ кыймыгузы (РДШ) Шабалин аймакта балдардыҥ су-кадыгын орныктырар «Горный орленок» лагерьде 2-чи республикан следын, республикан съездин дезе калада ӧткӱрди.\\nГорно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер колледж тӧзӧлгӧнинеҥ ала 90 јылдыгын темдектеди. Педколледж 1928 јылда тӧзӧлгӧн.\\nГорно-Алтайск каланыҥ 6-чы таҥмалу школ-лицейи бойыныҥ 80 јылдыгын темдектеди. Ол 1938 јылда иштеп баштаган.\\nӰредӱликтиҥ ишчилериниҥ јайаандыгы бичиичи Л. В. Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына учурлалган «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деген республикан байрамын Улаганда ӧткӱрген.\\nАлтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында јарлу тилбилимчи М. Ч. Чумакаеваныҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалган «Алтай тил ле оныҥ диалекттери: эмдиги айалгазы, келер ӧйдӧги ӧзӱми» деген бастырароссиялык билим-практикалык конференция ӧткӧн.\\nОҥдой аймактыҥ Јодро јуртындагы баштамы школ 60 јылдыгын темдектеген.\\nБилимчи, ӱлгерчи, журналист Чалчык Чунижековтыҥ 120 јылдыгына учурлалган «Јӱрӱмдик ле јайаандык јолы байлык» деген конференция ӧткӧн.\\nЈетинчи краевед талалык кычырыштар бичиичи Василий (Паслей) Тордоевич Самыковтыҥ 80 јажына учурлалып, «Самыковтыҥ кычырыштары» деп адалып ӧтти.\\nБалдардыҥ ӱзеери ӱредӱлигиниҥ республикан тӧс јери тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеди.\\n70 јыл мынаҥ кайра Ийин јуртта механизаторлордыҥ областной школы ачылган.\\n25 јыл мынаҥ кайра Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ јӧбиле (13.10. 1993) Шабалинниҥ орто школына Л. В. Кокышевтиҥ ады-јолы адалган.\\nГорно-Алтайсктыҥ 1-кы таҥмалу школы тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгын темдектеди.","num_words":459,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21199.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Балыр јӱрӱмнеҥ качыгар» (1 Коринфтегилерге 6:18) | Кудайдыҥ сӱӱжи\\n«Балыр јӱрӱмнеҥ качыгар»\\n«Јердеги бойыгардыҥ эт-каныгарды ӧлтӱригер: балыр јӱретенин, быјарды, кычаны, јаман кӱӱнди, ачыркашты. Ачыркаш — ол чалуга бажырыш» (КОЛОССЫДАГЫЛАРГА 3:5).\\n1, 2. Валаам Иегованыҥ албатызына каршу эдерге, сӱмелӱ кандый эп-арга тузаланган?\\nБАЛЫКЧЫ кижи балыгы кӧп јердӧӧн барат. Ол кандый балыкты тударга турганын јакшы билер. Јемди талдап алала, кармакты сууга таштайт. Кармактыҥ кылы удабай ла тартылып, кармак ээлип баштаза, балыкчы тудуп алганын чыгара тартып, сӱӱнет. Нениҥ учун дезе ол чын јем талдап алган.\\n2 Б. э. озо 1473 јылда Израиль албаты Кудайдыҥ берер болгон јериниҥ јанындагы Моавтыҥ јалаҥдарында одуланып токтогон. Олорго удура Валаам деген кижи сӱмелӱ арга бедиреп баштаган. Валаам бойын Иегованыҥ судурчызы деп аданган. Је чынынча ол Израильди каргап саларына јалдаткан ач кижи болгон. Је Иегованыҥ шылтузынаҥ улам, Валаам Израильди јӱк ле алкап турар аргалу болгон. Кайралды канайып та болзо аларга болуп, ол Израиль албатыны јаан кинчекке јайа тартып ийзе, Кудай Бойыныҥ албатызын Бойы ла каргап салар эди деп шӱӱп алган. Валаам мындый амадузыла «јем» эдип моавитян кей-кебизин кыстарды ийзин деп јӧп берген (Тоолор 22:1—7; 31:15, 16; Ачылта 2:14).\\n3. Валаамныҥ сӱмеленгени кандый једимге экелген?\\n3 Валаамныҥ мынайып сӱмеленгени једимдӱ болды ба? Эйе деп айтса, јастыра болбос. Изральдиҥ муҥдар тоолу эр улузы «бу јемди ажырып», «Моавтыҥ кыстарыла балыр јӱрӱм јӱрӱп баштаган». Олор, керек дезе Моав јериниҥ кудайларына, ол тоодо тӱжӱм берип турган Фегордыҥ јескинчилӱ Ваалына, ӧскӧртӧ айтса, секстиҥ кудайына, бажырып баштаган. Мынаҥ улам Кудайдыҥ берер болгон јериниҥ чек ле јанында Израиль албатынаҥ 24000 кижи божогон. Мынайып, коркышту јаан тӱбек болды (Тоолор 25:1—9).\\n4. Израильдиҥ албатызы кандый шылтактаҥ улам балыр кылык эткен?\\n4 Мындый коркышту тӱбек недеҥ улам болгон? Иегова албатызын Египеттеҥ чыгарып, чӧлдӧ азыраган ла берер болгон јерге эзен-амыр экелген де болзо, олордыҥ кӧбизи јӱректерин катуландырып, Кудайдаҥ ырап калган (Еврейлерге 3:12). Павел бу учурал керегинде шӱӱп сананып мынайып бичиген: «Олордыҥ кезиги чилеп, балыр кылынбайлы. Олор балыр кылынып, бир кӱнге јирме ӱч муҥы ӧлӱп калган» (1 Коринфтегилерге 10:8) *.\\n5, 6. Моавтыҥ јалаҥдарында Израиль албатыныҥ эткен кинчеги бисти неге ӱредет?\\n5 Тоолор деп бичикте Кудайдыҥ албатызына тузалу кӧп ӱредӱлер бар. Олор бӱгӱнги кӱнде Кудайдыҥ берер болгон јериниҥ бозогозында турат (1 Коринфтегилерге 10:11). Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде балыр јӱрӱмниҥ тыҥып калганы јебрен Моавтыҥ балыр јӱрӱмин эске алындырат. Ого ӱзеери кажы ла јыл муҥдар тоолу христиандар Израиль албаты ла чылап, андый ла ок јемге — балыр јӱрӱмге, «илинип» калат (2 Коринфтегилерге 2:11). Израильдиҥ албатызыныҥ кӧзинче Зимри бойыныҥ байканына мадиан кысты кийдиргени чилеп, бӱгӱнги кӱнде Кудайдыҥ албатызыла јуук куучындажып турган улустыҥ кезиги христиан јуунныҥ улузына јаман салтарын јетирет (Тоолор 25:6, 14; Иуданыҥ самаразы 4).\\n6 Сен эмди, сӱрлеп айтса, Моавтыҥ јалаҥдарында турганыҥды оҥдоп јадыҥ ба? Сен кайралды — узак сакыган јаҥы телекейди, кӧрӧдиҥ бе? Эйе болзо, Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга, ончо аргаларды тузалан, анайда ок «балыр јӱрӱмнеҥ качыгар» деген јасакты бӱдӱр (1 Коринфтегилерге 6:18).\\nБАЛЫР ЈӰРӰМ ОЛ НЕ?\\n7, 8. «Балыр јӱрӱм» ол не, андый улустыҥ јӱрӱми неге экелет?\\n7 Агару Бичик аайынча болзо, «балыр јӱрӱм» дегени (грек тилде порне́йа) — јасак аайынча биле тӧзӧгӧн кижинеҥ ӧскӧ кижиле койдонышканы. Балыр јӱрӱмге чайдам кылынары, проституция ла алышпаган кижиле конгоны кирет. Анайда ок оральный ла анальный секс ле эш-нӧкӧри эмес кижиниҥ сексуальный кӱӱнин тыҥыдарга болуп, половой органдарын сыймаганы кирет. Бого эр улус ортодо ло ӱй улус ортодо колбулар ла мал-ашла јуукташканы база кирет *.\\n8 Агару Бичимелдиҥ айдылганыла: балыр јӱрӱмдӱ улус христиан јуунда артар аргазы јок ло ӱргӱлји јӱрӱмди энчиленип болбос (1 Коринфтегилерге 6:9; Ачылта 22:15). Ого ӱзеери, андый улус бойына эмди де каршу эдет. Темдектезе, андый кижиге улус бӱдӱнбей барат, ол бойын тообой барат, айылдагы улузыла кериш-согуш болот, бойын јинип баштайт, карынду болуп калат, оорып јат, керек дезе божоп то јат. (Галаттарга 6:7, 8 кычыр.) Мындый кӧп кыйын-шыралу јол кемге керек? Кӧп улустыҥ баштапкы јастыра алтамы — порнографияла јилбиркегени неге экелет деп сананбай турганы ачынчылу болот.\\nПОРНОГРАФИЯ — БАШТАПКЫ АЛТАМ\\n9. Кезик улустыҥ айдыжыла болзо, порнографияда јаман неме јок дегени чын ба? Јартап беригер.\\n9 Кӧп ороондордо порнография * газет-журналдарга, телевизорго, кожоҥдорго кирип калган, је анчада ла Интернетте кӧп туштайт. Кезик улустыҥ айдыжыла болзо, порнографияда јаман неме јок. Мынайып сананары чын ба? Јок! Нениҥ учун дезе, порнографияны кӧрӱп турган улуста мастурбация эдери јаҥжыгу болуп, «уйатту кычаларга» экелердеҥ айабас. Мынаҥ улам кижи секске тыҥ тартылып, јескинчилӱ кӱӱн-санаага алдыртат. Анайда ок, биледе кӱчтер башталат ла айрылыштар болот (Римдегилерге 1:24—27; Ефестегилерге 4:19) *. Бир шиҥжӱчи секске тартыларын рак ооруга тӱҥдештирип, мынайып айдат: «Секске тартылары ӧзӱп, там тыҥыйт. Ол качан да араайлабай јат, оны эмдеерге коркышту кӱч келижет».\\nИнтернетле улус кӧзинче тузаланганы ойгор болор\\n10. Иаковтыҥ самаразындагы 1:14, 15-теги принципти канайып тузаланарга јараар? (« Кудайдыҥ бийик нормаларыла јӱрерге, ийде-кӱчти канайып таап алар» деген рамканы кӧрӱгер.)\\n10 Иаковтыҥ самаразындагы 1:14, 15-теги сӧстӧрди кӧрӱп ийеектер: «Кажы ла кижи акту бойыныҥ кычазына јилбиркедип ле мекеледип ченелет. Кыча дезе, табынала, кинчек чыгарып алат, эдилген кинчек — ӧлӱм экелет». Сен балыр кылык эдерге кӱӱнзей берзеҥ, тургуза ла токтодынарга албадан. Темдектезе, эротикалык јурукты кӧрӱп ийзеҥ, кӧзиҥди оноҥ капшай тууралат, компьютерди ӧчӱрип ий эмезе телевизорды ӧскӧ каналга кӧчӱрип ий. Балыр кӱӱниҥ аайы-бажы јок болуп, сени олјолоп албазын деп, бар-јок аргаларды тузалан! (Матфей 5:29, 30 кычыр.)\\n11. Јаман кӱӱнисле тартыжып тура, Иеговага иженип турганысты канайып кӧргӱзерис?\\n11 Бисти бойыстаҥ јакшы билер Кудай мынайып кӱӱнзедет: «Јердеги бойыгардыҥ эт-каныгарды ӧлтӱригер: балыр јӱретенин, быјарды, кычаны, јаман кӱӱнди, ачыркашты. Ачыркаш — ол чалуга бажырыш» (Колоссыдагыларга 3:5). Мынайып эдерге јеҥил эмес болордоҥ айабас. Је бисте болуш сурайтан теҥеридеги сӱӱштӱ ле чыдамкай Адабыс барын ундыба (Сарын 68:19). Бажыҥа кирлӱ санаалар келзе, тӱрген ле Ого баштан. Кудайга мӱргӱп, «артыкташкан кӱч» сура, ӧскӧ неме керегинде сананарга албадан (2 Коринфтегилерге 4:7; 1 Коринфтегилерге 9:27; « Мен јаман јаҥжыгулардаҥ канайып айрыларым?» деген рамканы кӧрӱгер).\\n12. Агару Бичикте «јӱрек» деген сӧс нени темдектейт ле оны нениҥ учун чеберлер керек?\\n12 Ойгор каан Соломон бичиген: «Эҥ ле тыҥ бойыҥныҥ јӱрегиҥди чеберле, нениҥ учун дезе јӱрӱмиҥ оноҥ камаанду» (Укаа сӧстӧр 4:23). «Јӱрек» деген сӧс бистиҥ ич јанысты темдектейт, ол Кудайдыҥ кӧзинде бис чынынча кандый болгонысты кӧргӱзет. Оныҥ учун ӱргӱлји јӱрӱмди алатаны, улустыҥ кӧзинде кандый болгоныстаҥ эмес, је Кудайдыҥ кӧзинде «јӱрегис» кандый болгонынаҥ камаанду. Мында бир де кӱч неме јок, је мынайып јӱрерге албаданар керек. Темдектезе, Кудайдаҥ айап турган Иов ӱй кижиге кӱӱнзеп кӧрбӧзим деп, бойыныҥ кӧстӧриле јӧп тургускан (Иов 31:1). Бу биске кандый јакшы ӱредӱлӱ тем болот! Мындый ок кӱӱн-санаалу болгон сарнаачы мынайып мӱргӱген: «Ајаруга турбас неменеҥ кӧстӧримди тууралатсаҥ» (Сарын 119:37).\\nКУДАЙДЫҤ БИЙИК НОРМАЛАРЫЛА ЈӰРЕРГЕ, ИЙДЕ-КӰЧТИ КАНАЙЫП ТААП АЛАР\\n«Бала тужымда мен порнографияла јилбиркеп, мастурбировать эдип баштагам — деп бир јиит уул айдат.— Школдо балдардыҥ айтканыла болзо, кижи анайып јаанап јат. Мынаҥ улам уйадым иштебей барарда, мен балыр јӱрӱм јӱрӱп баштагам. Учы-учында бойымныҥ јаман кӱӱнимниҥ кулы болуп калганымды билип ийгем. Је Иегованыҥ ла јуунныҥ болужыла мен јаман јаҥжыгуларымнаҥ айрылып калгам. Эмди кемле куучындажатанында ајарыҥкай болодым, нениҥ учун дезе улус меге салтарын јетирер аргалу деп оҥдоп јадым. Кудайга јаантайын мӱргӱгени ле Агару Бичикти таҥынаҥ ӱренгени јаман јаҥжыгуларга кайра бурулбаска јаан болуш болот. Мен эмди эди-канымныҥ кулы болбой јадым. Бӱгӱнги кӱнде мен пионер болуп, сӱӱнчилӱ иштейдим».\\nДИНАНЫҤ ЈАСТЫРА ТАЛДАЖЫ\\n13. Дина кандый кыс болгон, оныҥ најылар талдаганы нениҥ учун ойгор эмес болгон?\\n13 Бу бичиктиҥ 3-чи бажалыгынаҥ кӧргӧнисле болзо, најылажып турган улузыс биске камаанын эмезе салтарын јетирер аргалу (Укаа сӧстӧр 13:20; 1 Коринфтегилерге 15:33 кычыр). Тем эдип, патриарх Иаковтыҥ Дина деп кызыныҥ учуралын кӧрӱп ийеектер (Башталганы 34:1). Динаны јакшы таскадып салган да болзо, оныҥ Ханаан јериниҥ кыстарыла најылашканы јаман керекке экелген. Ханаанныҥ улузы, Моавтыҥ улузындый ок, балыр јӱрӱмиле јарлу болгон (Левит 18:6—25). Сихем «адазыныҥ угында тоомјыда болгон», је оныҥ кӧрӱми Ханаанныҥ улузындый ок болгонынаҥ улам, Динала кожо конорын бир де јаман неме деп сананбаган (Башталганы 34:18, 19).\\n14. Динаныҥ најыларды јастыра талдаганы кандый тӱбекке экелди?\\n14 Динада, Сихемди кӧргӧндӧ, оныла кожо конор деп санаа бир де болбогон болор. Је Сихем сексуальный кӱӱнин токтотпой, кӧп саба хананейлер чилеп кылынып јат. Динада нени де эдер аргазы јок болгон, не дезе Сихем «оны... тудуп, албадап койгон». Соҥында ол Динага «кӱӱнин салган» болор, је айалганы солыырга орой болгон. (Башталганы 34:1—4 кычыр.) Бу учуралда јаҥыс ла Дина шыралаган эмес, је оныҥ бӱдӱн бил��зине де кӱч болгон. Динаныҥ најыларды јастыра талдаганы бӱдӱн билезин уйатка тӱжӱрип, кӱч айалгага тургускан (Башталганы 34:7, 25—31; Галаттарга 6:7, 8).\\n15, 16. Чыннаҥ ойгор болорго, нени эдер керек? (« Шӱӱп сананатан библиялык ӱлгерлер» деген рамканы кӧрӱгер.)\\n15 Дина бу учуралдаҥ јаан ӱредӱ алган болор. Је бу ӱредӱни аларга, ого тыҥ шыралаарга келишкен. Иегованы сӱӱп, Оныҥ сӧзин угуп тургандар мындый шыралу ӱредӱ албай јат. Андый улус Кудайдыҥ сӧзин угуп, ойгор улусла најылажат (Укаа сӧстӧр 13:20а). Анайда ок олор «јакшылыктыҥ ончо јолын» оҥдоп, кереги јок кӱчтердеҥ ле шакпырттаҥ кыйып јадылар (Укаа сӧстӧр 2:6—9; Сарын 1:1—3).\\n16 Кудайдыҥ ойгоры — ойгор болорго кӱӱнзеп тургандарга ла бӱдӱмјилӱ ле керсӱ кулдыҥ берген материалдарын ла Кудайдыҥ Сӧзин улам сайын шиҥдеп, јаантайын мӱргӱп тургандарга берилет (Матфей 24:45; Иаковтыҥ самаразы 1:5). Бого ло коштой, Агару Бичимелдиҥ јакаруларын белен алынарга, јобош болоры керектӱ болот (Каандардыҥ 2-чи бичиги 22:18, 19). Темдектезе, христиан кижи јӱректиҥ тӧгӱнчизин ле ӱрелип калганын јарт оҥдоп јат (Иеремия 17:9). Је ол, кӱч айалга боло берзе, сӱӱштӱ ле чокым берилген јӧпти ле болушты јобош болуп алынар ба?\\n17. Биледе кандый айалга болордоҥ айабас, адазы кызыла канайып куучындашса јакшы болор эди деп, куучындап беригер.\\n17 Мындый айалганы сананып ий. Адазы кызына јиит христианла экӱдеҥ бойы туштажарын јаратпай јат. Кызы айдат: «Ада, слер меге бӱтпей турганаар ба? Бис јаман неме этпезис не!» Бу кыс Иегованы сӱӱп турган болор, анайда ок ондо бир де јаман санаалар јок, је оны «[Кудайдыҥ] ойгорыла јӱрет» деп айдарга јараар ба? Ол балыр јӱрӱмнеҥ кыйат па? Эмезе бу кыс сагыжын јылыйтып, «бойыныҥ јӱрегине иженет» пе? (Укаа сӧстӧр 28:26). Мындый учуралда сен бу кыска ла оныҥ адазына болушкадый ӧскӧ дӧ принциптер айдып берер болорыҥ. (Укаа сӧстӧр 22:3; Матфей 6:13; 26:41-ди кӧрӱгер.)\\nМЕН ЈАМАН ЈАҤЖЫГУЛАРДАҤ КАНАЙЫП АЙРЫЛАРЫМ?\\nПринцип: «Иегованы сӱӱп тургандар, јаманды кӧрӧр кӱӱнигер јок болзын» (Сарын 97:10).\\nМен јаман кӱӱн-санаага экелгедий айалгалардаҥ кыйадым ба? (Матфей 5:27, 28).\\nЈастыра кӱӱн-санаалар неге экелердеҥ айабас деп, мен шӱӱп сананадым ба? (Укаа сӧстӧр 22:3).\\nЈаман јаҥжыгунаҥ айрыларга, меге кандый алтам эдер керек? (Матфей 5:29, 30).\\nМындый јаман јаҥжыгуум керегинде мен ада-энемле эмезе ич-кӧгӱзи тереҥ најымла куучындажарга белен бе? (Укаа сӧстӧр 1:8, 9; Галаттарга 6:1, 2).\\nЈаман јаҥжыгулардаҥ айрыларга, Иегованыҥ ойгорына ла ийде-кӱчине иженип турганымды канайып кӧргӱзерим? (Укаа сӧстӧр 3:5, 6; Иаковтыҥ самаразы 1:5).\\nИОСИФ БАЛЫР ЈӰРӰМНЕҤ КАЧКАН\\n18, 19. Иосифте кандый ченелте болгон, ол нени эткен?\\n18 Јакшы темди Динаныҥ карындажы Иосиф кӧргӱскен. Ол Иегованы сӱӱген ле балыр јӱрӱмнеҥ качкан (Башталганы 30:20—24). Иосиф кичинек тужында эјезиле болгон учуралдаҥ улам не болгонын бойыныҥ кӧзиле кӧргӧн. Соондо Египетте болордо, оны ээзиниҥ абакайы кожо уйуктак деп, «кӱнӱҥ са��ын» албадап турарда, ого эјезиниҥ учуралы ла Кудайдыҥ сӱӱжинде артарга кӱӱнзегени кору болгон. Иосифте, кул болгонынаҥ улам, ижинеҥ чыгып, јӱре берер арга болбогон. Бу айалгада ого ойгор ло јалтанбас болоры керек болгон. Ол Потифардыҥ абакайыныҥ сӧзине кирбеген ле учы-учында кача берген. (Башталганы 39:7—12 кычыр.)\\n19 Сананып кӧрзӧҥ дӧ: Иосиф јаантайын бу ӱй кижи керегинде ле секс керегинде сананган болзо, Кудайга чындык артар беди? Јок эмей. Иосиф качан да кинчектӱ санааларды бажында тутпаган, карын Иеговала колбуларын сӱреен баалаган. Мынызы Потифардыҥ абакайына айткан сӧстӧринеҥ кӧрӱнет: «Ээм нени ээленгенин ончозын мениҥ башкартума табыштырган... јаҥыс сеге тийерге јарабас: сен оныҥ абакайы. Кудайдыҥ алдына мындый кинчекти, кылыкты мен канайып эдетем?» (Башталганы 39:8, 9).\\n20. Иегова Иосифке канайып болушкан?\\n20 Иегова, билезинеҥ айрыдып салган јиит Иосифтыҥ кӱнӱҥ сайын чындык болгонын кӧрӱп, тыҥ сӱӱнген болор (Укаа сӧстӧр 27:11). Соондо Иегова Иосифти јаҥыс та тӱрмедеҥ јайымдаган эмес, је аш-курсактыҥ башкараачызы да эдип тургускан (Башталганы 41:39—49). Сарын 97:10-до: «Иегованы сӱӱп тургандар, јаманды кӧрӧр кӱӱнигер јок болзын. Ол чындык улустыҥ тынын кичеейт, олорды калју улустыҥ колынаҥ јайымдайт» — деген сӧстӧр кандый чын айдылган.\\n21. Африкада јадып турган јиит карындаш балыр керек этпей, јалтанбас болгонын канайып кӧргӱскен?\\n21 Бӱгӱнги де кӱнде Кудайдыҥ кӧп ишчилери јакшыны сӱӱп, јаманды кӧрӧр кӱӱни јок болгонын кӧргӱзип јадылар (Амос 5:15). Африкада јадып турган јиит карындаш мынайып куучындаган: «Кожо ӱренип турган кыс, бир де уйат јогынаҥ, математикала болужып ийзеҥ, мен сеге сексле тӧлӧп берерим деп айткан. Мен капшай ла ол кыстыҥ сӧзинеҥ мойногом, анайып чындык болгонымнаҥ алтын-мӧҥӱннеҥ баалу сӱӱнчи алгам ла уйадым ару арткан». Чындап та кинчек јакшызынышты кыска ла ӧйгӧ берет, је мындый јакшызыныш кӧп ачу-корон экелет (Еврейлерге 11:25). Ого ӱзеери, кинчекле кыска ӧйгӧ јакшызынып јӱрерине кӧрӧ, Иеговага сӧсуккур болуп, ӱргӱлјиге ырысту јӱрери канча киреге артык (Укаа сӧстӧр 10:22).\\nБУУРЗАК КУДАЙДЫҤ БОЛУЖЫН АЛ\\n22, 23. а) Јаан кинчек эткен христиан кижиде кандый бир ижемји бар ба? б) Кинчек эткен кижи кандый болуш алар аргалу?\\n22 Бис толо кемдӱ эмезис, оныҥ учун эт-канныҥ кӱӱнин токтодорго ло Кудайдыҥ кӧзинде чын эдерге, кажыбыска ла тартыжарга келижет (Римдегилерге 7:21—25). Иегова «тобрактаҥ эдилгенисти ундыбайт», оныҥ учун бисти јакшы оҥдоп јат (Сарын 103:14). Кезикте христиан кижи јаан кинчек эдердеҥ айабас. Андый кижиде кандый бир ижемји бар ба? Бар эмей! Је кинчек эткен кижи Давид каан чылап кыйналар болор. Андый да болзо, Кудай кинчегин алынып турган кижиниҥ јастыразын таштаарга јаантайын белен (Сарын 86:5; Иаковтыҥ самаразы 5:16; Укаа сӧстӧр 28:13 кычыр).\\n23 Анайда ок, Кудай сӱӱштеҥ улам христиан јуунга «сый эдип улусты» — болужар аргалу ла белен кӱӱндӱ тереҥ кӧгӱстӱ кӱдӱчилерди берген (Ефестегилерге 4:8, 12, ЈТ; Иаковтыҥ самаразы 5:14, 15). Олордыҥ амадузы — кинчек эткен кижиге Кудайла колбузын орныктырарга болужары, анайда ок ойгор каанныҥ айтканы аайынча кинчек этпейтен «јӱректӱ болорго» болужары (Укаа сӧстӧр 15:32).\\nЈӰРЕГИҤ ОЙГОР БОЛЗЫН\\n24, 25. а) Укаа сӧстӧр 7:6—23-теги јиит уул «ойгор јӱректӱ эмес» болгонын канайып кӧргӱскен? б) Бис канайып ойгор јӱректӱ болорыс?\\n24 Агару Бичикте «ойгор јӱректӱ эмес» ле «ойгор јӱректӱ болорго турган» улус керегинде айдылат (Укаа сӧстӧр 7:7). Ич-кӧгӱзи тыҥыбаганынаҥ улам ла Кудайга иштееринде ченемел јок болгонынаҥ улам, «ойгор јӱректӱ эмес» христиандарга ӧткӱн ле керсӱ болоры јетпей јат. Мындый кижи, Укаа сӧстӧрдӧ 7:6—23-теги јиит уул чылап, јаан кинчек эдердеҥ айабас. Је «ойгор јӱректӱ болорго турган» кижи Кудайдыҥ Сӧзин јаантайын ӱренип ле мӱргӱп, бойыныҥ ич јанын шиҥдейт. Андый кижи толо кемдӱ эмес те болзо, канча кире аргазы бар бойыныҥ санааларын, кӱӱнин, сезимдерин ле амадуларын Кудайдыҥ кӧрӱми аайынча болзын деп, тӱзединип јат. Анайып ол, «бойын сӱӱйт», ӧскӧртӧ айтса, ол бойын јаманнаҥ чеберлеп, «јакшылык табар» (Укаа сӧстӧр 19:8).\\n25 Бойыҥнаҥ сура: «Кудайдыҥ нормалары чын деп, мен чын ла алаҥзыбайдым ба? Мен бу нормаларды бӱдӱрзем, јаан сӱӱнчи аларым деп бӱдедим бе?» (Сарын 19:7—10; Исаия 48:17, 18). Сенде бир де эмеш алаҥзу бар болзо, оныҥ аайына чыгар керек. Кудайдыҥ јасактарын бӱдӱрбей турганы, неге экелер деп сананып кӧр. Бого ло коштой, чындык аайынча јӱрӱп, бажыҥды нези чын, нези чындык, нези ару, нези сӱӱрге јарамыкту ла нези јакшы болгоныла толтырып: «Амзап кӧрӱгер, Иегова Кудайдыҥ јалакай болгонын билип алыгар» — деп кычыруны бӱдӱрер керек (Сарын 34:8; Филиппыдагыларга 4:8, 9). Сен мынайып эдип турзаҥ, Кудайга ла Оныҥ нени сӱӱп турганына сӱӱжиҥ тыҥыыр, анайда ок Оныҥ кӧрӧр кӱӱни јок немезин сен де кӧрӧр кӱӱниҥ јок болор. Иосиф тегин ле кижи болгон. Је ол Кудайга чындык артарга кӱӱнзеп, канча јылдардыҥ туркунына Кудайга баштадып јӱрген, оныҥ учун ол балыр кылык эдеринеҥ кача берген. Сен база мынайып эдип јӱр (Исаия 64:8).\\n26. Мынаҥ ары кандый јаан учурлу сурак кӧрӱлер?\\n26 Јайаачы Иегова половой органдарды ойынга јайабаган, карын јӱрӱм берерге ле эмеен-ӧбӧӧн јуукташканына јакшызынып јӱрзин деп јайаган (Укаа сӧстӧр 5:18). Мынаҥ арыгы эки бажалыкта Иегованыҥ билеге кӧрӱми шӱӱп кӧрӱлер.\\n^ 4 абз. Тоолор деп бичикте айдылган 24000 кижиниҥ тоозына јаргычылардыҥ колынаҥ божогон «албатыныҥ башкараачылары» ла Иегова Бойы јоголткон улус кирген болор. Айдарда, јаргычылардыҥ колынаҥ бир муҥ кире кижи божогон болор (Тоолор 25:4, 5).\\n^ 7 абз. Быјар ла балыр кылык-јаҥ керегинде 2006 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 15-чи кӱниниҥ «Каруулчы бакананыҥ» «Вопросы читателей» деген рубриказында бичилген. Бу брошюра Иегованыҥ Керечилериниҥ чыгармазы.\\n^ 9 абз. «Порнографияга» секске кӱӱнзедерине белетелген эротикалык јуруктар, бичиктер, аудио ло видео материалдар кирет. Порнографияныҥ јуруктарында кижиниҥ эротикалык кандый-бир позада болгонын, анайда ок эки эмезе оноҥ до кӧп улустыҥ јескинчилӱ койдоныжып јатканын кӧргӱзет.\\n^ 9 абз. Мастурбация керегинде «Мастурбация. Бу јаман кылык-јаҥнаҥ канайып айрылар?» деп Кожултанаҥ билип аларга јараар.\\nШӰӰП САНАНАТАН БИБЛИЯЛЫК ӰЛГЕРЛЕР\\n«Иегованы сӱӱп тургандар, јаманды кӧрӧр кӱӱнигер јок болзын» (Сарын 97:10).\\n«Ӱй кижиге кӱӱнзеп кӧргӧни, оныла кожо јӱрегинде кинчек эткени ол» (Матфей 5:28).\\n«Балыр јӱрӱмдӱ кижи акту бойыныҥ эди-канына удура кинчек эдет» (1 Коринфтегилерге 6:18).\\n«Је эди-канымды согуп, оны бойыма кул эдип јадым. Ӧскӧ улуска јарлыктап, бого бойым јарамыкту артайын деп, анайда эдедим» (1 Коринфтегилерге 9:27).\\n«Кижи нени ӱрендеер, оны јууп алар. Эт-канына болуп ӱрендеечи, эт-каннаҥ чирип турганды јууп алар; Тынга болуп ӱрендеечи, Тыннаҥ ӱргӱлји јӱрӱмди јууп алар» (Галаттарга 6:7, 8).\\n«Бойыгардыҥ эт-каныгарды ӧлтӱригер: балыр јӱретенин, быјарды, кычаны» (Колоссыдагыларга 3:5).\\n«Кажыгар ла бойыныҥ эдин агаруда ла кӱндӱде чеберлейтенин билер учурлу... кычагардыҥ кӱӱнине салдырбас учурлу» (1 Фессалоникадагыларга 4:4, 5).\\nӰлежер Ӱлежер «Балыр јӱрӱмнеҥ качыгар»\\nlv 9 баж. 97—109 б.","num_words":4827,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":25447.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кижиликтиҥ байлыгын чеберлеп алалы - altaicholmon\\nКижиликтиҥ байлыгын чеберлеп алалы\\nАлтай Республика јебрен культуразыла байлык тергее болуп јат. Кайкамјык географический ле тӱӱкилик айалгалар бу тергееде јаткан албатылардыҥ культуразына ла тӱӱкизине бойыныҥ изин артыскан. Республиканыҥ культура аайынча энчизиниҥ объекттери, ӧскӧ јерлердегизине кӧрӧ, аҥыланат ла олордыҥ кезиги база кайда да туштабайт. Олор — јай ӧйинде кыртыжы тереҥжиде ээрибес мӧҥкӱлик јерлердеги корумдар, кайа-таштардагы јуруктар ла бичимелдер, кезер таштар, монументальный искусствоныҥ ла архитектураныҥ кереестери.\\nБӱгӱн АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязыныҥ јааны Сергей ОЧУРДЯПОВЛО бу инспекцияныҥ ижи, тӱӱкиниҥ энчилигин корыырыныҥ айалгазы јанынаҥ ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турус.\\n—Сергей Николаевич, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ энчи-байлыгын корыыры кандый ээжилерле аайлаштырылат ла чокымдалат?\\n—Россия Федерацияныҥ Конституциязыла болзо, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ энчилигин чеберлеери ле корыыры улустыҥ конституциялык молјузы болуп јат. Анайда ок ороонныҥ Тӧс јасагы улус культураныҥ байлыктарын тузаланарына конституциялык быжулаштар берет. РФ-тыҥ 2002 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 25-чи кӱнинде јарадылган «Россия Федерацияныҥ албатыларыныҥ культура энчилигиниҥ объекттери (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) керегинде» 73-ФЗ таҥмалу федерал јасагы «культураныҥ энчилигиниҥ объекттери» деген терминди јасакберимге кийдирген. Ол объекттер дезе «кереестер», «ансамбльдар» ла «достопримечательные места» деген оҥдомолдорго бӧлӱнет.\\nРФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттери бистиҥ ороонныҥ кӧп укту албатыларына сӱрекей јаан учурлу байлык болуп, телекейлик культураныҥ энчилигиниҥ бӧлӱги болот. Бистиҥ ороондо келер ӱйелердиҥ јилбӱлерине учурлай, кӧп укту албатылардыҥ ол байлыктарын чеберлеп аларына государственный быжулаш эдилет.\\n—Слер башкарып турган инспекция качан тӧзӧлгӧн?\\n—Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ 2017 јылдыҥ сыгын айыныҥ 12-чи кӱнинде чыккан 198-чи таҥмалу Jарлыгыла АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязы тӧзӧлгӧн. Инспекцияныҥ бӱгӱнги ижин мынаҥ озо ӧйдӧ тергеениҥ культура аайынча министерствозы бӱдӱрген болгон. Алтай Республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ јаҥы тергеелик органын тӧзӧгӧниниҥ шылтагы федерал јасакберимниҥ некелтелерин бӱдӱрериле колбулу. Jасакберимде айдылганыла, РФ-тыҥ субъекттериниҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ культураныҥ энчилигин чеберлеери, тузаланары, элбеде таркадары ла ого государствоныҥ јанынаҥ корулаш ӧткӱрери аайынча органдарында оноҥ ӧскӧ иш-молјулар болбос учурлу.\\n—Инспекция кандый ууламјыла иштеер?\\n—Озо ло баштап, культураныҥ энчилигин чеберлеерин, тузаланарын ла таркадарын, ого государственный корулаш эдерин федерал ла республикан јасакберим аайынча тӧзӧӧрин јеткилдеери. Ол байлыктыҥ айалгалары кандый болгонына тергее кеминде государственный шиҥжӱ ӧткӱрер учурлу, бу иш база федерал ла республикан јасакберимге тӧзӧлгӧлӧнӧт.\\nИнспекция бойыныҥ ижин бӱдӱрип тура, бӱдӱреечи јаҥныҥ федерал органдарыла, республиканыҥ государственный јаҥыныҥ бӱдӱреечи органдарыла, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыла, јондык биригӱлерле, ӧскӧ дӧ организацияларла ӧмӧ-јӧмӧ иштейт.\\n—Бистиҥ тергеениҥ јериндеги кереестердиҥ айалгалары кандый?\\n—Ведомствоныҥ специалисттери культураныҥ энчилигиниҥ объекттери аайынча ӧткӱрген мониторингтиҥ уч-турулталарынаҥ кӧрзӧ, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери ӱрелип, јемирилип турганыныҥ шылтактары бир канча: кереестер эскирген, олорды јазаар иштер ӧйлӱ-ӧйинде ӧткӱрилбейт, олордыҥ ээлери ле олорды тузаланаачылар кереес-байлыктардыҥ айалгаларына ајару этпеген, анайда ок экологиялык айалга-шылтак база бар.\\nJербойындагы ээлемдик-тудум иштер археологияныҥ объекттерине јаан јеткерлӱ. Jерлерди андый иштер ӧткӱрерине берер тушта јерди ӧйинде бӧлӱбей јадылар, культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекцияла ол јерлерле колбулу сурактар шӱӱжилбейт.\\n—Кереестерди чеберлеери ле корыыры јанынаҥ ээжилерди бусканы учун кандый кезедӱлер бар?\\n—Ӧрӧ адалган 73-ФЗ таҥмалу федерал јасакла болзо, археологияныҥ кереези ол табылган ла ӧйдӧҥ ала государствоныҥ јӧӧжӧзи болуп јат ла ого корулаш тӧзӧӧр керек. Археологияныҥ артефакттарыныҥ ээжилерге келишпес јайым ӧдӱштирӱзин ӧткӱргени, РФ-тыҥ культура аайынча министерствозыныҥ јарадузы јогынаҥ ӧткӱрген археологиялык кайу-шиҥжӱ ле казынтылар учун бӱгӱнги јасакберимле кату каруузына тургузылар. Jартап айтса, РФ-тыҥ КоАП-ыла болзо, мындый бузуштар эткени учун кезедӱлер эдилер: культураныҥ энчилигиниҥ объекттерин ле олордыҥ јерлерин чеберлеери, тузаланары ла олорго государственный корулаш аайынча некелтелерди, анайда ок корулаштыҥ јериниҥ гран-кыйуларыныҥ кеминде кирелендириштерди бӱдӱрбезе (7.13 тизим); культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине госкорулаштыҥ јарадузы јогынаҥ јер, строительный ле ӧскӧ дӧ иштер тӧзӧзӧ эмезе ӧткӱрзе (7.14 тизим); РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттерин јоголтсо эмезе ӱрезе (7.14.1 тизим јӱк ле юрлицолорго таркадылат); археологиялык шиҥжӱни эмезе казынты ишти јараду јогынаҥ ӧткӱргени (7.15 тизим); археологиялык иштер ӧткӱрип турала тапкан байлыктарды РФ-тыҥ Музей кӧмзӧзиниҥ государственный бӧлӱгине јаантайын чеберлеерине береринеҥ кыйышканы учун (7.33 тизим).\\nГраждандарга, јамылу улуска ла юрлицолорго эдилер административный штрафтыҥ кеми 1500 салковойдоҥ ала 20 миллион салковойго јетире.\\nАнайда ок РФ-тыҥ Уголовный кодексинде андый бузуштар учун уголовный каруузына тургузары база чокымдалган:\\nРФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) бирлик государственный реестрге кийдирилген объекттерин, табылган кереестерди јоголтконы эмезе ӱрегени учун (243-чи тизим); РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) бирлик государственный реестрге кийдирилген объекттерин эмезе табылган кереестерди чеберлеериниҥ ле тузаланарыныҥ некелтелерин бусканы учун (243.1 тизим); бедирештӱ иштерди јердиҥ ӱстинде, јердиҥ алдында ла сууныҥ тӱбинде јараду јогынаҥ ӧткӱрип, археологияныҥ не-немелерин алып тура, культурный слойды ӱрегени эмезе јоголтконы учун (243.2 тизим); каршулу эп-сӱмеле тапкан јӧӧжӧни алганы эмезе сатканы учун (175-чи тизим); кандый эп-сӱмени тузаланганынаҥ камааны јогынаҥ, аҥылу тӱӱкилик, билим, художественный эмезе культурный байлык болуп турган не-немелерди эмезе документтерди уурдаганы учун (164-чи тизим).\\nРФ-тыҥ Уголовный кодексиниҥ 243.1 ле 243.2 тизимдери «черный копательдердиҥ» каршулу керектерине учурлалган. Археологический јалаҥ иштерди јараду јогынаҥ ӧткӱрип турар тушта археологияныҥ энчилиги болгобос јанынаҥ ӱрелген эмезе јоголтылган болзо, уголовный каруузына турарга келижер. «Копательдиҥ» археологияныҥ кереези јербойында темдектелбеген болгон ло ол кереестиҥ јеринде кандый да иштерди кереес бар болгонын билбей ӧткӱрген деп јартаганы, актанганы ого кандый да болужын јетирбес — тӱҥей л�� каруузына турарга келижер.\\nКультураныҥ энчилигиниҥ объекттерине каршу јетиргедий айалгалар болбозын деп, Алтай Республиканыҥ албаты-јонына ла айылчыларына кереес-энчиле колбулу бастыра сурактарла бистиҥ инспекцияга баштанзын деп сурайдыс. Бистиҥ специалисттер сурактарга толо каруу берип, ӱзе немени јартап, кӧргӱзип берер. Бисле колбу тудары јанынаҥ јетирӱлер бӱдӱреечи јаҥныҥ органыныҥ «Интернет» сетьтеги окылу сайтында бар.\\n—Инспекция келер ӧйдӧ кандый ууламјыларлу иштер ӧткӱрер?\\n—Культураныҥ энчилигиниҥ объекттерин чеберлеери аайынча келер јуук ӧйдӧги иштер керегинде айтса, бистиҥ инспекция Росреестрдиҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла, «Росреестрдиҥ федерал кадастровый палатазы» деген ФГБУ-ныҥ бистиҥ республика аайынча филиалыла кожо культураныҥ энчилигиниҥ тергеебистиҥ јериндеги объекттериниҥ гран-кыйуларын чокымдаары јанынаҥ иштер баштаар. Бу иштер тӧс ууламјылу иштер болор, олорды ӧткӱрери бир канча јылдардыҥ туркунына улалар. Анайда ок бистиҥ инспекция культураныҥ энчилигиниҥ тергеениҥ јериндеги объекттериниҥ регистрациязын РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ бирлик государственный реестринде ӧткӱрерин оноҥ ары улалтар.\\nКультураныҥ энчилигиниҥ объекттерин корыыры аайынча тергеелик орган шиҥжӱ иштер ӧткӱрип тура, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестериниҥ ээлери эмезе јасак аайынча тузаланаачылар болуп турган физический ле юридический лицолор кереес-энчиликти корыырыныҥ јасакберимин канайда бӱдӱрип турганыла колбулу шиҥжӱ иштер база ӧткӱрер. Ого ӱзеери, бистиҥ инспекция культураныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ айалгалары бӱгӱнги кӱнде кандый болгонын јартаары аайынча мониторингле колбулу иштерди ӧткӱрерин тыҥыдар. Ол мониторингтиҥ уч-турулталарыла культураныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ государственный корулажыла колбулу сурактарды јаҥыс ла јасак аайынча тӱрген аайлаштырар эмес, је анайда ок каршузын јетирип турган айалгаларды јоголтор иштер ӧткӱрилер.\\nУчурал болордо, тергеениҥ албаты-јонын ла айылчыларын кереестердиҥ ле тӱӱкилик јерлердиҥ албатылар ортодо јылдыҥ ла кандык айдыҥ 18-чи кӱнинде темдектелип турган кӱниле АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязыныҥ адынаҥ уткып турум. Бу байрамды кереестерди ле јарлу јерлерди корыырыныҥ сурактары аайынча ЮНЕСКО-до тӧзӧлгӧн албатылар ортодогы Ассамблея 1983 јылда јӧптӧгӧн. Оныҥ амадузы — телекейлик культураныҥ энчилигин корыырына ла чеберлеерине телекейлик јондык ајару эдерин јеткилдеери.\\n—Куучын-эрмек учун быйан.","num_words":1979,"character_repetition_ratio":0.113,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.145,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24348.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Госдуманыҥ спикерине баштану - altaicholmon\\nГосдуманыҥ спикерине баштану\\nКочкор айдыҥ 21-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ алтынчы катап тудулган Эл Курултайыныҥ ээчиде ХХХII сессиязы ӧткӧн.\\nОныҥ ижинде республиканыҥ 41 депутадынаҥ 35 депутат, анайда АР-дыҥ башчызы Александр Бердников, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев, республикан башкаруныҥ турчылары, республикан комитеттердиҥ, федерал бӱдӱреечи органдардыҥ Алтай Республикада башкартуларыныҥ башкараачылары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ депутаттарыныҥ Советтериниҥ председательдери, јашӧскӱримниҥ парламентиниҥ турчылары, јондык организациялардыҥ ла республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ чыгартулу улузы турушкан.\\nСессияда 16 сурак, ол тоодо 7 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлген. Олордыҥ бастыразы ла парламенттиҥ комитеттериниҥ јуундарында озолондыра кӧрӱлген учун сессия ӧйинде кӧп сурактар чыкпаган деп айдар керек.\\nДепутаттар «Алтай Республиканыҥ бюджедине федерал бюджеттеҥ республикан бюджеттеги дефицитти бӧлӱктеп јабарына бюджетный кредиттер чыгарары керегинде ӱзеери јӧптӧжӱлерди јӧптӧӧри керегинде» јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧгӧндӧр. АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялованыҥ темдектегениле, республиканыҥ федерал бюджетке тӧлӱлериниҥ реструктуризациязы (рассрочказы) ӧткӱрилген соҥында, федерал бюджеттеҥ чыгарылган бюджетный кредиттер аайынча тӧлӱлер мынайда тӧлӧлӧр: 2018-2019 јылдарда кажы ла јылда текши тӧлӱниҥ 5 проценти, 2020 јылда текши тӧлӱниҥ 10 проценти, 2021-2024 јылдарда кажы ла јылда текши тӧлӱниҥ 20 проценти. Мынызы тӧлӱлер аайынча молјуларды ӧйинде бӱдӱрер, анайда ок республикан бюджеттиҥ тӧлӱлерге барып турган чыгымдарын астадар ла тергеениҥ бюджедин турумкай болдырар арга берер. Ольга Завьялованыҥ бу јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧбӧгӧн соҥында республикан бюджетте јылыйтулар болор дегенинеҥ бе кандый, депутаттар јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧп салдылар. Республикан бюджеттиҥ федерал бюджетке тӧлӱзиниҥ кеми 981 миллион салковой эмтир.\\nПарламентарийлер «Алтай Республиканыҥ «Муниципал тӧзӧлмӧлӧрди тӧзӧӧри, аҥылу статус берери ле гран-кыйуларын тургузары керегинде» јасагына кубулталар кийдирери керегинде» республикан јасакты јӧптӧгӧндӧр. Оныҥ ӱлекерин сессияга «Кош-Агаш аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ депутаттарыныҥ Соведи чыгарган. Депутаттардыҥ Совединиҥ председатели Сергей Майхиевтиҥ айтканыла, јасак Тӧбӧлӧрдиҥ ле Телеҥит-Сортогойдыҥ јурт јеезелериниҥ јерлерин Кош-Агаштыҥ јурт јеезезине табыштырар арга берер. Кош-Агаш јурт јаандап, улус јадар туралар тударына керектӱ јерлер једишпей барганынаҥ улам мындый алтамды эдерге келижет. Ӧрӧ адалган эки јурт јеезениҥ јерлери табыштырылган соҥында Кош-Агаштыҥ јурт јеезезиниҥ јерлери 13,2 квадратный километрге јаандай берер. Бу кире кемдӱ јерди тура тударына керектӱ 1200 участокко бӧлиири те��дектелет.\\nСергей Майхиевтиҥ темдектегениле, Кош-Агаш аймакта 18400 кижи јуртайт. Олордоҥ 11 муҥ кижи Кош-Агаштыҥ јурт јеезезинде. Тура тударына керектӱ участокты аларга очередьте 520 кижи турат. Кош-Агашка табыштырылып јаткан Тӧбӧлӧрдиҥ 460 гектар ла Телеҥит-Сортогойдыҥ 864 гектар јерлери тузаланылбай турган јерлер эмтир.\\nАлтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын тергеебисте јасакты буспазын кичеери аайынча 2017 јылда айалга керегинде јетирӱ эткен. Оныҥ темдектегениле, ӧткӧн јылда јаҥ корыыр органдардыҥ ла бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында каршулу керектердиҥ текши тоозы 4,2 процентке јабызадылган. Каршулу керектерди чечери оҥдолгон ло 75 процентке, уур каршулу керектерди чечери 77 процентке јеткен.\\n2017 јылда эзирикке кылынган каршулу керектер 15 процентке астаган. Калан јуур јасакберимниҥ бӧлӱгинде 14 муҥ бузуш темдектелген. Экономиканыҥ кӧлӧткӧлӱ секторында болгон чыгымныҥ кеми 39 миллион салковойго јеткен.\\nПрокурор юридический лицолорго болуп турган шиҥжӱлердиҥ тоозы канча катапка астадылганын темдектеген. Ишјалла колбулу тӧлӱлерди астадары аайынча јаан иш ӧткӱрилген. «Мынаҥ озо јылдарда ишјалла колбулу тӧлӱлер миллиондорло чоттолгон болзо, эмди јӱс муҥдарга јетире астадылган» — деп, Н. Мылицын айткан.\\nПрокуратураныҥ ӧскӱс балдарга јадар јерлер тударына керектӱ акча-манаттыҥ кемин бийиктедер керек деген кӧрӱм-шӱӱлтезин депутаттар јӧмӧп турганы учун быйанду сӧстӧр база айдылды. Мыныҥ шылтузында ӧскӱс балдарга јадар јерлер 15 турага кӧп тудулатан эмтир. Прокурор јаҥ корыыр органдардыҥ ла јаҥныҥ государственный ла муниципал органдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи мынаҥ да ары јакшы турулталарлу болорына иженгенин айтты.\\nИчбойындагы керектердиҥ органдарыныҥ 2017 јылда ӧткӱрген ижи керегинде јетирӱни Алтай Республика аайынча МВД-ныҥ јааны Павел Гаврилин эткен. Оныҥ айтканыла, јаҥ бузуштарды ла каршулу керектерди болдыртпазына ууламјылалган керек-јарактарга республикан бюджеттеҥ акча чыгарар иш улалган. Каршулу керектердиҥ тоозы 2,6 процентке јабызаган. Граждандардыҥ су-кадыгына каршу јетирер каршулу керектердиҥ тоозы астаган. Бу ок ӧйдӧ улус ӧлтӱрген учуралдар 30-таҥ 38-ке јетире кӧптӧгӧн. Кижини албадаган учуралдар 12-деҥ 20-ге јеткен. Бу болгон каршулу керектердиҥ бастыразы чечилген.\\nӦткӧн јылда кӧп улус јуулган јерлерде 1728 керек-јарак ӧткӱрилген. Эл-јон ортодо јӱрер ээжилерди буспазын јеткилдееринде 281 дружинник ле јаҥ корыыр ууламјылу 35 биригӱ турушкан.\\nСессияда кадровый сурактар база кӧрӱлген. Анайып, депутаттар јажытту ӱнберишле Анатолий Донскойды Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ вице-премьерине јӧптӧп салдылар. 35 депутаттаҥ ол учун ӱндерин 23 депутат берген. 9 депутат удура болгон болзо, 3 депутат байа ӱн берер чаазынды ӱреп салган.\\nПарламентарийлер Майма аймактыҥ 1-кы таҥмалу јаргы участогына јӧптӧштирер јаргычы эдип Мерген Еркиновты, Горно-Алтайсктыҥ 2-чи таҥмалу јаргы участогына Марина Сапунованы молјуларын он јылга бӱдӱрер эдип јӧптӧп салдылар.\\nАнайда ок Майма аймактыҥ 2-чи таҥмалу јаргы участогына јӧптӧштирер јаргычыныҥ ижине отставкадагы јаргычы Николай Ошлаковты тартып алары керегинде јӧп јарадылган.\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайы Госдумага «Аракыны эдип чыгарарын ла оныҥ ӧдӱштирӱзин государство аайлу-башту ӧткӱрери ле аракыны ичерин кирелендирери керегинде» федерал јасакка кубулталар кийдирери керегинде» ӱлекер-проектле чыгар баштаҥкай эткен. Федерал јасак аайынча 2011 јылда РФ-тыҥ субъекттерине аракыныҥ розничный садузын ӱзеери кирелендирер чыдулар берилген. Jе 2017 јылда Госдума ол чыдуларды федерал тӧс јерге кайра табыштырып берген.\\nМында куучын алкогольный продукцияныҥ розничный садузына аҥылу некелтелер тургузар арга керегинде ӧдӧт. Ӱлекер-проект аайынча полиэтиленнеҥ, полистиролдоҥ, полиэтилентерефталдаҥ эмезе ӧскӧ полимерный материалдаҥ јазалган ла кеми 750 миллилитр болуштоп-тараларда аракыны садары јербойыныҥ 23:00 саадынаҥ ала 11:00 саадына јетире токтодылар.\\nСессия Госдуманыҥ депутаттары Иван Белековко ло Родион Букачаковко федерал јасактыҥ бу ӱлекер-проеги Госдумада шӱӱжилер тушта Алтай Республиканыҥ адынаҥ турушсын деп, база баштанган. Анайда ок РФ-тыҥ ӧскӧ тергеелериниҥ јасакчы органдарына бу баштаҥкайды јӧмӧшсин деген баштану база эдилген.\\nКалганчы ӧйлӧрдӧ ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ јаргыга олорды јадар јерле јеткилдезин деп суракла баштанары кӧптӧй берген. Jаргылар андый балдарды јадар јерле тӱрген-тӱкей јеткилдезин деген јӧптӧр чыгарат. Мында ол балдар качан учетко тургузылганы ајаруга алынбайт. Мынаҥ улам ӧйинде учетко туруп алган ла јаргыга баштанбаган ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ тап-эриктери бузулат. Мыныла колбой сессия Госдуманыҥ спикерине бу категориялу граждандардыҥ јадар јер алар ээжилерин чокымдаар нормативный акт белетеери керегинде баштану эткен. Сессияныҥ јӧби аайынча бу баштану Госдуманыҥ спикери Вячеслав Володинге, Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигельге ле Владимир Полетаевке, Госдуманыҥ депутаттары Иван Белековко ло Родион Букачаковко ууламјылалган.\\nСессияныҥ ижи божогон соҥында парламенттеги фракциялардыҥ јаандарыла пресс-конференция ӧткӧн.","num_words":1752,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.158,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21571.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Ар-бӱткенди билгир тузаланарыныҥ сурагы - altaicholmon\\nАр-бӱткенди билгир тузаланарыныҥ сурагы\\nЈонјӱрӱмдик-консервативный политиканыҥ тӧс јериниҥ (ЦСКП) тӧзӧп ӧткӱргениле Горно-Алтайскта кӱрее-куучын болгон. Ондо «Ороонныҥ јер јанынаҥ аргалары: кичеериниҥ курч сурактары ла ӧзӱмниҥ јолдоры» деп сурак шӱӱжилген.\\n��ӱрее-куучында ЦСКП-ныҥ генеральный директоры Людмила Шувалова, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Владислав Таханов, «Ар-бӱткенниҥ Алтайский государственный биосферный заповедниги» ФГБУ-ныҥ директоры Игорь Калмыков, јурт ээлемниҥ Маймадагы техникумыныҥ директоры Александр Чеконов, РФ-тыҥ «Россельхозбанк» АО-зыныҥ Алтайский операциялык офисиниҥ управляющийи Константин Гладких, фермерлер, экологтор, јондык ишчилер турушкан.\\nЛюдмила Шувалова јуунды ачып, ЦКСП тергеелерде кӧп иштеп турганын, федерал программаларды бӱдӱрерде, тергеелердиҥ аҥылуларын ајаруга аларын темдектеген. Ол «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» ӱлекерди «Россельхозбанк» АО-ло кожо бӱдӱрер иште ченемел јуулганын айткан.\\nЦСКП-ныҥ эксперттери Алтай Республикада федерал кемдӱ экологиялык компетенциялардыҥ тӧс јерин ачар шӱӱлте эткен. Тергееде ар-бӱткенди кичееп алары јанынаҥ солун ченемел бар. Республиканыҥ эл-јоныныҥ санаа-укаазы кажы ла кижиниҥ тереҥ кӧрӱмине тӧзӧлгӧлӧнгӧн лӧ ар-бӱткенге канча ла кирези чебер болорыныҥ философиязына туку качаннаҥ бери келижет. Бу философияга эмди ончо телекей тайанат.\\nКӱрее-куучынныҥ туружаачылары рекреацияныҥ ла заповедниктердиҥ јерлериниҥ, тергеениҥ јаҥжыккан культуразыныҥ тӧзӧгӧзи болуп турган јуртээлемдик јерлердиҥ ле туризмге, айылчыларды уткыырына берилген јерлердиҥ ӧзӱмин теҥ-тай апарарын чокумдагандар. «Алтай Республиканыҥ јурт ээлеми – ол јадын-јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзи, бӱгӱн бу бӧлӱкте уур-кӱчтер болуп туру. Кижиниҥ ар-бӱткенге јетирип турган каршузы кӧптӧйт, кату таштанчылардыҥ курч сурагы турат, азырал белетеер јерлердиҥ кеми астаганынаҥ улам, фермерлер азыралды јеткилинче белетеп болбойт» — деп, Владислав Таханов айткан. Аҥдашты эрчимделткениниҥ салтарында ар-бӱткенде јӱрген «азыралын» јылыйткан бӧрӱлер мал-ашка кӧп табарулар эдет.\\nФермерлердиҥ акча-манат јанынаҥ курч сурактарын РФ-тыҥ «Россельхозбанк» АО-зыныҥ Алтайский операциялык офисиниҥ управляющийи Константин Гладких айткан: «Тергееде иштеп турган јуртээлемдик 1200 предприятиедеҥ јӱк ле 120-зи заемщик болуп туру, эҥ ле учурлузы – олордыҥ тоозы кӧптӧбӧйт. Бистиҥ банк јӱк ле кредит берер учреждение эмес, је анайда ок ол ӧзӱмниҥ институды болуп иштейт». Оныҥ турултазында фермерлер текшироссийский кемине чыгарга керектӱ компетенцияларды алар аргалу. Онойып, тӧзӧлгӧн экосистеманыҥ — «Свое родное» деген платформаныҥ ла маркет-плейстиҥ шылтузында тергеениҥ јурт ээлеминиҥ ишчилери бойыныҥ иштеп алган продукциязын Россияныҥ ӧскӧ тергеелеринде садар аргалу болор.\\nАлтай Республиканыҥ эҥ ле јаан сурагыныҥ бирӱзи – ол сӱрее-чӧпти чыгара тартары ла оноҥ не-немелер эдери. Республика сӱрее-чӧптиҥ переработказыныҥ сурактарын 2024 јылга јетире аайлаштырып салатан тергеелердиҥ тооломыныҥ учында турат. Бу ишке чыгарылган јерлерде полигондор тӧз��ӧри база ӧтпӧй јат. Туулу Алтайда ондый болор учуры јок.\\n«Алтайдыҥ эл-јоны кӧп каттарлу конор тураларды шиҥжӱ иш јогынаҥ тутканы кайкамчылу ар-бӱткенниҥ заповедниктерине салтарын јетирер деп чын чочыгылайт. Бого кижиниҥ ар-бӱткенге јетирип турган салтарыныҥ јаанап турганын кожор керек. Сурактыҥ аайына чыгар бир јӧпти Туризмниҥ федерал агентствозы эткен: туризмди сезонло иштеер капитальный тудумдарга тӧзӧлгӧнип эмес, а экологияныҥ ээжилерин кату бӱдӱрип ӧскӱрерин јӧмӧӧр. Бу ууламјы Алтай Республикада эрчимдӱ ӧзӱм алынат. Је ар-бӱткенди корулаар јерлерде капитальный тудумдарды астадары керегинде сурак аайлалбаган. Мында јербойыныҥ улузыныҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып, болгодый чочыдуларды шӱӱп, јарамыкту јӧпкӧ келери учурлу» — деп, Людмила Шувалова темдектеген.\\n«Бистиҥ јерлеристиҥ јирме беш проценти заповедниктер. Јурт ээлемди ӧскӱрерге онызы ас — деп, «Ар-бӱткенниҥ Алтайский государственный биосферный заповедниги» ФГБУ-ныҥ директоры Игорь Калмыков айткан. —Артыбашта, Иогачта фермерлердиҥ иштеп алган эдин ле сӱдин таппазыҥ. Туризм ӧзӱм алынган јерлерде јурт ээлем тудуп, ӧскӱрериниҥ ордына, јерлерди ӧскӧ керектерге тузаланганы артык. Айдарда, аймак фермерлер јок болуп калат».\\nЈасакты келген туристтердиҥ де, государственный шиҥжӱчилердиҥ де јанынаҥ бӱдӱрериниҥ сурагы курч турат. «Бис ончо шиҥжӱчилердиҥ баш оорузы — деп, Сибирьдиҥ казактарыныҥ черӱчил биригӱзиниҥ Алтайский бӧлӱк казактарыныҥ биригӱзиниҥ јааны Виктор Кукасов айткан. – Казактардыҥ службазыныҥ келтей јаны: бис ээжилерди бӱдӱрерин шиҥжӱде тудадыс, је биске тап-эриктер бузуштар кӧптӧп туру дешкилейт. Учуры дезе јарт – бис иштеп турганыс учун, тап-эриктер бузаачыларды тудуп јадыс. Биосфераны корулаар керекке јондык биригӱлерди, ол тоодо волонтерлорды тартып, оны тыҥыдар керек».\\nКурч сурактар бар, је тергееде олорды чечер јолдор табар арга јок эмес. Федерал тӧс јердеҥ јӧмӧлтӧ РФ-тыҥ башкарузыныҥ вице-премьери Виктория Абрамченконыҥ јанынаҥ база эдилер. Ол јуукта премьер-министрдиҥ јакааныла бистиҥ федерал округтыҥ кураторына тудулган. Оныҥ чыдуларыныҥ тоозында экология бар – онызы Алтай Республикага сӱреен јаан учурлу.\\n«Кайкамчылу бу јердиҥ тӧс байлыгы – улус. Бу јерлердиҥ тургун калыгы – алтайлар кайкамчылу культуралу, јалакай кӱӱн-тапту, јакшы калык. Тергее кеминде алтай тилди ле национальный јаҥжыгуларды корулап ла ӧскӱрип аларына кӧп иштер эдилет. Тӧс ајаруда байлу јерлерди ле ар-бӱткенди корулап алар суракты тудар керек. Бис бу текши јӧплӧ бойыстыҥ јӧмӧлтӧбисти јетирерис деп бодойдым» — деп, кӱрее-куучынныҥ учында Людмила Шувалова угускан.","num_words":1276,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.055,"special_characters_ratio":0.156,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18101.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Хорошо командуешь, Саруева!» - altaicholmon\\n«Хорошо командуешь, Саруева!»\\nЕкатерина Васильевна ЧЕНЧУЛАЕВА Алтайыстыҥ эҥ јаан јашту улузыныҥ бирӱзи. Быјыл чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде 98 јажы толуп, 99-ка алтаган.\\nЈайылган коронавирусту југуш оору ӧрӧкӧнди кыйып база ӧтпӧгӧн. Је эмчиликке јадып эмденеринеҥ мойноп, ол бу тыму-јоболды билезиниҥ ле эмчилердиҥ кичеемелиниҥ шылтузында ӧдӱп чыккан ла Јаҥы јылды санаа-сагыжы јарык уткыган.\\nЈӱрӱмниҥ јеҥил эмес бӱткӱл чак кире ӧйин ӧдӱп, «Эҥ јакшы ӧйим – эмдиги ӧй» — деп, Екатерина Васильевна айдат. Ол амыралтага чыккан ӧйдӧҥ ала јаан кызы Галина Григорьевна ла Семен Сергеевич Тузачиновтордыҥ билезиниҥ карузыган кичеемелинде јӱрет.\\n«Јуу-чак ла болбозын. Бала-барка иштӱ, айыл-јуртту, ырысту ӧссин. Алтайыс амыр турзын» — деп, ӧрӧкӧн јаҥыјылдык кӱӱнземелин айдып, оорыган ӧйдӧ эмдеген эмчи Анатолий Тодошевич Трышпаковко быйанын јетирзин деп јакыган.\\nЕкатерина Васильевна Алтайыста ады јарлу Саруевтердиҥ ук-тукумынаҥ. Баштапкы алтай эпши поэт Александра Саруева, баштапкы алтай театрдыҥ актрисазы Клавдия Саруева, ӱредӱчилер, јуучылдар, јуртта баштапкы специалисттер — Саруевтердиҥ билезинеҥ чыккан улус.\\nОлордыҥ Оҥдой јерине келгени солун. Екатерина Васильевнаныҥ куучындаганыла, Саруевтердиҥ ӧбӧкӧзинде Сару деген кам кижи болгон. Олор Јодралу деген јерде јаткан эмтир. Коштой јаткан камла кӧрӱшпей, «јиишкен». Байа кам јеҥип, Сару божоордо, оныҥ ӱйин тӧрӧӧндӧри карындажыныҥ јуртына отургызар деп шӱӱген. Келин јӧпсинбей, кичинек уулчагы Чапыйды атка учкаштырып, Оҥдой јаар качкан. Оҥдойдо дезе церкве болгон. Ого келип, кору сураган. Ӧбӧгӧниниҥ карындаштары кийнинеҥ сӱрӱжип келерде, абыс бу ӱй кижи крестке тӱшкен, эмди бистиҥ јаҥныҥ корузында, оны айрып апарар јаҥыгар јок деген эмтир.\\nШколго Екатерина Васильевна Оҥдойдо барган ла эки классты божоткончо ондо ӱренген\\nБайа келин Саҥ деген којойымга јалданып, алтай кеп, булгайры ӧдӱк кӧктӧп, курсагын азыранып јӱрген. Кийнинде Санаш ла Федор деген уулдарлу болгон, олор Оҥдойдо чыккан. Чапыйдыҥ уулы Василий эмди Екатерина Васильевнаныҥ адазы болор. Санаш чыдап, Каташев Орой деген кижиниҥ јаан кызы Аннала биле тӧзӧгӧн, Абраам деген уулду болгон. Федордыҥ балдары – Вениамин, Мария, Александра, Павел. Олор айыл-јуртту, мал-ашту јада берген.\\n«Бистиҥ биле Оҥдойдо, Урсул сууныҥ оҥ јанында, кырдыҥ эдегинде јаан туралу болгон, мал-аш туткан, арга-чакту јаткан» — деп, Екатерина Васильевна айдат. Карындаштар биригип, ижи-тожын кожо эдетен.\\n«Адам Мыйтудаҥ Арина деген ӧскӱс баланы алган. Энем сӱрекей ус кижи болгон: бӧс согор станокту, кӱделини иирип, полго, оорынга јайар бӧс эдимдер, чамчалар эдер, байрамга кийетен чамчаларды шабылап кееркедер. Таадам да јарлу ус кижи болгон. Торбоктыҥ терезин ачыткан јармала сӱртӱп, бӱктейле, канча кӱнге јаттыргызып, оноҥ чалгыла тӱгин тазада арчып, ышка туптап, талкып, бу тередеҥ аттыҥ тере јепселдерин эдер. Адам эр ле эпши улустыҥ ботинка, сандаля, чарык ӧдӱктерин кӧктӧп туратан» — деп, ол эске алат.\\nШколго Екатерина Васильевна Оҥдойдо барган ла эки классты божоткончо ондо ӱренген. Оноҥ, 1931 јылда, колхозторды бириктирип турарда, Саруевтердиҥ билези Ӧлӧтӱ јаар кӧчкӧн.Ол ӧйдиҥ кӧп балдары чылап ок, Екатерина Васильевна ӧскӱстиҥ шыралу јӱрӱмин кӧргӧн. Беш јашту болордо, энези корогон, јаан удабай јааназы божогон. Адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, 1943 јылда Ленинградты корыыр јуу-согуштарда јеҥ јастанган. Кызычакты таадазы чыдаткан.\\nЭнези божоордо, адазы база кижи алган болгон. Ол јурттаҥ чыккан Клавдия Васильевна Саруева Алтайыста баштапкы национальный театрдыҥ актрисаларыныҥ бирӱзи. Театр Москвага Павел Васильевич Кучиякла кожо јол-јорыкту јӱрген. Бу јорыктаҥ јанып јада, Клавдия Саруева соокко ӧдӱп оорыган ла канчын јиит ӧйинде Кичӱ-Јаламанда Екатерина Васильевнаныҥ колында корогон.\\n«Мен 1-2 класстарда Оҥдойдо ӱренгем. Оноҥ, колхозторды бириктирерде, 3-4 классты – Ӧлӧтӱде, 5-чи классты Караколдо божотком — деп, Екатерина Васильевна эске алат. — Школдо јаантайын јакшы ӱренгем, грамота алып туратам. Кӱскиде педучилищедеҥ кижи келип, ӱредӱге балдар јууган. Таадам Ӧлӧтӱниҥ балдарын бричкалу городко јетирип, кемди зооветтехникумга, кемди педучилищеге табыштырганы санаама кирет. Мен педучилищеде 6-7 класстарды божотком. Оноҥ сегис классты январь айга јетире ӱренеле, јанарга келишкен: ӱредӱ учун тӧлӧӧр акча јок болгон».\\nЈанып келеле, иш сурап, кызычак комсомолдыҥ Оҥдойдогы райкомына барган эмтир. Иштеп алган сӱтти, этти, сарјуны, јымыртканы, терени ле оноҥ до ӧскӧзин јууга аткарып турган ӧйлӧр. Ӱредӱлӱ бала деп, Катя Саруеваны статистик болор ишке алган. Мынайып ол 15 јаштуда иштеп баштаган ла бу иште ӱч јыл иштеген.\\n«Мени јажым кичинек, сыным да кыска, чыдал-кӱчим ас учун черӱге албаган»\\nОҥдойдо медсестралар ӱредер јарымјылдык курстар ачыларда, Екатерина Васильевна ӱренерге ого кирген. Бого кыстарды ла бала јок келиндерди алып турган, эмди јууга аткарарга белетеген улус туру. Ӱредӱни пограничниктердиҥ Оҥдойдо турган заставазыныҥ командирлери ле аймактыҥ эмчилигиниҥ эмчилери ӧткӱрген. «Мен мылтыктаҥ сӱреен чечен адатам, таадам аҥчы кижи болгон, оны тӧзӧгӧн болорым — деп, Екатерина Васильевна каткырат. —Бис 20 кире кижи ӱренгенис, орус та, алтай да кыстар ла келиндер. Ӱредӱ тӱгенген кийнинде кӧбизи јууга барган. Мени јажым кичинек, сыным да кыска, чыдал-кӱчим ас учун албаган, шыркалу јуучылдарды јуу ӧткӧн јердеҥ сӱӱредип, чыгарып болбос деп сананган болор».\\nЈуучыл белетеништи ӧткӧн кижини Кӱпчегенниҥ школына военрук болуп иштеерге аткарган. Ӱредӱчилер једишпей турган учун ол школдо алтай тилдиҥ, ботаниканыҥ, зоологияныҥ урокторын ӧткӱрген – педучилищеде алган билгирлер керектӱ болуп калган. «Оҥдойдыҥ военкомадынаҥ Науменко ��о майор званиелӱ база кандый да улус келип, ӱредӱ канайда ӧткӧнин шиҥдеп турар. «Хорошо командуешь, Саруева! Только голос детский…» — деп, меге айдып турар. Јетире ле командир болуп турган болбойым. Ол ӧйлӧрдӧ Чуйдыҥ трагыла јӱрген машиналар да ас. Монголдор тӧӧлӧрлӱ јӱрӱп туратаны сагыжыма кирет. Мени, военрук кижини, Оҥдой јаар ишјалга ийер. Школдыҥ берген конегын пыймамга јаба буулайла, быркырада ла берерим. Кайда конекту, кайда јойу ары-бери јорыкташ болгон ло – коркыбас та кайткан…» — деп, Екатерина Васильевна каткырып куучындайт.\\nБир јыл Кӱпчегенде иштеген кийнинде оны Кичӱ-Јаламанда толо эмес ӱредӱлӱ школго ӱредӱчи эдип ийген. Ол ӧйлӧрдӧ бу јуртта кӧп јаржактар јаткан, ас-мас алтай билелер јурттыҥ јаказында ла болгон. Школдо 7 орус класс ла 7 алтай класс болгоны кайкамчылу. Јаан-Јаламанныҥ, Ийинниҥ балдары јурттагы интернатта јадып ӱренген деп, Екатерина Васильевна айдат. Бу школдо ол орус ла алтай класстарда зоология, география, орус ла алтай тилдерге балдарды ӱредип, ӱч јыл иштеген. «Кӱскиде ӱредӱчилер колхозко аш јуунадарга болужар. Тӧстӧктиҥ бажында ӧскӧн тараанныҥ 400 снабын кӱнине кезип буулаар керек. Бир катап ишти бӱдӱреле јанып јатсабыс, аймактаҥ келген кижи ӱредӱчилер кӱн ашкалакта не јанып јаткан деп ајару эткен. Олор планын бӱдӱрип салган деп, колхозтыҥ председатели атаанысты алган эди. Мындый иштиҥ кийнинде биске бир каралечка калаш, 1-2 алама ла 1-2 огурчын берер. Курсак јок ӧй не…» — деп, ӧрӧкӧн эске алат.\\nОл иштеп турганча, 1945 јылда Илларион Павлович Сабашкин деген ӱредӱчи оны Ленинјолдыҥ (эмдиги Алтыгы-Талду јурт) школында иштеерге аймактаҥ сурап алган. Бого иштеп келеле, Екатерина Васильевна јуудаҥ јанып келген Малчинов Кутукчы деп кижиге барган. Олор бир уулду болгон. Бу кижи јууда алган шыркаларынаҥ корогон.Оныҥ кийнинде Ченчулаев Туудаҥ деген кижиле биле тӧзӧп, бала-барка азырап, бу ла јуртта амыралтага чыкканча иштеген.\\n«Мен иштеп баштаар ӧйдӧ Ленинјолдо ло Кызыл Таҥда баштамы классту школдор болгон. 4 класстыҥ кийнинде Караколдыҥ школына экзамен табыштырып киретен. Мениҥ 2-4 класстарда ӱреткен балдарым ол экзамендерди ончозы јеҥӱлӱ табыштыратан. Алексей Сакашев, Пана Кыбыева јаҥыс ла «беш» темдектерге ӱренген» — деп, ол оморкоп айдат.\\n«Мени, военрук кижини, Оҥдой јаар ишјалга ийер — кижи коркыбас та кайткан…»\\nКараколдыҥ интернадында јадып ӱренген балдар кӧп болгон учун, И. П. Сабашкин Ленинјолдо јети класска јетире ӱредӱ ӧткӱрер школ ачары јанынаҥ суракты кӧдӱрип баскан ла мынайып школ кезек ӧйгӧ «неполный средний школ» болуп иштеген.\\nЈажы јаан ӧрӧкӧн Кӱпчегенде, Јаламанда ла Ленинјолдо кожо иштеген ӱредӱчилериниҥ кезигиниҥ ады-јолын, кезигиниҥ ӧбӧкӧзин ундып турган учун, јастырбаска олорды бичибедим. Екатерина Васильевна Ленинјолдыҥ школында узак иштебеген. Оорып, јазылган кийнинде, балдары оогош учун, балдардыҥ садына иштеерге суранган ла оныҥ башкараачызы ла таскадаачы болуп 56 јажына јетире иштеген.\\nЕкатерина Васильевна Ченчулаева (Саруева) 4 бала азырап чыдаткан, баркаларын ла олордыҥ балдарыныҥ балдарын кӧрӱп јӱрген кижи. Ӧрӧкӧн јӱрӱмниҥ ачу јылыйтуларын да, сӱӱнчилерин де ӧдӱп, бу јаан јажында эзен-амыр, сӱӱнер де, кокырлаар да аргазын јылыйтпай јӱргени баалу. «Јаанду јурт – тӧзӧӧндӱ» деп, калыгыстыҥ айтканы бар. Кирген јаҥы Уй јылла Екатерина Васильевнаны, оныла кожо јаан јашту ончо ӧрӧкӧндӧристи уткуп, су-кадык ла амыр санаа-кӱӱн кӱӱнзейдис. Бала-баркагардыҥ карузыган ла кичееген кӱӱни слерди корулап јӱрзин.","num_words":2224,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21171.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кичӱ тӧрӧлиниҥ чындык уулы - altaicholmon\\nКичӱ тӧрӧлиниҥ чындык уулы\\nЈаҥар айдыҥ 13-чи кӱнинде, бойыныҥ 67 јажы толорынаҥ бир кӱн озо, Алтай Республиканыҥ алтынчы ла јетинчи катап тудулган Эл Курултайыныҥ председатели, республиканыҥ 2002 јылдаҥ ала депутады Владимир Николаевич Тюлентин јӱрӱмнеҥ јӱре берди. Бу ӧйинеҥ озо болгон јылыйту кӱч ле неле де толтырылбас. Владимир Николаевич Тюлентин республиканыҥ јондык-политический јӱрӱминде јаан учурлу керектер бӱдӱрген. Ол тӧрӧӧндӧриниҥ ле јуук улузыныҥ, најыларыныҥ ла оныла јӱрӱмниҥ башка-башка ӧйлӧринде таныш болгон ончо улустыҥ эземинде ак-чек санаалу, јӱрӱмди сӱӱген, јалакай, кандый да ӧйдӧ болушка келер кижи болуп артар.\\nВладимир Николаевич 1953 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 14-чи кӱнинде Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Абай јуртында чыккан. 1978 јылда Горно-Алтайсктагы зооветтехникумды «веттехник» специальностьту божоткон. Бастырароссиялык финансово-экономический институтта заочно ӱренип, 2003 јылда «финансы и кредит» специальность алган. Иштеги јолын 1971 јылда «Амурский» совхозто шофер болуп баштаган, веттехник, малчы, ДЮСШ-ныҥ тазыктыраачызы болгон. 1999 јылдаҥ ала 2016 јылга јетире — «Амурский» ПКЗ СПК-ныҥ директоры. Ээлемде ончо сурактардыҥ аайына тӱрген чыгып, рыноктыҥ ӧйинде иштиҥ озочыл эп-аргаларын тузаланып билер, јӧптӧрин бӱдӱреринде бийик каруулу ла тургузылган амадузына јаантайын јединер јайалтазы Владимир Николаевич Тюлентинге кӧп ууламјылу иштӱ јуртээлем предприятиезин республикада эҥ артыктардыҥ тоозына кийдирер арга берген. Ээлемде јаҥжыкканыла сӱт, эт, тӱк, аҥныҥ мӱӱстерин иштеп аларыла коштой, чочколор, адарулар, аалулар туткандар. Јурттыҥ продукция иштеп алаачылары сӱттеҥ аш-курсакты эдип, элбек садуга да чыгарып турулар.\\nВ. Н. Тюлентин республиканыҥ 2002 јылдаҥ ала депутады болуп тура, бойыныҥ депутат ижинде ондый ок каруулу болгон. Ол јурт јердиҥ јилбӱлерин ле курч сурактарын јакшы билген, олордыҥ аайына бар арга-кӱчиле, депутаттыҥ мандадыныҥ болужыла чыгатан болгон. Владимир Николаевич аграрный политиканыҥ, экологияныҥ, ар-бӱткенди тузаланарыныҥ комитединиҥ турчызы болуп тура, Алтай Республиканыҥ јерди тузаланар керекти ӧскӱрерине ле аайлаштырарына ууламјылу, республиканыҥ кӧп балдарлу билелерин јӧмӧӧрине ле јуртээлем ишчилерин корыырына ла олорго болужарына ууламјылу јасактарын тургузарында эрчимдӱ турушкан. 2016 јылда республиканыҥ парламентиниҥ башкараачызына тудулала, Владимир Николаевич Тюлентин бойын билгир государственный ла јондык ишчи деп кӧргӱскен, тергеениҥ государственнозын орныктырарына ла быжулаарына, парламент ле тап-эрик системаныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Государство оныҥ республиканыҥ ӧзӱмине јӧмӧлтӧзин бийик баалаган. Ижинде бийик једимдери учун В. Н. Тюлентин Россияныҥ Аграрный партиязыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Т. С. Мальцевтиҥ адыла адалган медальла, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ, Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозыныҥ, Россия Федерацияныҥ јурт ээлем министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, «За заслуги перед Отечеством» орденниҥ II-чи степеньду медалиле, «Таҥ Чолмон-Утренняя звезда» орденле кайралдаткан. Бу карыкчалду кӱнде Владимир Николаевич Тюлентинниҥ тӧрӧӧндӧрине ле јуук улузына, оны билген ончо улуска олорло кожо тереҥ карыкканысты айдып турубыс. Бу эрчимдӱ ле амадуларына јӱткӱмелдӱ кижи керегинде јаркынду эзем бистиҥ јӱректеристе артар, оныҥ ады-јолы дезе Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде артар. Бис политикадагы тал-табышту, кезикте јаан удурлажулу ла тартыштарлу, керектерлӱ телекейде турумкай ич-кӱӱнин ле кижи чырайын јылыйтпай, бойыныҥ албатызыныҥ чындык уулы болуп артатан јакшы кижиле кожо коштой јӱрӱп иштегенисти ундыбазыс, оморкоп јӱрерис. Владимир Николаевич Тюлентинниҥ салымы јаркынду ла ырысту болгонында алаҥзыш јок. Оны јуук улузы акту кӱӱнинеҥ сӱӱген, оныҥ шӱӱлтезин коллегалары баалаган, најылары оны тоогон, бойыныҥ керектери учун ӱнбереечилери ого бӱткендер. Калыгыныҥ чындык уулыныҥ јаркынду эземи ундылбас!\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ спикери Владимир Николаевич Тюлентин ак-јарыктаҥ јӱре берди. Јалакай, ачык-јарык ла «мен» деп тӧжине согунып билбес кижи, бойыныҥ кичӱ тӧрӧлиниҥ чындык уулы. Бу ла пятница кӱнде, сессияныҥ кийнинде, кожо пландарысла ӱлежип, республиканыҥ ӧзӱминиҥ сурактарын шӱӱшкенис. Владимир Николаевич Тюлентин Туулу Алтайды акту јӱрегинеҥ сӱӱген, эл-јонына ајарулу, каруулу болгон, курч сурактарды ајару јок артырбайтан, олордыҥ аайына чыгарга таҥынаҥ бойы туружатан. Эрчимдӱ ле дипломат јайалталу бойы коллегаларыныҥ, бистиҥ ортобыста тоомјыда јӱрген ле тем-јозок болгон. Оныҥ ортобыстаҥ барганы Алтай Республикага јаан јылыйту болды. Владимир Николаевичтиҥ тӧрӧӧндӧриле, јууктарыла, оны билген ончо улусла кожо тереҥ карыгып кородогонысты айдадыс. Јаркынду эземи ундылбас.\\nАлтай Республиканыҥ башчызы\\nМениҥ најым ла кожо иштеген Владимир Николаевич Тюлентинниҥ јада калганыла колбой, тереҥ карыкканымды айдып турум. Јӱрӱмнеҥ эҥ артыктар барат. Ол олордыҥ бирӱзи. Ол јаан таныктаҥ башталган Кижи болгон.\\nАлтай Республиканыҥ алдындагы башчызы\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Николаевич Тюлентинниҥ јада калганын угуп, тыҥ карыктым. Владимир Николаевичтиҥ јада калганы бастыра республикага айдары јок јаан јылыйту болуп јат. Ол Тӧрӧлине ижиле де, керектериле де беринген, тӧрӧл тергеези учун акту кӱӱнинеҥ иштеген јарлу ла ченемелдӱ государственный ишчи, билгир башкараачы ла политик, чындык профессионал. Ол республиканыҥ социально-экономикалык ӧзӱмине, парламентаризмди тыҥыдарына, јасактарла иштеерин јарандырарына кӧпти эткен. Владимир Николаевичти билген ончо улус оны ак-чеги, ойгоры ла эл-јон учун каруулузы учун баалаган. Оны бис чындык тӧрӧлчи кӱӱндӱ ле јакшы кӱӱн-санаалу кижи болгон деп ундыбай јӱрерис. Владимир Николаевичтиҥ тӧрӧӧндӧрине ле јуук улузына мениҥ олорло кожо тереҥ карыкканымды, бу јылыйтуныҥ ӧйинде олорды јӧмӧгӧн сӧстӧримди јетирзин деп сурап турум.\\nРоссия Федерацияныҥ Федерал Јууныныҥ Федерация Совединиҥ председатели\\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Николаевич Тюлентин ак-јарыктаҥ јӱре бергениле колбой билезине, тӧрӧӧн-туугандарына, коллегаларына олорло кожо тереҥ карыгып кунукканын јетирет.\\n«Владимир Николаевич профессионал кеми бийик, тереҥ санаа-сагышту болгоныла, тӧрӧл јерин тыҥ сӱӱгениле јаантайын аҥыланатан. Ол Эл Курултайдыҥ председатели болуп иштеп турарда, Алтай Республиканыҥ ла Алтай крайдыҥ парламенттери ортодо бастыра ууламјылар аайынча јуук ӧмӧ-јӧмӧ иш ле колбу тӧзӧлгӧн. Алтай крайдыҥ парламентиниҥ депутаттары бу јылыйтуныҥ ачу сызын теҥ-тай ӱлежип, тереҥ карыгып кунукканын јетирет» — деп, биске одоштой тергеениҥ Јасакчы Јууныныҥ депутаттары айдат.\\nЈасакчы Јууныныҥ депутаттары","num_words":1436,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22896.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јеҥӱ кӱӱнзеери артат - altaicholmon\\nКаланыҥ ичин јарандырары јанынаҥ Бастырароссиялык конкурста Горно-Алтайск база туружар.\\nБу суракла колбой кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јуун ӧткӱрген. Горно-Алтайск кала бастырароссиялык конкурста В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥди, оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс скверин јарандырары аайынча ӱлекер-проегиле туружар.\\nБастырароссиялык конкурс керегинде айдар болзо, ол эл-јоныныҥ тоозы 100 муҥ кижиге јетире калалар ортодо ӧткӱрилет.\\nГорно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронованыҥ айтканыла болзо, конкурста В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥди, оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс скверин јарандырары аайынча ӱлекер-проектле туружарын эл-јон бойы талдаган. Каланыҥ ичинде кандый объектти јарандырар керек деген суракла калачылар ортодо шиҥжӱ-опрос, ол тоодо социальный сетьтер ажыра, ӧткӱрилген. Бастыра ӱч объект болгон эмтир: баштапкызы — В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥ ле оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс сквери, экинчизи – «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрдыҥ јанында культураныҥ ла амыраарыныҥ паркы, ӱчинчизи – Каяс сууныҥ јарады. Анайып, шиҥжӱ-опростыҥ турулталарыла тӧс тепсеҥ талдалган. Чокымдап айткажын, опросто турушкандардыҥ 35 проценти бу объектти талдап алган. Тӧс тепсеҥ кажы ла каланыҥ јӱзи ле эл-јоныныҥ сӱӱген јери эмей. Айса болзо, оныҥ да учун Горно-Алтайсктыҥ бу талдашта турушкан эл-јоны шак ла бу объектти талдап алган. Ольга Сафронова Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥиниҥ ӱлекер-проеги туку 1950-чи јылдарда белетелгенин, калганчы катап анда јазал иштер 2006 јылда эдилгенин темдектеген.\\n«Бу ӱлекер-проектле бис Горно-Алтайсктыҥ аҥылузын темдектеерге турганыс, национальный элементтерди эмдиги архитектураныҥ эп-сӱмелериле бириктирип. Калабыстыҥ бӱдӱмин јилбилӱ ле танылу эткедий тӧс элементтер инвестициялардыҥ кемин кӧптӧдӧрине, экономиканы ӧзӱм алындырарына тебӱ берер» — деп, Ольга Сафронова јартаган.\\nКаланыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ темдектегениле болзо, бастырароссиялык конкурста туружарыныҥ некелтелери ле ээжилери кату. Андый да болзо, бу ӱлекер-проект аайынча ченемелдӱ специалисттердеҥ турган јаан команда иштеген. Анайып, «Горно-Алтайск кала» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы бастыра керектӱ чаазындарды белетеген ле бу конкурста туружарга белен.\\nБу ӱлекер-проект аайынча В. И. Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥде, оны одоштой турган культураныҥ ла амыраарыныҥ тӧс скверинде аш-курсак садар јерлер, јыл туркунына иштеер павильондор, јашӧскӱримге ле оогош балдарга эрчимдӱ амырайтан площадкалар болоры темдектелет.\\nТегерик фонтан турган јерде јаҥы объект – беседка-фонтан болоры темдектелет. Бу объект органический шилдеҥ јазалган алты толыкту јабынтылу, фонтан алты учар суу бӱдӱмдӱ болор. Кайа-таштардагы јуруктарга келиштире граниттеҥ колонналар белетелер. Анайып, Туулу Алтайдыҥ эҥ јарлу алты учар суузыниҥ тӱӱкизи керегинде айдылатан эмтир.\\nБаза бир солун неме – ол прямоугольный фонтан јоголтылар. Эмди ол иштебейт деп айдылды. Оныҥ јеринде амыраарыныҥ, ботанический экспозицияныҥ зоназы болор. Ботанический экспозицияда Алтай Республиканыҥ кырлу ла чӧл јерлери кӧргӱзилер. Анайда ок ӱзеери отургыштар, улус базар јолдор ло база да јарыткыштар тургузары темдектелет.\\nӰлекер-проект аайынча јанында турган ла таҥынаҥ улус ээленип турган объекттердиҥ фасадтары база јаҥыртылар. Темдектезе, 1963 јылда тудулган «Туулу Алтай» конор тураныҥ ээзи оныҥ фасадын јаҥыртып, одоштой ��ерди јарандырарга темдектейт.\\nАлтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин бу ӱлекер-проект аайынча јартамалдарды лаптап угуп, тударга темдектелген кажы ла объект аайынча ӱзеери чокым сурактар берген. Ол ло беседка-фонтанда нениҥ учун алты учар суу, ол нени темдектеп турган, объекттерде национальный элементтер болор бо, олор нени темдектейт ле оноҥ до ӧскӧ сурактар. Не дезе, ӱлекер-проектте кандый объекттер болоры темдектелген, је чокым јартамалдар берилбеген.\\nОлег Хорохординниҥ берген сурактарыныҥ кийнинеҥ, Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ чыгартулу улузы байа јартамалдарды берип баштагандар. Тергеениҥ башкараачызы кажы ла объект аайынча чокым јартамалдарды, анчада ла национальный элементтерле колбой, ӱлекер-проектке тӱрген кийдиригер, керек болзо, А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинованы болушка сурагар деп јакылта берген. Оныҥ темдектегениле, андый јартамалдар чокым ла јарт бичилген соҥында, конкурста јеҥӱ алар аргалар бийиктеер. Олег Хорохордин анайда ок бу бастырароссиялык конкурска ӱлекер-проекттерди кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире аткарар керек болгонын темдектеп, оны аткарарын нениҥ учун удадып турганына ајару эткен ле документ-чаазындар эҥ орой кӱӱк айдыҥ 29-чы кӱнинде аткарылган болор учурлу деген јакылта берген.\\nГорно-Алтайск бу бастырароссиялык конкурста 2018 јылда турушканын темдектеер керек. Ол тушта бу конкурсты Россия Федерацияныҥ башкарузы баштапкы катап ӧткӱрген. Горно-Алтайск каланыҥ администрациязы ол конкурста «Тугая кыр» деп панорамный паркты јарандырары» деген ӱлекер-проектле јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген ле бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерге 100 миллион салковой акча алган эди. Быјылгы конкурста јеҥӱчилдердиҥ тоозына киргендер база ол кире акчадаҥ алатан эмтир. Анайып, баштапкы катап ӧткӧн конкурста јеҥӱ алынган соҥында, 2019 јылда Туу-Кайа кырдыҥ бажында смотровой площадка, ого барар јолдо беседка тудулган ла таштаҥ тепкиш салынган эди. Ол объектте иштер улалганча, инвестор ого јетире кичӱ канатный јол тударга ла искусственный карла бӱркеерге темдектейт. Тургуза ӧйдӧ кӧлӱктер тургузар парковка ла тура тудулган. Темдектелген иштердиҥ кӧп сабазы бӱткен.\\nОлег Хорохордин Туу-Кайадӧӧн барган тепкишти кандый подрядчик јазаганын сурап, анда кезиктей таштар кодорылганына ајару эткен ле кыска ӧйдиҥ туркунына бу једикпестерди јоголтсын деп некеген.\\nБаштапкы бастырароссиялык конкурс ӧткӧн кийнинеҥ эмди оныҥ туружаачыларыныҥ тоозы сӱреен кӧптӧй берген. Оныҥ да учун эмди анда јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирери кӱч керек. Андый да болзо, бу да учуралда тӧрӧл калабыс бастырароссиялык конкурста јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирер деп иженери артат. Керек анайда болзо, тергеебистиҥ јаҥыс болчок калазы — Горно-Алтайск анаҥ да артык болуп јаранар. Јаҥыс ла андый объекттерди тудуп турган улуска немени јазап, чыныктап, чыҥдый этсин деп айдары артат. Јаҥы тудулган, јазалган объекттер бир-эки јылдаҥ оодылып, јайрадылбазын, узак јылдарга бек турзын. Бала-баркагар бу объектти мениҥ ада-энем туткан деп, узак јылдарга оморкоп јӱрзин деп.","num_words":1424,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21058.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Чочыдулу айалгаларды болдыртпаска - altaicholmon\\nЈуукта СФО-до чочыдулу айалгаларды болдыртпазы ла јоголторы аайынча ведомстволор ортодогы камыстыҥ јууны ӧткӧн.\\nРоссийский Федерацияныҥ президентиниҥ Сибирский федерал округта чыгартулу кижизи Сергей Меняйло башкарып ӧткӱрген јуунда Россияныҥ МЧС-ныҥ министриниҥ ордынчызы Павел Барышев, Сибирский федерал округтыҥ субъекттериниҥ башчылары – чочыдулу айалгаларды болдыртпазы ла јоголторы, ӧрт чыгарын болдыртпазын јеткилдеери аайынча тергеелик камыстардыҥ председательдери, Россияныҥ МВД-зыныҥ, МЧС-ныҥ, Росгидрометтиҥ, Росагашээлемниҥ, Россуубайлыктардыҥ, Ростехшиҥжӱниҥ јербойындагы органдарыныҥ башкараачылары, РФ-тыҥ коруланарыныҥ министерствозыныҥ јуучыл биригӱлериниҥ командованиези турушкан.\\nЈуунда Федерацияныҥ округтагы субъекттеринде РСЧС-тарыныҥ јербойындагы подсистемаларыныҥ 2019 јылдагы ижиниҥ турулталары кӧрӱлген ле 2020 јылга амадулар темдектелген.\\nОроонныҥ президентиниҥ чыгартулу кижизиниҥ темдектегениле болзо, ӧдӱп јаткан јылда Сибирский федерал округта болгон чочыдулу айалгалардыҥ тоозы, мынаҥ озо јылга кӧрӧ, астаган. Бу ок ӧйдӧ чочыдулу айалгалардыҥ кеми ле оныҥ салтарлары ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱлерин ажа берген.\\nКичӱ ле јаан изӱ айларда јаандаган суулардаҥ улам Иркутский областьтыҥ јериле ӧткӧн эки толкуныҥ салтары 47 муҥ кижиге једишкен, 26 кижи божогон, 5 кижиниҥ салымы јарт эмес. 11 муҥ тураны суу алган, олордыҥ јарымызында улус јадар арга јок деп темдектелген.\\nӰлӱрген айда Красноярский крайда болгон тыҥ јааштардаҥ улам алтын казар «Сибзолото» артельдиҥ Сейба сууда турган дамбалары бузулган. Оноҥ улам 17 кижи божогон, 3 кижиниҥ салымы эмдиге јарт эмес. Оноҥ башка округтыҥ тергеелеринде јонјӱрӱмдик учурлу тӱбектердиҥ ле техногенный ӧрттӧрдиҥ тоозы кӧптӧгӧн. Олордо божогон улустыҥ тоозы база кӧп.\\nСибирьде јылдыҥ ла болуп турган чочыдулардыҥ бирӱзи јаскыда суулар јаандап турганы. Сууларда ла кӧӧлмӧктӧрдӧ тош кайылгалакта ӧткӱрилип турган белетеништӱ иштердиҥ шылтузында эл-јонды ла инфраструктураны јаандаган суулардыҥ баштапкы толкузынаҥ аргадаар арга болгон. Росгидрометтиҥ прогнозторы ла тергеелерде јаҥныҥ органдарыныҥ, Россуубайлыктардыҥ Верхне-Обский ле Енисейский бассейновый суу башкартуларыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи экинчи толкуны авариялар јок ӧдӧр арга берген.\\n«Андый да болзо, калганчы јылдарда бис јааштардаҥ улам суулар јаандап, кӧп немени јемирип турганына туштайдыс. Мынаҥ улам улус шыралайт, кӧп туралар, коммуникациялар ӱрелет ле јемирилет, ар-јӧӧжӧ баазын јылыйтат, ээлем иштер туруп калат. Мынызы РСЧС-тыҥ јербойындагы системалары коомой ар-бӱткендик айалгаларга ла чочыдулу айалгалардыҥ салтарларын јымжадарга толо кеминде белен эмес болгонын керелейт» — деп, Сергей Меняйло айткан.\\nЈуунныҥ туружаачылары 2019 јылда Сибирский федерал округтыҥ субъекттеринде болгон ӧрттӧрдиҥ турулталарын база шӱӱшкен. Аркаларда ӧрт чыгаргадый ай-кӱнниҥ айалгаларынаҥ башка кижиниҥ бурузынаҥ улам чыгып турган ӧрттӧр база кӧп. Росагашээлемниҥ јетирӱлери аайынча, Сибирьдиҥ тергеелеринде ӧрттӧрдиҥ тоозы, 2018 јылга кӧрӧ, 13 процентке, ӧрткӧ алдырган јерлердиҥ кеми 35 процентке кӧптӧгӧн.\\nПрезиденттиҥ чыгартулу кижизи јербойыныҥ эл-јоны ла юридический лицолоры ӧрт чыгарын болдыртпас ээжилерге ајару этпей турганын темдектеген. «Јаҥныҥ органдарына эл-јонло јартамалду ла јарамыкту иш тӧзӧӧр керек, онызы ар-бӱткендик ӧрттӧрдиҥ кемин кезем јабызадар» — деп, Сергей Меняйло айткан.\\nБыјыл аркаларда болгон јаан ӧрттӧрдӧҥ улам Сибирьдиҥ тергеелери ышка бӱркеткени керегинде сурак база шӱӱжилген. Россияныҥ МЧС-ныҥ Новосибирский область аайынча башкартузыныҥ јааны Виктор Орлов аркаларда болгон ӧрттӧрдӧҥ улам ыш јайылып барарда, эл-јонго элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ажыра ол ыш недеҥ улам чыкканы, айалганы оҥдолторго кандый иштер ӧткӱрилип турганы, мындый айалгаларда нени эдер керек болгоны керегинде јетирӱлер эдилген.\\nЈуунда анайда ок ӧрттӧрдӧ балдардыҥ ӧлӱмин болдыртпазы аайынча профилактический иштерди тӧзӧӧриниҥ сурактары база шӱӱжилген. Бу сурак эҥ ле тыҥ тал-табыш кӧдӱрип турган сурак болгоны темдектелген. Россияныҥ МЧС-ныҥ јербойындагы органдарыныҥ јетирӱзи аайынча, ӧдӱп јаткан јылда болгон ӧрттӧрдиҥ салтарына эр кемине јеткелек 154 бала алдырткан. Олордоҥ 87 бала божогон. Сибирьдиҥ тергеелеринде сууда улус, ол тоодо балдар божоп турганыныҥ сурагы база ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи. 2019 јыл башталганынаҥ ала округтыҥ суулу объекттеринде 399 јеткерлӱ учурал темдектелген. Олордо 371 кижи, ол тоодо 41 бала божогон.\\n«Ӧрттӧрдӧ лӧ сууларда балдардыҥ ӧлӱмин болдыртпазы аайынча профилактический ишти ӧткӱрер, балдарды чочыдулу айалгаларда бойын канайда тудунарыныҥ ээжилерине ӱредерине аҥылу ајару эдер керек» — деп, Сергей Меняйло темдектеген.\\nБу ок ӧйдӧ профилактический иштердиҥ шылтузында сууларда болуп турган јеткерлӱ учуралдардыҥ тоозы астаганы темдектелген. Андый тергеелердиҥ тоозына Алтай Республика кирген.\\nӦрттӧрдӧ лӧ сууларда балдардыҥ ӧлӱмин болдыртпазы аайынча ӧткӱрилген профилактический иштердиҥ турулталары керегинде докладтарын Россияныҥ МЧС-ныҥ Сибирьдеги субъекттериниҥ башкартуларыныҥ јаандары эткен.\\nСФО-до чочыдулу айалгаларды болдыртпазы ла јоголторы аайынча ведомстволор ортодогы камыстыҥ јууныныҥ учкары ӱредӱ-методический сбордыҥ туружаачыларын кайралдаары ӧткӧн. РФ-тыҥ Президентиниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтайдагы бедиреер-аргадаар отрядыныҥ јааны Владимир Овсиенко кайралдаткан.","num_words":1209,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.149,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20460.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Болужарга качан да белен - altaicholmon\\nАлтай Республикада јакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ ичкери јолы ӱчинчи сектордыҥ бӱдӱмиле бек колбуда ӧдӧт. Коммерциялык эмес организациялардыҥ ла јондык биригӱлердиҥ ижиниҥ тӧзӧгӧзи јакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле бӱдӱрери болуп јат.\\nJакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле эдериниҥ ӧзӱми керегинде сурак республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥындагы јондык советтердиҥ кыйалтазы јогынаҥ кӧрӧтӧн сурактарыныҥ тооломына кийдирилген.\\nТаланыҥ јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечилер ле јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечи организациялар мындый ууламјыларла иштейт: культурада, јонјӱрӱмдик корулаштыҥ системазында, экологияда, тындуларды корыыр бӧлӱкте, тӧрӧлчи кӱӱндӱ иште, јетирӱлердиҥ бӧлӱгинде, су-кадык јӱрӱм јӱрер бӧлӱкте, корпоратив бӧлӱкте, килемјиниҥ фондында, сакыбаган чочыдулу айалгаларды јоголтор бӧлӱкте.\\nРеспубликаныҥ јашӧскӱримниҥ политиказы, физический культура ла спорт аайынча комитеди 2017 јылдыҥ тулаан айында талада јакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле эдерин элбедип ӧскӱрери аайынча «јолдыҥ картазын» јараткан. Таланыҥ јашӧскӱримниҥ политиказы, јуучыл-тӧрӧлчи таскамал ла јииттерди черӱдеҥ озо белетеери аайынча тӧс јеринде јашӧскӱримниҥ организацияларына јетирӱлик јӧмӧлтӧ-болуш эдилет. Онойдо ок ол организацияларга грантовый јӧмӧлтӧ субсидия ажыра јетирилет, олор керектӱ немелерле јеткилделет.\\nРеспубликада бойыныҥ кӱӱниле јакшы керектерди эдеечилердиҥ «ДобРАцентр» деген тӧс јери 2017 јылдыҥ кӱӱк айынаҥ ала иштеп јат, ого текши республикадаҥ 50-неҥ ажыра волонтер кирет. «ДобРАцентрдиҥ» волонтерлоры јербойында ла республика кеминде ӧткӱрилип турган акцияларды, кӧдӱриҥилерди, фестивальдарды белетееринде ле ӧткӱреринде эрчимдӱ туружат. Темдектезе, Россияныҥ кӱнинде, калыктардыҥ најылыгыныҥ парадында, Jашӧскӱримниҥ кӱнинде, «Солоҥы-2017» деген экофестивальда, АР-дыҥ спортчыларыныҥ XVII јайгы олимпиадазында, спорттыҥ кышкы сезоныныҥ ачылтазында ла о. ӧ.\\nРеспубликада «Jеҥӱниҥ волонтерлоры» деген бастырароссиялык јондык кыймыгуныҥ талалык бӧлӱгиниҥ ижи эрчимдӱ ӧзӧт. Олор бастырароссиялык акцияларды, тӱӱкилик туштажуларды ӧткӱрет. Онойдо ок Улу Jеҥӱге учурлалган кӧдӱриҥилерди белетееринде туружат, ветерандарга болужат, кереестерди јазап, арутап јат. Jербойыныҥ да, талалык та учурлу керек-јарактарды белетееринде волонтерлор акту кӱӱндеринеҥ туружат. Ӧткӧн јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 5-11 кӱндеринде Алтайдаҥ «Jеҥӱниҥ волонтерлорыныҥ» ӱч волонтеры Москвада ла Севастопольдо парадтарды белетееринде турушкан.\\nАлтай Республикадаҥ «Россияныҥ јашӧскӱрими» АИС ле «Россияныҥ јакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле эдеечилер» деген јетирӱлик платформалардыҥ порталында кӧдӱриҥилердиҥ ле јашӧскӱримниҥ регистрациязы эрчимдӱ ӧдӧт. Республикан кӧдӱриҥилердиҥ эҥ эрчимдӱ волонтерлорына сыйга корпоративный кеп-кийим (футболкалар, кепкалар, кыймыгуныҥ темдектӱ рюкзактары) алат.\\nӦткӧн јылдыҥ кандык айынаҥ ала кичӱ изӱ айына јетире республиканыҥ јашӧскӱриминиҥ коммерциялык эмес организациялар ла физический лицолор ортодо јонјӱрӱмдик учурлу ӱлекерлериниҥ кӧрӱ-маргааны белетелип ӧткӱрилген. Jеҥӱчилдер ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерине керектӱ јепселди алар.\\nБистиҥ республиканыҥ адынаҥ јашӧскӱримниҥ ле ӱренеечилердиҥ Сочиде ӧткӧн XIX бастырателекейлик фестивалинде турушкан делегацияда 7 волонтер ло 38 туружаачы болгон.\\nАлтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы јашӧскӱримниҥ политиказы, јуучыл-тӧрӧлчи таскамал ла јииттердиҥ черӱдеҥ озо белетенижи аайынча тӧс јерде волонтерлорды таскадары, ӱредери аайынча кӧдӱриҥилер ӧткӱрет. Онойдо ок республиканыҥ волонтерлорыныҥ школы ӧткӱрилет. Эрчимдӱ јииттерге бастырароссиялык, талалык кӧдӱриҥилерде, форумдарда туружар бӱдӱмји эдилген. Олор, темдектезе, волонтерлордыҥ бастырароссиялык следында, јашӧскӱримниҥ бастырароссиялык ӱредӱлик «Таврида», калыктар ортодогы јашӧскӱримниҥ «ТИМ «Бирюса» деген ле оноҥ до ӧскӧ форумдарында туруштылар. Алтай Республикадаҥ ӧткӧн јылда калыктар ортодо ло бастырароссиялык форумдарда 40-нӧҥ ажыра туружаачы эрчимдӱ турушкан.\\nКӱӱк айдаҥ ала јаҥар айга јетире «Доброволец России-2017» деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаан 5 бӧлӱкле мындый ууламјыларла ӧтти: «Волонтерство Победы», «Социальное волонтерство», «Событийное волонтерство», «Медицинское волонтерство», «Волонтерство в сфере культуры», «Волонтерство в чрезвычайных ситуациях», «Экологическое волонтерство», «Организатор добровольчества», «Серебряное волонтерство».\\nJакшы керекти бойыныҥ кӱӱниле эдеечиниҥ кӱнинде, 2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 5-чи кӱнинде, талада республиканыҥ јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ следы болгон. Эҥ артык волонтерлор ло бойыныҥ кӱӱниле баштаҥкай эдеечилер кайралдаткан.\\nАлтай Республиканыҥ волонтерлоры јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ Москвада јаҥар айдыҥ 4-5 кӱндеринде ӧткӧн бастырароссиялык форумында турушкан. Республиканыҥ делегациязына «Доброволец России-2017» кӧрӱ-маргаанныҥ талалык бӧлӱгиниҥ ӱч јеҥӱчили Анастасия Аманчина, Алексей Тюлепергенов ло Арсений Некрашевич «Юный доброволец» деген гран-приниҥ ээлери кирген. Олор ончозы балдардыҥ «Добрята» деген добровольческий организациязыныҥ эрчимдӱ турчылары.\\nРоссияныҥ волонтерлорыныҥ биригӱзинде јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ ��астырароссиялык форумы тӧс учурлу керек болгон. Форум ӧйинде ӱредӱлик ле иштеер программаларла коштой, волонтерлордыҥ ижиниҥ ченемелиле таныштыру ӧткӧн. Онойдо ок јакшыны бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ кыймыгузыныҥ ӧзӱмине јарамыкту кӱрее-куучындар, мастер-класстар база ӧткӧн.\\nВолонтерлордыҥ шылтузында текши кӧдӱриҥилерди ӧткӱрериниҥ чыҥдыйы бийиктеген. Jиит улусты јашӧскӱримниҥ государстволык политиказын јӱрӱмде бӱдӱрерине јилбиркедери, эрчимдӱ туружарын јӧмӧӧри ӧдӧт. Jаш улус обществоныҥ јӱрӱминде акту кӱӱнинеҥ ле эрчимдӱ туружары јанынаҥ иштиҥ бӱдӱмдериниҥ учурын, чыҥдыйын, кемин кӧдӱрери аайынча јаан иш ӧткӱрилет.\\nАР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ пресс-службазы","num_words":1333,"character_repetition_ratio":0.103,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14155.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"13.02.2018 - altaicholmon\\n1984 јылда Барнаулдагы јуртээлем институтты божоткон. Чолушман совхозыныҥ баш экономисти, 2000-2003 јылдарда Чолушмандагы јурт администрациязыныҥ јааны болуп иштеген. Эмди таҥынаҥ аргачы болуп иштейт. 2010 јылда Алтын-Ай Сартакова таҥынаҥ бойы «Кайкал берген канадым» деп баштапкы ӱлгерлик јуунтызын чыгарган. Чӱмдемелдери «Алтайдыҥ Чолмоны», «Улаганныҥ солундары» газеттерде јарлалат.\\nРоссия Федерацияныҥ Президентин тудар талдаштарда ӱнбереечилердиҥ тооломдоры\\nШашыкман ба эмезе Чабышкан ба?\\nЭриккенде чертетен Эмил сайлу кузук бар. Эдискилеп ойнойтон Эне Шашыкман Алтай бар.\\nКем де, качан да ундылбас…\\nКочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде орооныста, ол тоодо тергеебистиҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринде совет черӱниҥ Сталинградтагы јуу-согуштагы јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгына учурлай кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӧн. Кан-Оозы аймак ого эртедеҥ быжу белетенген ле ӧдӧтӧн керек-јарактар озолодо темдектелген болгон. Аймактыҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Маргарита Мишкинаныҥ айтканыла, кочкор айдыҥ 1-кы кӱнинде аймактыҥ бастыра школдорында ачык уроктор ӧткӧн. Анда тӱӱкиниҥ,\\nРоссия Федерацияныҥ Президентин тудар талдаштарда ӱнбереечилердиҥ ӱнберижин тӧзӧӧргӧ ӱн берер кажы ла участок аайынча ӱнбереечилердиҥ тооломы тургузылат, ого Россия Федерацияныҥ ӱнбериш ӧткӧн кӱнге јетире 18 јажы толгон ло ӱнбериште туружар кӧнӱ тап-эриктӱ ончо граждандары кийдирилет. Ӱнбереечилердиҥ тооломына аргазы јок (недееспособный) деп јаргы јӧптӧгӧн эмезе јаргыныҥ јӧбиле јайымын айрыттырган јерлерде болгон улус кийдирилбей јат.\\nЭл-јон јуртаган кажы ла калада, јурт јеезеде, ӱредӱлӱ учреждениелерде спортто ло физический культурада тазыктырынатан залдар, площадкалар, стадиондор ло ӧскӧ дӧ объекттер тударына ороонныҥ Президенти јаан ајару эдип јат. Эл-јонныҥ, анчада ла балдардыҥ, јашӧскӱримниҥ спортко ло физкультурага јилбӱзин, су-кадык јӱрӱмге јӱткӱмелин ойгосконы ажыра олордыҥ су-кадыгын тыҥыдар иш ӧдӧт. «Су-кадык нация — су-кадык, кӱчтӱ ороон» деген кычырула","num_words":438,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23008.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тергеелер ортодо колбулардыҥ тӧзӧлгӧзи бар - altaicholmon\\nТергеелер ортодо колбулардыҥ тӧзӧлгӧзи бар\\nСыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде Горно-Алтайсктыҥ П. В. Кучияктыҥ адыла адалган национальный драмтеатрында экспортный товарлардыҥ албатылар ортодогы баштапкы «Алтай Республика, Россия—Синьцзян-Уйгурский автономный район, КНР» деп адалган кӧрӱзиниҥ ачылтазы ӧтти.\\nКӧрӱниҥ ачылтазында Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева, Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ Алтай округыныҥ коммерция аайынча башкартузыныҥ јааны Эрболат Байхадам, АР-дыҥ Саду-промышленный палатазыныҥ јааны Эжер Челоков ло ӧскӧ дӧ улус турушкан. Кӧрӱниҥ тӧзӧӧчилери бистиҥ республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствозы, Саду-промышленный палатазы, ӧрӧ адалган автономный округтыҥ коммерция аайынча департаменти. Кӧрӱниҥ ачылтазыныҥ башталганында айдылганыла, бу кӧрӱ Россия ла Китай ортодо најылыкты, бистиҥ республика ла Синьцзян-Уйгурский автономный район ортодо саду колбуларды тыҥыдар амадула ӧткӱрилип јат.\\n—Республиканыҥ башкарузыныҥ ла экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствоныҥ адынаҥ кӧрӱниҥ туружаачыларын акту кӱӱнимнеҥ уткып турум. Бистиҥ тергееде мындый кӧрӱ баштапкы катап ӧткӱрилип јат. Оны ӧткӱреринде эрчимдӱ турушканы, јаан камаанын јетиргени учун Синьцзян-Уйгурский автономный районноҥ бистиҥ кӱндӱлӱ айылчыларга быйан айдып турус. Россия ла Китай јуук партнерлор болуп јат. Алтай Республика ла Синьцзян-Уйгурский автономный район бойыныҥ географический айалгазыла Россияныҥ тӱштӱк талазы ла Китай ортодо колбулардыҥ бӧлӱги болуп јат. Бис одоштой јаткан ороонло колбуларды јаантайын бийик баалаганыс ла баалап јадыс. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ тыш садузыныҥ кеминиҥ ӱчтеҥ кӧп бӧлӱги Китайга келижет. Горно-Алтайсктыҥ государственный университеди ле Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ ӱредӱлик учреждениелери ортодо гуманитар колбулар тӧзӧлгӧн. Ол колбулар ажыра студенттердиҥ, профессорско-преподавательский составтыҥ, вуз-партнерлордыҥ ишчилериниҥ академический мобильнози аайынча программалар иштейт. Бу колбулар 2003 јылдаҥ ала иштеп турган ла Jаан Алтайдыҥ алты тергеезин бириктирип турган «Бистиҥ текши айылыс—Алтай» деген Албатылар ортодогы координационный советтиҥ ижиниҥ кеминде тӧзӧлгӧн лӧ иштейт.\\nКӧрӱде Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ 30 товарэдеечизи туружат, кӧрӱ эки кӱнниҥ туркунына иштеер. Алтай Республиканыҥ айылчылары ла эл-јоны Китайдаҥ айылчылардыҥ продукциязыла таныжар аргалу. Кӧрӱниҥ туружаачыларына једимдӱ иш кӱӱнзеп турум—деп, Светлана Владимировна айткан.\\nОноҥ уткуулду сӧс Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ Алтай округыныҥ коммерция аайынча башкартузыныҥ јааны Эрболат Байхадамга берилген. Ол бойыныҥ уткуулду сӧзинде бистиҥ республикан башкаруга бу кӧрӱни ӧткӱрерин јӧмӧгӧни учун быйанын айдып, мындый кӧрӱлер эки ороон ортодо најылыкты, гран-кыйуныҥ јанында тергеелер ортодо колбуларды тыҥыдарына јаан камаанын јетирип турганын темдектеген. Кӧрӱниҥ окылу ачылтазы јарлалган ла кызыл лента кезилген кийнинеҥ кӧрӱниҥ ачылтазыныҥ туружаачыларына јаан эмес ойын-концерт кӧргӱзилген. Ойын-концертте алтай, орус ла кыдат тилдерле кожоҥдор јаҥыланган, кыдат бије кӧргӱзилген. Кыдат кожоҥчы келинниҥ эки кожоҥын улус изӱ колчабыжуларла уткыган. Кыдат тилди билбес бойымча оҥдогонымла, кожоҥдордыҥ сӧстӧриниҥ табыш-аайынаҥ кӧрзӧ, бир кожоҥ кыдат, экинчизи уйгур тилле болды. Кожоҥдордыҥ кӱӱзи де јараш, кожоҥчы келинниҥ ӱни де профессионал кеминде болуптыр.\\nКӧрӱде кыдат товарэдеечилердиҥ аш-курсагы, текстил эдимдери, јуртээлемдик јазалдары, электрон продукция ла оноҥ до ӧскӧзи тургузылган болгон. Кӧрӱниҥ айылчылары кыдат аш-курсакты амзап јиир аргалу болгон. Кӧрӱ ӧдӱп турган јерде столдордо кыдат заводтордыҥ эдип чыгарып турган техниказыныҥ каталогторы салылган. Каталогтордыҥ фотојуруктарынаҥ кӧрзӧ, олор јӱзӱн-башка техника эдип чыгарып турган эмтир—тракторлор, кӧлӱктер ле јурт ээлемниҥ ӧскӧ дӧ техниказын. Jе каталогтор кыдат ла уйгур тилдерле бичилген учун олорды кычырар арга болбоды. Jурт ээлемниҥ продукциязы кӧрӱде элбеде тургузылганын темдектеер керек. Бастыра продукция целлофан пакеттерге салылган, бистиҥ албаты-јон кӧрбӧгӧн ӧзӱмдер кӧп болды. Ол ӧзӱмдердиҥ кезигин мен де амзап кӧрдим—амтамду болуптыр, ӧскӧ дӧ улуска јарады. Печенье-немелердиҥ кандыйы јок деп айдар—кезиктериниҥ амтамы саҥ башка болуптыр. Кыдат айылчылар кӧрӱге келген улусты алама-шикириле кӱндӱлеген.\\nКӧрӱде тургузылган кыдат кийим-тудумды улус јилбиркеп кӧргӧн, байла, бистиҥ магазиндерде садылып турганыла тӱҥейлештирген болбой. Электрон продукциядаҥ сууны арутаар јазал улусты тыҥ јилбиркеткен деп айдарга јараар.\\nМындый кӧрӱниҥ кийнинеҥ бистиҥ тергее ле автономный район ортодо элбек кемдӱ саду колбулар тӧзӧлӧрине иженери артат.\\nБистиҥ ороон ло Китай ортодо колбулар калганчы ӧйлӧрдӧ телекей кеминде там ла тыҥып турганын бис кӧрӱп јадыс, кыдат продукция бистиҥ де тергееде элбеде садылат. Бу кӧрӱ бистиҥ тергееде чыҥдыйы чындап та јакшы кыдат эдим-јазалдар элбеде садыларына камаанын јетирерине иженер керек. Бистиҥ де тергеениҥ товарэдеечилериниҥ продукциязы кыдат јеринде соҥында садылардаҥ айабас деген ижемји бар.\\nКыска јетирӱ: 2010 јылдагы тооалышла болзо, Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ Синьцзян-Уйгурский автономный районыныҥ албаты-јоныныҥ тоозы 21 миллион 813 муҥ 334 киж��, ол Китайдыҥ јериниҥ кемиле эҥ ле јаан территориально-административный единицазы болот—текши кеми 1743441 квадратный километр. Ол Китайдыҥ беш национальный районыныҥ бирӱзи болуп јат. Тӧс јери Урумчи кала. «Синьцзян» деген кыдат сӧсти орус тилге кӧчӱрзе—«новая граница», «новый рубеж». Бу тергеениҥ тӱӱкилик ады-топоними Кӱнчыгыш Туркестан. Оныҥ сегис ороонло—Россия Федерацияла, Монголияныҥ Албаты Республиказыла, Казахстанла, Киргизияла, Таджикистанла, Афганистанла, Индияла, Пакистанла текши гран-кыйузыныҥ узуны 5600 километр. Jебрен ӧйлӧрдӧ Торко јол бу јерле ӧткӧн. Административный јанынаҥ алза, бу автономный район округтарга, автономный округтарга, уездтерге, автономный уездтерге, калаларга, волостьторго ло национальный волостьторго бӧлӱнип јат. Автономный районныҥ беш автономный округыныҥ бирӱзинде—Или-Казах автоном округта Алтай округ бар.","num_words":1325,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.148,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19336.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кажыбыстаҥ ла камаанду… - altaicholmon\\nКажыбыстаҥ ла камаанду…\\nЈаан изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде Билениҥ, сӱӱштиҥ ле чындыктыҥ кӱни темдектелет. Ого учурлай ӧткӧн неделениҥ среда кӱнинде «Су-кадык биле – Алтай Республиканыҥ су-кадыгы» деп адалган тегерик столдыҥ јууны ӧткӧн. Оны Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениези ле «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы ӧткӱрген болуп јат.\\nЭл-јонныҥ ајарузын билениҥ су-кадыгын тыҥыдарына ла чеберлеерине эдер амадула ӧткӱрилген тегерик столдыҥ туружаачылары – медициналык сообществоныҥ ла јондыктыҥ, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузыныҥ алдына бӱдӱретен јаан сурактар тургускан.\\nОл тоодо биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧри, бала табарында су-кадыкты тыҥыдып чеберлеери аайынча керек-јарактарды ӧткӱреринде бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарын, су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерин ле јондыкты ӧмӧ-јӧмӧ иштедеери.\\nКижиниҥ су-кадыгына, анчада ла бала табар ӧйдӧ, каршулу болгодый не-немелердиҥ шылтактары ла олор кандый турулталарга экелип турганы керегинде эл-јонго СМИ-лер ажыра јетирӱлер эдери, социально-культурный объекттер, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ла инновационный технологиялар ажыра биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧри.\\nЈартап айткажын, билениҥ институдын тыҥыдарыныҥ, кажы ла кижиниҥ кӧгӱс-байлык ла физический су-кадыгыныҥ тӧзӧлгӧзинде болотон билелик байлыктарды тӧзӧӧриниҥ сурактарын шӱӱшкен.\\nТегерик столдыҥ јуунын АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачыныҥ молјуларын бӱдӱреечи, бу учреждениениҥ тӧзӧмӧл-методический бӧлӱгиниҥ заведующийи Марина Бештинова баштап ӧткӱрген. Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Анна Григорян кире сӧзинде: «Су-кадык биле – ол су-кадык јӱрӱм јӱрӱп турган биле, андый биледе психологический су-кадык айалга, кӧгӱс-байлык культура ла материальный једим бар болуп јат. Бӱгӱн су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧринде билеге тӧс учур берилет» – деген.\\nАР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызыныҥ темдектегениле, бу јуун «Демография» нацӱлекер ле «Эл-јонныҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген федерал ӱлекер аайынча ӧдӧт. Бӱгӱн тергеелердиҥ ле ороонныҥ алдында 2024 јылга јетире россияндардыҥ су-кадык јӱрӱмин 78 јашка јетире узадар ла иштегедий эл-јонныҥ ӧлӱмин астадар деген амадулар тургузылган. Бу амадуларга граждандарды су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркеткен ле јаман кылык-јаҥнаҥ, ол тоодо ачу аш ичеринеҥ, таҥкы тартарынаҥ айрыган соҥында једерге јараар деп, ол јартамал эткен.\\nКижи бойыныҥ су-кадыгын чеберлеерине ајару этсин деген амадула ороонныҥ бастыра тергеелеринде, анайда ок бистиҥ республикада, су-кадыктыҥ јондык тӧс јерлери тӧзӧлӧт. Алтай Республикада андый тӧс јерди јылдыҥ учкары ачары темдектелет. Анаҥ ӧскӧ муниципалитеттер кеминде эл-јонныҥ су-кадыгын тыҥыдары аайынча бойлорыныҥ программалары иштеер. Андый программалар Турачак ла Чой аймактарда јӧптӧлип калган болуп јат.\\nМарина Бештинова Алтай Республиканыҥ муниципалитеттериниҥ эл-јоны ортодо инфекционный эмес ооруларла оорыыры ла олордоҥ улам ӧлӱмдер аайынча јетирӱ эткен. Ол 2015-2020 јылдар сайын ӧткӱрилген шиҥжӱ аайынча тергееде эл-јонныҥ тоозы 213703 кижидеҥ 220140 кижиге јетире кӧптӧгӧнин айткан. Специалисттердиҥ озолондыра темдектегениле, 2024 јылга эл-јоныстыҥ тоозы 224576 кижиге једе берер. Республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы кожулары турумкай болгон. Бу ок ӧйдӧ, 2018 јылга кӧрӧ, бу кӧргӱзӱ 31,4 процентке јабызап калган.\\nЭл-јонныҥ јаш аайынча тооломыныҥ учурлу кӧргӱзӱлериниҥ бирӱзи ол орто јаш болуп јат. 2019 јылда республиканыҥ эл-јоныныҥ орто јажы 34,2 деп темдектелген.\\nКалганчы јылдарда тергееде ак-јарыкка чыккан балдардыҥ тоозы астап турганы темдектелет. Је андый да болзо, бистиҥ субъект бу кӧргӱзӱле ороон ичинде озочылдардыҥ тоозында болуп артканча.\\nАлтай Республикада божогон улустыҥ текши тоозы бир эмеш кӧптӧй берген, је Российский Федерация ла Сибирь аайынча кӧргӱзӱлер кеминде јабыс болуп артканча. Улус кӧп сабазында кан јӱрӱжер системаныҥ ооруларынаҥ, кату оорудаҥ ла тыш шылтактардаҥ улам божойт. 2019 јылдыҥ турулталары аайынча тергеебисте божогон иштегедий улустыҥ кӧп сабазы тыш шылтактардаҥ улам божогон. Тыш шылтактарга јӱзӱн-башка сынык-бычыктар, јеткерлӱ учуралдар, корондолгон учуралдар кирет.\\nБистиҥ тергееде инфекционный эмес патологияларла оорыырыныҥ текши айалгазы керегинде айдып тура, Марина Владимировна эл-јон ортодо ойто ло кан јӱрӱжер системаныҥ оорулары озолоп турганы�� темдектеген. Анаҥ ӧскӧ ӧкпӧниҥ, бӧӧрӧк-немениҥ системазыныҥ, ич-карынныҥ, сӧӧк-балтыр системаныҥ оорулары кӧп темдектелет.\\nТергееде наркологический ооруларла оорыыры 8,2 процентке астаган да болзо, Горно-Алтайскта ла јурт јерлерде бу сурак курч болуп артканча. Темдектелген наркопатологиялардаҥ озо ло баштап хронический аракыдашты, ол тоодо аракыдаҥ психоз ооруларды айдарга јараар.\\nБалдардыҥ су-кадыгы керегинде Алтай Республиканыҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезинде балдардыҥ су-кадыгыныҥ тӧс јериниҥ заведующийи Наталья Новикова айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле болзо, баланыҥ су-кадыгы кӧп тоолу шылтактардаҥ камаанду. Балдарыныҥ келер ӧйи керегинде озо ло баштап ада-энелери сананар учурлу.\\nАлтай Республикада балдардыҥ ооруларыныҥ текши тоозыныҥ јаан ӱлӱзи ӧкпӧниҥ ооруларына, оны ээчий ич-карынныҥ, терениҥ, кӧстиҥ, нервный системаныҥ ооруларына келижет.\\nЈуунда АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Перинатальный тӧс јер» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачы Андрей Мурыгин ле оныҥ ордынчызы Алтай Республиканыҥ баш акушер-гинекологы Татьяна Суртаева база турушкан. Су-кадык биледеҥ башталып турганын, биледе су-кадык јӱрӱм јӱрерине, спортты сӱӱрине таскадары керектӱзин олор база темдектеген.\\n«Ӱй кижи бойына, су-кадыгына каруулу эмес болот ло бала табар ӧй келзе, врачтардаҥ кайкал сакыйт. Је кайкал болбос то аргалу. Андый да болзо, бистиҥ врачтар кемниҥ де су-кадыгын, јӱрӱмин аргадап, ол кайкалды эдерге албаданат. Келер ӧйдӧ адалар ла энелер болотон улус су-кадык балдар су-кадык ада-энелерде табылып турганын билер учурлу» – деп, Андрей Мурыгин темдектеген.\\nТатьяна Суртаеваныҥ айтканыла, эмдиги ӧйдиҥ ӱй де, эр де улузыныҥ бала табарына јарамыкту су-кадыгы врачтарды санааркадат. Ол ороондо балдар чыгарарыныҥ кемине салтарын јетирет. Анайып, ак-јарыкка туулган балдардыҥ тоозыныҥ кеми там ла јабызайт.\\n«Калганчы јылдарда, 2007 јылдаҥ ала, РФ-тыҥ ӱй улузыныҥ бала табарына јарамыкту су-кадыгыныҥ айалгазы там ла чочыдулу болуп браатканы темдектелет» – деп, ол айткан.\\nРепродуктивный су-кадыкты корыыры аайынча иште тӧс аргалардыҥ бирӱзи су-кадык јӱрӱм јӱрери, јетирӱлик-профилактический ишти тыҥыдары, анчада ла јашӧскӱрим ортодо, диагностиканыҥ эмдиги технологияларын јӱрӱмге кийдирери ле ӱй улустыҥ ооруларын эмдеери болгонын ол темдектеген.\\nБала табарына озолондыра белетенер керек, эмди «биле тӧзӧӧрин озолондыра темдектеери» деген оҥдомол јарлу боло бергенин республиканыҥ баш акушер-гинекологы айткан. Бала табарына озолондыра белетенер тушта, медицинский специалисттерге баштанган ада-энелер сакылталу ла су-кадык баланыҥ ада-энези боло берет.\\nТегерик столдыҥ јуунында кӧдӱрилген сурактар аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин Алтай Республиканыҥ баш медицинский психологы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ медицинский психологы Ольга Алмадакова айткан. Ол ороонныҥ эр улузыныҥ су-кадыгыныҥ сурактарына ајару эткен. Ольга Алмадакова РФ-тыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ репродуктивный су-кадык аайынча штатта эмес баш специализи Олег Аполихинниҥ «Эр улустыҥ су-кадыгы – демографиядагы амадуларды бӱдӱрери аайынча иштиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи» деп айтканын темдектеген.\\nТергеениҥ баш медицинский психологы статистикадагы кӧргӱзӱлерге токтоп, ол кӧргӱзӱлер аайынча ороондо эр кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуныныҥ орто кеми, ӱй кижидийине кӧрӧ, 10 јылга ас болуп јат деген. Эр улустаҥ јӱк ле 43 проценти 60 јашка јетире јӱрет.\\n«Олег Аполихин бойыныҥ докладында эмди су-кадыкты корыырыныҥ системазына јаҥы модель кийдирер керек болгонын ла озо ло баштап ооруларла эмес, јаан да улустыҥ, балдардыҥ да байа бир девиантный кылык-јаҥыла тартыжар керек болгонын айдат. Андый системаныҥ амадузы улуска оорыырга бербейтени болуп јат. Аполихин анайда ок ачу аш ичерин, таҥкы тартарын, кыймыктанбас, анайда ок балыр јӱрӱм јӱрерин астадар, јӱрӱмде карыгып-санааркаарын болдырпас керек деп айдат. Кӧп сабада су-кадык биледеҥ, андагы таскадунаҥ, социальный айалгадаҥ, кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду» – деп, Ольга Алмадакова айткан.\\nАда-энелер бойыныҥ су-кадыгына каруулу болбогонынаҥ улам балдарыныҥ эди-каныныҥ ӧзӱминде бузуштар, ол тоодо психический оорулар табылып турганы керегинде ол база айткан.\\nТергеениҥ баш медицинский психологыныҥ темдектегениле болзо, Россияныҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы эр кемине јеткелектерге профилактический медициналык шиҥжӱ ӧткӱрер ээжиге тӱзедӱлер кийдирген. Эмди эки јажы толгон балдарга профилактический медициналык шиҥжӱ ӧткӱрер тушта балдардыҥ ада-энелери анкетирование ӧдӧр, врач-психиатр психический ӧзӱминде бузушту болгодый балдарды илелеер.\\nТегерик столдыҥ јуунында бойыныҥ докладтарын анайда ок АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ штатта эмес баш психолог-наркологы, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Психиатрический эмчилик» деп бюджетный учреждениезиниҥ баш врачы Ирина Карпова, АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениезиниҥ специализи, «Су-кадык биле» деп јондык организацияныҥ башкараачызы Елена Мельникова ла видеоколбу ажыра «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Марианна Диминева эткендер.\\nТегерик столдыҥ јууныныҥ туружаачылары адакыда јуунныҥ тӱп-шӱӱлтелерин јӧптӧгӧндӧр.\\nС. Костинаныҥ фотојуругы","num_words":2176,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.042,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18411.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Јылыйтулардыҥ эҥ ас кеми 26-27 миллион, эҥ кӧп кеми 43 миллион кижи деп чото��от - LIS119.GA - Листок.РФ. Новости Горного Алтая, новости Республики Алтай\\nЈе генералиссимус Сталинге Јеҥӱни темдектеери, байрам ӧткӱрери керек јок болгон. Ого, байла, 1941-1945 јылдарда эткен јастыралары учун уйатту, эби јок болгон... 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 24-чи кӱнинде Јаан Кремлевский ӧргӧӧниҥ Георгиевский залында Кызыл Черӱниҥ командующийлерине ӧткӱрген кӱндӱ-кӱрееде калаҥы Сталин калганчы 25-чи чӧӧчӧйди кӧдӱрип, \"Иной другой народ мог сказать: вы не оправдали наших надежд, мы поставим другое правительство, которое заключит мир с Германией и обеспечит нам покой. Это могло случиться, имейте в виду. Но русский народ на это не пошел, русский народ не пошел на компромисс, он оказал безграничное доверие нашему правительству. Повторяю, у нас были ошибки, первые два года наша армия вынуждена была отступать, выходило так, что не овладели событиями, не совладали с создавшимся положением. Однако русский народ верил, терпел, выжидал и надеялся, что мы все-таки с событиями справимся\" деп тегин айтпаган болбой? Эрӱӱл баштагы санаа эзирик тилдеҥ чыгат эмес пе? II телекейлик јууныҥ јеҥӱзи кӧдӱриҥилӱ айалгада бир ле катап, 1946 јылдыҥ сыгын айыныҥ 3-чи кӱнинде темдектелген, оноҥ бу байрам араайынаҥ ундылган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууны јеҥген байрам дезе, 1947 јылда амыраар эмес, а иштеер кӱн болуп калган. Генералиссимус Сталинге кӧрӧ, маршал Брежнев Јеҥӱниҥ кӱнин, байрамын, карын да, кӧдӱрген, бойын да ундыбаган. Ол 1965 јылда Улу Јеҥӱниҥ 20 јылдыгында Москвада Кызыл тепсеҥде јуучыл парад ӧткӱрип, Јеҥӱниҥ байрамын ойто амыраар кӱн эткен ле 1966, 1976, 1978, 1981 јылдарда Советский Союзтыҥ геройы ат-нерелерле 1978 јылда \"Победа\" орденле кайралдаткан, јуулашканы керегинде \"Малая земля\" деп бичик \"бичиген\". Михаил Горбачев ээчий јуучыл парадтарды 1985 ле 1990 јылдарда Улу Јеҥӱниҥ 40 лӧ 45 юбилейлик јылдарына учурлап ӧткӱрген. Нӧкӧр Горбачев 1985 јылда КПСС-тыҥ Тӧс комитединиҥ генеральный качызына, 1990 јылда СССР-дыҥ президентине јаҥы ла тудулган туштары болгон.\\nСССР јайрадылып, Россия Федерациязы јайым ороон боло берерде, баштапкы јуучыл парад 1995 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде Улу Јеҥӱниҥ юбилейлик 50 јылдыгына учурлай Москвада Кызыл тепсеҥде ветерандарла, Поклонный кырда Москвадагы гарнизонныҥ јуучыл техниказыла ӧткӱрилген. Бу ла кӱӱк айдыҥ 19-чы кӱнинде «Об увековечении Победы советского народа в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.» федерал јасак јарадылган. Јаҥы јасакта Улу Јеҥӱниҥ байрамына учурлаган јуучыл парадтар јылдыҥ ла ӧткӱрилери темдектелген. Россия Федерациязыныҥ баштапкы президенти Борис Ельцин ол тушта коркышту кӱч айалгада болгон. Ол 1994 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде \"О мероприятиях по восстановлению конституционной законности и правопорядка на территории Чеченской Республики\", јаҥар айыныҥ 11-чи кӱнинде \"О мероприятиях по восстановлению конституционной законности и правоп��рядка на территории Чеченской Республики\" деп адалган указтар чыгарып, Чечен јерине черӱ кийдиреле, јеҥӱ алып болбой турган ӧй. Улу Јеҥӱниҥ байрамында јылдыҥ ла јуучыл парадтар ӧткӱрери ого кажы ла јуучылдыҥ ла текши черӱниҥ јеҥер санаа-кӱӱнин кӧдӱрерге керек болгон. Верховный главнокомандующий Путин Јеҥӱниҥ кӱндерин, байрамдарын тузаланарга база албаданат. 2015 јылда Улу Јеҥӱниҥ юбилейлик 70 јылдык јуучыл парадына ӧскӧ ороондордыҥ черӱчилдери туружарын јарадып, ол бу парадка сӱреен кӧп ороондордыҥ башчыларын кычырган болгон... Ол 2014 јылда Крым ла Донбасс учун Россияга јарлалган политикалык бойкотты ло экономикалык санкцияларды чечер аргалар бедиреген. Је Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу туузылганыныҥ 70 јылдыгына кычырылган башчылардаҥ кӧдӱриҥилӱ парадка эҥ тоомјылулары - Европалык Совет ле Парламенттиҥ, США-ныҥ, Великобританияныҥ, Германияныҥ, Францияныҥ, Израиль ле Японияныҥ јаандары келбегендер. Быјыл 2020 јылда юбилейлик 75 јылдык јуучыл парадка Путин ол ло башчыларды катаптаҥ кычырып, анчада ла США-ныҥ президенти келерине сӱреен иженген. Је Дональд Трамп арылык-берилик болуп турала, учы-учында Москвага келеринеҥ мойноп ийген. 2015 јылдыҥ парадына келбеген башчылардаҥ \"2020 јылдыҥ парадына туружарым\" деген чокым сӧзин јӱк ле Францияныҥ президенти Эманюэль Макрон айткан. Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде болотон јуучыл парадка эҥ јаан согултаны демократиялык ороондордыҥ башчылары эмес, а коронавирус деген југуш оору этти. Баштапкызында, парадка белетениш болуп турарда, бир канча јуучылдар ооруга алдырткандар, экинчизинде, парадка келген улус коронавируска југушпазын деп, парад јарт эмес ӧйгӧ кӧчӱрилген, кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Јеҥӱниҥ байрамында јӱк ле јуучыл авиацияныҥ парады болоры јарадылган.\\nБу јуукта кандый да политтехнологтыҥ \"тӱӱки – ол литератураныҥ олбузы, журналистика, пропаганда, PR, GR, маркетинг ле оноҥ до ӧскӧзи ошкош олбузы. Тӱӱки, су- литературанаҥ алза, журналистика ла публицистиканыҥ ар-јанында, PR ла пропагандага јуукташ турат\" деп бичигенин кычыргам. Улу Јеҥӱниҥ байрамын јаан политиктер канайда тузалангандары эксперттиҥ айтканын јарт керелейт эмес пе? Је ол ок ӧйдӧ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ тӱӱкизине литература, журналистика, пропаганда, PR, GR ла ӧскӧлӧри де ажыра коркышту јаан ајару болордо, коркымчылу боло берет. BMWларына, Mercedesтерине \"Можем повторить\", \"На Берлин\" деп лозунг јапшырып турган улусты аайлаарга кӱч. Владимир Путин де \"Это трактовать можно по-разному. Советский Союз подвергся очень страшному, ужасному, непростительному нападению со стороны нацистской Германии, мы потеряли 27 миллионов человек, нет ни одной страны мира, которая понесла бы такую утрату. И если туда кто-то посмеет сделать что-то подобное, мы повторим\" деп айдынганы бар. Мен сананзам, \"мы повторим\" деген санаа, кӱӱн – сӱреен јастыра шӱӱлте...\\nМениҥ ада-ӧбӧкӧмниҥ, Балад��ев Электиҥ, билезинеҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 7 кижи барган: уулдары - Танытпас, Таныжар, Байрым, Тош ло уулдарыныҥ уулдары - Попуштыҥ уулы Куртуй, Танытпастыҥ уулы Кулун ла Таныжардыҥ уулы Јажнай. Алтай јаҥла алтай кижи фамилиязын адазыныҥ адыла алынатан учун, Электиҥ баркалары Куртуй, Кулун ла Јажнай фамилияларын Попушев, Танытпасов, Таныжаров деп бичиткендер. Электиҥ јууга барган 4 балазы ла 3 барказынаҥ Алтайына эзен-амыр јангылап келгени экӱ ле (Танытпасов Кулун ла Таныжаров Јажнай) болгон, а арткандары (Танытпас, Таныжар, Байрым, Тош ло Куртуй) сурузы јок јылыйгандар. Јажнай акы 1947 јылда шыркаларынаҥ улам божогон. Алтай Республиканыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорды эзеткен Эземниҥ Бичигинде Электиҥ бала-барказы керегинде беш јетирӱ берилген: \"Елеков Танытпас јууга 1942 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде алылган, 1943 јылда сурузы јок јылыйган\"; \"Попушев Иван јууга 1941 јылда алылган, 1943 јылда сурузы јок јылыйган\"; \"Елеков Байрым јууга 1941 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде алылган, сурузы јок јылыйган\"; \"Елеков Пошпой черӱге 1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15-чи кӱнинде алылган, 1945 јылдыҥ кочкор айында сурузы јок јылыйган\". Елеков Таныжар керегинде кандый да бичик, суру јок. Ол 1943 јылда Кондепоныҥ (Конский Департамент) аттарын Јаш-Турага (Бийск) айдап јетиреле, оноҥ ары фронтко темир јолло апарган болгон, оноҥ ло сурузы јок јылыйып калган. Ойрот автоном областьты алзабыс, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга текши тооло 42 муҥ 200 кижи барган, олордоҥ 21 муҥ 300 кижи јери-јуртына јанбаган: јууда божогон ло сурузы јок јылыйган. 1940 јылда 282 колхозто 12 муҥ 500 эр кижи иштеген болзо, 1944 јылда колхозтордо эр улустыҥ тоозы 2 муҥ 600 болгон. СССР-ды алзабыс, 1959 јылда болгон тоолалыш 1916-1926 јылдарда чыккан ӱй ле эр улус ортодо дисбаланс 17 миллион кижи болгонын, а демографиялык ӧзӱмге тайанып шиҥделген билим-шиҥжӱ иштер 1946 јылда 20-24 јаштулардаҥ эр улус 34,6, ӱй улус 9; 25-29 јаштулардаҥ эр улус 36,6, ӱй улус 10,6; 30-34 јаштулардаҥ эр улус 37,4, ӱй улус 11; 35-39 јаштулардаҥ эр улус 35,1, ӱй улус 6 проценттерге астаганын илелеген. 40-44 ле 45-49 јашту эр улус 33,8 ле 29,2 проценттерге корогоны јарталган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ла II телекейлик јууда болгон \"безвозвратный\" ла \"демографический\" дейтен јылыйтулар аайынча эмдиге чокым тоо јок. Бу јылыйтулардыҥ эҥ ас кеми 26-27 миллион кижи, эҥ кӧп кеми 43 миллион 300 муҥ кижи деп чотолот... Мындый јаан коромјыныҥ кийнинде кандый кижи кажы јӱрегиле \"Можем повторить\", \"На Берлин\" деп айдар, амадаар? Экинчизинде, эмди јуу болзо, ол ядерный јуу болор, а ядерный јууда кем де јеҥӱ алып болбозын бастыра улус билер.\\nЈуу дегени не болгонын элдеҥ ле озо јууда турушкан улустаҥ угар керек эмес пе? Адам јуулашканы керегинде бир де куучындабайтан. Быркан јаҥду кижиге кижи ӧлтӱрери кандый јаан килинчек болгонын кижи эмди оҥдоп турбай. Экинчизинде, јарлу бичиичи Виктор Астафьевтиҥ \"Не Вы, не я и не армия победили фашизм, а народ наш многострадальный. Это в его крови утопили фашизм, забросали врага трупами\", \"Помним? Гордимся? Вранье. Ничего мы не помним. Особенно главного. Что гордиться нечем. Только скорбеть\" деп айтканы бар. Социалистический иштиҥ геройы, СССР-дыҥ Государственный премиязыныҥ эки катап, РСФСР ла РФ-тыҥ Государственный премиязыныҥ ӱч катап лауреады, адамга, тегин кижиге кӧрӧ, коркыбас болоры јарт. Јаанада алза, Виктор Астафьевти кычыраачылар јаҥыс ла јуу-согушты эзеткен бичиктери учун эмес, а јаҥныҥ улузыла да, тегин албатыла да ӧткӱрген тушташтарда Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде карам-кайрал јогынаҥ айдынганы учун тоойдылар. Ол бойыныҥ калганчы иштеринде јуу керегинде бичиирин \"Писать о войне, о любой — задача сверхтяжелая, почти неподъемная. Но писать о войне прошлой, Отечественной, и вовсе труд невероятный, ибо нигде и никогда еще в истории человечества такой страшной и кровопролитной войны не было. Об этой войне столько наврали, так запутали все с нею связанное, что в конце концов война сочиненная затмила войну истинную. Заторами нагромоздилась ложь не только в книгах и трудах по истории прошедшей войны, но и в памяти многих сместилось многое в ту сторону, где война красивше на самом деле происходившей, где сплошной героизм, громкие слова и славословия\" деп темдектеген эди…\\n11:45 12\/07\\t253\\t2\\n16:38 11\/07\\t2265\\t2\\n15:01 11\/07\\t278\\t0","num_words":2521,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22295.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Кудай бистеҥ нени некеп турганын канайып билип аларыс? - Иегованыҥ Керечилери: Каруулчык Шибее ӧмӧлигиниҥ официальный Web-сайты\\nКудай бистеҥ нени некеп турганын канайып билип аларыс?\\nБиблияда кандый јаан учурлу јетирӱлер бар? (1)\\nОныҥ авторы кем? (2)\\nБиблияны нениҥ учун ӱренер керек? (3)\\n1 Библия — Кудайдыҥ баалу сыйы. Ол сӱӱген адазыныҥ балдарына бичиген самарызыла тӱҥей. Библияда Кудай керегинде: ол кем андый ла оныҥ некелтелери кандый деп чындык айдылат. Ондо кӱч буудактарды канайып ӧдӧри ле чындык ырысты табары јарталат. Кудайдыҥ кӱӱнине канайып јараарын јӱк ле оноҥ билип алар арга бар (Псалом 1:1—3).\\n2 Библияны бистиҥ эранаҥ озо 1513 јылдаҥ баштайла, 1 600 јылдыҥ туркунына 40 кирези башка-башка улус бичиген. Библия 66 огош бичиктердеҥ турат. Оны бичигендерге Кудай ӱстинеҥ болужын јетирген. Олор бойлорыныҥ санаа-шӱӱлтезин бичибей, Кудайдыҥ шӱӱлтелерин бичиген. Оныҥ учун Библияныҥ Авторы кижи эмес, а теҥериде јадып турган Кудай (2 Тимофейге 3:16, 17).\\n3 Библияны чын кӧчӱрип бичиири ле оны чеберлеп алары керегинде Кудай кичеенген. Библия сӱрекей кӧп тиражла чыккан, андый ок кӧп кепке базылган кандый да бичик јок болор. Сени Библия ӱренип турган деп ончозы сӱӱнбес. Кудайды билери ле оныҥ кӱӱн-табын бӱдӱрери — ол сениҥ келер ӧйдӧ ӱргӱлји јӱрӱмиҥниҥ белеги (Мат��ейдеҥ 5:10—12).","num_words":305,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.208,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":31584.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Караколдыҥ кӧлдӧри» деп кластерди тӧзӧӧрин шӱӱшкен - altaicholmon\\n«Караколдыҥ кӧлдӧри» деп кластерди тӧзӧӧрин шӱӱшкен\\nАлтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин ӧткӧн пятницада, кандык айдыҥ 12-чи кӱнинде, Ростуризмниҥ јааны Зарина Догузовала, РФ-тыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министриниҥ ордынчызы Сергей Галкинле, «Система» АФК-ныҥ директорлорыныҥ совединиҥ председатели Владимир Евтушенковло туштажу ӧткӱрген. Олор «Караколдыҥ кӧлдӧри» деп туристско-рекреационный кластерди тӧзӧӧриле колбулу сурактарды шӱӱшкендер.\\nКырлардагы јети кӧлдӧҥ турган бу система Туулу Алтайдыҥ айылчыларыныҥ сӱӱген јерлериниҥ бирӱзи. Ол Майма, Чамал ла Шабалин аймактардыҥ јерлеринде турган кластердиҥ тӧзӧлгӧзи болот ло тергееге келип турган туристтердиҥ 60 проценти анда амырайт. Јыл туркунына тергееге келген туристтердиҥ тоозы эки миллионноҥ ашканын темдектеер керек.\\nКластердиҥ јериниҥ ӧзӱмине ары баргадый јакшы јолдор јок болгоны качалаҥын јетирет. Караколдыҥ кӧлдӧрине туристтерди вертолетло эмезе кандый ла коомой јолдорло јӱрер транспортло јетиредилер. Мындый јеткилдештердиҥ баазы бийик болгоны учун кӧп туристтер ары барып болбойт деп, Олег Хорохордин туштажуда айткан.\\n«Инфраструктураны ӧскӱрер керек. Онызы туристский јеткилдештердиҥ чыҥдыйын бийиктедер, ӧскӧ ороондордыҥ туристтерин јилбиркедер айалгалар тӧзӧӧр. «Урлу-Аспак–Каракол» деп эки полосалу јолды тудары темдектелет. Узуны 47 километрге једетен бу јолды тударга беш миллиард салковойдоҥ кӧп акча керек. Јол федерал ла республикан бюджеттердиҥ акчазына тудулар» — деп, республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи айткан.\\n«Туризм аайынча федерал агентство тергееле баштапкы 15,6 километр јолдыҥ ӱч бӧлӱгин тударына субсидия-акча берери керегинде јӧптӧжӱге кол салган. Бу ла акчага узуны 29 километр технологический јол тудулар. Мынызы инвесторго туристический комплекстиҥ объекттерин тудар ла Караколдыҥ кӧлдӧрин кӧргӱзер зонаны јарандырар арга берер» — деп, Ростуризмниҥ јааны айткан.\\nВладимир Евтушенковтыҥ айтканыла, «Система» АФК республиканыҥ туристический аргаларын ӧскӱреринде туружарын бир канча ӧй кайра баштап салган. Бу ла јас ӧйинде јыл туркунына иштеер Altay Resort курортный комплексте 60 номерлӱ конор тура ачылар. Јаҥы тура тоозыла эмдигизинеҥ эки катапка кӧп айылчылар алар, оноҥ до јаан корпоративный керек-јарактар ӧткӱрер, анайда ок туристический группаларла иштеер арга берер.\\n«Система» АФК ла Алтай Республика – туку качаннаҥ бери најылар ла партнерлор болуп јат. Калганчы бир канча јылдардыҥ туркунына бис Туулу Алтайда культуралык ла социальный баштаҥкайларды бириктирген килемјилик ӱлекер-проекттер — балдарга јӱзӱн-јӱӱр байрамдар, экскурсиялар, театральный кӧргӱзӱлер, мастер-класстар ӧткӱргенис. Анайда ок социальный учреждениелерге, ӱредӱликтиҥ ле су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерине јӧмӧлтӧлӧр, килемјилик болуш эткенис. Бу иш мынаҥ да ары улалар. Бу туристический кластерди ӧмӧ-јӧмӧ ӧскӱретени тергеениҥ социально-экономикалык ӧзӱмине билдирлӱ камаанын јетирерине бӱдедим» — деп, Владимир Евтушенков айткан.\\nТуштажуныҥ туружаачылары анайда ок Горно-Алтайсктыҥ аэропортыныҥ ӧзӱмин база шӱӱшкен. Бу аэропорттыҥ ээлериниҥ бирӱзи «Система» АФК болуп јат. Эрмек-куучын московский ууламјыда билеттердиҥ баазын јабызадарга экинчи авиаперевозчикти јилбиркедери керегинде ӧткӧн.\\nРФ-тыҥ энергетиказыныҥ министриле туштажу\\nАР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин Москвада ижин улалтат. Јуукта ол РФ-тыҥ энергетиказыныҥ министри Александр Новакла ишмекчи туштажу ӧткӱрген.\\nТуштажуныҥ туружаачылары Алтай Республикада энергетиканыҥ ӧзӱмин ле тарифтердиҥ сурактарын шӱӱшкен. Республикадагы тарифтердиҥ кеми Сибирь ичинде эҥ бийиктериниҥ бирӱзи болот.\\n«Узак јылдардыҥ туркунына Алтай Республикада бойыныҥ генерациязы јок болгон. Је 2014 јылда мында орныктырылып турган энергетиканыҥ кластерин тӧзӧп баштагандар. Бӱгӱнги кӱнде кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеп турган станциялар (СЭС) бар. Олордыҥ текши ийдези 55 МВт. Эмди тудулып калган станцияларда энергияны јуур јазалдар тургузылат. Анайып, бу станциялар јаҥыс ла айас кӱндерде эмес, је анайда ок бӱрӱҥкӱй де кӱндерде, керек дезе тӱнде де иштеер аргалу болор» — деп, Олег Хорохордин темдектеген.\\nАлександр Новак јербойында энергетика јанынаҥ айалга кӱч болгоныла јӧпсинген ле сурактыҥ аайына чыгар, тарифтерди јабызадар аргалар табар болгон.\\n«Бу сурак аайынча јазап иштеер керек. Кӧп чоттомолдор эдер, сетевой компаниялардыҥ кирелтелери канча киреге јабызаарын, ол јылыйтуларды бу компанияларга канайда јандырар эп-аргаларды кӧрӧр керек. Тарифтерди јабызадар эп-аргаларды бис быјыл ла шӱӱжип кӧрӧрине белен» — деп, ол айткан.\\nАлександр Новак анайда ок республиканыҥ аймактарында электросетевой ээлемди јаҥыртары аайынча иштер мынаҥ да ары улаларын айткан. Анайып, ыраак ла једерге кӱч јурттарда электројеткилдештиҥ чыҥдыйы бийиктеер.\\nТергеедеги СЭС-тердиҥ сурагы\\nОлег Хорохордин «Ренова» компанияныҥ директорлорыныҥ совединиҥ председатели, «Сколково» фондтыҥ президенти Виктор Вексельбергле ишмекчи туштажу ӧткӱрди.\\nБу экӱ Россияныҥ тергеелеринеҥ орныктырылып турган энергетиканыҥ бӧлӱги тӧзӧлгӧни јанынаҥ баштапкы тергее болуп турган Алтай Республикада кӱнниҥ чогынаҥ иштеер станциялардыҥ ла ийде-аргалары орныктырылып турар бӧлӱктердиҥ ӧзӱмин шӱӱшкен. Ӱлекер-проекттиҥ инвесторы «Хевел» ГК. Оныҥ акционерлери ��Ренова» (46 процент) ла «Реам менеджмент» (54 процент) компаниялар болуп јат.\\nТургуза ӧйдӧ Алтай Республикада кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер сегис электростанция тудулган. Текши ийдези 55 МВт-га једип турган бу электростанцияларды тударына салынган инвестициялардыҥ кеми 6,5 миллиард салковой.\\nЭмди Оҥдой, Чамал ла Кӧксуу-Оозы аймактарда ӱзеери текши ийдези 65 МВт станциялар тудулар. Олор 2019 јылда бирлик колбуга электроэнергияны берип баштаары темдектелет.\\nАнайып, Оҥдой аймактыҥ Ийин јуртында станцияныҥ ийдези 10-ноҥ 25 МВт-га јетиргизилер. Чамал аймакта 10 МВт ийделӱ станция тудулар. Кӧксуу-Оозы аймакта дезе Уралдыҥ бери јанында кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер эҥ јаан электростанция тудулар. Оныҥ ийдези 40 МВт болор.\\nВиктор Вексельберг 2019 јылдыҥ учына јетире бу станцияларды тударына керектӱ 7,8 миллиард салковой инвестиция-акча салыларын чокымдаган. Олег Хорохордин текши јериниҥ тӧртинчи ӱлӱзи заповедниктер ле ар-бӱткендик парктар болуп турган Алтай Республикага јажыл энергетиканыҥ ӧзӱми керектӱ ле учурлу болгонын темдектеген.\\n«Узак ӧйдиҥ туркунына Алтай Республикада бойыныҥ генерациязы јок болгон. Бастыра электроэнергия бери кейдеги линияларла јанындагы Алтайский крайдаҥ келетен. Мынызы озо ло баштап электројеткилдештиҥ чыҥдыйына салтарын јетиретен. Агаш аҥтарылып, эмиктерди ӱскен соҥында, бӱткӱл тергее электроэнергия јок артар аргалу болгон. Оноҥ до ӧскӧ јеткерлер, чочыдулар болгон. Мынаҥ улам электросетьтерге јаҥы јаан тузаланаачыларды колбоп болбойтон. Оныҥ учун бу ишти ӧткӱрер керек» — деп, Хорохордин айткан.\\nТуштажуныҥ туружаачылары кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер текши ийдези 50 МВт-ка једер база да эки электростанция тударын шӱӱшкен. Станциялардыҥ бирӱзи Шабалин аймакта, экинчизи Кӧксуу-Оозы аймакта болор. Ол тушта республиканыҥ «солнечный» деген энергетиказына эдилген инвестициялардыҥ текши кеми 20 миллиард салковойго једе берер эди.\\nОрныктырылып турган энергетиканыҥ ӧзӱминиҥ шылтузында Алтай Республика 2020 јылга јетире «јажыл» технологияларлу болуп, толо электројеткилдешке кӧчӧ берер аргалу.\\nИнвестор кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер электростанциялар тударыла колбой, Кош-Агашта једимдӱ иштеп турган электростанцияда база бир ӱлекер-проектти бӱдӱрерин темдектейт. Анда электроэнергияныҥ промышленный накопители тургузылар. Бу пилотный ӱлекер-проект аайынча иштер Россияныҥ ЕЭС-иниҥ системный операторыла јуук колбуда ӧткӱрилет. Ол ӱлекер једимдӱ ӧткӱрилген соҥында, Алтай Республика ороон ичинде электроийдени јууп турган јазалдарлу сетевой элекстростанцияларлу баштапкы тергее болор.\\nТуштажу ӧйинде Олег Хорохордин ле Виктор Вексельберг республиканыҥ туристический бӧлӱгине инвестициялар јилбиркедери керегинде эрмек-куучын база ӧткӱрген.\\n«Туристический инфраструктураны ӧскӱрери, туристтер јадар јаҥы объекттер ту��ары – јеткилдештиҥ кемин, текшилей алза, Туулу Алтайдыҥ имиджин бийиктедери болуп јат. Је оноҥ учурлузы улуска иштеер јерлер тӧзӧӧри, олорды ишјалла, кирелтеле јеткилдеери, мыныҥ шылтузында јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери болот. «Ренова» компанияныҥ бисле кожо иштеерге ле тергеебиске јаан акчалар саларга јилбӱзи бар» — деп, Олег Хорохордин айткан.","num_words":1976,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.153,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15758.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Баланыҥ ырызы — билезинде - altaicholmon\\nБаланыҥ ырызы — билезинде\\nАлтай Республиканыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јеринде кӱӱк айдыҥ 16-17 кӱндеринде ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деп адалган талалык баштапкы фестиваль ӧтти.\\nЈылдыҥ ла кӱӱк айда текши ороондо Билениҥ калыктар ортодогы кӱни элбеде темдектелет. Айдарда, бу да јакшынак байрам-форум ол учурлу керекке учурлалып ӧткӱрилди. Јаан форумда каланыҥ ла аймактардаҥ келген билелер эрчимдӱ турушты. Эки кӱнниҥ туркунына ада-энелерге, балдарына јӱзӱн-башка ууламјыларла сӱреен јилбилӱ, солун кӧдӱриҥилер ӧтти. «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деп адалган фестивальдыҥ программазы байлык болгонын аҥылап темдектеер керек.\\nФестивальдыҥ окылу ачылтазында таланыҥ эл-јонго јонјӱрӱмдик јеткилдешти бастыра јанынаҥ јетирери аайынча тӧс јериниҥ актовый залында болчомдорго бойыныҥ айлыныҥ эжигин ачып, јӱрегиниҥ јылузын, сӱӱжин сыйлаар амадула, онойдо ок баланыҥ кӱӱнин кӧрӱп, јӧмӧӧргӧ, болужарга акту кӱӱндеринеҥ олорды балазынган билелер, ада-энелер сӱреен кӧп болды. Балдардыҥ каткызы, ада-энелериниҥ, кару улузыныҥ јылузы, билелериниҥ амыры эбире улуска база јайылып тургандый јакшынак айалга болды.\\nТалалык фестивальдыҥ амадузы — јондыкта билениҥ учурын, тоомјызын кӧдӱрери, билелик таскамалдыҥ јарамыкту, байлык ченемелин элбеде таркадары, биледе балдардыҥ ла ада-энелердиҥ јайаандык јаҥжыгуларын тыҥыдып бектештирери. Анайда ок биледеги балдардыҥ бош-чӧлӧӧ ӧйин аайлу-башту, тузалу эдип ӧткӱрери јанынаҥ ченемелле таныштырары, јаан улус ла балдар ортодогы колбулар чыҥдый ла чындык, ак-чек болоры јанынаҥ ишти тыҥыдары база тӧс ајаруда болуп јат.\\n«Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деген талалык фестивальдыҥ база бир јаан ајаруда амадузы — ада-энези јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган тоомјылу, эрчимдӱ билелерди илелеери ле олорды јӧмӧӧри. Бу билелердиҥ тоомјызын кӧдӱрип, олордыҥ ченемелин јуунадары, таркадары, биледе балдарды таскадар иштиҥ тӧс учурын, байлыгын кӧнӱ улалтары база јаан учурлу.\\nАда-энези јок арткан балдарды билезине балазынып алган билелердиҥ фестивали Алтай Республиканыҥ билени, энеликти, адалыкты ла бала тужын корыыры аайынча килемјиниҥ талалык јондык «МАМА» деген фондыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӱрилди. Бу фондтыҥ килемјилик ижи ле килемјиниҥ программазы билеге, энеликке, адалыкка ла бала тужына болужар ууламјыла иштеп јат.\\nТургуза ӧйдӧ килемјиниҥ «МАМА» деген фонды јонјӱрӱмдик учурлу «Компромисс», «Доступная медитация», «Путь к миру», «Очаг семьи — залог благополучия» ла оноҥ до ӧскӧ ӱлекерлерди јӱрӱмде једимдӱ бӱдӱрет.\\nФестивальдыҥ окылу ачылтазында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов, иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министриниҥ ордынчызы Алексей Санаров туружып, ада-энелерди ле балдарын учурлу байрамыла уткыды. Мындый кемиле, учурыла јаан форумдар сӱреен керектӱ деп айдып, пда-энелерге тузалу, балдарга дезе јилбилӱ болзын деген амадула белетегенин темдектедилер. Олор ада-энелерге јаан алкыш-быйан айдып, балдарга дезе јакшы ӱредӱ кӱӱнзедилер.\\nБӱгӱнги кӱнде республикада балдардыҥ тоозы — 67058, олордыҥ тоозында 1393 бала ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар. Бу тоо, 2017 јылдагызына кӧрӧ, 10 процентке ас (158 балага ас). Ада-энези јок балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ тоозы калганчы ӱч јылдыҥ туркунына азыйгы ла кеминде артат (орто тооло — 90%).\\n2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнине јетире болгоныла, 1186 бала бойыныҥ билезине алган билелерде ӧзӱп јат, олордыҥ тоозында — 355 бала опекада (попечительстводо), 811 бала балазынып алган билелерде чыдап јат, 20 бала ажындыра опекага берилген.\\nРеспубликада 800-теҥ ажыра биле бойыныҥ билезине балазынып алган балдарды таскадып јат. Мындый балдарды алган билелердиҥ институдын ичкери ӧскӱреринде олорго эдилип турган материальный болуш јаан учурлу болуп јат.\\nШак бу категорияныҥ балдарыныҥ јасакла чыдулалган тап-эриктерин јӱрӱмде социальный болуш ажыра бӱдӱрерине Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ 2018 јылдыҥ ла 2019 ла 2020 јылдарга темдектелген ӧйгӧ республикан бюджет керегинде» деген 62-РЗ номерлӱ Јасагыла 165735,0 муҥ салковой чыгарылары темдектелген, ол тоодо:\\n—опекундарга (попечительдерге, балдарды билезине алган ада-энелерге талалык социальный тӧлӧмирлерге јарадылган акча-манат — 156984,5 муҥ салковой, олордоҥ:\\n1) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды чыдадарына 98645,60 муҥ салковой акча чыгарары темдектелген. Базовый деген тӧлӧмир акчаныҥ кеми 6325 салковой;\\n2) балдарды кичееп чыдадарына балазынып алган энеге (адага) јилбиркедиш тӧлӧмир акчаныҥ кеми 58338,9 муҥ салковой деп темдектелген, јилбиркедиш эдип тӧлӧйтӧн акчаныҥ кеми 4077 салковой. Балдарды балазынып алган билелерде балдарды кичееп ӧскӱрип турганы учун, анайда баланы балазынып алган энеге (адага) тӧлӧйтӧн тӧлӧмир акчаныҥ кеми 2018 јылдаҥ ала 1,04-кӧ индексировать эдилген.\\n—опека ла попечительство, ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балда��ды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри аайынча ишти ӧткӱрерине тӧлӧмир акчаныҥ кеми 8350,50 муҥ салковой, бу акчадаҥ:\\n1) јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдерине: каланыҥ ичиле, каланы јакалай, јурт јерлерле јӱрӱп турган транспортло (таксинеҥ ӧскӧ) акча тӧлӧбӧзинеҥ јорыктаары, су-кадыкты орныктырарыныҥ лагерьлерине ле санаторно-курортный организацияларга путевкалар берери, эмденип баратан јердӧӧн лӧ кайра келетен јолдыҥ акчазын тӧлӧӧри; ээленип алган туразын бир катап јазаары;\\n2) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар ээленип алган тураны, анайда ок ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдар јаткан тураны јазаарына;\\n3) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарга аҥылу жилищный фондтыҥ јӧӧжӧзине калан тӧлӧӧри аайынча чыдулардыҥ финансовый јеткилдежин тӧзӧӧрине;\\n4) ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарга аҥылу жилищный фондтыҥ коммунальный јеткилдештериниҥ финансовый јеткилдежин тӧзӧӧрине.\\n2019 јылда федерал бюджеттеҥ акча-манатла јеткилдештиҥ кеми 2854,4 муҥ салковой, бу акча баланы биле балазынып алар тушта бир катап тӧлӧӧрине ууландырылат. Тӧлӧмирдиҥ кеми 2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 24471,62 салковой болуп калган (2018 јылда — 23462,73 салковой). Јажы 7 јаштаҥ јаан кенек баланы, анайда ок ага-карындаштарды ла (эмезе) эје-сыйындарды балазынып алар тушта кеми 186983,09 салковой пособие акча тӧлӧлӧт (2018 јылда — 179274,31 салковой). Бир катап тӧлӧп турган пособие акча 2018 јылда 129 бала, кеми бийик тӧлӧмир акча 3 бала учун тӧлӧлгӧн.\\nАнайда ок Алтай Республикада ӱч ле оноҥ до кӧп балдарлу, ол тоодо бойыныҥ балдары, баланы балазынып алган билелер кӧп балдарлу билелерге келижип турган јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧни тузаланат:\\n—коммунальный јеткилдештер учун тӧлӧӧри јанынаҥ (соок ло изӱ суујеткилдеш, суу ӧткӱрери, јылыдыш (јылула јеткилдеш), энергојеткилдеш (газојеткилдеш), тузаланыштыҥ јӧптӧлгӧн нормативтериниҥ кеминде, тӧс јылујеткилдеш јок тураларда јадып турган билелерге — одыру, јербойындагы эл-јонго садары аайынча јӧптӧлгӧн норма кеминде;\\n—врачтардыҥ рецепттери аайынча алатан эмдерле јажы 6 јашка јетпеген балдарды акча тӧлӧтпӧзинеҥ јеткилдеери;\\n—Алтай Республиканыҥ государственный текшиӱредӱлик организацияларында ӱренип турган балдар аш-курсакла јеткилделет, олор каланыҥ ичиле (каланы јакалай јерлерле) јӱрӱп турган транспортло акча тӧлӧбӧзинеҥ јорыктаар аргалу;\\n—ӱредӱлик ижин государственный аккредитация бар тӧс текшиӱредӱлик программалар аайынча ӧткӱрип турган школдоҥ озо ӱредӱлик организацияларга кӧнӱ алылар.\\nБалдарды бойыныҥ билезине алган билелердиҥ байрамында ада-энелерге «Мен ада, эне болгон адымда», «Биле — јӱрӱмниҥ бажы» деген таскамал ӱредӱни, онойдо ок мындый билелердеги балдарла эмдиги ӧйдиҥ јаҥыртулу эп-аргаларыла иштеери аайынча ишти аҥылу ӱредӱлӱ специалисттер бийик кеминде ӧткӱрдилер. Эл-калыктардыҥ бойын��ҥ аш-курсагын јаҥы эп-аргаларла белетеери јанынаҥ јилбилӱ мастер-класс «Типография» кафе-ресторанда ӧткӧн.\\nБалдар М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде, спорттыҥ ла су-кадыктыҥ «Стимул» деген студиязында, јаҥжыккан каратэниҥ школында ӧткӧн мастер-класстарды, туштажуларды, байла, бачым ундыбас. Эҥирде дезе олор режиссер Николай Паштаковтыҥ тургускан «Танайак» деген јараш ойын-кӧргӱзӱни кӧрдилер.\\nКӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнинде «Ырызыс бистиҥ кожо болгоныста» деген байрам А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде атриумда ӧтти. Ол Россияда ӧдӱп јаткан Театрдыҥ јылына учурлалды. Ада-энелер, балдар «Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱде ойногон актерлордыҥ кеп-кийиминиҥ кӧрӱзиле јилбиркеп таныштылар. «Тӱрк Кабай» ӧмӧликтиҥ (Болот Байрышев, Айдар Унатов, Вадим Деев), АР-дыҥ нерелӱ артизи Эмиль ле Галина Толкочековтордыҥ кожоҥдорын јакшызынып уктылар. Байрамды Эмиль башкарып ӧткӱрди. Оныҥ кийнинде эл музейдиҥ залдарыла сӱреен солун экскурсия болды.\\nЭки кӱнниҥ туркунына балдарга, олордыҥ ада-энелерине сӱреен јараш, тузалу, керектӱ байрам бийик кеминде ӧтти. Балдарга ада-энезиле кожо јӱргенинеҥ артык ырыс јок эмей. Балдарын эки алаканныҥ кырына отургызып, эркеледип-экчеп чыдадып, калыктыҥ тоозына кошконы база нерелӱ керек, иш. Балага ада-энезиниҥ јылу сӧзи, эрке кӱлӱмјизи, биледеги амыр-энчӱ, токыналу јадыны телекей ӱстинде эҥ јаан ырыс. Талада ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдарды бойыныҥ билезине балазынып алган билелердиҥ тоозы кӧптӧӧр, ӧзӧр деп иженери артат.","num_words":2118,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20924.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тӧрӧл тилдиҥ байлыгын ачып... - altaicholmon\\nТулаан айдыҥ 9-14 кӱндеринде јаҥжыкканыла Алтай Республикада «Педагогикалык устыҥ неделези» ӧтти. Кӧп ууламјыларла маргыштар тергеениҥ тӧс калазында Горно-Алтайскта ӧткӧн болзо, «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2020» деп маргыш Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында болды. 2000 јылдаҥ бери алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ маргыш-кӧрӱзи аймактар сайын ӧдӧр болгон. Кажы аймактыҥ ӱредӱчизи јеҥӱ алар, ээчий јылда маргыш јеҥӱчилдиҥ аймагында ӧдӧр јаҥжыгу боло берген.\\n2019 јылда Кош-Агаш аймакта ӧткӧн «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2019» деп маргыш-кӧрӱниҥ јеҥӱчили Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Эльвира Ильинична Тужалова болгон. Айдарда, быјылгы маргыштыҥ туружаачыларын Шыргайты јурттыҥ орто текшиӱредӱлӱ школыныҥ ӧмӧлиги уткуп, маргыш-кӧрӱни јакшы кеминде ӧткӱрип койды.\\nМаргыш тӧрт бӧлӱктеҥ туруп, неделе туркунына ӧтти. Маргыш ӧдӧтӧн јуртка јети аймактаҥ туружаачылар јуулган кӱн туружаачылар бой-бойлорыла таныштылар. Таныштыру ӱч ууламјыла бааланып, баллдары маргыштыҥ текши баллдарына кирген. Быјылгы жюриде мындый улус иштеди: Е. Д. Чандыева – АР-дыҥ билим ле ӱредӱ министерствозыныҥ баш специализи, педагогика билимдердиҥ кандидады, жюриниҥ председатели; Ж. И. Амырова – АР-дыҥ РИПКРО-зыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказын ӱредер кафедразыныҥ башкараачызы, педагогика билимдердиҥ кандидады; С. В. Абысова – Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билим ишчизи; Н. М. Киндикова — профессор, филология билимдердиҥ докторы, ӱредӱлик иштиҥ ветераны; Шыргайтыда орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи Э. И. Тужалова.\\nТулаан айдыҥ 11-чи кӱнинде маргыш-кӧрӱниҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧтти. Школдыҥ спортзалында ӧткӧн ачылтага аймактыҥ администрациязынаҥ чыгартулу улус, конкурсанттарды јӧмӧгӧндӧр, јурттыҥ тегин ле эл-јоны, балдар јуулдылар. Ачылтаны ӧткӱреечилер уткуулду сӧсти Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевке бердилер. Ол туружаачыларды маргыш-кӧрӱниҥ ачылтазыла, аймактыҥ јаан алтайы Шыргайтыга, Беш ичине келгендериле изӱ уткыды, маргышта једимдер кӱӱнзеди. Аймактыҥ јааны алтай тилдиҥ бӱгӱнги айалгазы, ӧзӱми бистиҥ кажыбыстаҥ ла камаанду: иштеген јеристе, айылыста, бой-бойыс ортодо тӧрӧл тилисле эрмектежип јӱргенистеҥ, аймактыҥ јарлу бичиичилериниҥ, ол тоодо Лазарь Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин балдарыска ачып таныштырганыстаҥ камаанду деди.\\nШыргайты јурттыҥ јаан јаштуларынаҥ уткуулду сӧзин Н. К. Саймина айдып, тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ алтай кеен-јараш кеп-кийимин кийген ӱредӱчилериниҥ мындый кӧп јуулган байрамын кӧрӱп турганына сӱӱнгениле ӱлешти. Балдарды тӧрӧл тилине ӱредип јӱрген ӱредӱчилердиҥ ижин бийик баалады.\\nЖюриниҥ адынаҥ туружаачыларды Екатерина Чандыева уткыды. Оныҥ ајарганыла, маргыш-кӧрӱ Шабалин аймакта ӱчинчи катап ӧткӱрилет. Шыргайты јурттыҥ эл-јоныныҥ кӱндӱзегин, ойынзагын темдектеп, оныҥ шылтузында маргыш байрам кептӱ ӧдӧт деди. Туружаачылар ортодо беш јыл стажту, одус јыл стажту ӱредӱчилер бар. 21-чи чактыҥ ӱредӱчизи јаҥыс ла алтай тилине, литературага ӱредер эмес, ол ӱренчиктериниҥ билелериле кожо балдарды алтай чӱм-јаҥдарга, јаҥжыгуларга ӱредип апарат. Бу јаан маргыш-кӧрӱге келген кажы ла туружаачы бойыныҥ аймагында ӧткӧн маргыштардыҥ јеҥӱчилдери, эҥ артыктары. Маргыш-кӧрӱде слердиҥ кажыгар ла јеҥӱчил, не дезе слер мында озочыл ченемелдерле ӱлежереер, кажыгардаҥ ла неге де ӱренереер деп, ол айтты. Уткуулду сӧстиҥ учында ол Шабалин аймактыҥ администрациязына, Шыргайты јурттыҥ эл-јонына маргыш-кӧрӱни ӧткӱреринде болужы учун быйанын айтты.\\nУткуулдарын аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ јааны Елена Тукеева, Шыргайтыда школдыҥ директоры Эльвира Тужалова база айттылар.\\nЈакшы сӧстӧр айдылган кийнинде алтай кеп-кийимин кийген ӱредӱчилердиҥ ады-јолы адалып, олор сценага кычырылды. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртындагы орто ӱредӱлӱ шк��лыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Сынару Васильевна Аратина. Иштеген ӧйи беш јыл. Оҥдой аймактыҥ Ийин јуртындагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Јажнай Ивановна Мендешева. Иштеген ӧйи 26 јыл. Кош-Агаш аймактыҥ Телеҥит-Сортогой јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Айна Вячеславовна Самтакова. Иштеген ӧйи 27 јыл. Турачак аймактыҥ Тулой јуртындагы текшиӱредӱлӱ школдыҥ ӱредӱчизи Рената Александровна Тагызова. Иштеген ӧйи 25 јыл. Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Айсура Кимовна Теркишева. Иштеген ӧйи 14 јыл. Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧктӧги орто ӱредӱлӱ школында балдардыҥ «Солоҥы» туразыныҥ таскадаачызы Олеся Николаевна Тунтешева. Иштеген ӧйи 17 јыл. Чамал аймактыҥ Ӱзнезидеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Эмилия Михайловна Феоктистова. Иштеген ӧйи 30 јыл.\\nОлорды аймактыҥ ӱредӱлигиниҥ ветерандары Л. Н. Акпашева ла Л. Ф. Ойношева уткыдылар. Оноҥ ары жюриле таныштыру болуп, туружаачыларга уткуулду сӧзин Н. М. Киндикова айтты. Ол эмдиги билимниҥ эрчимдӱ ӧзӱминиҥ ӧйинде, ӱредӱчилерге иштеерге кӱч болуп јат деди. Нениҥ учун дезе, балдар тӧрӧл тилиле бичиктерди кычырбай јат, кычырарын кӱчсинип турулар. Олордыҥ амадаганы да, јилбиркеп кӧргӧни де чек башка. Мындый айалгада кандый да болзо, баланы тӧрӧл тилиле, кычырарыла јилбиркедип, алтай тил тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи деп айдып, алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери ажыра, ич-кӧгӱс кӱӱн-санаазын тереҥжидип, чын байлыктарга јандырар керек. Профессор онойдо ок тӧртӧн јыл кайра, ӱредӱниҥ кийнинде, Шыргайты јуртта тегин ӱредӱчиниҥ ижин баштаганын айдып, бӱгӱнги ӱредӱчилердеҥ бойыныҥ ол туштагы ӱренчиктерин, коллегаларын таныганына сӱӱнгенин јетирди.\\nТал-тӱштиҥ кийнинде ӱредӱчилер мастер-класстар ӧткӱрип, бойлорыныҥ ижиндеги узын, эп-аргаларын, эп-сӱмелерин, балдарла колбу тудуп, урокты тӧзӧп ӧткӱрерин кӧргӱстилер. Эҥирде маргыштыҥ туружаачылары ачык урок ӧткӱретен класстарыныҥ ӱренчиктериле, балдардыҥ садигинде группаларла таныштылар.Ӱчинчи кӱнде конкурсанттар школдо уроктор, садикте занятиелер ӧткӱрип маргыштылар.\\nМаргыш-кӧрӱниҥ калганчы кӱнинде туружаачылар ла жюри калага келип, маргыштыҥ калганчы бӧлӱгинде – министрле ачык эрмек-куучында – туруштылар. Эрмек-куучынныҥ сурагы «Ӱренчиктердиҥ тӧрӧл тилин ӱренер кӱӱнин бийиктедери: курч сурактар ла олордыҥ аайына чыгар эп-аргалар» деп адалды. Алтай јурттардагы школдордо, садиктерде иштеп турган конкурсанттар тӧрӧл тилине ӱредери јанынаҥ сурак курч турбай турганын айттылар. Је Чамал аймактыҥ Ӱзнези јуртыныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Э. М. Феоктистованыҥ айтканыла, бу јуртта кошмок билелердиҥ балдары тӧрӧл тилин билбей јат. Ӱредӱчи балдарды тӧрӧл тилин ӱренериле јилбиркедер эп-сӱмелерди тузаланган кийнинде, калганчы јылдарда алтай тилле экзамен табыштырарга кӱӱнзегендер кӧптӧп туру деди. Онойдо ок Турачак аймактыҥ Тулой јуртында школдыҥ ӱредӱчизи Р. А. Тагызованыҥ куучындаганыла, ӱренчиктерди государственный алтай тилге ӱреткениле коштой, олорды тӧрӧл туба, чалканду тилдерге база ӱредерге, ас тоолу тургун калыктарыныҥ фольклорыла ла јаҥжыгуларыла база таныштырарга келижет.\\nБилимниҥ ле ӱредӱниҥ министри эрмек-куучынныҥ кийнинде туружаачыларга баштанып, кажызыныҥ ла министерствого кандый болуш кӱӱнзегенин айтсын деди. Кӱӱнземелдердиҥ тоозында «Солоҥы» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» кажы ла биледе болзын деген кӱӱнземел угулды. Нениҥ учун дезе, ӱренчиктер де, оогош болчомдор до олордоҥ кычырып темигет, онойдо ок олордыҥ чӱмдемелдери бу чыгармаларда кӧп кепке базылат. Онызы балдарды алтай тилиле јилбиркеерине, кычырарына таскадат. Чын ла балдардыҥ ӧҥдӱ чыгып турган «Солоҥы» журналы, алтай калыктыҥ узактаҥ бери кычырып келген тӧрӧл газедин бӱгӱнги кӱнде ончо јурттарда ла билелерде бичитпей турганы јажыт эмес. Кезик школдордо интерактивный досколор, бӱгӱнги кӱнниҥ ӱредӱ јепселдери јок болгонына, онойдо ок электронный бичиктерге кӧчӧрине ајару эдери керегинде кӱӱнземел айдылды. Ӱренчиктерге јаҥыс ла «Туулу Алтайдыҥ культуразы» предметти берер эмес, је алдында чылап, ойто чӱм-јаҥдардыҥ ла јаҥжыгулардыҥ урокторын ӧткӱрер сурак тургузылды. Онойдо ок ӱренчиктерле јӱк школдо эмес, јуртыҥ клубтарында, спорт объекттеринде база кружоктор тӧзӧп, тазыктыру, таскадулу иш ӧткӱрери керегинде сурак болды. Калада национальный гимназияныҥ туразында јайгыда иштеп турган «Чедирген» лагерьде ӱренчиктер јӱрер јерлерди кӧптӧдип, анчада ла тӱндӱк аймактардыҥ балдарына алтай тилле куучындажар арганы кӧптӧдӧр керек деген кӱӱнземел айдылды. Министерство олорды ончозын ајаруга алар ла иштеер деп иженер керек.\\nРеспубликан текши маргыштыҥ турулталары калганчы кӱнде калада јарлалды. «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2020» маргыш-кӧрӱниҥ јеҥӱчили – Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Айсура Кимовна Теркишева. Јеҥӱ алган ӱредӱчиге сӧс берилерде, ол мынайда айтты: «Мен мында јуулган ончо улусты бу байрамла уткыйдым. Јылдызым бийикте јаркынду кӱйӱп, јӱрӱмниҥ јолы школго экелген, јӱрегим јылузын балдарга сыйлагам. Јаан быйанымды тӧрӧл Кырлык јуртымныҥ школыныҥ ӧмӧлигине, аймактыҥ ӱредӱ бӧлӱгине мени бу јаан јолго чыгарып, кӧрӱ-маргышта туружарга арга бергени учун. Жюриниҥ турчыларына, кожо турушкан ӱредӱчилерге, Шыргайты јурттыҥ эл-јонына, школдыҥ ӧмӧлигине туружаачыларды уткуп, иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧгӧни учун база јаан быйаным!». Экинчи јерде Кош-Агаш аймактыҥ Телеҥит-Сортогой јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Айна Вячеславовна Самтакова. Ӱчинчи јерге Чамал аймактыҥ Ӱзнезидеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Эмилия Михайловна Феокти��това чыкты. Јеҥӱчилдерге кереес сыйлар, акча-сыйлар табыштырылды.","num_words":1991,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":25302.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«КОМАНДИР БЕЗ ПОТЕРЬ» ДЕП АЙДЫЖАТАН… | Наш Онгудай | Яндекс Дзен\\n«КОМАНДИР БЕЗ ПОТЕРЬ» ДЕП АЙДЫЖАТАН…\\nНиколай Курешевич Толкочоков 1954 јылда Јоло јуртта чыккан.\\n1974 јылда Моссоветтиҥ адыла адалган КГБ-ныҥ Московский высший пограничный Краснознаменный училищезине ӱредӱге кирген. 1978 јылда ӱредӱни божодоло, Орто Азияныҥ Краснознаменный пограничный округына службага аткарылган. 1983 – 1984 јылдарда Афганистанда службазы ӧткӧн. 1984-1986 јылдарда Туркменистанда Серахский погранотрядтыҥ начальниги. 1986-1988 јылдарда Афганистанда 1-кы десантно-штурмовой маневренный группаныҥ командири. 105 јуучыл десант операцияда турушкан. Подполковник. Орден Красной Звезды, «За отвагу», «За боевые заслуги», «Воину-интернационалисту от благодарного афганского народа» медальдарла кайралдаткан. Эмдиги ӧйдӧ Горно-Алтайск калада јуртайт. Эл-јон ортодо јаан патриотикалык иш ӧткӱрет.\\nНиколай Курешевич Толкочоковтыҥ эске алынганынаҥ: 1978 јылда Моссоветтиҥ адыла адалган КГБ-ныҥ Московский высший пограничный Краснознаменный училищезин божодоло, Орто Азияныҥ Краснознаменный пограничный округы јаар мен оноҥ ары службамды ӧдӧргӧ бардым.\\nСлужба баштаарга барган јерим Туркменияда, Иран ла гран-кыйуда турган Бахарден деп јуртта, 15-чи застава. Курч ӧйлӧр болгон, 1978 јылда Афганистанда революция башталып турарда, мени ол ороонло гран-кыйуга аткардылар. Онойдо мен Афганистанныҥ гран-кыйузында Темрезский пограничный отрядта 12-чи заставада токтодым.\\n1983 јылдыҥ август айында меге Афганистан баратан јакару-приказ келди. Октябрь айда баштапкы јуучыл операцияга барганыс, кече ле болгон немедий кӧзиме кӧрӱнет… Бийик Памирдиҥ тууларында Муштиф деп кишлакта душмандарла јуулашканыс. Туулардыҥ бийиги де коркышту, соогы да айдар арга јок, а мен хромовый сопокту ла јука х\/б кийимдӱ. От салала јылынар деп сананзаҥ, душмандардыҥ снайперлери ӱстинеҥ тӧмӧн бистерди аткылаар. Секирер, тыҥ кыймыктанар арга јок, бийикте кей јетпей турганда. Анайып бис беш кӱн отурганыс, је кишлакты алып болбодыс.\\nЭкинчи «боевой крещение» 1984 јылда беш июльде болгон. Бистиҥ Калай — Куф деп кишлакта турган гарнизонысты душмандар минометторло, безоткатный пушкаларла ӱч кӱнге улай тыҥ аткылаган. Је бис олорго гарнизонго табару эдерге бербедис. Оноҥ, 17 июльде, «Возмездие» деп операция башталган. Мен бойымныҥ группамла (50 кижи) тӱнде марш-бросок эделе, Чашым — Дара кишлакка келдибис.\\nБеш час кирезинде эртен тура кенейте адыш башталган, мен озо баштап аайлабай турала, адышты токтодып ийгем. Кӧрӧр болзо, солдаттар тарбагандарды (мынаҥ озо кӧргӧн улус эмес), коркыгылайла, аткылаган ��мтир. Тарбагандардыҥ кӧбизи торт ло бир кошарадаҥ чыгып турган койлор ошкош. Мен оноҥ афганецтердеҥ сурадым – бу не тынду? Олор меге айтты – оныҥ ады киши, бис мусульман албаты ичегеннеҥ чыккан тырмакту тынду јибейтен улус. Мен олорго айттым – бис алтай улус, оныҥ эдин де јип јадыбыс, терезинеҥ кийим де кӧктӧйдис.\\nБаза бир коркышту кайкамчылу ла солун учурал болды. Бир кичинек кишлакты алганыс. Кишлакта бир јаан эмес турага кирдим, бу мулланыҥ туразы дешти. Тураныҥ ичинде кӧп книгалар јадыры. Јазап ајыктап турала кӧзиме илинген неме – олордыҥ ортозында сары кадарлу алтай тилле «Маадай Кара» јадыры. Бу бичик бого кайдаҥ келген, кандый кижи экелди не деп, кайкап кӧрдим. Планшедиме сугуп алайын дезем, ондо карта. Капшай бойынча кайыш курымга кыстап алдым. Тӱжиле кайда ла јӱгӱрип, кайда ла јылып ӧдӧргӧ келижет, отурып амыраар ӧй дӧ болбогон, бичик де сагышка кирбеген. Эҥирде санаа алынала, — акыр бу бичикти јазап кӧрӧр, — деп тудунзам, бичик кайда да тӱжӱп калтыр. Ойто тескери бичикти бедиреп барар дезе, душмандар кижини адып салар, токтозын дейле, барбадым да, бедиребедим де. Мен бу «Маадай Караны» Афганистанда, туулардыҥ бажында кишлакта, кӧргӧнимди эмдиги кайкайдым.\\n1984 јылда 10 октябрьда јакару келген — мени Серахский пограничный отрядта 7-чи заставаныҥ начальниги болзын деп. Бойымныҥ билемле кожо мен ойто ло Туркмения бардым.\\n1986 јылда июнь айда мени Пянджский пограничный отрядта десантно-штурмовой заставаныҥ командири эткен. 16 июньда мен билемди военный городокто гостиницада таштап ийеле, ойто ло Афганистандӧн кирдим. Ол ӧйдӧҥ ала 1989 јылдыҥ 13 февралине јетире ондо ло болдым. Бу ӧйдиҥ туркунына 105 јуучыл десант операцияда туруштым.\\nБир катап, 1987 јылда 5 февральда, бис тӱнде душмандарды курчап алганыс. Архаджа городтыҥ одожында тӱн ортозында олор биске табару эдип, адыш деп неме тыҥ болгон. Душмандар ла бистер гранаталарды бой-бойыс јаар чачыжып, арай болзо, колло согужарына јетпегенис. Анчада ла сержант Телятниковтыҥ отделениезине тыҥ табару болгон, је душмандар тӱҥей ле ӧдӱп болбогон, бис бир де коромјы јогынаҥ табаруга удурлаштыс. Ол тӱндеги јуу-согуш учун мени «За боевые заслуги» деп медальла кайралдады.\\n«За отвагу» медальды база ла тӱндеги јуу-согуш учун алгам, 1987 јылда октябрь айда, Оби-Шор деп кишлактыҥ јанында болгоныс. Тӱнде душмандар табару эткен. Ӱч частыҥ туркунына адыш болгон. Бу адышта мениҥ ордынчым старший лейтенант Баженов бойын тыҥ кӧргӱскен, олорго баштапкы тыҥ табару келишкен. Бис бу јуу-согуштаҥ база коромјы јок чыктыс.\\nБу јуу-согуштыҥ кийнинде Баженов Александр «За службу Отечеству» деп 3-чи степеньдӱ орден алган, замполит Жушма Виктор ло мен «За отвагу» деп медальла кайралдаттыс.\\n1988 јылда апрель-май айларда бистиҥ группа Пяндж городты Афган јанынаҥ аткылабазын деп корулаганыс. Ол ло ӧйлӧрдӧ душмандар база ла катап Пянджты аткылаарга санангандар. Олор эки бӧлӱкле келеле, адыш баштагандар, октор ло снарядтар бистиҥ ӱстӱбисле учкулап турган. Бистиҥ окоптордыҥ јаныла качып-јӱгӱрип бараткан јажы јаан афганец ле бир уулчак тудуп алганыс. Олор экӱни душмандардӧн ийдибис, јакылта мындый болгон: «Душмандар адышты токтоткылабаза, бис олорго удура огнеметторло адыш баштаарыс». Оныҥ кийнинеҥ душмандар адыжын токтодып, јӱре бергендер.\\nЭртезинде мениҥ группам ол ло кишлактаҥ ыраак јок Дивана – кишлакка табару эткенис. 12 муҥ октор, 120 мина ла кӧп снарядтар айрып алганыс. Бу болгон учуралда мен «Красная Звезда» деп орденле кайралдаттым.\\n1988 јылда 29 декабрьда бистиҥ черӱни Афганистаннаҥ чыгарып турарда, Имамсахиб городтыҥ јанында турганыс. Душмандар кажы ла кӱн бистиҥ јаныска келип отургылаар, «качан јанараар» — деп сурагылаар… Мен олорго — «15 февральды сакып алар, бис јанарыс» — деп айдарым…\\n13 февральда эҥирде Союзтӧӧн учуп келдим. Кайкаган ла сӱӱнгеним коркышту болды – мени Пянджтыҥ јуучыл городогында адам Толкочоков Куреш ле кайын энем Судуева Кажык уткып келгенине.\\nАлдында энем эске алынатан: «Бир катап слердиҥ билегер Јолого отпускага келгенигер. Адазы ла энези кайдӧн дӧ айылдап јӱре бергенер. Тышкары коркышту тыҥ кӱкӱрт болгон, јааш јаап ла јат. Бир ле кӧрзӧм, айылда ойноп јаткан балдар јок, бедирезем, табыш та јок. Кӧрӧр болзо, кӱкӱрт болордо, бу эки 3-5 јашту уулчактар «опять душманы стреляют» дейле, орынныҥ алдына кирип калгылаган эмтир».\\nБу кӱндерде бис Афганистанда јуу-чак божогоныныҥ 30 јылын темдектеп јадыбыс. Ол тушта кожо јуулашкан солдаттарым эмди јаан улус болуп, бала-барка азырап, јӱрӱмниҥ јолын оноҥ ары апаргылап јат. Кожо служба ӧткӧн офицер нӧкӧрлӧримле эмдиге јетире ташташпай, телефонло бой-бойыстыҥ су-кадыгысты суражып јӱредис. 30 јыл ӧткӧн дӧ болзо, ол ло мениҥ солдаттарым телефонло бой-бойын таап алып, меге кажы ла байрамдарда ла тегин де кӱндерде телефон соккылайт.\\nМен солдаттарымла јаантайын оморкоп јӱредим, јиит јуучыл уулдар тӱжимде де келгилейт. Олор мени «командир без потерь» деп айдыжатан… Чындап та, мениҥ солдаттарым ончозы эзен-амыр јангандарына мен база оморкойдым. Кӧп нӧкӧрлӧрим јӱрӱмниҥ калганчы јолына јӱре де берген болзо, мен олорды јаантайын эске алынадым.\\nМениҥ бойымныҥ да уулдарым эмди чыдагылап калган 37 ле 40 јашту эрлер. Беш баркалу болдым, эки уул ла ӱч кыс.\\nА. Атаров бичиген,\\nН.К. Толкочоковтыҥ билелик кӧмзӧзинеҥ алынган фотојуруктар\\nИсточник: Районная газета «Ажуда»","num_words":2050,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18306.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"«Победа» авиакомпания — Горно-Алтайсктыҥ аэропортында - altaicholmon\\n«Победа» авиакомпанияныҥ самоледы Москва–Горно-Алтайск деген маршрут аайынча баштапкы рейсин бӱдӱрерде, оныла учуп келге�� улусты АР-дыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин республикан аэропортто уткыган.\\n«Бис «Победа» авиакомпанияныҥ Москва–Горно-Алтайск маршрут аайынча баштапкы рейсин уткып јатканыска сӱӱнедис. Улус самолетло јакшы учуп келген деп бодойдым. Јорыктап јӱрген улуска јарамыкту баалар учун быйанысты айдадыс, олор билдирлӱ јабызаган. Бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижис узак ӧйгӧ улаларына иженедим» — деп, Олег Хорохордин кӧдӱриҥилӱ туштажу ӧйинде айткан.\\nБистиҥ аэропортко учуп келген самолет јаҥжыкканы аайынча самолеттор учар-конор јердеги суу арканыҥ — солоҥыныҥ алдыла ӧдӱп чыккан. Самолетло келген улусты ла оныҥ командазын орус ла алтай чӱм-јаҥдарла уткыгандар — калаш-тусту, чегендӱ, боорсокту.\\n«Москвадаҥ Горно-Алтайскка учуп келген самолет пассажирлерле толо болгоны, мынаҥ да кайра толо барып јатканы сӱӱндирет. Бир айдаҥ эмеш кӧп ӧйдиҥ туркунына 5 муҥ кире билеттер садылган. Бис баалар јанынаҥ шиҥжӱ ӧткӱреристе, бери учуп турган ӧскӧ компанияныҥ тарифтериниҥ кеми, биске «Победа» келгениле колбой, 8 процентке јабызай бергени јарталган. Онызына бис сӱӱнедис, јорыктап јӱрген улуска ла мынаҥ адакыда туза болот» — деп, авиакомпанияныҥ пресс-качызы Елена Селиванова айткан.\\nАэропорттыҥ директоры Сергей Кругловтыҥ темдектегениле, Москва јаар јаҥы рейс — республикага сӱрекей керектӱ. Баштапкы јарымјылдыктыҥ туркунына пассажирлердиҥ тоозы 41 процентке кӧптӧгӧн, онызы ортоотраслевой кеминеҥ 4,5 катапка кӧп. Эксперттердиҥ шӱӱлтезиле, бу тоо оноҥ до ары кӧптӧӧр, анчада ла ӧзӱмниҥ келер ӧйиниҥ аргаларынаҥ кӧрзӧ.\\n«Победа» авиакомпанияныҥ бу рейси јорыктап јӱрген улусла толо болгон. Ол ок ӧйдӧ кажы ла кӱн Москвадаҥ бис јаар учуп келип турган ӧскӧ авиакомпанияныҥ пассажирлериниҥ тоозы астабаган. «Победа» ижиниҥ кемин элбедерин сакыйдыс. Аэропорт онызына белен, кӧп улусты шиҥжӱниҥ пункты ажыра тӱрген ӧткӱрерге, келер јылда терминалды јаҥыртар деген јӧп јарадылган» — деп, директор айткан.\\nОлег Хорохординниҥ айтканыла, «Победа» авиакомпанияла бис јаар неделеде ӱч рейс эдери јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузылган, келер ӧйдӧ оныҥ самолетторы бери кажы ла кӱн учардаҥ айабас. Авиаперевозкалар — туристтердиҥ тоозын кӧптӧдӧрине, тергеениҥ ӧзӱмине јаан учурлу тӧзӧлгӧ. Ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча рейстер тӧзӧӧри јанынаҥ иш ӧдӧт.\\n«Тургуза ӧйдӧ бисте Москва–Горно-Алтайск–Москва маршрутта эки перевозчик, Новосибирск ле Красноярск јаар кажы ла кӱн самолеттор учат, Екатеринбург ла Казань јаар неделеде эки катап — бу ууламјылар быјыл ачык. Келер ӧйдӧ Санкт-Петербург, Новокузнецк, Омск ло Иркутск јаар маршруттар јанынаҥ белетеништӱ иштер ӧдӧт» — деп, удурумга башчы айткан.\\nОныҥ эзеткениле, тергеениҥ аймактары јаар авиамаршруттарды орныктырары јанынаҥ иш ӧдӧт, бу јуукта Кош-Агаш јаар технический рейс болгон. Андагы аэропортто инфраструктура јаҥыртылза, ол јаар самолет учуп баштаар.\\nАэропортко албатылар ортодо статус берери јанынаҥ иш ӧткӧнчӧ. Керектӱ бастыра документтер јӧптӧштирерине Россияныҥ башкарузына аткарылган. Јӧп јарадылза, ӱлекер тургузары, 2021 јылдаҥ ала перронды јаҥыртары башталар. Аэропорт андый бийик статусты 2024 јыл кирезинде алар деген ижемји бар.\\nКӧдӱриҥилӱ туштажуныҥ кийнинеҥ 170 кижи бу ла самолетло ойто Москваныҥ «Внуково» аэропорты јаар уча берген. Олег Хорохордин база бу самолетло Москва јаар ишмекчи јол-јорыкла атанган.\\nЈаҥы маршрут аайынча учуштар неделеде ӱч катап болор — вторник, четверг ле суббот кӱндерде. «Победаныҥ» бастыра рейстерин завод-производительдеҥ кӧндӱре аткарган Boeing 737-800 таҥмалу самолетторло бӱдӱрер.\\n«Баалары ла јеткилдештери меге јараган…»\\nЯна Гурина, Москваныҥ кижизи, кичӱ ле орто аргачылыктыҥ «Опора России» деген текшироссиялык јондык организациязыныҥ ӱлекер иш аайынча бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы:\\n«Победа» авиакомпания Горно-Алтайск јаар маршрутта иштеп баштаганыла колбой, тергеениҥ эл-јонына ла айылчыларына ары-бери јорыктаары јеҥил боло берди. Улуста Алтай јаар барып келер кӱӱн бар да болгон болзо, је транспорттыҥ баалары бийик болгонынаҥ улам олор Европа јаар јорыктап туратан болгон.\\nМен «Победаныҥ» самолетторыла бир канча катап јорыктагам, олордыҥ баалары ла јеткилдештериниҥ чыҥдыйы меге јараган. Ӧскӧ компанияныҥ бааларын кӧрзӧ, сезон ӧйинде ары-бери јорыктаганыныҥ билеттериниҥ баазы 40 муҥ салковойго јуукташ. «Победаныҥ» самоледыла анайып ла учсаҥ, багажла кожо — 17 муҥ салковой.\\nБылтыр мен андый ла баага «Победа» авиакомпанияныҥ самоледыла Горно-Алтайск јаар Новосибирск ажыра учкам. Новосибирскке једип келеле, Горно-Алтайскка јетире алты сааттыҥ туркунына једер керек болгон. Эмди дезе кӧндӱре учуп келериҥ. Куран айда бу ла авиакомпанияныҥ самоледыла бери келерим ле јаҥы јолдыҥ развязказын кӧрӧрим.\\nУчуп келер ӧй јарамыкту, мен самолетко отурала, уйуктаарын јакшызынадым. Тӱнде учуп чыгала, тӧрӧл республикаҥга эртен тура једип келериҥ.\\nРейстер кӧптӧгӧни сӱрекей јакшы, онызы бистиҥ аэропортко до јарамыкту. Мындый јӧпти туку качан јарадар керек болгон».\\nАнна Меликян, Горно-Алтайсктыҥ кижизи, аграрный колледжтиҥ преподаватели:\\n«Победа» авиакомпанияныҥ самоледыла мен Горно-Алтайсктаҥ Москвага јетире јаан изӱ айдыҥ 18-чи кӱнинде учкам, оноҥ ары — Краснодардӧӧн. Меге јарамыкту стыковочный рейс болгон: бастыразы бир ле аэропортто, кайдӧӧн дӧ барбазыҥ, рейстер ортодо арбынду ӧй келишкен. Ол авиакомпанияныҥ сайтында кижи талдап алгадый бир канча рейстер болгон.\\nМен јай ӧйинде учкам учун кӧп кийим-тудум керек јок болгон — кожо алып јӱрген кожым јаан эмес. Билетти садып алар ӧйдӧ самолетто кандый јер сеге јараганын талдап алар арга бар. Слер баштапкы пассажир эмес болзогор, сервис слердиҥ јаныгарда кем отурарын талдап алар арга берет — эр кижини эмезе ӱй кижини. Баалар ла јеткилдештиҥ чыҥдыйы јарамыкту. Бу рейсле учканымныҥ баазы, Новосибирсктеҥ бу ла авиакомпанияныҥ самоледыла учканына кӧрӧ, јабыс».\\nУрсул Аныев, Алтай Республиканыҥ Москвадагы студенттериниҥ јерлежӱзиниҥ совединиҥ председатели:\\n«Улус бойыла кожо јаан кош-јӱк јогынаҥ јорыктаарын јакшызынар, самолеттогы комфорт-немеге јаан ајару этпей турган болзо, «Победа» авиакомпанияныҥ самоледыла бир де алаҥзыбазынаҥ јорыктаарга јараар. Бу рейс Москва јаар ишмекчи јол-јорыкла, бойыныҥ керек-јарактарыла јорыктап тургандарга јарамыкту.\\nS7 авиакомпания ыраада учуп барып јаткан студенттерге јарамыкту айалгалар тӧзӧйт, субсидированный билеттер садылат. Оныҥ да учун бу авиакомпанияныҥ самоледыла учары эптӱ — кош-багажыҥ да јаан, колго алып јӱрер тудунчак коштыҥ бескези 10 килограмм, самолеттыҥ ичинде азырап јат — онызы кажы ла студентке јаан учурлу.\\nЭкинчи авиаперевозчик иштеп баштаганы рейсти талдап алар арга берет — баазы ла комфорт-јеткилдежи аайынча.\\nБаза бир јаан авиакомпания иштеп баштаганы бистиҥ оогош тергееге кӧп јакшы айалгалар тӧзӧйт, анчада ла туризмниҥ ӧзӱмин ајаруга алза».\\nОльга Грушина, Барнаул каланыҥ кижизи, кожоҥчы:\\n«Бис Горно-Алтайсктаҥ Москва јаар баштапкы рейсле учканыс. Јол-јорыктыҥ эҥ ле јарамыкту бааларын талдап, бис Барнаулдаҥ Горно-Алтайсктӧӧн ӧнӧтийин келгенис. «Победа» авиакомпанияныҥ баштапкы рейсине туштаарыс деп сананбаган да болгоныс.\\nСамолетло учуш јакшы болды. Јаҥыс ла самолеттыҥ отургыштарын бойыҥа јарамыкту болзын деп келиштиртип болбозыҥ. Оныҥ да учун агаш отургышта отурала учкаҥдый сезим арткан. Кошты апарары јанынаҥ аҥылулар бар.\\nБистиҥ самолет улусла толо болгон. Алтай Республиканыҥ удурумга башчызы Олег Хорохординге туштаганыс, бир эмеш куучындашканыс та. Москва бисти јаҥмырла уткыган. Јаан изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде бу ла рейсле кайра јанарыс».","num_words":1946,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12503.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Эл-јонды јӧмӧӧри — каруулу ла быйанду иш - altaicholmon\\n— Россия Федерацияныҥ президенти 2020 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱниндеги «Россия Федерацияныҥ ӧзӱминиҥ 2030 јылга јетире ӧйгӧ национальный амадулары керегинде» јакаанында национальный ӧзӱмниҥ тӧс амадузы — эл-јонды кичеери, олордыҥ су-кадыгын ла амыр-энчӱ јадынын корулаары.\\nАлтай Республика јаҥжыкканы аайынча јаҥы чыккан балдар јанынаҥ кӧргӱзӱлери бийик субъекттердиҥ тоозына кирет. Је калганчы јылдарда республикада, текши ороондо чылап ок, андый кӧргӱзӱ јабызайт.\\nАлтай Республикада балдар чыгарын кӧптӧдӧргӧ, јадын-јӱрӱмниҥ су-кадык аайын тӧзӧӧргӧ лӧ эл-јонныҥ эрчимдӱ јӱрерин узадарга, 2019 јылдаҥ ала «Демография» деген эл ӱлекер иштеп баштаган. Республикабыста ол беш тергеелик ӱлекердеҥ турат: «Балдар чыккан билелерди акча-манатла јӧмӧӧри», «Јаан ӱйе», «Ишле јеткилдееринде болужары», «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары», «Спорт — јӱрӱмниҥ аайы».\\nБистиҥ министерство олордыҥ ӱчӱзин јӱрӱмде бӱдӱрип апарат. Бӱгӱнги кӱнде АР-дыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ бюджеди 4161,1 млн салковой, оныҥ 3255,0 миллионын бис эл-јонды јӧмӧӧрине ууламјылайдыс. Бу тоо, 2017 јылдыгазына кӧрӧ, 3 катапка кӧп. Ӱч јыл кайра министерство 182 молју бӱдӱрип турган болзо, быјыл бистиҥ каруубыста 204 молју. Ол ок ӧйдӧ јонјӱрӱмдик болуш алып тургандар 41,3 муҥ кижиге кӧптӧп калган. Ол дезе баштапкы, ӱчинчи ле оноҥ арыгы чыкканынаҥ ала 3 јашка јетире, 3-теҥ 7 јашка јетире балдар учун јаҥы тӧлӧмирлер јӧптӧлгӧнинеҥ, јонјӱрӱмдик јӧптӧжӱ кийдирилгенинеҥ улам кӧптӧгӧн. Јаҥы коронавирус југуш оорудаҥ улам ишле јеткилдеер бӧлӱкте госјеткилдеш алар аргалу улустыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧгӧн. Онойып, 2020 јылда ишле јеткилдееринде болужар бӧлӱкте јӧмӧлтӧни бистиҥ республикада 40 муҥ кижи алган. Бу кӧргӱзӱ, 2017 јылдагызына кӧрӧ, 11 муҥга ажа берген.\\nЈонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер государстволык иш-керектердиҥ кеми сӱреен кӧптӧп калган да болзо, јонјӱрӱмдик службабыстыҥ ишчилериниҥ тоозы 1100 кижи ле болуп артып јат. Коронавирус југуш оору бистиҥ кезик ишчилеристи база туура калбады. Кызу айалгада эл-јонло јуук колбуда иштеп тургандарыс бу оорула база оорыган. Је андый да болзо, јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ ончо иш-керектери, тӧлӧмирлери ӧйлӱ ӧйинде эдилген ле тӧлӧлгӧн. Ончо иштер ӧйинде бӱтсин деп, бистиҥ ишчилерге амыралта да кӱндерде иштеерге келижет. А јонјӱрӱмдик службаныҥ ишчилериниҥ ишјалы дезе ол ло бойы, эҥ ле јабыстарыныҥ бирӱзи болуп артат…\\nӦрӧ айдылган тергеелик ӱлекер иштеп баштаганынаҥ ала 6519 биле баштапкы балазы учун ай сайынгы тӧлӧмирлер алган. 2209 билеге ӱчинчи ле оноҥ арыгы чыккан балдар учун ӱч јашка јеткенче ай сайынгы тӧлӧмирлер јӧптӧлгӧн. Бала табынып болбой турган 252 биле кыйалтазы јок медициналык болуштыҥ тӧс программазы аайынча ЭКО-ло тузаланган. 2020 јылда ондый аргала 97 биле тузаланган, 9,8 млн салковойго турар болуш эдилген.\\n2011 јылдаҥ ала 2021 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнине јетире энениҥ тергеелик капиталына 2721 кере бичик табыштырылган.\\n«Демография» деген эл ӱлекер кеминде 2 айдаҥ ала 3 јашка јетире балдарга садиктерде јерлер мынаҥ да ары кӧптӧдилери темдектелет. 2021 јылда республикада андый балдарга 1165-теҥ ас эмес ӱзеери јерлер тӧзӧлӧри темдектелет.\\n2020 јылда «Ӱй улуска иш бедирееринде болужары —3 јашка јетире балдарга школдоҥ озо ӱредӱниҥ айалгаларын тӧзӧӧри» деген тергеелик ӱлекер кеминде 3 јашка јетире балдарын кичеер амыралтада отурган ӱй улуска профессионал ӱредӱ ле ӱзеери профессионал ӱредӱ берер иштер ӧткӱрилген. 2020 јылда андый ӱредӱни 68 эне алган.\\nЭр улустыҥ ла ӱй улустыҥ тоозын башкалап алза, тергееде айалга текши ороондодый ок. Эл-јон текшилей карып ја�� деп айдар керек. Јашӧскӱрим дезе балдар азыраарга тӱргендебей јат. 20 јыл кайра баштапкы балазын тапкан энелердиҥ орто јажы 21 болгон. Эмди дезе бу кӧргӱзӱ 29 јашка чыккан.\\nКажы ла ӧйлӧрдӧ јаҥжыгулар, культура ла билелик байлыктар јаан ӱйедеҥ оогожына берилип туратан. Ӱйелер колбузыныҥ шылтузында культурабыс кунурабай, ӱзӱлбей улалып јат. Бӱгӱн јиит ӱйе астап, јаан ӱйеге јаантайын болуш ла ајару керек болуп турар чийӱге јууктап келди. Оныҥ учун туй ла ӱч јылдыҥ туркунына ончо субъекттерде «Демография» эл ӱлекердиҥ «Јаан ӱйе» деген федерал ӱлекери иштейт. Оныҥ стратегиялык амадузы јӱрӱмди узадары ла јаан јаштулардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин ле чыҥдыйын кӧдӱрери болуп јат.\\nЈурт јерлерде ле ыраак јурттарда јадып турган јаан јаштуларга медициналык болушка јединерге мобильный бригадалар болужат. Олор «Јаан ӱйе» деген ӱлекер кеминде тӧзӧлгӧн. Андый бригадалар ончо 10 јурт аймактарда иштейт. Быјыл 60 јаштаҥ ашкандарды эмчилик тӧзӧлмӧлӧрдӧӧн коронавирустаҥ вакцинация эттиртерге јетирери олордыҥ ижиниҥ учурлу ууламјызы болды.\\n2019 јылдаҥ ала 2020 јылга јетире ӧйдӧ 50 јаштаҥ ала ӧрӧ граждандарга ӱзеери профессионал ӱредӱ берер иштер ӧткӱрилген.\\nБу ӱлекер кеминде јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ кӧчӱп јӱрер бӱдӱмине ӧзӱм берер сурак турат. Ол анчада ла јаҥыскан, јурт јерлерде јадып тургандарга ла бойын јеткилдеер аргазын јылыйткан эмезе су-кадыгы кирелӱ јаан јаштуларга ла кенектерге јарамыкту болор.\\n2022 јылдаҥ ала узак ӧйгӧ кичеериниҥ системазын кийдирери темдектелет. Бу јаҥы ууламјы су-кадык корулашты ла јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧни бириктирет.\\nБу ок ӱлекер кеминде республиканыҥ јеринде «Болуштыҥ браследи» деген системаны кийдирер иштер ӧткӱрилет. Ол кижи керегинде керектӱ медициналык ла колбуга чыгар јетирӱлер берер электрон эмес браслеттер. Олордо темдектелген QR-код ажыра тӱбекке эмезе кӱч айалгага кирген кижи керегинде јетирӱлер алып, эмчилерге, полицияга, јонјӱрӱмдик службага јетирер арга бар.\\nПандемия ӧйинде анчада ла интернат-туралардыҥ ишчилериниҥ ижин темдектеер керек. Олордыҥ ижи сӱрекей каруулу болот.\\n2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 21-чи кӱнинеҥ ала 2021 јылдыҥ тулаан айыныҥ 29-чы кӱнине јетире бистиҥ стационар тӧзӧлмӧлӧриске карантин аайыла иштеерге келишкен. Јаан јаштулардыҥ ла кенектердиҥ интернат-тураларыныҥ, психоневрологиялык интернаттыҥ 200-теҥ кӧп ишчилерине 2 неделедеҥ ала бир канча айга јетире тӧзӧлмӧлӧрдӧ тӱни-тӱжи артып, јаан јаштуларга, кенектерге, оору улуска болуш јетирерге келишкен. Текши тооло кажызы ла 14 кӱндӱк андый 15 смена ӧткӧн.\\nАгаш тазылыла ӧзӱп, јердеҥ бек тудунып турганын ончобыс билерис. Јонјӱрӱмдик службаныҥ андый тазылдары — ол јӱрӱминиҥ кӧп јылдарын јонјӱрӱмдик ишке учурлаган улус. Ол јонјӱрӱмдик службаныҥ ла эл-јонды ишле јеткилдеер службаныҥ ветерандары, бийик профессионалдар, јалакай јӱректӱ улус. Олор бойыныҥ эҥ јакшы чене��елин јиит коллегаларына оноҥ ары улалтсын, байытсын деп берген.\\nЈонјӱрӱмдик службаныҥ кӱндӱлӱ ветерандары ла ишчилери, байрамла слерди. Бек су-кадык, амыр-энчӱ ле учуктый узун јӱрӱм кӱӱнзейдим. Слердиҥ ижигер јокко ороонныҥ учурлу амадулары бӱтпес. Эл-јонго сыйлаган јакшыгар канча катап кӧптӧп, кайа таштый бек су-кадык, ийде-кӱч, бийик кӱӱн-санаа ла ырыс болуп, слерге јандырылзын. Билелеригерде сӱӱш, најылык, амыр-энчӱ болзын!\\nКажы ла јыл кичӱ изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде Россияда Јонјӱрӱмдик ишчиниҥ кӱни темдектелет. Ого учурлай Алтай Республиканыҥ эл драма театрыныҥ јаан залында кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн.\\nАлтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин јуулгандарды профессионал байрамыла уткуп тура: «Слер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарыныҥ, тул арткан эпшилердиҥ, кенектердиҥ, ӧскӱстердиҥ, јаҥыскан јадып турган пенсионерлердиҥ, арга-чагы коомой, јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларындагы ончо улустыҥ јилбӱлерин корып, олордыҥ јӱрӱмин јарандырарга иштейдигер. Слер јаантайын олордыҥ јанында, болужарга јаантайын белен» — деп темдектеди. — Јонјӱрӱмдик ишчи — ол јаҥыс ла профессия эмес, јалакай, килеҥкей, буурзак ла јакшыны эдер, јӧмӧп лӧ болужып јӱрер кӱӱндӱ улус».\\nТергеениҥ башчызыныҥ айтканыла, коронавирус ӧйинде, качан ончого јуук јаан јаштуларыска ајару ла болуш керек болуп турарда, јонјӱрӱмдик ишчилердиҥ ижиниҥ учуры анчада ла јаанаган. «Болужыгар једип тургандарга слер јакшыга ла эртенги кӱнге ижемји сыйлайдыгар. Слер муҥдар тоолу улуска керектӱ болуш јетиредигер» — деп, башчы кошты.\\nАР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Герман Чепкин уткуулду сӧзинде эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча јасакберим Россия Федерацияныҥ јасакбериминде эҥ ле эрчимдӱ ӧзӱмдӱ бӧлӱктердиҥ бирӱзи болуп турганын айтты.\\nОныҥ темдектегениле, бӱгӱн јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ системазында иштиҥ јаҥы эп-аргалары ла бӱдӱмдери кийдирилет; јеткилдештиҥ чыҥдыйы бийиктедилет.\\nУткуулду сӧстӧринде Олег Леонидович ле Герман Евгеньевич јонјӱрӱмдик ишчилерге бек су-кадык, амыр-энчӱ, ырыс ла ижинде једимдер кӱӱнзедилер.\\nКӧдӱриҥӱ ӧйинде эҥ артык, једимдӱ, узак иштегендерге кайралдар табыштырылды. РФ-тыҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразын тергееде јаан јаштулардыҥ ла кенектердиҥ 3-чи таҥмалу интернадыныҥ фельдшери Наталья Бадирова алды.\\n«АР-дыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ нерелӱ ишчизи» деп кӱндӱлӱ атла тергеениҥ министерствозыныҥ јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча бӧлӱгиниҥ баш специалисти Неля Езенева, эл-јонды ишле јеткилдеер Алтай Республика аайынча тӧс јердиҥ Кош-Агаш аймак аайынча филиалыныҥ директоры Владимир Яданов, аргалары кирелӱ балдардыҥ республикан реабилитационный тӧс јериниҥ логопеди Валерий Яманов адатты.\\nАР-дыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Улаган аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча башкартузыныҥ специалисти Чейне�� Акчина, эл-јонды јонјӱрӱмдик јеткилдеериниҥ комплексный тӧс јериниҥ јонјӱрӱмдик иш аайынча специалисти Айана Баятова, АР-дыҥ јонјӱрӱмдик јеткилдеш ле эл-јонды ишле јеткилдеер бӧлӱгинде јеткилдеер тӧс јердиҥ баш бухгалтери Маргарита Брысова, Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ директоры Сунер Иташев, Горно-Алтайск каланыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик политика бӧлӱгин башкараачы Оксана Кадочникова, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик ишчизи Нина Колмакова, јаан јашту ла кенек улустыҥ 3-чи таҥмалу республикан интернат-туразыныҥ постовой эмчилик ишчизи Наталья Копчакова, Алтай Республика аайынча эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јердиҥ баш бухгалтери Анжелика Кураганова, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Майма аймактыҥ башкартузыныҥ директоры Варвара Кучияк, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Оҥдой аймактыҥ башкартузыныҥ директоры Натали Мундусова, аргалары кирелӱ балдардыҥ республикан реабилитационный тӧс јериниҥ тӱште јӱрер бӧлӱгин башкараачы Аксана Ороева, эл-јонды јонјӱрӱмдик јӧмӧӧри аайынча Турачак аймактыҥ башкартузыныҥ јонјӱрӱмдик иш аайынча специалисти Елена Серых, АР-дыҥ иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ бюджет пландарыныҥ ла отчет эдериниҥ бӧлӱгиниҥ јааны Наталья Толегенова, Алтай Республика аайынча эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јердиҥ Чамал аймак аайынча филиалыныҥ директоры Александр Чепурной, јаан јашту ла кенек улустыҥ 4-чи таҥмалу интернат-туразыныҥ казанчызы Галина Чулакова кайралдаттылар.","num_words":2422,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":26074.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Иеговага акту јӱрегердеҥ багыныгар — Каруулчы шибеениҥ ОНЛАЙН-БИБЛИОТЕКАЗЫ\\nw19 Сыгын ай 14—19 б.\\nИеговага акту јӱрегердеҥ багыныгар\\nБИСКЕ ИЕГОВАГА БАГЫНАРГА КЕЗИКТЕ НЕНИҤ УЧУН КӰЧ БОЛОТ?\\nАКСАГАЛДАР НЕЕМИЯНАҤ НЕГЕ ӰРЕНЕР АРГАЛУ?\\nАДАЛАР ДАВИД КААННЫҤ ТЕМИНЕҤ НЕГЕ ӰРЕНЕР АРГАЛУ?\\nЭНЕЛЕР МАРИЯНЫҤ ТЕМИНЕҤ НЕГЕ ӰРЕНЕР АРГАЛУ?\\nИЕГОВАГА ОНОҤ ЛО АРЫ БАГЫНЫГАР\\nЈаҥды нениҥ учун тоор керек?\\n«Бойыгарды Кудайдыҥ сӱӱжинде чеберлегер»\\n«Адабыска оноҥ артык багар учурлу эмезис пе?» (ЕВР. 12:9).\\n9 КОЖОҤ Иегова — бистиҥ Кааныс!\\n1. Бис Иеговага нениҥ учун багынар учурлу?\\nБИС Иегова Кудайга багынар* учурлу, нениҥ учун дезе ол бистиҥ Јайаачыбыс. Ол Јайаачы болордо, ондо бойыныҥ јайаандарына кандый бир нормалар тургузатан јаҥ бар (Ачыл. 4:11). Је бисте оныҥ сӧзин угатан ӧскӧ дӧ јаан шылтак бар — ол эҥ ле јакшы башкараачы. Кижиликтиҥ тӱӱкизинде кандый башкараачы болбоды дееригер. Је олордыҥ кемизи де Иегованыҥ ойгорына, сӱӱжине, буурзагына ла килемкейине јуук та турбас (Чыг. 34:6; Рим. 16:27; 1 Иоанн 4:8).\\n2. Еврейлерге 12:9—11-ле болзо, бис ��еговага нениҥ учун багынар учурлу?\\n2 Иегова бисти ого коркып турганыстаҥ улам эмес, је оны сӱӱп, Адабыс деп бодоп турганыстаҥ улам багынзын деп кӱӱнзеп јат. Элчи Павел Еврейлерге бичиген самарада, бис «Адабыска оноҥ артык багар учурлу» деп јартап јат, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ ӱредӱзи бистиҥ бойыска ла тузалу болот. (Еврейлерге 12:9—11 кычырыгар.)\\n3. а) Бис Иеговага багынып турганысты канайып кӧргӱзер аргалу? б) Бис кандый сурактар кӧрӧрис?\\n3 Бис Иеговага багынып турганысты канайып кӧргӱзерис? Биске Кудайдыҥ кажы ла сӧзин угарга бастыра кӱчистеҥ албаданар керек ле ӱзе ле немени бойыстыҥ санаасла эдетен кӱӱнле тартыжар керек (Укаа 3:5). Бис Иегованыҥ кылык-јаҥын јакшы билип алзаас, биске ого багынарга јеҥил болор. Нениҥ учун дезе Кудайдыҥ эткен керектеринеҥ оныҥ сӱреен јакшы кылык-јаҥдары кӧрӱнет (Сар. 145:9). Бис Иеговала канча ла кире јуук танышсаас, оны ончо ло кире тыҥ сӱӱп јадыс. Анайып, оныҥ сӧзин угарга, биске кӧп ээжилер де керек јок болот. Бистиҥ сезимдерис ле санааларыс Кудайдыҥ јакшыныҥ ла јаманныҥ нормаларына келижип турзын деп ӱренедис (Сар. 97:10). Је кезикте биске Иеговага багынарга кӱч болуп јат. Нениҥ учун андый болот? Аксагалдар, адалар ла энелер Неемия башкараачынаҥ, Давид кааннаҥ ла Иисустыҥ Мария энезинеҥ неге ӱренер аргалу? Бу сурактарды шӱӱжип ийектер.\\n4, 5. Римдегилерге 7:21—23-ле болзо, биске Иеговага багынарга кезикте нениҥ учун кӱч болот?\\n4 Биске Иеговага багынарга кезикте нениҥ учун кӱч болот? Шылтактардыҥ бирӱзи — бис кинчекти энчиленип, толо кемдӱ эмес болуп калганыс. Мынаҥ улам бис ончобыс ӱзе ле немени бойыстыҥ санаасла эдерге кӱӱнзейдис. Адам ла Ева јарабас јиилекти јигениле, јаманныҥ ла јакшыныҥ нормаларын бойлоры тургузарга кӱӱнзеп, Кудайга удура барган (Баш. 3:22). Анайып, улус эмдигенче Иегованыҥ кӧрӱмин керекке албай, јакшыныҥ ла јаманныҥ нормаларын бойлоры тургузат.\\n5 Иегованыҥ айтканын ончозын бӱдӱрерге, оны билер ле сӱӱп турган улуска да кӱч болот. Мыны элчи Павелдиҥ теминеҥ кӧрӧдис. (Римдегилерге 7:21—23 кычырыгар.) Бис Павел ле чилеп Иегованы сӱӱндирерге кӱӱнзейдис. Је биске јастыра кӱӱнисле јаантайын ла тартыжарга келижет.\\n6, 7. Иеговага багынарга база кандый шылтактаҥ улам кӱч болордоҥ айабас? Тем куучындап беригер.\\n6 База бир шылтак — бистиҥ чыдаган культурабыс болот. Бу телекейдиҥ кӧрӱм-санаазыныҥ кезиги Иегованыҥ кӧрӱмине келишпей јат, оныҥ учун кандый бир кӧрӱмге кирип калбаска, биске јаантайын тартыжарга келижип турган болор. Бир тем кӧрӱп ийектер.\\n7 Кезик ороондордо јииттерди, јӱрӱмде эҥ ле учурлу неме — кӧп акча иштеери деп бӱдӱмјилеп салат. Мындый айалга Мэри* деген сыйында болгон. Чындыкты билердеҥ озо, ол орооныныҥ эҥ јакшы университеттериниҥ бирӱзинде ӱренген. Тӧрӧӧндӧри Мэрини акчалу ла јамылу ишке кирзин деп кӱӱнзедип туратан. Мэри бойы да анайып кӱӱнзеген. Је Иегованы билип, оны сӱӱп баштаарда, оныҥ амадулары солына берген. Андый да болзо, ол мынайып айдат: «Кезикте Иеговага иштеерине чаптык болгодый кӧп акча иштейтен аргалар табыла берет. Је меге ада-энемниҥ ӱреткениле, јок деп айдарга кӱч болот. Оныҥ учун јарлаар ишке чаптык болгодый ишке кирбейин деп, кажы ла катап Иегованы јайнап сурайдым» (Матф. 6:24).\\n8. Бис нени шӱӱп кӧрӧрис?\\n8 Иеговага багынганыс биске туза экелет. Је Кудайдаҥ јаҥ алган аксагалдарда ла ада-энелерде Кудайга багынатан база бир шылтак бар, нениҥ учун дезе олор улустыҥ јӱрӱми учун каруулу. Эмди Агару Бичиктеҥ, Кудайдаҥ берилген јаҥды чын тузаланарга болужатан тоолу темдер кӧрӱп ийектер.\\nАксагалдар Иерусалимниҥ стенелерин орныктырарына турушкан Неемия чылап, Каандыктыҥ Туразын јазаарында туружып јат (9—11 абзацтарды кӧрӱгер.)*\\n9. Неемияда кандый кӱчтер болгон?\\n9 Иегова аксагалдарга бойыныҥ албатызын кичеейтен молју берген (1 Петр 5:2). Аксагалдар андый молјузын бӱдӱреринде Неемияныҥ сӱреен јакшы теминеҥ ӱренер аргалу. Неемия Иуданыҥ јаан јамылу башчызы болгон (Неем. 1:11; 2:7, 8; 5:14). Темдектезе ондо мындый кӱчтер болгон: иудейлер ӧргӧӧни быјарсыдып туратан; албаты левиттерге акча-јӧӧжӧ јанынаҥ болужатан Јасакты бӱдӱрбей туратан; суббот кӱнди ӧткӱрбей туратан ла эр улус ӧскӧ укту ӱй улус алып туратан. Оныҥ учун Неемияга бу кӱч айалганыҥ аайына чыгар керек болгон (Неем. 13:4—30).\\n10. Неемия Иегованыҥ албатызына канайып баштанган?\\n10 Неемия Кудайдыҥ албатызына бойыныҥ ээжилерин тургузып, јаҥын јастыра тузаланбаган. Карын, Иегованаҥ акту јӱрегинеҥ болуш сурап, улусты Кудайдыҥ Јасагына ӱреткен (Неем. 1:4—10; 13:1—3). Анайда ок Неемия иудейлерле кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштенип, керек дезе Иерусалимниҥ стенелерин јаҥыдаҥ тударга да болушкан (Неем. 4:15).\\n11. 1 Фессалоникадагыларга 2:7, 8-ле болзо, аксагалдар ака-эјелерге канайып баштанар учурлу?\\n11 Бӱгӱнги кӱнде аксагалдар Неемияныҥ кӱчтериндий кӱчтерге туштабай турган да болзо, олор оныҥ теминеҥ кӧп немеге ӱренер аргалу. Темдектезе, олор ийде-кӱчин кысканбай, ака-эјелерге болужып јат. Улусты башкаратан јаҥ Кудайдаҥ берилген деп оҥдоп, бийиркенбейдилер ле јуундагы ончо улуска јалакай баштанадылар. (1 Фессалоникадагыларга 2:7, 8 кычырыгар.) Олордыҥ айткан сӧстӧринеҥ акту сӱӱжи ле јобожы кӧрӱнип јат. Кӧп јылдарга аксагал болуп турган Эндрю ака айдат: «Аксагалдыҥ јалакайы ла сӱӱжи ака-эјелердиҥ јӱрегин томултып, олорго јӧмӧжӧргӧ кӱӱнзедет». Ченемели јаан Тони деп аксагал мынайып айдат: «Филиппыдагыларга 2:3-те бичилген јӧпти бӱдӱрерге албаданганым, бойымды улустаҥ јабыс тударга болужат. Анайып, мен улусты бир иске бастырбай јадым».\\n12. Аксагалдар нениҥ учун јобош болор учурлу?\\n12 Аксагалдар Иегованаҥ тем алып, јобош болор учурлу. Иегова Јер-телекейдиҥ Бийи де болзо, «јокту кижини тобрактаҥ» кӧдӱрерге, «бӧкӧйип јат» (Сар. 113:6, 7; 18:35). Оныҥ учун бийиркек ле улуркак улус Иеговага јескинчилӱ болот (Укаа 16:5).\\n13. Аксагалдарга нениҥ учун бойыныҥ тилин тудар керек?\\n13 Иеговага багынарга турган аксагалдарга бойыныҥ тилин тудуп турар керек. Оноҥ башка олорго ака эмезе эје тоомјылу баштанбаза, олор тудунып болбой, јастыра неме айдардаҥ айабас (Гал. 5:14, 15; Иак. 1:26). Ӧрӧги айдылган Эндрю ака мынайып куучындаган: «Кезикте, мениҥ кӧрӱмимле, меге тоомјылу баштанбаган аканы эмезе эјени јерине тургузып ийер кӱӱним келет. Је Агару Бичиктеги чындык ишчилердиҥ темдерин шӱӱп сананганым, меге јобош ло јымжак артарга болужат». Аксагалдар јуунныҥ улузыла, ол тоодо ӧскӧ аксагалдарла, јымжак ла јалакай куучындажып турганыла, Иеговага багынып турганын кӧргӱзет (Кол. 4:6).\\n14. Иегова адаларга кандый молју берген ле олор нени эдер учурлу?\\n14 Иегова адаларга билениҥ бажы болотон молју берген. Оныҥ учун адалар бойлорыныҥ балдарын ӱредип таскадар учурлу (1 Кор. 11:3; Еф. 6:4). Је ада кижиге, билениҥ бажы да болзо, Иегованыҥ алдында каруулу болгонын ундыбас керек. Нениҥ учун дезе Кудайдыҥ «ады-јолынаҥ... не ле ук-тӧс бойыныҥ ады-јолын алган» (Еф. 3:14, 15). Адалар Иеговага багынып турганын канайып кӧргӱзет? Олор бойыныҥ јаҥын Кудайды сӱӱндирерге тузаланып јат. Адалар Давид каанныҥ јӱрӱмин шӱӱп сананып, кӧп немеге ӱренер аргалу.\\nАда кижиниҥ мӱргӱӱлинеҥ јобош болгоны кӧрӱнер учурлу (15, 16 абзацтарды кӧрӱгер.)*\\n15. Давид каан нениҥ учун адаларга јакшы тем болот?\\n15 Иегова Давидти јӱк билениҥ бажы болуп эмес, је бӱдӱн Израиль албатыныҥ башчызы эдип тургускан. Давид каанныҥ јамызы сӱрекей јаан болгон. Кезикте ол бойыныҥ јаҥын јастыра тузаланып, јаан јастыралар эткен (2 Сам. 11:14, 15). Је Давид тӱзедӱлерди алынып туратаныла Иеговага багынып турганын кӧргӱскен. Ол Иеговага мӱргӱзе, сезимдерин ачыгынча айдып, бар-јок кӱчиле Иеговага јараар эдип јӱрерге албаданган (Сар. 51:1—4). Анайда ок јобош болуп, эр де, ӱй де улустыҥ ойгор сӧстӧрин угуп туратан (1 Сам. 19:11, 12; 25:32, 33). Давид бойыныҥ јастыраларынаҥ ӱренген. Ол Иеговага иштеерин баштапкы јерге тургускан.\\n16. Давид каанныҥ теминеҥ адалар неге ӱренер аргалу?\\n16 Давид каанныҥ теминеҥ адалар неге ӱренер аргалу? Оныҥ теминде мындый ӱредӱлер бар: Иегованыҥ берген јаҥын чын тузаланыгар. Анайда ок јастыралараарды алынып, слерди Агару Бичикке тайанып тӱзеткен улусты угуп туругар. Ол тушта билегер слердиҥ мынайып јобош болгоноорды кӧрӱп, слерди тооп турар. Иеговага билегерле кожо мӱргӱген тужыгарда, сезимдеригерди куучындап туругар, анайып јууктарыгар слерге Иегованыҥ болужы ла башкартузы керек болуп турганын кӧрӧр. Је эҥ учурлузы, олор слердиҥ Иеговага иштебей јӱрӱп болбозыгарды јарт кӧрӱп турар учурлу (Јаҥ. т. 6:6—9). Слердиҥ јакшы темигер — билегерге берип турган эҥ баалу сыйлараардыҥ бирӱзи болот.\\n17. Иегова энелерге кандый иш берип салган?\\n17 Иегова энелерге јаан кӱндӱ эдип, балдарды таскадарында туружатан каруулу иш берген (Укаа 6:20). Баланыҥ бастыра јӱрӱми энениҥ ӱреткенинеҥ камаанду болордоҥ айабас (Укаа 22:6). Эјелер, Иисустыҥ Мария энезинеҥ неге ӱренер аргалу?\\n18, 19. Энелер Марияныҥ теминеҥ неге ӱренер аргалу?\\n18 Мария Агару Бичикти сӱреен јакшы билген. Ол Иегованы акту јӱрегинеҥ тооп, оныла јуук колбуларлу болгон. Оныҥ бастыра јӱрӱми тыҥ солына беретен де болзо, Иегованыҥ табына багынарга белен болгон (Лука 1:35—38, 46—55).\\nАрып калган тужыста билегистиҥ улузына багырбай, карын сӱӱжисти кӧргӱзерге албаданар керек (19 абзацты кӧрӱгер.)*\\n19 Марияныҥ теминеҥ слер, эје-сыйындар, неге ӱренер аргалу? Баштапкызында, Иеговала јуук колбуларлу болыгар. Јуук колбуларлу болорго, Агару Бичикти таҥынаҥ шиҥдеп, јаантайын мӱргӱп туругар. Экинчизинде, Иегованы сӱӱндирерге, јӱрӱмигерди солыырга белен болыгар. Слер бойын тудунып болбой, балдарыла кату куучындажып турган биледе ӧскӧн болзогор, балдарга кыйгырарында јаман неме јок деп сананып турган болорыгар. Керек дезе балдарды таскадарына Иегованыҥ кӧрӱмин билип алган да болзоор, јобош ло чыдамкай артарга, анчада ла арып калган тужыгарда балдараар сӧс укпай турза, кӱч деп кӧрӱп турган болорыгар (Еф. 4:31). Мындый айалгада Иегованаҥ болуш сураар керек. Лидия эје мынайып куучындайт: «Кезикте уулым сӧзимди укпай турза, калјуурбай тудунарга, Иегованы јайнап јадым. Керек дезе айдып јатканымды токтодып ийеле, бойыма мӱргӱп ийедим. Нениҥ учун дезе мӱргӱӱл меге токынай берерге болужат» (Сар. 37:5).\\n20. Кезик энелерге нени эдерге кӱч болот, је бу кӱчти ӧдӧргӧ, нени эдер керек?\\n20 Кезик энелерге дезе, балдарына сӱӱжин кӧргӱзерге кӱч болордоҥ айабас (Тит. 2:3, 4). Андый ӱй улус, ада-энелер ле балдар ортодо јуук колбулар болбогон биледе чыдаган болор. Слер де мындый биледе чыдаган болзогор, ада-энегердиҥ јастыраларын этпегер. Иегованыҥ табына багынып турган ӱй кижи балдарына сӱӱжин кӧргӱзерге ӱренип алар учурлу. Ого бойыныҥ санаазын, сезимдерин ле кылык-јаҥын солыырга кӱч келижип турган да болзо, је солынар арга бар! Анайып ол бойы да, оныҥ билези де јаан сӱӱнчи алар.\\n21, 22. Исаия 65:13, 14-лӧ болзо, Иеговага багынып турзаас, кандый туза аладыс?\\n21 Давид каан Иеговага багынары сӱрекей јаан сӱӱнчи экелип турганын билер болгон. Ол бичиген: «Иегованыҥ чындык јакарулары јӱректи сӱӱндирип јат. Иегованыҥ ару јакылталары кӧсти ачат. Олор чындык ишчиҥди корулайт, олорды тузаланган кижи улу кайрал алат» (Сар. 19:8, 11). Иеговага багынып турган улустыҥ ла оныҥ сӧзин укпай турган улустыҥ башказын јарт кӧрӱп јадыс. Ого багынып турган улус «сӱӱнип кыйгырар». (Исаия 65:13, 14 кычырыгар*.)\\n22 Аксагалдар, адалар ла энелер Иеговага акту јӱректеҥ багынып турганынаҥ туза алат, олордыҥ билезине сӱӱш ле сӱӱнчи келет, јуун дезе, бирлик болот. Је эҥ учурлузы — олор Иегованы сӱӱндирип јат (Укаа 27:11). Мынаҥ артык неме бар эмеш пе?\\nИеговага багынарга, аксагалдар, адалар ла энелер нени эдер учурлу?\\nБис Иеговага оноҥ ло ары багынзаас, кандый кайрал аларыс?\\n123 КОЖОҤ Кудайдыҥ башкартузын�� чындык багынадыс\\nБу јӧрмӧлдӧ бис Иеговага нениҥ учун багынар учурлу деген суракты шӱӱжип кӧрӧрис. Анайда ок аксагалдар, ада-энелер — кандый бир јаҥ алган улустыҥ ончозы — Неемия башкараачынаҥ, Давид кааннаҥ ла Иисустыҥ Мария энезинеҥ неге ӱренер аргалу деп билип аларыс.\\nЈАРТАМАЛ. Кижини кемниҥ-кемниҥ сӧзин уксын деп албадап турза, «багынары» деген сӧс јӱк ле јаман јанынаҥ јуралат. Је Иегованыҥ ишчилери Кудайга багынарга бойлоры шӱӱп алган, оныҥ учун багынарында јаман неме јок деп сананат.\\nБу јӧрмӧлдӧ кезик улустыҥ ады-јолын солып салган.\\nИсаия 65:13, 14: «Оныҥ учун Бий Кайракан Иегова мынайып айдат: „Мениҥ ишчилерим тойу јӱрер, а слер дезе, торолорыгар. Мениҥ ишчилерим суузабай јӱрер, а слер дезе, суузап какшарыгар. Мениҥ ишчилерим сӱӱнер, а слер дезе, уйатка каларыгар. Мениҥ ишчилерим сӱӱнип кыйгырар, а слер дезе, јӱрегердеги ачуунаҥ улам онтоп, калактарыгар“».\\nЈуруктарда: аксагал Каандыктыҥ Туразында уулыла кожо иштенип јат. Бу аксагал Иерусалимниҥ стенелерин орныктырарына болушкан Неемиянаҥ тем алат.\\nЈурукта: ада кижи билезиле кожо акту јӱрегинеҥ Иеговага мӱргӱп јат.\\nЈурукта: уулчак канча частыҥ туркунына видеоойындар ойноп, айылдыҥ ижин де этпеген, школдыҥ јакылтазын да бӱдӱрбеген. Је оныҥ энези иштеҥ арып калган келген де болзо, бойын тудунып, уулчагыныҥ јастыразын јалакай јартап берет.","num_words":3486,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.206,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24972.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"шведлап Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf\\nшведлап Selma Lagerlöf\\nкӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни 1858(0011-20-1858)[…]\\nМорбакка[d], Сунне[d], Вермланд[d], Швеция[d][…]\\nтулан айдыҥ 16 кӱни 1940(0003-16-1940)[…] (81 јаш)\\nМорбакка[d], Сунне[d], Вермланд[d], Швеция[d]\\nроманист, детский писатель, биограф, ӱредӱчи, ӱлгерчи, бичиичи, прозаик, кӧчӱреечи, деятель искусств, автобиограф\\nУппсала университеттиҥ кӱндӱлӱ докторы[d]\\nСе́льма Отти́лия Лови́за Ла́герлёф (шведлап Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf) (1858 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде, Морбакка деп јерде, Лен Вермланед, Швецияда —1940 јылдыҥ тулаан айыныҥ 16-чы кӱнинде, Швецияда). Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады болгон (1909), Мария Кюри ле Берта Зутнердиҥ кийнинеҥ бу сыйды алган ӱчинчи ӱй кижи.\\nСельма Оттилия Ловиза Лагерлёф 1858 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде Морбакка (шведлап Mårbacka деген озогы јуртында, лен Вермландта) чыккан. Адазы — Эрик Густав Лагерлёф (1819—1885), отставкада јуучыл кижи, энези — Элизабет Ловиса Вальрот (1827—1915), ӱредӱчи. Јаш тужында ӧйлӧри Лагерлёфтыҥ јайалтазы јаранып ӧзӧрине сӱреен јаан камаанын јетирген. Орто Швецияда ар-бӱткени сӱреен јараш јерде Вермландта ырысту јаш тужы ӧткӧн. Морбакка деп јер анчада ла сӱӱген алтайы, бичиичи кажы ла катап бойыныҥ бичимелдеринде бу јердиҥ кеенин будукла јурагандый бичийт. Вермландта јӱрӱп, Морбакканы олыды јок эске алып, бичимелдеринде оныҥ кайкамчык јерлери керегинде куучындайт, анчада ла автобиографиялык бичиктеринде: «Морбакка» (1922), Баланыҥ эске алыныштары (орустап «Мемуары ребёнка») (1930)), Кӱнлик («Дневник») (1932). Јарлу швед бичиичи 1909 јылда Нобельдиҥ литературала сыйын алган, оныҥ бичимелдери телекейдиҥ кӧп тилдерине кӧчӱрилген, ол тоодо орус тилге.\\nӰч јаштуда тыҥ оорыган, кыймыктанып болбос, тӧжӧктӧ лӧ јадар. Баланы карган энези ле таай эјези ле кӧрӧр болгон. Олор кызычакка кӧп чӧрчӧктӧр, соојындар куучындап, оны соотодып туратан. 1863 јылда јааназы јада каларда, Сельма тыҥ санааркаган, чӧрчӧк јерине баратан кайкамчылу эжик јабыла бергендий билдирген, бичиктер кычырары баланы аргадаган.\\n1867 јылда Сельма Стокгольм јаар кӧчкӧн, мында јаан клиникада эмденип, ол базып јӱрер болуп оҥдолгон. Бу ӧйдӧ ол бичиичи болорго амадаган. «Чӧрчӧк керегинде чӧрчӧк» деп автобиографиялык новеллазында («орустап Сказка о сказке») (1908) Лагерлёф кичинек тужында бичинерге ченешкенин куучындайт. Је удабай, ол јӱрӱмге акчаны канай иштеерин сананарга келишкен. Билези бу ӧйдӧ торт ло јоксырай берген. Адазы аракыга кирип, кӧзӧрлӧп, билезин оноҥ ары јоксыраткан. Сельма ого тыҥ санааркаган. 1881 јылда ол ада-энезинеҥ сурак јокко Стокгольмныҥ лицеине ӱренерге кирген. Ӱредӱчи болорго семинарияга кирерге амадаган. 1884 јылда ол семинарияны тӱгескен.\\nЛандскрунда кызычактар ӱредер школго ӱредӱчи болуп, Швецияныҥ тӱштӱк јанында кичинек калада ол ло јыл ишке кирген. 1885 јылда адазы божоп калган, 1888 јылда Морбаккада јурты тӧлӱлер учун садылган, јуртка ӧскӧ улус келген.\\nСельма Лагерлёф, Карл Ларссонныҥ јуругы, 1908\\nЛагерлёф Сельма, Нобельдиҥ лауреаттары телекейлик маркаларда, СССР-дыҥ почтазы, 1959\\nСельма ла София, 1894\\n↑ 3,0 3,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы — 2011.\\n↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Selma O L Lagerlöf (швед.) — 1917.\\n↑ 7,0 7,1 7,2 Östra Ämterviks kyrkoarkiv, Födelse- och dopböcker, SE\/VA\/13685\/C\/7 (1833-1860), bildid: C0039805_00103\\n↑ 9,0 9,1 Swedish Census 1880 (швед.) — Riksarkivet.\\n↑ Брауде, 2008, с. 6.\\nOlympedia · AllMovie · ČSFD · Discogs · Filmportal · Internet Movie Database · MusicBrainz · Проект «Гутенберг» · Internet Speculative Fiction Database\\nЈаан каталанский · Јаан норвежский · Јаан российский · Брокгаузтыҥ ла Ефронныҥ · Кругосвет · Малый Брокгауза и Ефрона · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Treccani · Universalis · Шведский биографический\\nАлган јери - \"https:\/\/alt.wikipedia.org\/w\/index.php?title=Лагерлёф,_Сельма&oldid=25692\"\\nКӱчӱрген айдыҥ 20 кӱнинде чыккандар\\n1858 јылда чыккандар\\nТулан айдыҥ 16 кӱнинде божогондор\\n1940 јылда божогондор\\nБӱктиҥ калганчы солынган ӧйи 18 кичӱ изӱ ай 2021, 03:07.","num_words":1088,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15129.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Jараш яблоням, öс, бÿрленип чечектен,\\nКаjудаҥ jалтанбай, ичкери кырга чык.\\nКожоҥым, jаҥылан, топшуурым да, ÿнден:\\nЫрыска, jыргалга бистерге jол ачык!\\nЧечектен, чечектен, быjыраш агажым, –\\nJалтанбас ла ойгор санааныҥ jеҥÿзи.\\nКöк-jажыл чачыҥды jелбирет, jаражым,\\nСен элбек тайгадый садтардыҥ энези.\\nJеҥÿлÿ jылдарда Алтайга келдиҥ сен,\\nJыргалдыҥ ÿренин jурттарга экелдиҥ.\\nБарбак мöшлö коштой ырыска чечектен.\\nМен сеге сÿÿнип, оморкоп jÿредим.\\nАк торко чечегиҥ агарып келгенде,\\nБöркимди де чупчып, мен сени уткыйтам.\\nБыjыраш бойыҥда чечектер бÿткенде,\\nJалакай энедий кучактай алатам.\\nJулукту jиилекти колыма тудунып,\\nЫрысту jÿрÿмге ичкери барадым.\\nСадтарга бÿркеткен Тöрöлгö сÿÿнип,\\nJеҥÿниҥ кожоҥын кожоҥдоп jыргайдым.\\nЧечектен, чечектен, кöк-jажыл агажым,\\nJеҥÿчил jурттарда коот-jыргал тыҥызын.\\nЧечектен, чечектен, сÿÿген jаражым,\\nОзочыл санаалу улустар макталзын.\\nОго тийбегер, калак!..\\nМай айдыҥ учында отпуска чыгала, мен Кулузун деп öзöктöги кичинек алтай jуртта амырап тургам. Анда кÿнÿҥ ле öзöкти öрö барып, шили ошкош, jарык сууныҥ чакпындарынаҥ чарагандар ла jылмайлар кармактап туратам. Аҥ-куш аҥдаар öй эмес те болзо, эки оосту мылтыгымды кожо алып jÿретем. Ол jанынаҥ jарабас кылык кылынып турган болзом, музейдиҥ директорын бурулагар. Мен городтоҥ атанар алдында ол меге туштайла: «Слерге кандый бир солун аҥ эмезе куш учураза, öлтÿрип, терезин музейиске экелип беригер» – деп сураган. Тудулу öйдö аҥдаган учун мени штрафтатпаска колыма jаан печатьту чаазын берген…\\nБир кÿн балыктап jÿреле, сууныҥ jарадында чай азып отурган jылкычыга jолуктым.\\nМен Кöкпаш Ивановичле танышкан кийнинде айттым:\\n– Менде балык бар. Чай асканча, балык кайнадалы.\\nКара сагалду öбöгöн ыраак jокто отоп jÿрген ÿзе ле jап-jаш кулундарлу беелерди аjыктап, кезек öйгö унчукпай отурган. Оноҥ мен jаар баштанала, кÿлÿмзиренип ийди.\\n– Балыкчыда балык бар болбой кайтсын. Jе озо баштап одуныҥ ээзи айылчызын кÿндÿлеер jаҥду эди.\\nБис экÿ чайлап отурзабыс, бир ак башту алтын-сары куш öзöкти кечире учуп браадала, биске одош турган кайа таштыҥ бажына отурды.\\nМен мынаҥ озо аҥырдыҥ сууда jÿргенин кöп катап кöргöм. Анайдарда оны тегин суугуштардаҥ jаан башказы jок деп бодойтом. Jе мынызы… О кайкал! Мÿркÿт чилеп, кайа бажына отурганын кöрöлö, бойымныҥ сÿрекей курч кöзиме бÿтпей бардым. «Акыр, бу аҥыр эмеш пе? – деп санандым. – Ол до болзо, бойыныҥ карындаштарынаҥ торт башка болуп бÿткен туру. Музейге сÿрекей ле jарагадый куш эмтир!»\\nБу санаамнаҥ улам сÿÿнген бойынча эки осту мылтыгымды шаап туттым. Jе Кöкпаш Иванович колымды jенимнеҥ кайра тартып, кандый да чочыганду ÿниле эрмектенди:\\n– Ол кööркийге тийбегер, калак! Оны адарга jарабас… Тегин де ырызы jок jÿрÿмине комудап, ол улай ла калактап jÿрет.\\nОноҥ Кöкпаш Иванович аҥырдыҥ ырыс jок jÿрÿми керегинде куучындап берди.\\n– Суугуштар эҥ баштап ончозы бир тÿҥей öҥдÿ – апагаш болгон дежет. Бир катап jаскыда олор уйа тарткадый jер бедреп, учуп браадала, айдышты:\\n– Бойыска тÿҥей апагаш jер табылат эмеш пе? Бу алдыста jаткан кÿреҥ-сары балар��у саска тÿжеле, öҥисти баларга тÿҥей эдип öскöртсöбис кайдар? Ол тужунда саска уйалазабыс, бисти кандый да курч кöстÿ jимекчи бачым кöрÿп албас.\\nОлор сананып алган аайынча эттилер: öҥин öскöртöлö, сас jери элбек таланы кöстöп, уча бердилер. Jе Туулу Алтайга jеткен кийнинде бирÿзи саргарып jаткан куудаҥ öлöҥдÿ ле шили ошкош jап-jарык суулу öзöкти кöрöлö, айтты:\\n– Кандый jараш!.. Слер, керек болзо, ыраак тÿндÿкке учуп баргайаар. Мен бу алтын-сары öзöккö тÿҥей öҥдÿ болуп алала, кайдаар да барбай, jарык суулу саска уйалаарым.\\nОл ÿÿринеҥ айрылып, jаҥыскан артала, jердиҥ jаражына сÿÿнип, тÿн киргенче ары-бери учуп jÿрди. Оноҥ айдыҥ jарыгына jалтырай берген кöлгö тÿжÿп, эки ле катап сууга чöҥгöн кийнинде алтын-сары öҥдÿ куш боло берди.\\nБир канча öйдиҥ бажында алтын-сары куш jажарып келген кыйгак öлöҥниҥ ортозында уйа тартала, баштапкы jымыртказын саларга отурды.\\nШак ла бу öйдö ого та кайдаҥ да бир jылан jууктап келди. Ол эки айры тилиле бойыныҥ эриндерин jалап, шыркырууш ÿниле эрмектенди:\\n– Ш-шÿрекей jакшы! Байадаҥ бедреп турган курсагым табылган турбай… Jымырткаҥды капшай салала, мынаҥ кедери учуп бар, ажанып алайын.\\nАлтын-сары куш, оныҥ бу сöстöринеҥ чочып, сурады:\\n– Кемге де jаманым jетирбей jÿрген бойымныҥ балдарымнаҥ öскö jем таппадыҥ ба, jошкын?\\nУйат билбес jылан каткырып айтты:\\n– Ш-шулмусты шылаба, шоодылганду сöс айтпа. Кандый да тынду неме курсагыныҥ амтандузын талдап jибей… хе-хе-хе-х-х… Айла шалбыр чычкандар шорго тÿжÿп, ÿзе кырылган ошкош. Капшай! Меҥдеп турум…\\nМыны уккан бойынча алтын-сары куш jаҥы ла салган jымыртказын тиштенип алала, кичинек кöлдиҥ ортозында турган jелбер тöҥöзöктöрдиҥ ортозына кöчÿрди. Анда уйазын jазап божогон кийнинде jемзенип, агын сууга уча берди. Jе удабай ойто келеле, кöрзö, байагы jылан оныҥ jаҥы уйазында тÿрÿлип калган jатты. Jымыртказын jудала, эмеш те уйалбай айтты:\\n– Ш-шÿрекей амтанду курсак! Jаҥыс арай сооп калганы ачымчылу. Мынаҥ ары jымырткаларыҥды уйаҥа салбай, кöндÿре ле оозыма салып jÿр.\\n«Бу jутпа менеҥ айрылар кирези jок неме эмтир – деп, алтын-сары куш карыгып сананды. – Мынайып балдарымныҥ ончозын быjар тамагынаҥ ажырып салатан туру».\\nЭртезинде ол бир кöҥдöй тöҥöш табала, оны сÿрекей jарадып, ичине кирип алды. Jе jымыртказын салгалакта ÿсти jанынаҥ шыркырууш ÿн угулды. Jылан тöҥöштиҥ бажына чыгала, айтты:\\n– Ш-шилемир! Сен мени бир катап ажанган кийнинде аштабас деп пе?.. Jе, карын, менеҥ качып jÿреле, сÿрекей эптÿ jер тапкан эмтириҥ. Балдарыҥ бу туйук jерден кайдаар да барып болбос.\\nАлтын-сары куш бу да уйазын таштагадый болды. Кööркий канча öзöкти кеерий учуп, jыланнаҥ айрылар эбин таппай, узак учуп jÿрди. Бозом эҥирде бийик сÿмерлердиҥ ортозына учуп jеделе, анда jалтырап jаткан кöлгö тÿжÿп, jаказындагы кыйгак öлöҥниҥ ортозына кирди.\\nАлтын-сары куш кыйгак öлöҥниҥ ортозында уйуктап jадарда, тÿнде кыру тÿжÿп, оныҥ бажын агартып и��ди.\\n«Кандый jакшы! – деп, алтын-сары куш эртен тура ойгоноло, сÿÿне берди. – Мен бу айландыра ак бöрÿктÿ сÿмерлердеги jаска тÿҥей болорым: бастыра бойым алтын-сары, бажым дезе апагаш!.. Бийик агашка да, кайа ташка да отурзам, jимекчилер мени ак башту мÿркÿт деп кöрöр…»\\nАк башту алтын-сары куш бойыныҥ шÿÿлтезин jарадып, бийик кайага учуп барала, анда jаҥы уйа тартты.\\nОл ло öйдöҥ бери öскö суугуштардый ок сууда jÿретен куш болуп бÿткен аҥыр агаштыҥ кöҥдöйине эмезе кайа ташка уйалап турар болды. Андый да болзо, бойыныҥ jÿрÿмин jаратпай, эмдиге ле комудап божобой jÿрет: «А-аҥ, а-аҥ!»\\nКöкпаш Иванович чöрчöкти айдып божогон кийнинде казан-айакты баштыкка салала, адын ээртеп, айтты:\\n– Барарга меҥдеп турум. Эҥир киргелекте, jылкыларымды jаҥы одорго кöчÿрейин деп. Jакшы болзын!\\nМен jаҥыскан арттым. Jажыл öлöҥдÿ jерге амырап, аҥырдыҥ jÿрÿми керегинде узак сананып jаткам.\\nАҥыр кайа ташка эмезе кандый бир öскö кату jерге уйалап турганы jарт. Оноҥ башка албатыда андый чöрчöк тö jок болор эди… А балдары? Jымырткалардаҥ jаҥы ла чыккан балдары учуп билбей, кайадаҥ канайып тÿшкÿлейт не? Jаанаганча уйазында отуратан ба? Кöк jарамас, байа оныҥ керегинде jылкычыдаҥ сурап угатан немени. Ол, кичинектеҥ ала бу jерде jуртап jаткан кижи, байла, билер.\\nJаткан jеримнеҥ турала, кайа бажына чыктым. Ÿстÿнеҥ тöмöн карап кöрдим. Jе аҥыр бойы да, онын уйазы да кöрÿнбеди.\\nБайа амырап jаткан jериме ойто келип, кармагымды алып, балыктап барайын дезем, öрö кейде куштыҥ учкан табыжы угулды: «Фийт-фийт-фийт». Кöрзöм, аҥыр бир балазын тиштенип алган учуп браат. Ол агын сууныҥ ол jанындагы саска jедип, балазын ого таштайла, ойто кайа jаар учты.\\n«Э… анайдарда, аҥыр кайада эмезе бийик агаштыҥ кöҥдöйинде уйалаганда, бойыныҥ балдарын сууга анайда кöчÿретен туру ине! – деп санандым. – Самолёттыҥ десант тÿжÿрип турганына тÿҥей. Jилбÿлÿÿн!..»\\nУчында музейди башкарып турган кижиниҥ сурагын бÿдÿрбей салганыма сÿрекей сÿÿндим.\\nJайгыда Гера Терентьев кÿнÿҥ сайын, эҥир кирзе ле, нöкöрине барып, оныла кожо кичинек садта эткен jапашта конуп туратан. Бÿгÿн дезе ол jаан улустыҥ куучындарын угуп, эмеш оройтып калган. Оныҥ учун меҥдеп караҥуй оромло jÿгÿрип браатты. Jартап айтса, Гера jаҥыс ла оройтыган учун меҥдеп турган эмес. Jок, ол улустыҥ куучындарынаҥ кайкамjылу, коркушту солундарды угала, капшай ла нöкöрине айдарга турды.\\nГера эки кып тураныҥ jанындагы садычакка jедип, токтой тÿжеле, араай сыгырып ийди. Володя Шукаков уйуктабай jаткан эмтир. Ол тургуза ла карууна ÿч катап сыгырып, «мен мында» деп сигнал берди. Анайдарда Гера чеденди ажала, чалканчакту jерге jылаҥаш буттарын бийик кöдÿрип, jодролордыҥ ортозына ууланып басты. Ол jапашка jууктап келерде, Володя сурады:\\n– Кандый орой келдиҥ? Ада-энеҥ божотпой турган ба?\\nГера нöкöриле коштой тöжöккö jадып, айтты:\\n– Jаҥы ла бистиҥ айылга карган балыкчы Тимофей Карпыч келип барган. Чарагандуныҥ суузында кöрмöс бар деди.\\n– Ха, кöрмöс! – Володя каткырды.– Бÿдÿми кандый эмтир?\\nГера каткырбай, оноҥ ары куучындады:\\n– Ол кече тÿнде эмегениле кожо кеме бажына от салала, балык сереелеп турган.\\n– Кызыл-Кайаныҥ jанындагы иримнеҥ.\\n– Бистиҥ jаантайын балыктайтан jеристеҥ бе?\\n– Эйе. Суудаҥ кандый да саҥ башка немени кöрöлö, оны кöрмöскö бодоп, коркыган бойынча туткан балыгын да албай, jана берди.\\n– Бÿдÿми кандый деп айдат? – Володя jилбиркеди.\\n– Бастыра бойы jаан белге тÿҥей, jе бажында буланныҥ мÿÿзиндий мÿÿстÿ…\\nМыны уккан кийнинде Володя, алтай чöрчöктöрдö айдылган Jелбегенди ле оноҥ до öскö коркушту немелерди санаага алынып, коркый берди. Jе бойыныҥ коркып турганын jажырып, омок ÿниле айтты:\\n– Кöзи jетпес карган кижи кандый бир айры тазылду jадыкты кöрмöскö бодогон болбой.\\nГера бажын jайкады:\\n– Jок, кыймыктанып турган деген…\\n– Jе тирÿ неме болзо… Ол, байла, талайдаҥ кирген болор. Анда jÿзÿн ле башка тындулар ла балыктар бар деп айдыжат. Канатту да, мÿÿстÿ де…\\nГера эмеш унчукпай jадала, сурады:\\n– Володя, оны кöрÿп келзе кайдар?\\n– Эмди ле бе?\\n– Jок, эртен. Эҥ баштап ончо керектÿ немени белетеп алар керек.\\n– Чын, кöрÿп алак! Тимофей Карпыч öскö улусты балыгы кöп jерге jÿрдÿрбеске, öнöтийин jок немени таап айткан болбозын.\\n– Мен де кожо барарым! – деп, кенетийин jапаштыҥ алдына келген Соня, Володяныҥ сыйыны, айтты.\\nУулдар унчукпай бардылар. Оноҥ сананып алган керегин jажырар эбин таап болбой, бой-бойлорына кöрÿжип отурала, нени де билбес улус болуп, каткырышты:\\n– Бу сен кайдаар барарга jазанып алдыҥ?\\nJе Соня байа jодроныҥ тöзиндеги скамейкада ундылган книганы аларга келеле, олордыҥ бастыра куучындарын угуп алган эмтир. Оны мекелеер арга jокто, Володя сурада:\\n– Коркыбазыҥ ба?\\n– Jок! – деп, Соня эмеш те сананбай айтты.\\n– Чын ба?\\n– Андый болзо…\\nВолодя Соняныҥ коркыыр-коркыбазын ченеп кöрöр кÿÿндÿ болды. Jе канайда ченеериниҥ эбин таппай турды. Гера оны билеле, jапаштаҥ чыгып, Соняга айтты:\\n– Мылчага jаҥыскан барып, оноҥ кандый бир немени экелип болорыҥ ба?\\nСоня каруу берердиҥ ордына караҥуйда jÿк ле арайдаҥ кöрÿнип турган мылча jаар jÿгÿрди. Ого киреле, удаган чыкпай турды. Оноҥ самынды ла эски сускуны тудунып алган келеле, айтты:\\n– Керек болзо, тураныҥ ÿстÿне эмезе погребке де jаҥыскан барып келерим.\\nВолодя jалтанбас сыйнына кайкаганду кöрÿп, кату jакарды:\\n– Барар болзоҥ, баргайыҥ ла, jаҥыс ол керегинде кемге де айтпа. Оноҥ башка ада-энелерис билзе, бисти божоткылабас. Билдиҥ бе?\\nЭртен тура Гера, Володя ла Соня Чарагандуныҥ jаказына келгиледи. Бажын сайлу jерге чыгара тартып салган кемениҥ ичинде узун сапту серее, кайыктар ла одын jатты. Кемениҥ учында тÿÿлип калган сууда jыдып калган чарагандар, кортылар ла кичинек белдер jатты. Олордыҥ кöп сабазын куштар чокып, эдин jигилеп салган. Мыны кöрöлö, балдар айдышты:\\n– Карган öбöгöн чын ла к��ркып, бого келбей турган эмтир. Оноҥ башка ол балыктарды апарар эди…\\nБалдар Тимофей Карпычтыҥ белетеген одынын, кайыктырды ла сереени jаан öлöҥниҥ ортозына сугуп, кемени öскö ыраактаҥ кöрÿнбес jерге апарып салгандар…\\nТÿн. Тымык. Койу, корголjын ошкош, уур булуттар кайдаар да jылбай, jаҥыс jерде токтоп калгандый болды. Караҥуйда кöрÿнбей агып брааткан суу ташту jараттарыныҥ ортозында шуулап турды. Байа тÿште коркыырын билбей jÿрген балдар эмди бой-бойлорынаҥ бир де алтам ырашпай турдылар.\\nКеме бажында кадаган темир отсалгышта карагай одын jалбырап кÿйе берерде, кайда да ыраак эмес jерде куран багырды. Ол ок тарыйын jурттаҥ ийттердиҥ ÿргени угулды.\\nГера кемеге кирип, эмеш тыркырап турган колына узун сапту серени тудала, нöкöрлöринеҥ сурады:\\n– Коркып тураар ба?\\nКемениҥ кийин jанында отурган Володя jажыт jоктоҥ айтты:\\n– Коркып турум ла, jе адамныҥ айтканынча болзо, jууда öштÿниҥ аткан окторы jерге мöндÿр чилеп урулып та турза, керек тужында кижи jана баспай, ичкери баратан.\\nСоня унчукпады. Ол кемениҥ эки кырынан тудунып, кыймыктанбай отурды.\\nГера отко jууктада бут бажына турала, айтты:\\n– Не болзо, ол болзын. Пионер jана баспас учурлу… Володя, сен араай эжип, кемени мениҥ айтканымча башта.\\nКеме тымык иримле араай, табыш jок братты. Jарык отко Чарагандуныҥ jараш-jараш сайлу тÿби jап-jарт кöрÿнип турды. Гера оноҥ кöзин албай, нöкöрине улам сайын команда берип турды.\\n– Оҥ jанына буры, сол jанына… араай…\\nКезик аразында jарт эмес неме кöрÿнип келгенде, ол лаптап кöрÿп аларга кичеенип: «Акыр, акыр, эшпе, токтоп кал» – деп jакарып турды.\\nБалдар бир часка jуук öйгö иримди тöрт катап айланып келгендер. Бу öйдиҥ туркунына Гера, мынаҥ озо балыкты качан да сереелеп кöрбöгöн дö болзо, беш чараганды ла эки кортыны тудуп алган. Jе карган балыкчыны коркыткан тындуны кöрÿп албады. Бежинчи катап айланып баргылады. Гера оттоҥ качып, ырап jаткан jаан чараганды он минут кирези öйгö кетеп jÿреле, jастыра кадады. Экинчи катап кадаарда, сереези чараганныҥ куйругына тийди.Балык чике барып болбой, ары-бери шуҥуп, мöҥÿн ошкош суркурай берди.\\n«Оҥ jанына буры, сол, чике» – деп, Гера нöкöрине jакарып, балулаткан чараганды сÿрÿжип, сууныҥ чакпын jерине келгенин кöрбöй калды. Бугул ошкош jаан таштыҥ ары jанынаҥ келген толкулар кеме бажын кенетийин бура согордо, уулчак сереени ычкынып, кемедеҥ арай ла ашпады…\\nБалдар база бир канча öйгö jÿрÿп, кандый да кöрмöсти таап болбой салгандар.\\nВолодя кемедеҥ чыгала, эрмектенди:\\n– Кече мениҥ айтканым чын болды. Карган öбöгöн бисти коркыдарга санаган.\\n– Андый болзо, туткан балыгын нениҥ учун албай таштаган – деп, Соня jöпсинбей сурады.\\n– Ол оны таштабаган болзо, оныҥ тöгÿнине бир де кижи бÿтпес эди.\\n– Чын! – Гера jöпсинди. – Тудуш ла камык чарагандарды ла белдерди тудуп турган кижи он кирези балыкты кайтсын…\\nБир кÿн Гера ла Володя Кызыл-Кайаныҥ jанынд��гы иримнеҥ балык кармактагандар. Jанар алдында, темиккени аайынча, jаан кармактарга чойлошкондор, бакабаштар ла болчок эттер кадайла, сууга салып ийдилер.\\nЭртезинде школдыҥ садында иштенип турарда, олорго Соня jÿгÿрип келеле, айтты:\\n– Капшай! Анда jаан мÿÿстÿ неме…\\n– Кайда? – деп, Володя энчикпей сурады.\\n– Иримде. Капшай!\\nГера ла Володя, олорды ээчий jирме кирези балдар иштеген ижин таштайла, jÿгÿргиледи.\\nСууныҥ jаказына ончозынаҥ озо келген Соня, jырааныҥ тöзине буулап койгон jоон учукты тудуп айтты:\\n– Мында, тартар…\\nГера jÿрексиреп, тыркырашкан колдорыла кармагын тартып, кимиректенип турды:\\n– Ташка илинип калган ошкош…\\n– Кем jок – деп, Соня, jанында туруп, айтты, – эмеш тыҥыда тарт.\\nОныҥ айтканы чын болды. Удаган jок байа таш деп айткан неме эмештеҥ jууктап клеетти. Сууныҥ jаказында турган балдар, jÿректери согулыжып, кайкаганду кöрÿп турдылар.\\nБаза эки минут кирези öй öткöн кийнинде суудаҥ кöп айры тазылду тöҥöш кöрÿнип келди.\\nГера маҥайында чыккан терин арчып, тÿкÿрди:\\nШак ла бу тужунда кезик балдар тал-табышту тура ташталды. «Бу нетазы?» – деп, Гера сананып, ойто суу jаар кöрзö, тöнöштиҥ кийин jанынаҥ чын ла буланныҥ мÿÿзиндий мÿÿстÿ неме jууктап клеетти. Володя нöкöрине болужарга кармактыҥ учугынаҥ тудала, Соняга jакарды:\\n– Мылтык! Адамныҥ мылтыгын экел!\\nСоня мылтык экелерге jÿгÿрип барага ла турарда, jанында эр кижиниҥ ÿни угулды:\\n– Акыраар, балдар, мылтык керек jок. Тыҥ тартпагар, араай…\\nОл кижи байа школдыҥ садында балдардыҥ ижин башкарып турган ÿредÿчи Санат Майманович болгон.\\nУзуны бÿдÿн jарым метрге jуук бел кургак jерде кыймык jок jатты. Оныҥ jиткезинде курч тырмактарыла кадалган jаан кара-кÿреҥ куштыҥ канаттары талбайып калган. Айландыра турган балдар бу ончо немени кöрÿп, байа бойлорыныҥ коркыганына каткырыжып турды.\\nСанат Майманович, тын jок куштыҥ канаттарын талбайта тартып, айтты:\\n– Jаан белди öлтÿрерге умзанган балыкчы бойы öлгöн. Кÿчи jетпеген туру. Тирÿ этке кадалган тырмактарын чыгара тартып албай салган…\\n– Тимофей Карпычты бери кычырып алар керек, бойынын коркыган «кöрмöзин» кöрÿп алзын.\\n– Чын! – деп, Санат Майманович jöпсинип айдарда, Володя деремне jаар jÿгÿрди.\\n(повестьтеҥ алынган ÿзÿк)\\nЗвонок шыҥырап божогон кийининде, школдыҥ узун коридорында тым боло берди. Jаҥыс ла стенедеги jаан час, кемди де уйуктадарга, кöстöриниҥ jыкпыктарын jабарга турган чылап, «jык-пык», «jык-пык» деп чатылдап турды. Jе бир-эки минуттыҥ бажында класстардыҥ эжиктери ачыларда, оноҥ балдардыҥ табыжы, буунтыны кенетийин буза соккон суу чылап, урулып келди…\\nБастыра зал адарулардыҥ уйазындый кÿÿлеп турды.\\nМитяш ончозынаҥ озо кийинип алала, эмеш туура барып, нöкöрлöрин сакый берди. Гардеробтыҥ jанында чымалы ошкош кыймырашкан балдардыҥ ортозынаҥ кöгöлтирим кöстÿ, сырсак кызычак чыгып келди. Ол тийиҥ терези боро тонычагын ла андый ок бöрÿгин кийип алала, узун сары тулуҥдарыныҥ чаҥкыр ленталарын jазып турды.\\nМитяш ого jууктап келеле, чырайын öнöтийин соодып, кату сыркынду айтты:\\n– Умнова, тулуҥдарыҥды бöркÿҥниҥ алдына сугуп ал.\\n– Ненин учун?\\n– Кем-кем алтынга бодойло, блаап албазын.\\n– Алтынга? – кызычак Митяштыҥ айткан сöзиниҥ учурын билип албай турды. Jе бойыныҥ чачына кылчас эдип кöрöлö, каткырды: - Андый болзо, кара кöзиҥди карманыҥа салып кой… Куштар jодро деп кöрöлö, чокып jип салар.\\nМитяш ла Катя кокурлажып турганча, Казанцев Юра, оны ээчиде Чынатов Миша базып келгиледи. Jаҥыс ла Селбеков нениҥ де учун кöрÿнбей турган. Коридордо дезе каа-jаа ла балдар артты.\\nМиша ары-бери кöрÿп, сурады:\\n– Васька кайда?\\n– Ол байа эртен тура оромыштарын таппай, öдÿгин коҥултак кийеле, келген эди – деп, Юра каткырып айтты.\\nЮра оноҥ ары куучындады:\\n– Калганчы урок башталар алдында ол эjезиниҥ айылына барган.\\n– Ол эмди эҥирге jетире jÿрер. Оройтып каларыс.\\nМитяш кара кöзи суртулдап эрмектенди:\\n– Кем jок, Миша, оройтыбазыс. Вася удабас болбой. Jаҥыс оромыштарын тапкан кийнинде, штанын jылыйтала, шалтаҥ келердеҥ башка…\\nБалдар башкы jыл тöрöл колхозында баштамы школды ÿренип божодоло, Карагай jуртта келгилеген. Мында кезиги интернатта, кезиги тöрööндöриниҥ айылдарында jаткылап, jетиjылдык школдо ÿренгилеген. Олор эмди алтынчы класстыҥ ÿренчиктери.\\nСелбеков эҥ баштап интернатта jаткан. Jе jарым айдыҥ бажында оныҥ Карагайда сельпоныҥ садучызы болуп иштеп турган эjези: «Интернат балдарга одын кестирет» - дейле, Васяны бойыныҥ айлына апарган. Ол анайда эткенин jааназы, Тотым эмеген, сÿрекей jарадып, айткан:\\n– Тарнатта jаш баланы эркеледер де кижи jок. Айла ол анда jÿрзе, карган мени ундып салардаҥ маат jок…\\nБалдар кÿскиде кажы ла амыраар кÿнде айылдарына jанып jÿретендер. Jаан сууны кемеле кечкилеп турган. Jаҥыс ноябрь айда кезек öйгö кечип болбой тургандар, нениҥ учун дезе, шуурмак болгон. Jе тош тоҥуп каларда, олордыҥ jолы ойто оҥдоло берген. Кышкы каникулды да тöрöл jуртында öткÿргендер .\\nЯнварь айдыҥ учында дезе керек бош ÿрелген. Ол öйдöҥ бери айылдарына бир де катап барып келерге келишпеди. Эҥ баштап ÿч неделеге чыгара тÿни-тÿжиле кар jаап, шуургандар атыйланып турган. Оныҥ кийнинде коркушту сооктор башталган. Jайкындалып чыккан кара суулардыҥ койу туман тыныжына ла jурттардыҥ трубаларынаҥ бурлап турган ыжына айас теҥери бороро берди. Алдында апагаш кардыҥ ÿстинде карарып турган карагайлар кырутып, буурайа берди. Мындый соокко jаан jакы тонду да кижи чыдап болбой турган.\\nКыш саҥ башка болды. Эки айга чыгара улай ла бийлеп турган корон сооктор калганчы кÿндерде кенетийин сыныга берди. Кадын ичине келген jылу салкынныҥ тыныжына кар кайыла берди. Бир ле кÿнниҥ туркунына кайыр туулардыҥ меестери карантылап келди. Кече тÿжине ле jааш jаап, арка да jерлердиҥ карын jукартып ийди. Карган улус айдышты: «Калганчы jи��ме jылдыҥ туркунына бу киреде jааш jаап, мынча кирези кар кайылган учуралдар болбогон…».\\nЭртеннеҥ ары jаскы каникул башталар. Кандый сÿÿнчилÿ кÿндер! Бастыра тöрöгöндöрлö, кожо ойноп jÿрген нöкöрлöриле туштажар, сÿÿнчилÿ тушташтар, jыргал-ойындар…\\nБалдар меҥдеп тургулады. Олор эртенги кÿнди сакыбай, бÿгÿн калганчы урок божогон соҥында тургуза ла jанар деп, эрмектежип алгандар. Кÿн талтÿштеҥ ажа берди. Jол узак, кандый да болзо, он беш километрдеҥ ас эмес. Селбеков Вася дезе оромыштарын бедиреп барала, ойто та качан келер болбогой.\\nМиша энчикпей турды. Ол бир эмеш сакып турала, колыла чугулду jаҥып айтты:\\n– Болор! Барар керек.\\n– Акыр, – Юра оны токтодып, jеҥинеҥ тутты. – Мен чÿрче ле ого барып келейин.\\n– Чын! – арткан балдар айдышты. – Капшай ла сÿÿртеп экел.\\nJе бу тужында эжик кыjырап ачылды. Селбеков оҥ колында калаш тудунганча келди.\\nМиша удура алтап сурады:\\n– Штанду келдиҥ бе?\\nБалдар каткырыжа бердилер.\\nВася jаҥы ла тиштеп алган калажын тамагынан ажырып болбой, ыйлаарга турган чылап, коҥкок тумчукту jалбак jÿзин чырчыйтып, кÿлÿмзиренди…\\nБалдар jолго чыгала, машина сакып аларга, токтой тÿштилер. Jе машиналар та ончозы öдö берген, та jол ÿрелген учун jÿргÿлебей турган. Анайдарда балдар бир канча ла минуттыҥ бажында чöкöнип, «Jедишсе, отурып аларыс» – дежеле, jойу баскылады.\\nКÿн jабызай да берген болзо, чыдырман булуттарды öткÿре öзöктиҥ ичин, jайгыда чылап, jылыдып турды. Ол бийик кырдыҥ бажынаҥ ашкалакта, элбек карантылардыҥ ортозында кичинек кийистер ошкош борорып jаткан карларды эртенги кÿнге артырбай, кайылтып саларга кичееп тургандый болды.\\nКайылган кардыҥ суузы бастыра кобы-jиктердеҥ jуука сайын шоркырап, Кадын öзöккö тÿжÿп турды.\\nКырды сындай чöйилип барган узун кара кайыштый jолдыҥ jанында jалку базытту каргаалар jемзенип jÿргÿледи. Олордыҥ бирÿзи jууктап келген балдарды кöрöлö, уча берди. Jе ыраак барбай, карагай агаштыҥ кыйузында турган кайыҥныҥ бажына отурала, кар jоголып браатканын айдарга турган чылап, табыштанды:\\n– Карр, карр!..\\nСелбеков карманынаҥ пращ чыгарала, jолдоҥ кичинек таш таап алып, каргааны шыкап атты. Онызы канаттарыла эки-уч катап талбып ийген кийининде, кайыҥныҥ тöзинде jаткан сууга келип тÿшти.\\n– Ой, канайып?!.. – Катя эки колын чабынып ийди.\\n– Васяныҥ адыжы башка эмей – деп, Митяш айдала, олор тебинип jаткан куш jаар jÿгÿрди.\\nБалдар öлгöн каргааны кургак jерге чыгарала, аткан таш кажы jерине тийгенин кöргÿлеп турды. Митяш куштыҥ бажын тудуп кöрöлö, мактап турган айлу айтты:\\n– Школдыҥ качылары Селбековты нениҥ учун jараткылабай jат не? Мындый адышту кижи аҥ-кушты мылтык jокко до аҥдаар турбай.\\nВася кÿлÿмзиренип турды .\\n– Неге сÿÿнип туруҥ? – деп, Юра кабактарын jуурып, сурады. – Ÿренчиктердиҥ jуунында берген сöзиҥди ундыдыҥ ба?\\nВасяныҥ чырайы кубула берди .\\n– Jурт jерде эмес – дейле, Вася оноҥ ары айдар сöзин таппай jол jа��р басты.\\nСелбеков резинкалу эки айры агажыла jÿзÿн-базын немени туштаган ла jерине адып jÿретен. Ол кÿстеҥ бери школдыҥ кöзнöгин jаҥыс ла катап ооткон эмес. Бир кÿн директорго туттурала, пращын блаатырып алган. Мынаҥ ары jарабас немеле беришпезим деп, сöзин берген. Андый да болзо, jарым айдыҥ бажында jаҥы пращ эдип алган. Ол керегинде бир де кижи билбей турган, нениҥ учун дезе, Вася jурт ичинде jÿргенде, оны улустыҥ кöзинеҥ jажырып, карманынаҥ чыгарбай турган. Jе бир кÿн ÿредÿ божогон кийнинде, оромло jанып браадала, энчикпеди… Чеденниҥ ÿстинде кучыйак чыйкылдап отурган. Сÿрекей эптÿ отурган! Jуугаш. Вася школдыҥ директорына берген сöзин ундыйла, оҥ карманында jаткан пращин чыгарып алды… Аткан «огы» кучыйакка тийбей, тураныҥ jанында ойноп jÿрген оогош уулчактыҥ бажына тийген. Ол керегинде ÿредÿчилер билеле, Селбековты школдоҥ чыгарар деп айдышкан. Эртезинде Васяныҥ jааназы келди. Ол директордыҥ кабинедине кирген бойынча jайнаган:\\n– Öскÿс баланы школдоҥ чыгарбагар, калак!\\nВасяныҥ адазы jурт Советтиҥ качызы болуп иштеген. Jуу тужында фронтто болгон. Анда фашисттерле jуулажып шыркаладала, эки тöҥöштий кыскачак буттарлу инвалид болуп калган. Андый да болзо, иш jок отурбайтан. Ол Кадын сууныҥ jарадында болчок турада jадып, jайгыда сельполо эткен договор аайынча балыктап, пенсияга ÿзеери бир эмеш акча иштеп алып туратан.\\nЭртен тура таҥ атса ла, инвалид чолтук буттарына келиштире кöктöгöн бажы jок öдÿк кийеле, эжиктеҥ чыгып, jуугындагы турган кемези jаар кичинектеҥ алтап, базып баратан…\\nJе бир катап караҥуй тÿнде ол эмегениле экÿ кеме бажына кадаган темир каламага от салала, балык jарыдарга барган бойынча, ойто келбегендер. Олор канайда сууга тÿжÿп öлгöнин кем де кöрбöгöн.\\nВася ол тушта ÿч jашка jеткелек болгон.\\nÖскÿс калган уулчакты jааназы азырап, кöстиҥ чогынаҥ артык корып турган. Эҥ артык курсакты ого берип, оныҥ бастыра некелтелерин тутак jок бÿдÿрип туратан. Кийининде уулчак оныҥ столго салган курсактарыныҥ эҥ амтандузын байы талдап jиир болды.\\nТотым эмеген Васяга сÿрекей килеп, «Ырыс jок бала мен öлгöлöктö эмеш ойноп, jыргап алзын» – деп сананып, оны кандый да ишти иштетпей туратан. Анайдарда, Вася кÿнÿҥ ле нении де этпей, санаазына кирген ойындарды ойноп jÿретен. Кайдаҥ да резинкалу эки айры агажак экелеле, туралардыҥ эмезе столмолордыҥ ÿстинде отурган кушкаштарды адып турар болды. Кезикте jааназына ачынала, оны да оок таштарла адып туратан. Онызы печкениҥ ары jанына jажынып эмезе алакандарыла бöктöнип алала, каткырып айдатан:\\n– Jо-о калак! Jыга адып салдыҥ, балам! Карган jаанаҥа эмеш киле, экем…\\nВася он ÿч те jашка jеткен кийининде, Тотым эмеген оны jаш балага бодоп, ого jаантайын килеп jÿрерин таштабады. Уулдыҥ кылыгын чала эмеш jаратпай да турза: «Балдар ончозы тÿҥей, эмеш jааназа, сагыш алынар» – деп иженип jÿрди. Оныҥ учун школдыҥ директорына келеле, Васяныҥ сыраҥай jарабас кылыгын керекке албай, кижиниҥ jÿрегине öткöдий сöстöрди таап, калактап турды:\\n– Коногым jедип калган. Божоп калзам, öскÿс баланы кöрöр кижи де jок болор. Кайран балам! Кööркий…\\nДиректор оны угуп, ичинде сананды: «Чын, Селбеков jаҥыскан артала, школго jÿрбезе, там ары барар. Оны база катап кезедип салала, ÿредип кöрбöйинче болбос…»\\nОл кÿн, алтынчы «Б» класста калганчы урок jаҥы ла божогон öйдö, эжиктеҥ директор кирип келди. Ол ÿредÿчиле коштой туруп, бастыра балдарды аjыктап кöрди. Оныҥ кийининде айтты:\\n– Слердиҥ клазыгар бастыра школды тöмöн тартып туру. Класс дезе Селбековтыҥ керегинде öрö чыкпай jат…\\nБалдар ончозы чугулду кöрÿжиле бöкöйип отурган нöкöри jаар кылчас эдип кöргÿледи.\\n– Чык бери – деп, директор Селбековты бойы jаар алдырды.\\nОнызы араай кöдÿрилеле, бажын эҥейте тудуп, jууктап келерде, ол айтты:\\n– Кандый снайпер болуп турганыҥды бастыра балдарга куучындап бер.\\nВася бажын öрö кöдÿрбей, чамчазыныҥ эдегин колыла уужап, кимиренди:\\n– Пращты колго тутпазым. Jакшы ÿренерим…\\nКÿндÿй Иванович оныҥ эрмегин учына чыгара укпай, нениҥ де учун Казанцев Юраны кöстöп, оноҥ ары куучындады:\\n– Селбековло jаҥыс колхозтоҥ келген балдар коомой уренчиктер деп кем де айтпас. Jе олор нöкöриниҥ jарабас калыктарын кöрÿп те турза, оны кандый бир jакшы немеге ÿредип аларга кичеенбей jадылар.\\nЮра ол тушта сÿрекей тыҥ уйалган. Директор куучындап божогон кийининде, ол, солдат чылап, тÿп-тÿс турала, тегин де узун мойынын чöйип айтты:\\n– Бис, пионерлер, Саналов Митяш, Умнова Катя, мен… болужарыс…\\nЮра бойыныҥ анайда молjонып айткан сöзин ундыбаган. Ол кирзовый сапогыла чыкту jерге мачылдада базып, ырап брааткан Селбековко jедижеле, пращын блаап аларга сананган. Jе онызы бойыныҥ сÿÿген «мылтыгын» бастыра балдардыҥ кöзинче карагайлардыҥ ортозына мергедеп ийди. Анайдарда, Юра токунай берди.\\nСÿрекей jылу кÿнде кышкы кийимду базарга jеҥил эмес болгон. Балдар тондорыныҥ топчыларын чечип те салган болзо, терлеп брааттылар. Олор беш километрди öткöн кийининде, токтой тÿштилер. Кезиктери тургуза ла jолдыҥ jанында jаткан jалбак ташка отургылады. Митяш дезе отурбай, кара кулакту бöрÿгиле маҥдайыныҥ терин арчып, айтты:\\n– Jолло эбирип барганча, мынайда чике барар керек, чоорт…– ол бöрÿгиле сол jанына jаҥып ийди. – Мында jуук…\\nЧынатов Миша тöмöн, öзöктö, карарып турган карагай агашту ортолык jаар кöрÿп, алаҥзыды:\\n– Jол jок, койу jыраалу jерле кижи капшай базып болор эмеш пе?\\n– Тьфук! – деп, Митяш тÿкÿрди, – jыраадаҥ не коркыыр? Койондор чылап, öдö бербей!\\nБир будын öдÿгинеҥ сура тартала, эмеш сууга öткöн оромыштарын катап ороп отурган Юра jарадып унчукты:\\n– Митяштыҥ айтканы чын!\\n– Анда аҥчылардыҥ тургускан тузактары бар болбозын… – деп, Катя айтты.\\n– Андый болзо, куштар чылап, чип-чике уча берерис!\\n– Чын, чын! – ончозы каткырышты. – Учуп баралдар!..\\nЭптÿ-jöпт�� jÿрген нöкöрлöр бир эмеш амырап алала, öзöкти тöмöн баскылады. Олор кöбÿктелип агып jаткан суулу jууканы jараттай брааткандар. Митяш ончозыныҥ кийининде артып, jолой учураган карагай jадыктаҥ jаан чобра кодорып алып, оны ортозынаҥ томыракла ÿйтейле, ого узун агаш кондырды. Бойыныҥ jазап алган «керебин» тÿрген сууга салып ийеле, кийининеҥ ары jÿгÿрип кыйгырды:\\n– Э-э-эй!.. Jол береер!\\nАлдында барып jаткан нöкöрлöри кайа кöрöлö, база кыйгырышты:\\n– Крейсер клеет! Крейсер… Ура-а-а!\\nСелбеков «крейсерди» уткып, оны адар кÿÿни келерде, байа мергедеп ийген пращин колыла карманынаҥ jоктоп турды. Бу тужында Катя «керепти» тозуп алала, jаратка токтодып ийди. «Божот, божот!» - деген уулдардыҥ кыйгырышкан табыжын эзебей, ол бойыныҥ колпладын мачтага буулап койды.\\nЧаҥкыр парусту «кереп» тÿрген сууныҥ чакпынду jерлеринде ары-беры экчелип, тымыктарда айланып турды, кезикте кичинек ажулардаҥ ашканда, чобразы сууга чоҥуп, jаҥыс ла парусту мачтазы кöрÿнип браатты.\\nБалдар «ай-уй» дежип, кийининде артпаска кичеенип турдылар. Вася ончозынаҥ тыҥ сÿÿнип, уча берерге турган чылап, эки колыла улам сайын jаҥып, секирип браатты. Jе бир jерде тайкылала, jардаҥ jууканыҥ тÿбинде шоркырап турган сууга меч этти.\\nСÿÿнчилÿ ойын ÿрелди. Парусту кереп ундылып калды. Балдар ончозы jуукадаҥ ойто чыгарга албаданып, той балкашту jаратка кармадап турган нöкöри jаар болдылар. Кереп дезе олорды сакыбай, там ла там ырап турды. Удаган jок ол Кадын öзöккö тÿжеле, кезек öйгö кайдаар да барбай, jаҥыс jерде айланып турды. Jе тÿрген сууныҥ чакпыны чобраныҥ бир келтегейине базып ийерде, ол, бойыныҥ «капитандарыла» эзендежип аларга турган чылап, кичинек парузыла эки-ÿч катап jаҥып ийеле, бастыра бойы сууга чоҥуп, кöрÿнбей калды…\\nИнтернатта ас-мас ла балдар артты. Олордыҥ кезиги экинчи сменада ÿренип, урокторынаҥ бозом эҥирде божойло, мында конуп алып, эртен jанар дешкиледи; кезиги ыраак jурттардаҥ келген учун jанып болбой салгандар. Кезиктери дезе, айылдары сÿрекей jуук болордо, меҥдебей турдылар.\\nОлор ончозы эҥирде ажанып алала, jарык ла jылу кыпка jуулыжала, jиит воспитательницага баштадып, jÿзÿн-башка jилбÿлÿ ойындар ойноп тургулады. Калганчызында jергелей туруп алала, кожоҥ баштадылар.\\nЭжиктеҥ бийик сынду, эмеш буурайа берген чачту кижи кирип келди. Ол кожоҥдоп турган балдардыҥ jанынча араай базып, нениҥ де учун токуназы jок кöзиле кемди де бедиреп браатты. Оноҥ Нина Аматовнаныҥ jанына токтоп, кезек ойго унчукпай турды. Jе кожоҥ божогон кийининде сурады:\\n– «Кызыл таҥ» колхозко jанып барган балдар ойто келгиледи бе?\\n– Jо-ок – деп, Нина Аматовна бийик сынду кижиниҥ jÿзине алдынаҥ öрö кайкаганду кöрÿп, чöйö айтты. – Олор нениҥ учун ойто келетен?\\nИнтернаттыҥ заведующийи санааркап калган бÿдÿштÿ кимиренди:\\n– Божотпос керек болгон…\\n– Нениҥ учун? – Нина Аматовна токунабай барды. – Jарабас керек чыккан ба?\\n– Т�� кечкилеген, та jок? – деп, Степан Кумарович колыла ээгинеҥ сыймай тудуп, айтты. – Кайылган кардыҥ суузы тоштыҥ ÿстиле ага берди.\\n– Качан? – Нина Аматовнанын чырайы кугара берди.\\n– Бойым кöрбöдим… Караҥуй кирген тужында деп айдыжат…\\n– Андый болзо, балдар кече берген болор бо? Олор талтÿште баргылаган эди.\\n– Та – деп, Степан Кумарович унчугала, сол колындагы чазын кöрди, оноҥ бой-бойлорыла шымыраныжып турган балдарга айтты:\\n– Слер барып уйуктагар, öй jеткен эмтир.\\nБалдар jÿре берерде, Нина Аматовна айтты:\\n– Кечкилеп алган болзо, эмди колхозко jедип барган болор, мында ыраак эмес.\\n– Телефон согор керек – дейле, заведующий эжик jаар меҥдеп басты.\\nНина Аматовна караҥуй оромло jаан алтап брааткан узун сынду кижиге jедижип болбой турды. Оныҥ учун кезик аразында, jаш кызычак чылап, jÿгÿрип браатты. Ол булдыр jерге бийик чоҥчойлу туфлязыла ижемчизи jок базып, почтага jеткенче, ÿч катап jыгылган.\\nИнтернаттыҥ заведующийи воспитательницала экÿ бÿдÿн jарым часка jуук öйдиҥ туркунына телефонноҥ айрылбай турдылар. Jе «Кызыл таҥ» колхозтоҥ каруу келбеди. Арт учында, Степан Кумарович айтты:\\n– Jе, канайдар база. Эртен керектиҥ аайы, айса, билдирер.\\nИнтернатта балдардыҥ кöп сабазы орындарына jатпай, куучындажып отурдылар. Олор сöс блаажып, кезикте керижип те турдылар. Олордыҥ табыжынаҥ jаан кыптыҥ ичи кÿÿлеп турды.\\nСыкык кöстÿ сары уул орынныҥ кырына отурала, нöкöрин бурулап айтты:\\n– Байа, тÿште, jанак деп айдарымда, болбогоҥ. Тенек…\\nJе онызы кийимин чечпей ле, тöжöгине кöҥкöрö jадып, каруун jандырбай турды. Айдарда сары уул jудругына оныҥ мыкынына тÿртÿп ийди:\\n– Öлÿп калдыҥ ба? Сууны канайып кечерис? Картас!..\\n– Канайып, канайып – деп, Картас кайа кöрöлö, öткöнип айдат. – Сениҥ санааҥда jаҥыс ла ол… Митяш, Юра ла öскö дö балдар, айса болзо…\\nОл база эмеш jадала, капшай туруп, ончозына угулгадый эдип, тыҥ айтты:\\nТабыш токтой берди.\\n– Селбековтыҥ эjезине барып келер керек.\\n– Ондо не керегис бар?\\n– «Кызыл таҥныҥ» балдары Кадынды кечип болбой салала, Васькала кожо ого барган болор бо?\\n– Чындап та…\\nКартас ла база ÿч уул кийинип алала, эжиктеҥ чыккылады.\\nСелбековтыҥ эjези Борос ÿйде jок болды. Картыс эжиктеги jаан чой сомокты тудуп кöрöлö, кайкап эрмектенди:\\n– Тÿн ортозына jетире кайда jÿрет не?\\nАйылдаштарынаҥ сурап укса, «Билбезис» - дешкиледи. Анайдарда Картыс нöкöрлöриле кожо бир де неме jартап албай салды. Ол интернатка ойто келип, орынга jадала, узак уйуктап болбой турды.\\nКартыстыҥ тöрöл колхозы ыраак эмес. Ого jетире беш-алты ла километр. Кардыҥ суузы эмес болгон болзо, ол Кадынды тошло Карагай jурттыҥ одожынаҥ кечеле, чÿрче ле jеде берер эди. Jе Картысты эмди öскö санаалар уйуктатпай турды.\\n«Кару наjылар! Олор эмди кайда не? Ада-энелерине jеткен болзо, сÿрекей сÿÿнгилеп турган болбой кайтсын. Jе сууга туйуктанган болзо, ойто келерге кÿчтери jетпей барган… Jерде ко��гылап jат. Ол эмезе тошло кечип барадала… тал ортозына jеткен тужында… Эх, Митяш, Митяш, кару наjылар! Мен анда болгон болзом, Кадынды кечтирбес эдим…»\\nОртолыктыҥ ак jерлеринде кар jок. Эмеш топсый берген куудаҥ öлöҥ jеҥил эзинге шылырап турды.\\nКойу агаштыҥ аразында да кар jука болды. Оныҥ ÿстинде карагай агаштыҥ тÿшкен бÿрлери ле jÿзÿн-башка jыраалардыҥ кöбöлöктöргö тÿҥей jалбырактары саргарыжып кöрÿнип келди.\\nJол баштап, алдында барып jаткан Митяш кичинек акка чыгала, сÿÿнип айтты:\\n– Макалузын! Бир ле частыҥ бажында айылда болорыс…\\nОл тöрт-беш катап алтап ийеле, база нени де айдарга сананган, jе бу тужында кенетийин кандый да неме кургак öлöҥдö шалырт-шалырт этти. Ол ок тарыйын ээчий клееткен нöкöрлöри jолдоҥ туура jÿгÿрип, кыйгырышты:\\n- Койон! Койон!\\nАпагаш аҥычак корболоп öскöн койу талдардыҥ аразыла кöрÿнип-кöрÿнбей маҥтап барала, ак jерге чыкты. Ол нениҥ де учун саҥ башка калып, кокпоҥоп барып jатты. Балдар оныҥ jакшы маҥтап болбой турганын кöрöлö, кийининеҥ ары сÿрÿшкиледи. Jе кандый бир учуралда бертинген эмезе балу аттырган койон ыраак барып болбой до турган болзо, туттурбай турды. Кезик аразында ол, сÿрÿжип келеткендерди öчöштирерге турган чылап, сыраҥай jуук токтой тÿжеле, кайа кöрÿп, каткырып тургандый болды.\\n– Ой, уулдар! – деп, кой терези узун тонду Митяш тÿрген jÿгÿрип болбой, ончозыныҥ кийининде артала, кыйгырды: – Юра… Миша-а! Токтогор!.. Чечинип алалыкта-ар!\\nJе нöкöрлöри оныҥ кыйгырып айткан сöстöрин оҥдобой турдылар. Олордыҥ кулактары тунуп калгандый болды. Jаҥыс ла бастыра бойлоры терлеп, коркушту арыйла, тыныштарын бадырып болбой барган соҥында ла токтой бергендер.\\nJÿк арайдаҥ кöрÿнип турган койонноҥ кöзин албай, катанчыларын бачым чечкиледи. Чечинип божогон кийининде, Миша качарлары кызарып келген кызычак jаар кöрÿп, эрмектенди:\\n– Сен, Катя, бисле кожо jÿгÿрбе. Бу тондорысты каруулда. Jе бе? Катя мойношподы. Ол jаҥыскан артып, Селбековтыҥ байа jуукага тÿжеле, сууга öткöн кара тонын карагайдыҥ будагына илип салала, коштой турган jабызак тöҥöшкö отурып алды.\\nКойонды сÿрÿжип барган уулдардыҥ кыйгы-табыжы тыҥый берди. Чечинип алган кийининде, jÿгÿрерге jеҥил болгон. Jе андый да болзо, олордыҥ ижемjизи бÿтпей турды. Байа белен ле туттурар деп кöрÿнген койон эмди jÿзÿн-базын сÿме таап, олорды мекелеп, колго кирбей турды. Олор оны эптÿ jерге капсап алала, тудар деп, бир канча öйгö чыгара албаданып турдылар. Бир катап jерди сÿзе-сÿзе маҥтап jÿрген койон jаан таштарга келип туйуктанарда, оноҥ канайып та чыгып болбос деп кöрÿнди. Анда да öлÿмниҥ колынаҥ айрылды. Ол ташты ажыра калып болбой салала, оноҥ кайра ташталып, ажыра салынала, jаан кыйгы-табышту jÿгÿрип келген балдарга удура маҥтады. Миша ла Вася оны тударга эки jанынаҥ jÿткип келгиледи. Jе сÿзÿшкен кучалардый, терлÿ маҥдайларыла бой-бойлорына кÿч этире согулыжала, эки башка кайра ташталып, чал��ойто тÿшкÿледи.\\nКойон база бир канча öйгö чыгара амыр билбей jÿрди. Арт-учунда, бош арый берген. Ол кийин буттарыла тебинип, тумчугыла jерге улам сайын тÿртÿлип, ажыра салынып турды. Бир катап карлу jерге ажыра салынала, ылтам туруп болбоды. Öлÿм jууктай бергенин сезеле, чыҥырып маҥтады. Шак ла бу тужында Митяш ого jедижеле, мÿркÿт чилеп ÿстине келип тушти. Jе ол ок öйдö багырып ийди. Койон дезе эмеш оҥдоноло, jырааныҥ ортозы jаар маҥтады.\\nМитяш канду сабарын оозына сугала, ачузына чыдап болбой, тоголонып jатты. Ээчий келген Юра оны ажыра калыды. Ол бир де эмеш öйгö токтобой, оноҥ ары jÿгÿрди…\\nУулдар койонды сÿрÿжип, кöп öй öткöнин билбей калдылар. Олор Катяныҥ jанына келерде, эҥир кире берген. Койонды пиджагына ороп, колына тудунып алган Юра айландыра jерди аjыктап кöрöлö, айтты:\\n– Капшай барар керек.\\nЭки-ÿч минуттыҥ бажында ончозы кийинип алала, баскылай берерде, Селбеков турган jеринеҥ кыймыктанбады. Юра кайа кöрÿп сурады:\\n– Сен барбаска ба?\\nВася jиткезин тырманып, кимиренди:\\n– Бöркÿм jок…\\n– А кайда салгаҥ?\\n– Мында ла – деп, Селбеков бÿдÿмчизи jок унчукты.\\nМиша ого кылчандап кöрöлö, ачынып айтты:\\n– У-у, шалаҥ! Качан да андый…\\nЧынатов Миша ла Селбеков Вася ööй карындаштар (олордыҥ энелери эjелÿ-сыйындулар), jе андый да болзо, олор эку jарашпайтан. Миша бойыныҥ карындажын сÿÿбейтен, öскö балдар jокко оныла кожо jÿрбейтен. Jе каа-jаа учуралдарда кожо jÿрерге келишкенде, ол оны тудуш ла арбап, эмезе токпоктоп туратан. Эмди Вася бöрÿгин jылыйтканын билеле, Миша оны согор кÿÿндÿ болды.\\nБайадаҥ нени де сананып, унчукпай турган Митяш кенетийин омок ÿниле айтты:\\n– Ой, уулдар!.. Акыр, Миша, ого тийбе… Койон сÿрÿжип jÿрерде, казан ошкош, jаан бöркÿзи бажында болгон эмес беди? – ол кÿлÿмзиренип, ары-бери суртулдашкан кап-кара кöзиле нöкöрин аjыктады. – Мишала сÿзÿшкен jерде чачылган болор бо?\\n– Чындап та!..\\nJе Миша каткырбады. Ол эмдиге jетире кыймыктанбай турган Селбековко jууктап, jакарды:\\n– Тöҥöш чилеп турбай, барып бедре, кöрмöс!\\n– Сен… кыйгырба – деп, Вася ыйламзырап айдала, чаал карагайлар jаар ууланды. Арткан балдар оныҥ ойто келерин сакыбай, ээчий баскылады…\\nБöрÿк бедреп jÿргенче тÿн кирди. Оныҥ учун эмди Васяга jаҥыс Миша эмес, jе öскöлöри де чугулданып турдылар. Андый да болзо, Митяш Селбековтыҥ кийининеҥ барып, каткыдаҥ токтодынып болбой турды:\\n- Мынча кирези jаан бöрÿкти канайып jылыйтат не?\\nJе öскöлöри каткырар кÿÿндери jок болуп, каруузына нени де айтпай турарда, ол до унчукпай барды.\\nJылу. Салкын билдиртпейт. Табыш jок. Jаҥыс ла балдардыҥ буттарыныҥ алдында кургак комургайлар ла будактар jызырап турат.\\nЮра алдынаҥ базып, караҥуйда тудуш ла jыраалу jерге эмезе кайылган кардыҥ суузына учурап турды. Оноҥ агаштыҥ аразына кирерде, керек там коомойтый берди: jердиҥ сомы торт кöрÿнбей барды.\\nЮра jаман jерге туйуктанала, айтты:\\n– Митяш! Сен, jолды билетен кижи, Селбековты öчöштиргенче, jол башта.\\n– Мында jол кайдаҥ келет? – деп, Митяш ичкери базып, эрмектенди.- Jердиҥ сомы кöрÿнбей турарда, отура тÿжÿп, кöрÿп алар керек.\\nОл бир эмеш барып jадала, агаштыҥ кыйузына кенетийин токтоп, нени де тыҥдай берди.\\n– Не болды? – деп, балдардыҥ бирÿзи сурады.\\nКарууна jаан агын сууныҥ табыжы угулды. Ол там ла jууктап, там ла jаанап турды. Jарым минуттыҥ бажында тÿрген суу, балдарды öнöтийин коркыдарга турган чылап, олордыҥ jанынча öдÿп, анчадала тыҥ кÿркÿрей берди.\\nСÿрекей jылу кÿндерде кар кайылып, тоозы jок кобы-jиктердеҥ Кадынга кирген суу тоштыҥ алдына бадышпай, ÿстине чыгала кÿркÿреп ага бергенин оҥдоорго кÿч эмес.\\nКадынды кечер арга jок болды. Jе балдар эмеш ле эрте келгилеген болзо, керек башка болор эди. Олор дезе jарым частаҥ артык öйдиҥ туркунына Селбековтыҥ бöрÿгин бедреп jÿреле, оройтып калдылар. Оныҥ учун эмди, бойлорыныҥ койон сÿрÿжип, ÿч часка jуук öйди öткÿргендерин ундыйла, jаҥыс Васяны бурулап, ол jаар кылчаҥдап кöргÿледи. Jе алаатый береле, эдер немезин таппай, тым тургулады.\\nОнчозынаҥ озо Митяш санаа алынды.\\n– Капшай ойто баралы! – деп, ол jакару берип турган аайлу айдып, тоныныҥ эдегин курдыҥ алдына кыстанып алала, jердиҥ jакшы-jаманын талдабай, jÿгÿрди…\\nБалдар база бир канча кыйын-шыраны öдÿп, коолдыҥ jанына келеле, олордыҥ ижемчизи калас болгонын билгиледи. Суу мында да тоштыҥ ÿстине агып, коркушту шуулап турды.\\nСелбеков ортолыктаҥ чыгар аргазы jок болгонын билген кийининде, бастыра бойы корчойоло, jÿзин алакандарыла бектеп, сыктай берди.\\n– Эйт, багырба, шалаҥ! – бойы да jÿк арайдаҥ ыйлабай турган Миша кекенип, Селбековко калып келеле, оны тамагынаҥ тутты. – С… сениҥ ле учун…\\nВася кайра бÿктелип, арай ла jыгылбай турды. Ол коруланып, кÿчи jетпей барарда, бойыныҥ öштÿзин колынаҥ тиштеп ийди.\\nМиша там ла кекенип, оны jыгарга, тизезиле тöжине базып алды.\\nЮра оҥ колыла Мишаны jаказынаҥ капкан бойынча кайра тартып, кыйгырды:\\n– Божот, божот дейдим!\\nОныҥ сол колыла тöжине jаба тудуп алган койоны коркып, чыҥыра берди, jе Юра оныҥ табыжына аjарбай, Мишаны силкип кайра тартып турды.\\n– Божот! Оноҥ öскö бис…\\nУмнова Катя да Чынатовты уйалтарга турды:\\n– Пионер анайда кылынар ба? Jаҥыс Вася бурулу эмес. Койонло беришпес керек болгон.\\nВася öштÿзиниҥ колынаҥ jÿк арайдаҥ айрылала, бут бажына турды. Ол тыркырашкан колдорыла чамчазыныҥ топчыларын jоктоп, сыктап турды:\\n– Ту… удаган и… ийт чилеп…\\nМиша эмди бир эмеш jобожый берип, база ыйлап турды. Ол Васяга\\nтиштедип алган колын сыймап, эрмектенди:\\n– У-у-нчукпа, шалаҥ.\\nМитяш бöслö таҥган колыла Селбековтыҥ ийинине араай таптап айтты:\\n– Кем jок, Вася, бис эртен таҥ атса ла, jымжак уйада отурган бöднöниҥ балдары чылап, бöркÿҥе отурала, сууны кечип аларыс.\\nСелбеков бу jылу ла jымжак айдылган кокурдаҥ улам санаазы эмеш jарый берерде, ый öткÿре кÿлÿмзиренип ийди.\\nÖскö дö балдар ортолыкта туйукталганын кезек öйгö ундыйла, каткырыжа бердилер.\\n– Ой, улустар! – деп, Митяш узун чичке сынду Юрала кожо öлöҥниҥ jанына токтойло, эрикчил тымыкты бузуп кыйгырды. Ол тоныныҥ эдегин кайыш курына кыстанып, бöрÿгин колына тудунып алган турды. Оныҥ терлÿ кара чачы айдыҥ jаркынына jалтырап турды. – Бу обооны кем тургускан, кемниҥ бригадазы?\\n– Селбековтыҥ! – кайда да кöрÿнбей турган Катяныҥ каткы öткÿре айткан ÿни угулды. – А слер не улус?\\n– Бис геологтор. – Юра унчукты.\\n– Jок, садоводтор – деп, Митяш оны тÿзетти. – Jакшы иштеген бригаданы сыйлаарга яблоколор экелдис.\\nМиша ла Катя jууктап келерде, ол койынынаҥ таштар чыгарып берди:\\n– Jигер мыны.\\nКатя болчок, апагаш таштарды кöрöлö, сÿÿне берди:\\n– Кандый jараш! Яблоколор эмес, такааныҥ jымырткалары туру не.\\n– Картошко до бар болор керек – деп, Юра карманынаҥ кара таш чыгарды.\\nМиша кара ташты колына алала, оныҥ бескезин билерге турган чылап, öрö-тöмöн экчеп айтты:\\n– Бу мындый яблоколо Васьканы сыйлаар керек…\\nКöлöткöлÿ jерде кöрÿнбей jаткан Селбеков бойыныҥ тöжöнгöн öлöҥин шылырадып кыймыктанды.\\nБалдар экелген таштарын jаҥыс jерге таштайла, бир эмеш ажанып алар керек дештилер.\\n– Jе, кÿндÿлÿ айылчылар, - деп, Митяш тоныныҥ эдегин кайра кыстанып, колын карманына сугуп, карган апшыйак ошкош эрмектенди. – Бу jыл бистиҥ ортолык jеристе аш коомой бÿткен, чо-орт. Менде алаканча ла эки тилим калаш бар эди. Коомой сыйлаган учун ачынбагар. – Ол сарjулу калаш чыгарала, оны беш кижиге канайда ÿлеерин билбей турды.\\n– Мындый jаан ортолыктыҥ ээзи бай болор керек.\\n– Калаш jок то, бисти бери не кычыргаҥ?..\\n– Акыр, Митяш, сындырба – деп, Юра айтты. – Эҥ баштап бисте ончобыста канча кирези барын кöрöлдöр.\\n– Чын, - Митяш jöпсинди. – Ончогор бого салыгар. – Ол калажын бойыныҥ алдында jаткан бöрÿгиниҥ тöбöзине салып койды.\\n– А Вася кайда?\\n– Васька! – деп, Миша кыйгырды. – Келбей канайып туруҥ? Сениҥ öлöҥиҥди кем де албас.\\nСелбеков jууктап келеле, айтты:\\n– Менде калаш бар эмес.\\n– А байа, тÿште, нени jигеҥ?\\n– Айылымнаҥ ажанбай баргам… эjем ÿйде jок болгон.\\nЧынын айдар болзо, Селбековто бу ла jуукта jарым каралька калаш ла беш пряник бар болгон. Jе ол эртенги кÿнди сананбай, одын тажып божогон кийининде, ончозын jип салган. Арткан-калган оодыктарын дезе öлöҥ jулар тужында кармандарынаҥ кактап алган.\\nКатя оны билип те турган болзо, унчукпай отурды.\\nТöрт кижиниҥ калажы jарым да килограммга jетпес болды. Анайдарда Митяш айтты:\\n– Бис беш кижи бу калашла кандый да болзо, эки-ÿч катап ажанып алар учурлу: бÿгÿн, эртен, соҥзын.\\nОнчозы jöпсине берерде, ол бойыныҥ сарjулу калажын беш кижиге ÿлейле, артканын Катяныҥ колына берип, айтты:\\n– Кладовыйды сен башкарарыҥ, Катя.\\n– Jаҥыскан jип салзам, не болор? – Катя калашты кÿреҥ бöстöҥ эткен сумказына салып, сурады.\\n– Алтын тулуҥдарыҥды блаап аларыс.\\n– Jок, андый эмес – Миша jöпсинбеди. – Талд��ҥ узун пряниктер сындырып алала, сыйлаарыс.\\n– Мен бодозом, – Юра кÿлÿмзиренген jÿзин алаканыла бöктöп, эрмектенди, – кладовойды Васяга башкартар керек.\\n– Ол тужында ичи-кардыс борт эдип, jарылар болбой – деп, Митяш каткырды.\\nОнчозы кокурлажып, ажангылады. Jаҥыс ла Вася ажанбай, бойыныҥ ÿлÿзин карманына сукты.\\n– Тойу болзоҥ, ойто берип ий! – деп, Миша jакарды.\\n– Талтÿштеҥ бери курсак jибеген кижи канайып тойу болотон? – Селбеков кайдаар да туура кöрÿп, кимиренди. – Суузап турум. Оныҥ учун…\\n– Андый болзо…Кöр, Вася, - деп, Митяш jуугында турган койу талдар jаар колын уулап айтты: – Анда кичинек кара суу бар. Ичип алала, биске де экелип бер.\\nБалдар ончозы Митяш jаар кайкаганду кöргÿледи: «Бу нени айдат не? Сууны неле сузуп экелетен?»\\n– Сузуп алгандый неме бар эмес – деп, Вася айтты.\\n– Анда стакан бар, таап аларыҥ.\\nСелбеков кара суудаҥ ойто келеле, бир де неме айтпай, бойыныҥ jерине отурды. Митяш оны аjыктап кöрöлö, сурады:\\n– Суу экелдиҥ бе, Вася?\\n– Кандый да стакан jок. Кижини тöгÿндеп…\\n– Ба-таа, канайып кöрбöдиҥ, уул? Стакандар толтыра ондо!\\nМитяш турган ла бойынча кара суу jаар jÿгÿрип барала, jоон балтырганныҥ комургайын тудунып алган келди.\\n– Ичеер, балдар, – деп, ол бир учынаҥ суу тамчылап турган комургайын нöкöрлöрине берип айтты. – Капшай, оноҥ öскö тÿби jайгыдагызындый эмес, коомой.\\nКатя талдардыҥ ортозында шоркырап турган кара сууга келип, торлооныҥ jудрукча болчок эдин jунала, табак ошкош тегерик таштыҥ ÿстине салып койды. Бойы ал санаага тÿжÿп, чаҥкыр ленталу тулуҥдарын бирде jаактарына jаба тудуп, бирде jалакай колыла сыймап, эмезе кöзине jууктадала, jаҥы ла кöргöн солун немени чилеп, удаган аjыктап турды.\\nБашкÿн Митяш айткан: «Кыл бар болгон болзо, эт-сатты jиир эдис…» Оныҥ айтканы чын. Jок, кандый да болзо, Катя бойыныҥ чачына тийбес. Оныҥ ордына кандый-кандый эп-арганы табарга кичеер.\\nТулуҥдарын кандый бир кижи блаап албазын деп, коркып турган чылап, тöжине jаба тутты. Jе бойыныҥ алдында, тегерик таштыҥ ÿстинде, торлооныҥ эдиле коштой jаткан кичинек томыракты кöрöлö, сананды: «Юраныҥ бычагы… Айса болзо, оорып jаткан Юраныҥ, ончобыстыҥ jÿрÿмис бу эки тулуҥымда, чачымда?»..\\nОл бычакты колына тудуп, тулуҥыныҥ тöзине jаба экелди, jе ол ок тарыйын ойто ырадып салды.\\nОдуныҥ ÿсти jанынаҥ бир jеҥи jок узун кара тонду оҥ будына сопок, сол будына кандый да öдÿк аайлу неме кийип алган уул аксаҥдап клеетти.\\nСелбеков башкÿн мечирткениҥ эткен табыжынаҥ коркып, тÿнди уйку jок öткÿргенинеҥ улам, таҥ эртен оттыҥ jанына jадала, jарым тÿшке чыгара уйуктады. Ойгонып келген соҥында бажы кÿйÿп калган сопогыныҥ кончын таштабай, колына тудунып алала, конгон jеринеҥ ырап басты. Ол чинези чыга берген уур сопокту будын чала сÿÿртеп, ак таҥышкакту, булгууш ошкош будын эмеш бийик кöдÿрип браатты. Эп jок то болзо, кööркий нени этсин база. Ол анайда беш те километрди базып öдöр эди. Jе сол будына ороп алган ич штаны сыраҥй эп jок болды. Оны канайып та эптеп буулаза, тудуш ла чечилип турды. Вася оныла уружып, не аайлу шыралаган эди! Арт учында, эрик jокто jаҥы сÿме тапкадый болды. Ол jалтыркай сапту томырагыла тоныныҥ бир jеҥин ийин бойдоҥ сöгÿп алды; чичке учын туйуктай буулап койоло, сол будына кийди, ич штанын дезе оромыш эдип, оҥ будына оронып алды.\\nБир коноктоҥ артык öйгö курсактанбай jÿрген уул колына тудунып алган öдÿктиҥ кончын да jип салгадый болды. Кезикте курсакка jарагадый кандый-кандый неме учураар болор бо деп, jолынаҥ кыйып, ары-бери баскындап jÿрди. Jе кандый да неме учурабай турарда, бир содон таштаҥ кылбыштыҥ jажыл jалбырагын ÿзÿп алала, чайнап кöрди.\\nСелбеков анайда шыралап-боролоп турала, бир беле кöргöн соҥында аайы jок сÿÿне берди.\\nJаскы кÿн jабызап, агаш-ташту кайыр тууныҥ бажына jууктап келди. Селбеков дезе меҥдебей турды. Ол белениҥ кÿреҥ-сары кадынаҥ эмеш jип алала, кармандарына толтыра терип алган ла кийининде басты. Jе байадаҥ бери агаштыҥ аразында баскындап jÿреле, эмди барар jолын таппай калды. Кажы ла jанына барганда, кандый да таныш эмес jерге учурап турды. Учы-учында койу jырааларлу агаштардыҥ ортозында чала-была ышталып jаткан отко учурайла, алаҥ кайкады, эки кöзи тазырайыжа берди. Кöк jарамас, орой эҥирде jетире канча jерди керий базып öдöлö, ойто бойыныҥ одузына келген эмтир… Эрик jокто экинчи тÿнди jаҥыскан öткÿрерге келишти…\\nБÿгÿн Селбеков jолынаҥ аспаска кичееп, туш керектерле беришпей турды. Ол jолой кöп катап амырап та турган болзо, нöкöрлöриниҥ одузына капшай jедип алды.\\nСелбеков нöкöрлöринеҥ айрылган кÿн бачырткалардыҥ эдин jаҥыскан jип алар деп турала, jаан тÿбекке тушкен. Оныҥ учун бойын кату бурулап, согуп турган. Учында мынаҥ ары не де болзо, jарабас кылыкты качан да кылынбай jÿрер деп бек сананып алган. Jе бÿгÿн сÿрекей тыҥ аштап турган учун база бир тÿбек оны сакып турганын билбей калды. Одуга келип, бууда отурган койонды кöргöн бойынча, ончо немени ундыган…\\nКазанцев Юра jапаштыҥ ичинде уйуктап калган jатты. Одуда оноҥ öскö бир де кижи jок болгон. Андый да болзо, Селбеков бойыныҥ сананып алган керегин тургуза бÿдÿрерге jалтанып, кезек öйгö jаҥыс jерде тепсенип, айландыра jерди аjыктап турды. Оноҥ койонды мойынынаҥ капкан бойынча, буузын ÿзе тартала, аралга кирип, кöрÿнбей калды.\\nСелбеков ойто ло бойыныҥ конгон jерине келди. Ол сÿрекей меҥдеп турган. Койонды сойып божогон кийининде, капшай ла оттыҥ jанына келди. Jаҥыс бу ла тужында бойыныҥ башкÿнги кылыгын, оноҥ улам коркышту jаан тÿбекке тÿшкенин ле чертенип айткан сöзин jап-jарт эзенеле, аайы jок уйала берди…\\nОдожында кÿйген сопоктыҥ бажы jатты. Ол тирÿ, кöстÿ-башту, санаа-шÿÿлтелу немедий болуп, бойыныҥ jаман кылыкту ээзин бурулап, электеп тургандый кöрÿнди. Вася уйалып, ого удура кöрÿп болбой, койонныҥ эдин jерге салала, канга уймалган колын тоныҥын эдегине ��рчып отурды. Сопоктыҥ бажы дезе чырчыйа кадып калган тумчугын öрö кöдÿреле, арсак темир тиштерин кылайтып алып, бойыныҥ сöзине турбас уулга кандый да jаман каткызыла каткырып тургандый болды.\\nЭмди Селбеков нöкöрлöриниҥ одузына экинчи катап келип jатты. Ол койонныҥ эдинеҥ бир эмеш те jибеди. Андый да болзо, тегин jерге таштабай, аралдагы шÿлÿреп jаткан карга кöмÿп салды. Келишкен учуралда Вася оны одуга экелип алар, бастыра балдарла кожо кайнадып jиир. Керек дезе бойыныҥ кылынган кылыгын да jажырбай, учына чыгара куучындап берер. Балдар оны электезе, электезин, соккылаза, соккылазын. Вася эмди карууна турарынаҥ коркыбас. Бойыныҥ эткен jастыра керектери учун jаантайын кыйналып, уйалып jÿргенче, бир катап нöкöрлöрине токпоктодып алза – торт. Оноҥ ары канайда jÿрерин Вася билер. Ол балдарга jакшы, ак-чек санаалу нöкöр болуп jÿрзе, оны кем де jаман айтпас.\\nУчурал болбозо до, ол карга суккан койонныҥ эди jаҥыс кижиге курсак болгончо, jаткан ла jерине jыдып калгай ары. Вася öлзö дö, ого тийбес…\\nКатя кара сууныҥ jанында узак отурып калды. Торлоо аҥдап jÿреле, эмди амырап jаткан уулдар дезе уйкудаҥ тургалак болгон. Оныҥ учун Селбековтыҥ келгенин кем де кöрбöгöн, сыҥар öдÿгиле колт-колт эдип басканын, тоныныҥ jеҥин кийген сол будыла куудаҥ öлöҥди билдирер-билдирбес шылырадып, киске чилеп, jымжак баскан табыжын укпаган.\\nВася бойыныҥ эрик jокто каткымчылу кийинип алганынаҥ нöкöрлöриниҥ кöзине тургуза кöрÿнерге уйалып, jапашка арай jетпей, jаш агаштыҥ тöзине отурып, ÿн чыгарбай турды. «Кöргÿлезе, каткырыжар – деп, ол бойында сананып, чирей тееп алган буттарын аjыктап отурды. – Бу эки башка бÿдÿмдÿ öдÿктерди чечеле, jеҥди ойто сол колына кийип алзам, балдар билгилебес. Олор айдыжар: «ыраактаҥ базып келген кижи, эки буды уладай берерде, öдÿгин уштып салбай база… «Оноҥ керектиҥ аайын билгилезе де, jаан каткы болбос…»\\nСелбеков бойыныҥ анайда шÿÿп алганын jарадып, сÿÿне берген. Jе ол öдÿгин чечерине jеткелекте, Митяш кöрÿнип келди.\\n– Ба-таа, уулдар! – деп, ол jапаштаҥ чыккан бойынча кайкап, кокур ла сÿÿнчи колый угулган ÿниле айтты. – Вася кажы бир jерде jеҥ jастанып öлгöн болор деп сананзабыс, кезер алдырбаган туру ине!.. Jымжак учушту мечиртке чилеп, табыш jок, араай учуп келбей кайтты!\\nВася бойыныҥ бастыра бÿдÿмиле кöрÿнерге турган чылап, бут бажына турды. Айла кÿйген сопогыныҥ кончын ары, кижи кöрбöс jерге таштабай, колына тудунып алган эмтир. Ол анайда нениҥ учун эткенин бойы да билбей калды.\\nБалдар ончозы оныҥ jанына келип, бой–бойлорыныҥ эрмектерине jара кирижип, удура–тедире сурашкылап турды:\\n– Кайда jÿрдиҥ?\\n– Öрö – деп, Вася араай унчукты.\\n– Ортолыктыҥ учында ба?\\n– Эйе. Мен…\\n– Ажандыҥ ба?\\n«Чикезин тургуза айдайын ба, айтпайын ба?» – деп, эреҥисту эки jара санаазыныҥ бажына Селбеков бачым чыгып болбой салды. Ол jалтанчак jылтыҥдашкан кöстöриле ары сурт, бери сурт эдип, б��рде нöкöрлöри jаар, бирде бойыныҥ буды jаар кöрÿп, унчукпай турды.\\nСурактар дезе оны сакыбай, токтомол jок берилип турды. Анайдарда, Вася эки jара санаазыныҥ ортозын талдап, чынга тöгÿнди эптÿ кожуп, карууларын jандырып турды. Jе сурактар там ла кöптöп, балдардыҥ кöрÿжи там ла курчып, öткÿн болуп клеедерде, оныҥ келиштире тöгÿндеер кÿчи jетпей барды. Ол эпjоксынза да, Чынатов Мишаныҥ корголjын ошкош уур jудуругынаҥ коркыза да, табынча jаҥыс ла чынга jайылып, куучындай берди.\\nЭмди Васяныҥ санаазы мындый болды: «Балдардыҥ электеп каткырганы да, арбап, соокылаганы да мениҥ бу öйгö jетире jÿрген jÿрÿмимнеҥ коомой болот эмеш пе?..»\\nАндый да болзо, койон öлтÿргени керегинде нени де айтпай салды. Айла ол jанынаҥ сурак та болбогон. Jилбиркеп турган кижи jок болордо, незин меҥдеер?\\nОнчо болдар Селбековтыҥ куучыныҥ амырынча угуп jадарда, Чынатов Миша jудругын тÿÿнеле, карындажын ÿредер кÿÿниле тартыжып турды. Оныҥ эриндери чала ары-бери тартылып, jÿзÿн-базын кыйыжып тургулады.\\nСелбеков бачырткалардыҥ эдин jаҥыскан jиирге турганын айдып берерде, Миша бойыныҥ чугулына эмеш туктурылып, туна берген тыркырууш ÿниле кату сурады:\\n– Тыг… тыгынып, тойдыҥ ба?\\nJе каруузын сакыбай, бойыныҥ кекенижин бош салынып ийди.\\n– У-у, эдÿ! – деп, ол кыйгырала, агашка jöлöнип турган уулга тап этти. Jе оныҥ jудругы, кейде кандый да кижиниҥ кöзине кöрÿнбес илмекке илингендий, токтой берди.\\nВася турган jеринеҥ кыймыктанбады, коруланарга бир эмеш те кичеенбей турды. Ол эмди кандый да сыраҥай башка, алдындагызындый эмес болуп кöрÿнди. Оныҥ чип ле чике удура кöрÿп алган кöстöриниҥ оды да, бастыра бойыныҥ токуналу бÿдÿжиҥ де: «Чын, мен jаман кылынгам, jе карууна турарынаҥ коркыбазым, кÿчин jеткенче сок, ачынбазым» - деп, айдып тургандый болды.\\n–Jе, акыр, мынаҥ ары анайда кылынзаҥ, мен сени тойдырарым – деп, Миша öрö кöдÿрген колын тöмöн божодып, араай айдала, кайра басты.\\nСогушчаҥды токтодорго jаҥы ла тура jÿгÿрген Митяш ойто Казанцевле коштой jерге кыйын jадып алды. Ол бир эмеш унчукпай jадала, Селбековтыҥ будын аjыктап, эрмектенди:\\n– Бис öдÿктеристеҥ чучук эдерге турарыста, Вася озолоп ийген туру ине, чо-орт. Сопогыныҥ бажын jип койгон… Андый да болзо, аштап турган болор. Бисте jудрукча болчок эт бар эди…\\n– Оны jип салзабыс, öдÿктеристеҥ öскö не де артпайтан туру – деп, Миша колына бойыныҥ сопогын бажынаҥ тудуп, кемге де кöрбöй, кунукчылду кимиренип айтты.\\n– Канайдар база? Эҥ баштап, бир ле болгон, Васяныҥ экинчи öдÿгин jип саларыс. Оныҥ кийинде… Айса болзо, тузактарыска база бир тенек тÿжер.\\nКатя уулдардыҥ куучындарын угуп турала, Митяштыҥ jанына базып келди.\\n– Мындый неме тузакка jараар ба? – деп, ол колына тудунып алган алтын-сары тулуҥдарын кöргÿзип, сурады.\\nБайадаҥ бери Селбековло куучындажып, оноҥ кöстöрин албай турган балдар кызычактыҥ бойыныҥ чачын чолтыйта кезип салганына аjарбагандар. Эмди кöрöлö, ого кайкап та, ачынып та тургулады. Оныҥ jараштыра буулаган чаҥкыр ленталарлу, jуунак öрÿп салган тулуҥдарына jаантайын ла сÿÿнип jÿретен Митяштыҥ кап-кара кöзине jаш келди.\\n– Jарагадый болзо, ал, оноҥ öскö «Кандый-кандый кижи алтынга бодойло, блаап албазын» – деп сениҥ айтканыҥча болбозын, – уур айалгада jÿрÿп, чаксырай берген кызычак чине jок кÿлÿмзиренип ийди. – Ме, тут.\\n– А… Сен… Нениҥ учун? – Митяш айдар сöзин таппай турды. – Мен... Jок, албазым.\\n– Ал, ал! Оны эмди тÿҥей ле ойто буулап та, jапшырып та алар аргазы jок.\\nСÿÿри башту кырлардыҥ ары jанынаҥ jаан булут чыгала, канча-канча кичинек булудычактарды ээчидип алып, кайдаар да кÿнбадыш jаар учуп браатты. Эмеш тыҥый берген салкынга бийик-бийик агаштар шуулажып тургулады.\\nТöзинде jапашту карагайдыҥ бажынаҥ каа-jаа тÿжÿп турган чочогойлордыҥ бирÿзи бöкчöйип отурган Митяштыҥ jардына келип тÿшти. Jе Митяш неге де аjарбай, нени де укпай, jаҥыс ла Катяныҥ торкодый jымжак чачын колына тудала, оноҥ кöзин албай турды… «Катя, мындый jараш тулуҥдарыҥды неге кестиҥ? – деп, бойында сананды. – Сеге ачу эмес пе, Катя?.. Кандый jакшы кызычак!..»\\nКайнап jаткан эттиҥ jыды буула кожо öрö кöдÿрилип, кейле текши jайылып браатты. Ол тегин де аштап калган балдардыҥ курсак jиир кÿÿндерин там ла ойгозып турды.\\nСелбеков казанды карап, кайдаҥ да тилиниҥ эки jанынаҥ сызылып клееткен чилекейин jудуп божобой турды. Оныҥ кеjири тудуш ла öрö-тöмöн jÿгÿрип, канча jуду эткенин тоолоп тургандый болды.\\nКатя Митяштыҥ эткен кичинек топшуур ошкош калбагыла бир эмеш мÿн сузуп алала, оозына jууктадып айтты:\\n– Тус та jеткен, та jок.\\n– Сартакпай батыр Кадын суузын jетире тузаган болбой.\\nJе Катя кокурлап айткан эмес. Ол мÿнди амзап кöрöлö, сумказынаҥ jаан болчок тус чыгарды.\\n– Чын эмеш пе?\\n– Тегин таш болбой…\\nКатя jартап берди:\\n– Байа тöмöртинеҥ клееделе, тапкам. Агаштыҥ ортозында jаткан акта…\\n– А-а, чын! – Митяш эзенди. – Былтыр кÿскери анда «Jаҥы jол»\\nколхозтыҥ jаш малы тебеелеп турган… Торбокторды суу кичинек тужында\\nкемеле кечиргендер… Тьфу, тус jок шыралап jадарыста, санаама канайып\\nБалдар ас-мас та болзо, сÿрекей амтанду эттеҥ jип, изÿ мÿннеҥ ичкилеп аларда, кöстöри сÿÿнчилÿ суркуража берген.\\nJе удабады. Беш те минутка jетпес öйдиҥ бажында ончозы байагызынаҥ тыҥ аштаганын сескиледи.\\n– Эх, база бир торлооныҥэди бар болзо, кайдат – деп, Митяш jиткезин тырманып, айтты. – Ол тужында кандый jакшы болбос эди, чо-орт.\\n– Мен бир стакан мÿнге бу ортолыктыҥ учына да jетире барып келер эдим – деп, Миша унчукты. – Jе jок немени jок дебей, тегин ле не куучындаар оны.\\n– Эт бар да, кижи эрмек-куучынды керектеер эмеш пе. Казанга толтыра кайнадала, ич чербейгенче jип албай, - Митяш эттеҥ тойо jийле, сÿÿнип тургандый, эки колыла ичин сыймап, кÿлÿмзиренди. – Jок тужында куучындап та алза - jакшы. Чын ба, Вася? – ол коштой отурган Селбековты ийининеҥ тутты.\\n– Чын эмей а… - деп, Селбеков каруун jандырала, ичинде сананды: «Эмди ле айтса кайдар? Сÿрекей эптÿ келишкен учурал…»\\nОл кезек öйгö унчукпай отурды. Оноҥ Митяш jаар кылчас эдип кöрöлö, сабарыла тобрактыҥ ÿстине кандый да кереги jок чийÿлер тартып, араай кимиренди:\\n– Аркада… мен… Бир эмеш эт бар ла…\\nСелбеков койонды нениҥ учун öлтÿргенин, эдин кайда сукканын – ончозын куучындап берди.\\nБалдар оны электеп, арбаардаҥ болгой, jаманын таштап, эт бар болгонына сÿÿнгилей берди…\\nКадын суу калганчы кÿндерде тартылып кичинектеди. Ол эмди jараттарына кирип, чала jобожый берген. Jе андый да болзо, эки jанында оодылбай арткан калыҥ тоштыҥ кырына улам сайын табарып, кÿчтÿ толкуларына шалт-калт этире сузуп турганча.\\nАйры сууныҥ jаказында турган jÿк ле бажында будактарлу узун карагайлар араай салкынга чала-была jайканыжат.\\nМитяш олордыҥ бирÿзине jаба базып келеле, оны алдынаҥ öрö аjыктап айтты:\\n– Бу чичке узун свечини jыгып алган кижи… а? Чип ле чике сууны кечире jадар эди. Ол бойы да jыгыларга jазанып алган ошкош – бöкöйип калтыр.\\n–Jоон эмес ле – деп, Миша телеграфтыҥ столмозындый, чичке агашты тöзинеҥ тудуп кöрöлö, айтты: – Курч малтала бир он ло катап чапкан кийининде jыгылгадый эмтир… Jе бис неле кезерис?\\n– А мыныла? – Митяш карманынаҥ томырак чыгарды.\\n– Эйт, тегине ле… Карагайды чырбагал деп бодоп туруҥ ба?\\n– Чырбагал jыгарга турган кижи бычакты да керектеер эмеш пе – деп айдала, Митяш карагайды сол колыла кучактап, оҥ колындагы бычагыла кести. Jе одус ла минуттыҥ бажында, jÿк ле чобразын öткÿре кескен соҥында, токтой берди…\\nБалдар Умнова Катяныҥ чачынаҥ jÿске jуук тузактар эделе, канча-канча jерде буулап тургускан кийининде, тыҥ шыралабай бардылар. Олор эмди чычыранаттаҥ кайнаткан суйук «компот» ичип ле балардыҥ кузугын чертип турганына ÿзеери кÿнÿҥ ле торлооныҥ эдин jип турар болдылар.\\nБир катап агаш аразында Вася салга jарагадый агаш бедреп jÿреле, кÿртÿктердиҥ ойноп турган jерине учурадылар. Бÿгÿн таҥ эртен анда буулаган тузактарына бир кара кÿртÿк тÿшти.\\nJип турган курсагы эмеш jаранып келерде, Казанцев Юраныҥ кÿчи ойто кирип, су-кадыгы оҥдоло берди.\\nМитяш оны кöрÿп кокурлады:\\n– Алдында куру ла сööк уул течпейип калтыр…\\nJадын бир эмеш оҥдолзо до, jе jаан сууны кечер аргазы билдирбей турды.\\nБалдар сал эдип аларга кичееп, эки кÿнге улай иштегендер. Jе олордыҥ кичеемелинеҥ туза болбоды: керектÿ агаш табылбады; jаман-jуман чирик jадыктарды тал чырбагалла колбоштырып, jÿк арайдаҥ эдип алган салын дезе бойлоры ок jектеп таштагандар.\\nЭмди Митяш, Вася ла Миша кандый бир öскö эп-арга табарга амадап, айры сууны jараттай базып браадала, оныҥ чала эмеш тапчы бÿгине келип токтодылар…\\nКара-чоокыр канатту кызыл томыртка карагайдыҥ бажында куу будакты чокып, такпайларды тÿжÿрип турды.\\nМитяш оны удаан аjыктап турала, куучындады:\\n– Бу кушкажак иштенип ле jат. Бойыныҥ малтачагыла сööк ошкош кату будакты чокып, удатпай ла бир канча ойык этти. Бис дезе кÿчибиске бÿтпей jадыс… Нениҥ учун андый? Бистиҥ томырактарыс кушкаштыҥ тумчугынаҥ мокко болды ба, уулдар?\\nМиша куныкчылду кÿлÿмзиренди:\\n– Ойыктар эдерге jараар ла.\\n– Ол до jакшы – деп, Митяш неге де сÿÿнип тургандый, омок ÿниле айтты. – Бис, беш кижи, он до ойыктаҥ этсебис, бежен ойык. Бир jÿстеҥ – беш –jÿс! Агашты эки jанынаҥ, томырткалар чылап, бир эмештеҥ де томырзабыс, койондор чылап кемирзебис, jыгып аларыс!\\n– Агаш jыгылганча сагал öзÿп калар…\\n– А керек беди – деп каруу jандырала, Митяш карагайдыҥ jанына басты; jердеҥ бир таш кöрöлö, оны колына алып, оноҥ ары айтты: - Тÿҥей ле Сартакпай биске келип, кÿр эдип бербес, - ол бычактыҥ бажын мизиле агашка jаба тудала, арказына ташла jырс берип ийди. – Бис Сартакпайдаҥ коомой эмес ле, кÿчис jедер болбой, чо-орт!\\nСелбеков кÿч jедер-jетпезин билбей де турза, бойыныҥ jалтыркай сапту томырагыла карагайды экинчи jанынаҥ кести.\\nКуу будакты чокып отурган томыртка эки уулдыҥ таштарлу бычактарына jырс-марс этире соккылап, иштенип турган табыжын угала, кайдаар да уча берди. Jе Митяш оны билбеген. Качан агаштыҥ кезилген jери эмеш тереҥжип, кажайып келерде, ол бойын да, кожо иштеп турган Селбековты да кöкидип, сÿÿнчилÿ ÿниле кыйгырды.\\n– Кöр, кöр, кушкажак, тудун! Карагайыҥ jыгыларына jууктап келет!\\nКезер тужында ташла бычактыҥ арказына öйинеҥ öткÿре тыҥ согуп ийгенин билбей калды… Оныҥ колында jÿк ле сап артты:\\n– Ох, эрдиҥ согужын – деп, Митяш сынган бычагын аjыктап, бойын мактаган аайлу эрмектенди. – Кезерди сени…\\nЧынатов ого jууктап келеле, томырагын берип, айтты:\\n– Ме. Jаҥыс араай… База да сÿрекей кату эди…\\nКазанцев Юра ла Катя байа, эртен тура, тузактар кöрÿп ле чычыранат терип барала, эмеш удап калгандар. Оноҥ башка нöкöрлöрин бедреп jÿргенче, база бир канча öй öтти. Андый да болзо, олор айры сууныҥ jанына келерде, кÿн талтÿштеҥ öткöлöк болгон.\\nМитяш, Юра, Миша ла Вася тöртÿ экидеҥ селижип, ижин кезек те öйгö ÿспей, карагайды эки jанынаҥ кескилеп турды.\\nКатя олорго болужар аргазын таппай турала, айтты:\\n– Тегин турганча, курсак белетейтем.\\n– Чын – деп, Митяш jöпсинди. – Одуга барып, катлет-сатлетти быжырып отур. Бис аштаган кийининде сеге келип…\\n– Jок, андый эмес – деп, Катя jара киришти. – Этти бого экелер… Мында кайнадар.\\n– А-а, бригада ыраак барбай, мында ла ажанып алзын деп пе? Сÿрекей jакшы!\\nКатя одуга барып келген кийининде бир тöҥöшкö jаба кичинек от салды. Jе оны кем де аjарбай турды.\\nМитяш амырап отурала, агаштыҥ тöзин аjыктап, эрмектенди:\\n– Мыны кижи кескен деп, кем де айтпас… чычкандар кемирген деп бодоор.\\nСол ийиниле карагайга jöлöй туруп, бöкчöйöлö, унчукпай иштенип турган Миша öҥдöйип келеле, чугулду тÿкÿрип арбанды:\\n– Тьфук! Канча часка… колдорыстыҥ терези сыйрылганча, эткен ижис не де эмес…\\nМитяш карууна сöс айдарга турард��, Катя оныҥ jанына базып келеле, сурады:\\n– Билериҥ бе не?.. Jаш агаш кÿйер бе?\\n– Эмештеҥ… А не? Кургак одын jок болды ба?\\n– Мен санангам… томыракла кескенче, от артык болор бо деп….\\n– А? Э-э, чындап та, уулдар! – дейле, Митяш öрö турды. – Кöк jарамас… Бу бис канайып… От, от салар керек, чоорт… Эх! – ол сÿрекей сÿÿнип, коштой отурган кызычакты эки колынаҥ тудала, оныла тÿрген айланыжа берди.\\nКатя ап-ару, чичке ÿниле каткырып, ÿч-тöрт ло катап айланып келген кийининде jайнай берди:\\n– Болор… Ой!.. ха-ха-ха… токто, божот…Митяш…\\nЮра, Вася ла Миша сÿÿнчилÿ кыйгырыжып турдылар:\\n– Божотпо, Митяш!\\n– Катлет-сатлет эдер кижи jок болор…\\n– Jок, jок… божодор керек…\\n– Андагы улуска эзен айтсын…\\nБалдар Катяныҥ берген шÿÿлтезин jарадып, карагай тöзине jаан от салала, оноҥ кайдаар да барбай тургандар. Jаҥыс ла бозом эҥир кире берген тужында оду jаар ууланып баскылады. Jе отты тегин таштабай, тажып алган одындарын ÿстине чогуп салгандар.\\nЭртен тура, кÿн чыккалакта, ончозы айры сууныҥ jарадында болдылар. Олор уйкудаҥ турган бойынча, меҥдеп, казан да аспай, келгиледи.\\nОт öчкöни удай берген эмтир: эбиреде арткан-калган турундардыҥ ортозында борорып jаткан кÿ сооп калтыр.\\nБалдар карагайдыҥ оҥкойо кÿйген jерин колдорына тудуп кöргÿледи.\\n– От бистеҥ артык иштеген турбай! – деп, Миша сÿÿнди. – База эмеш ле öртöзö… Кандый до болзо, талтÿшке jетирбей jыгала, кечерис. Чын ба?\\nБу ойдо Селбеков чÿчкÿрди. Тумчугына кейле кожо кандый да ачу ыш кирген болгодый…\\nМитяш оны кылчас эдип кöрöлö, айтты:\\n– Мишаныҥ сöзи чып ла чын! Ол кечеги де кÿн jастырбады… Öдÿк эмес öдÿктÿ, бир jеҥи jок тонду кезердиҥ сагалы öзÿп калган инее, чо-орт!..\\nКаткы jиркирей берди.\\nВася чÿчкÿрип, тумчугын колыла jыжып турала, сагал jурап алганын билбей турды. Ол кÿйген агашты тудуп кöргöнин ундыган. Оныҥ учун: «Бу кайдагы «сагалымды» айдат не?» - деп кайкап, jаактарын да,ээгин де ол ок колыла арлап, бастыра jÿзин карарта уймап салганын база да билбей калды.\\nJе каткы, сериирдеҥ болгой, там тыҥный берерде, ол сезинеле, сÿрекей уйалып, эки башка öдÿктÿ буттарыла суу jаар аксаҥдады…\\nАраай кÿÿлеп, каа-jаада, кузук черткендий, тирсилдеп jаткан оттыҥ jалбыжы алдынаҥ коо, карагайдыҥ тöзине jаба чöйилип туру.\\nJуугында ажанып отурган балдар оны кöрÿп, сÿÿнгилейт:\\n– Кандый эптÿ!..\\n– Сÿрекей jакшы сыймап туру! Jалакай…\\nJе бу сÿÿниш араай эрте болгонын кем де билбей турган.\\nСакыбас jанынаҥ салкын сыгырып келди.\\nJаҥы ла jобош кÿйÿп jаткан от коркушту jызырап, кÿркÿреп чыкты. Jалбыжы jÿÿле бергендий, улай ла ары-бери элбеҥдеп, агаштыҥ бу öйгö jетире эмеш чичкере кÿйген jерине тийбей барды.\\nБалдар отты jаанадып алар деп, анаҥ-мынаҥ оок-теек jадыктар, тöҥöштöр экелип, ÿстине салгылап турдылар. Jе керектиҥ аайы оҥдолып турган деп айдарга болбос. Кургак одын тÿрген «кайылып» турды.\\nКалганчызында Митяш чöкöнöлö, айтты:\\n– Бу jÿÿлгек отты jоголтор керек.\\n– Нениҥ учун? – деп, нöкöрлöри кайкап сурагылады.\\n– Одын тажыырга кÿч jетпес. Бычакла… Эмди кöп артпаган болбой…\\nТеҥери jудаарга турган ошкош. Кÿнчыгыштаҥ чубажып келген каразымак булуттар кырлардыҥ бажына токтоп, минут сайын элбеп, калыҥжып турдылар. Удаган jок олор теҥери тÿбин текши карартып саларда, Кадын ичи бозомтып, соой берди. Салкын тыҥып, актардагы куудаҥ öлöҥниҥ ле jыраалардыҥ jалбырактарын кайдаар да ыраак учуртып турды.\\nБир саҥыскан салкынга удура учуп болбой, öлö канаттарыла талбып чöкöйлö, кайра ташталып, койу агашта кöрÿнбей калды.\\nJаҥыс ла бийик учушту мÿркÿт булуттардыҥ алдында амыр-энчÿ кайып jÿрди. Jе ол до jууктап клееткен jут-jулакайдаҥ jалтанган ошкош, саҥ тöмöн учуп барала, кайа-таштардыҥ ортозына тÿшти…\\nБалдар бойлорынынҥамадузына jут келгелекте jедип аларына кичееп, коркушту меҥдеп турала, эки бычакты сый согуп салгандар. Эмди олордо jаҥыс ла Селбековтыҥ бычагы артты. Ол ончозынаҥ jаан да, калыҥ да, айла эмеш jымжак болгон учун сынбаган.\\nТегин де jылбай турган иш там ары болды.\\n– Мыны бÿгÿн jыгып алатаныс jок ошкош – деп, Миша агашты кезип тура айтты.\\nJе карууна бир де кижи унчукпады. Ончозы Митяш jаар кöргиледи. Митяш дезе нении де айтпай, сууны jараттай басты. Ол салкынга ары-бери jайканыжып турган узун карагайлардын ары jанына балала, кайда да удаан кöрÿнбей jÿрди. Оноҥ ойто jалбак-jалбак таштар тудунып алган келеле, айтты:\\n– Агашты «кирееле» кезер керек, уулдар.\\nКазанцев бир ташты алып, колына арсак кырынаҥ сыймай тудуп кöрди.\\n– Тиштери чÿрче ле оодылып калбай – деди.\\n– Оодылбай кайтсын, темир эмес – деп, Митяш айтты. – Jе андый да болзо, бир-эки миллиметрди кезип чыдаар эмес пе! Тегин турганча, бир эмештеҥ кезер ле керек. Таштар кöп, бу карагайлардыҥ ары jанында бÿткÿл кайа туру.\\nСок jаҥыс бычакла агаш кезип тургаҥ Мишаныҥ колы чылай берди. Оныҥ ордына Селбеков туруп иштенди. Митяш ла Юра дезе агаштыҥ jанына келип, бой-бойлорына одош турала, колдорына чын ла кирее туткандый, jалбак ташты эки учынаҥ ары-бери тартып кескиледи…\\nБаза бир часка jуук öй öткöн кийининде, карагай балдардыҥ ла jаан салкынныҥ кÿчине jеҥдирип, кезилген jеринеҥ кыjырай берди.\\nОл сÿрекей эптÿ jыгылган, jе кемди де сÿÿндирбеди: бажы сынган… Тöзиле эки тöҥöштиҥ ортозына кептелип, jаткан jеринеҥ кыймыктанбады. Jе арыгы учы коолдыҥ ол jанындагы тоштыҥ кырына jетпей, сууга тÿжÿп калды…\\nАмадаган керек бÿтпеген. Андый да болзо, кичинек геройлор бир агашты jыккан кийининде алаҥзыштыҥ олjозынаҥ чыгып, бойлорынаҥ кÿчтерине бÿде бердилер. Олор колдорын бош салбай, коштой турган база бир узун, jе баштапкызынаҥ эмеш jоон, карагайдыҥ jанына jакшы кургак одын тажыдылар.\\nМитяш ончозынаҥ кöп иштеп, тыҥ арыза да, кокурлап турды.\\n– Мынаҥ кайдаар да барар кÿÿним jок. Амыраарга макалу jер эмтир, чо-орт!.. Карагайлар кöп. Кÿр эдип божойло, jараш-jараш туралар эделдер… чö��чöктöги каандардыҥ öргööлöрине тÿҥей… Курорт болзын.\\n– Мында кем амыраар? – деп, Катя сурады. – Каандар ба?\\n– Jок, нениҥ учун?.. Бис бойыс, jеҥдери jок тонду, булгууш ошкош öдÿктÿ баатырлар…\\nОдын кöптöгöн тушта, Юра айтты:\\n– Эмди тургуза кÿйдÿрзе де, туза болбос. База ла…\\n– Чын – деп, Митяш оныла jöпсинди. – Одубыска баралдар. Амырайлы. Салкын токтозо, ойто келерис.\\nКичинек сал тÿрген сууныҥ толкуларына, такпай чылап, ары-бери ташталып турды. Кöк фуфайкалу, кара кураан терези кубанка бöрÿктÿ, бир баштык ла «тозовка» jÿктенип алган уул оныҥ ÿстине талтайта турала, узун агашла эжип клеетти. Удура согуп турган соок салкынга оныҥ jÿзи де, колы да кызара берди.\\nКарлу jааш jаады.\\nКартыс бöрÿгин jемире кийеле, тыҥ энчейип алды. Оныҥ штаны jаашка öдÿп, тизелерине jапшына берди…\\nКартыс амыраар öйдö jанып болбой салала, кÿнÿҥ ле Карагайдагы таайыныҥ тозовказын jÿктенип, кайыр туулардыҥ аркаларынаҥ сымда аҥдап jÿрген. Бÿгÿн ол агаш-ташту каскактарга jÿрÿп арыйла, jолдыҥ jанына келип, тыштанып отурган.\\nŸсти jанынаҥ таныш кижи базып келди. Ол кÿстеҥ бери Картыстыҥ тöрöл колхозына jаҥы кажаандар тудуп турган бригадада иштеген. Качан иш божой берерде, Кадынды мостодоҥ кечеле, канча-канча тууларды эбирип келген эмтир. Оныҥ айылы Карагайда…\\nÖбöгöн Картысла коштой отурып, бир эмеш таҥкылап алган соҥында Карагай jаар ууланып басты. Jе беш те алтам этпей токтой тушти.\\n- О, калак!.. Эмеш ле болзо, jÿре берер эдим – деп, кайра бурылып эрмектенди. – Энеҥниҥ бичигин арай ла ундыбадым. Уулыма табыштырып бер деген…\\nÖбöгöн jÿре берди.\\nКартыс jаҥыскан артып, энезиниҥ бичигин кычырды:\\n«Адаҥ Москвага озочыл малчылардыҥ jуунына барган… Сени сакыган. Келбедиҥ. Jе канайдар база? Карын келбегениҥ jакшы. Оноҥ öскö ойто бачым барып болбос эдиҥ… Сен анда jаҥыскан эмес. Кару нöкöрлöриҥле кожо jÿрÿп, кунукпас болбойын… Мен кече jурт Советке jÿреле, Бачым Айаровичке туштадым. Митяш jанып келбегенин оноҥ билдим… »\\nКартыстыҥ каникул башталган кÿн интернатта jаҥыскан отурып бичиген письмозын энези эмдиге ле албаганы jарт. Алган болзо, Митяш оноҥ нöкöрлöри Карагайда jогын билер эди…\\n«Олор та сууга тÿжÿп öлгöн, та кандый… Капшай ла Степан Кумаровичке айдар керек» – деп сананып, Картыс Карагай дööн jÿгÿрди. Jе бир де километрди öтпöй, jолдоҥ кыйала, öзöккö тÿжÿп, сууны jараттай барды, «Öлгöн-тирÿзи билдирер болор бо» – деди…\\nКартыс ла Митяш – бой-бойлорын качан да ташташпас наjылар. Олордыҥ наjылыгы мындый учуралдаҥ башталган.\\nБир катап, кÿскиде, баштак балдар öскö jердеҥ келген кап-кара кöстÿ Митяшты оромдо тудала, токпоктоп тургандар. Оныҥ jап-jаҥы тонын jара тарткылап салган. Ол тужында Картыс алтынчы класста jаҥы ла ÿренип баштаган, Митяш дезе бежинчи.\\nКартыс jÿгÿрип келген бойынча ол согушчаҥдарды туш башка чачып, таныш эмес уулчакты айрып алды. Оноҥ таайыныҥ айылына апарып, ийнелÿ учук алала, тонын jамап берди.\\nМитяш дезе бойыныҥ сумказынаҥ jаан книга чыгарала, Картыска берип айтты:\\n– Ме, алтай чöрчöктöр… Сÿрекей jакшы… Менде база эки книга бар. Керек болзо…\\nОл ло öйдöҥ бери эки уул бой-бойына jаантайын карузып jÿретендер. Митяш бойыныҥ jаан нöкöрин Ака-Баатыр деп айдатан.\\nБыjыл кышкыда, каникулдыҥ кийининде, Митяш айылынаҥ ойто Карагайга келеле, Картыска кынду бычак берди.\\n– Мыны тут, Ака-Баатыр – деп, ол кÿлÿмзиренип айтты. – Сендий аҥчы кижиге jарагадый ла неме эди, чо-орт!..\\n– Бот кандый кижи… Кöрмöсти неге коштыҥ бого? – Картыс бычакты аjыктап, сурады. – Кайдаҥ алдыҥ?\\n– Бойымныҥ… Адам эдип берген.\\n– Адаҥ чугулданбас па?\\n– Jо-ок. Ол айткан… «Эр кижи нöкöрине сый этпей база»…\\n– Андый болзо, мыны ал – деп, Картыс бойыныҥ кара-кÿреҥ сапту томырагын Митяштыҥ алаканына салып, айтты: – Кичинек те болзо… Адам немецтерле jуулажарда, оны кожо алып jÿрген… Быjыл jетинчи классты божотсом, бу немени – ол столдо jаткан готовальня jаар кöргÿсти, – сыйлап берерим…\\nЭмди Картыс ончо немени jап-jарт эзеди. Митяш бу ла мында, оныҥ алдында тургандый, кап-кара кöзиле сÿÿнчилÿ суртулдап: «Эзен, Ака-Баатыр… чо-орт» - деп, эзендежип турган ÿни де угулгандый болды.\\nКартыс сÿрекей меҥдеп браатты. Jе ортолыктагы агаштыҥ аразында салган оттыҥ ыжын кöрöлö, кенетийин токтой берди.\\nJуугында кандый да эски таскак турган. Оныҥ баканалары кыйыжып, jабынтызы jемирилип калган. Ÿстинде каа-jаа ла агаштар артты.\\nКартыс узак сананбай, ол агаштарды тÿжÿреле, кичинек сал эдип алды.\\nТыҥ салкынга ла карлу jаашка удура барарга сÿрекей кÿч болгон. Кургак агаштаҥ эткен jеҥилчек сал кандый да уур боло бергендий, ичкери jылбай турды. Он тöрт jашту уул бар jок кÿчин салып, узун агашла эшсе де, ол сууны кечире барбай, кöп сабазында тöмöн агып браатты.\\nКартыс бойыныҥ jÿктенип алган мылтыгын jараттаҥ jаҥы ла ийде салынган öйдöҥ бери эмеш чаптыксынза да, ого тийбей турган. Jе бöксöзине оҥ колынаҥ чаганагын соктырып алган кийининде тургуза ла чечти. Оноҥ бойыныҥ алдына саларга jазанып, эҥчейди. Сал кенетийин бир ташка табарарда, мылтыгын да, кайык агажын да карпайа тоҥуп калган колынаҥн ычкынып ийди.\\nТозовка сууга тÿшкен бойынча кöрÿнбей калды.\\nКартыс эҥмектеп, салдыҥ кырына jууктап келеле, чапкындарда кажайып, элестеп турган агажакка jедип аларына кичеенип чырмайды. Jе канайтса да, колы jетпей турды. База бир сööм кирези ичкери jылайын дезе, кичинек сал аҥтарыла бергендий болды.\\nОл анайда кайыктаҥ öскö нени де аjарып кöрбöй, тÿрген сууныҥ ортозыла там ла там тöмöндöп браатты. Учында кайыкка jедип, тудуп та алза, оныла тузаланарга келишпеди. Öрö тургалакта, алдында бир ле кулаш jерде, сууны кечире jыккан карагайды кöрди. Оныҥ алдыла öдöринеҥ коркып, jаба jедип келген бойынча, ас-мас будактарынаҥ тудунып, ÿстине калып чыкты. Сал дезе ол ок тарыйын агаштыҥ алдыла шыйт эдип, öдö берди…\\n«Митяш баштаган балдар бу ортолыкта туйукталган болзо, олорды кечирип аларым» - деп, санаалу келген уул эмди бойыныҥ да мынаҥ ойто барар аргазы jок болды.\\nJааш токтогоны удабады.\\nКартыс кийимин кургадып, оттыҥ jанында отурган. Ортолыктагы балдар учы jок сÿÿнгилеп, кöстöрин оноҥ алгылабай турды.\\n– Ÿлдÿ ошкош jаан бычакту Ака-Баатырым биске келерде, мен кÿр эдип, колымды да уймабазым – беп, Митяш кокурлап отурды. – Спутник jазап алала, учуп барарыс… Jерди эбиреде… Оноҥ Васяныҥ борсук терези бöрÿгине отурып, Карагайга тÿжерис.\\n– Спутнигиҥди башкарар кижи чыкпаза, не болор? – деп, Картыс каткырып сурады.\\n– А башкарар кижи бу отуры ине, чо-орт! – Митяш колыла Селбековты ийининеҥ туты. – Белетенип алтыр…\\nЮра ла Миша каткырышты:\\n– Ол башкарза, кандый бир jуукага кÿуч этире…\\n– Эмезе, оныҥ аткан каргаазы чылап, кööлмöк сууга тÿжерис.\\n– Вася эмди алдырбас болбой. Тайкылчаҥ сопогын отко jидирип салган…\\nКартыс кургадынып божойло, айтты:\\n– Спутникти кийининде эдерис, Митяш. Слердиҥ агажаарды jыгар керек. Оноҥ öскö кар jаайла, соок келбезин…\\n– Jöп, jöп, баралдар! – деп, Митяш айдала, öрö турды. – Jаҥыс салкын токтобой туру. База ла чаптык эдер.\\nКартыс jалбак кабагын jуурып, эмеш сананып кöрöлö, айтты:\\n– Кем jок, jапаш аайлу неме эдерис… чедендеп койорыс… салкын согуп турган jанынаҥ…\\nТÿн коркушту узак билдирди. Эҥирдеҥ бери таҥга jетире кар jаап, шуурган шуурып божобой турды. Ол эмди де токтободы. Карын там ла тыҥып клеетти. Улай ла jаап турган кар агаштардаҥ койу да бÿрлерине токтобой, салкынга куйбуланып турды.\\nСоок тÿнде балдар оттыҥ jанында отурып, эмеш те уйуктабагандар. Эмди таҥ jарып ла келерде, Картыстыҥ аҥдап öлтÿрген сымдаларыныҥ эдин кайнадып jийле, кече бойлорыныҥ кезип баштаган агажы jаар барып jаттылар.\\n– Ол карагайды… угуп тураар ба, балдар? – деп, Митяш тоныныҥ эдегин курдыҥ алдына кыстанып алала, jымжак карла базып, шуурганныҥ табыжы öткÿре угулгадый эдип, тыҥ кыйгырып турды. – Карагайды Картастыҥ jаан бычагыла нени этпезис…\\nКартыс оны угала, курындагы кынду бычагын колыла тудуп кöрди: «Мында эмеш пе?».\\n– Ака-Баатыр эмеш ле эрте келген болзо, бис эмди Васяныҥ эjезине келеле, оныҥ сельподоҥ алган пряниктерин jип отурар эдис. Вася тойо ажанып алган кийининде потолокко jетире секирип, бийелеер эди…\\nТоныныҥ сол jеҥи jок уул соокко тоҥнуп турган учун Картыс бойыныҥ шарфын оныҥ колына, ийининеҥ ала карызына jетире ороп берди. Jе андый да болзо, Вася Митяшла кокурлажар кÿÿни jок болуп, эки башка öдÿгиле ончозыныҥ кийининеҥ аксаҥдап унчукпай браатты…\\nКоркушту jаан салкынга кыjыражып, аайы-бажы jок шуулажып турган агаштардыҥ каа-jаа будактары сынгылап, jерге тÿжÿп турды. Бир jедеген будак сынала, карагайдыҥ бажынаҥ балдардыҥ jанына келип тÿшти.\\nКартыс оноҥ туура секирип, айтты:\\n– Бот кандый, а?.. Акка чыгар керек, Митяш!..\\nJе Митяш оныҥ эрмегин аjарбай, кенетийин ичкери jÿгÿрип барала, эки колын öрö кöдÿрип, кыйгырды:\\nКече балдар караҥуй киргенче иштеп, агашты бир jанынаҥ Картыстыҥ бычагыла кескилеген, экинчи jанынаҥ отло öртöгöндöр. Учында: «Эртен база эмеш öртöзöбис, jыгылар» – дейле, одузына jÿре бердилер. Jе эмди кöрзö, ол карагай jыгылып калган эмтир. Ончозы сÿÿнип кыйгырышты:\\n- Бат-таа, уулдар – деп, Митяш jыгылган агашты аjыктап айтты. – Бис таҥга jетире оттыҥ jанында ÿргÿлеп отурарыста, Сартакпай баатыр тенек салкынды иштеткен туру… Jап-jараш кÿр эдип бербей кайтты, чо-орт!\\n- Кандый эптÿ, а? – деп, Картыс кайкады. – Кечеги слердиҥ jыккан агаштарла коштой jатты…\\nОнчозынаҥ озо Митяш ла Катя кечкиледи. Олор эҥ баштап бажы сынык агашка базып, экинчи агаштаҥ бек тудунып, араай барып jаткандар.\\nАлдында чакпыланып турган суу кÿркÿреп, олордыҥ кулактарын тундурып, jÿректерин коркыдып турды.\\nМитяш бажы jок агаштыҥ учына jууктап келеле, экинчизине кармаданды. Jе бу тужында кенетийин табарып келген салкынга кайра соктырала, сууга арай ла тÿшпей, бир будактаҥ тудунып алды. Оныҥ бöрÿги учуп барала, чакпындарга тÿжÿп, ага берди. Митяш буттарыла алдындагы агашка базып аларга албаданып турды.\\nКатя ого болужар эбин таппай, jаратта турган балдар jаар кöрÿп, кыйгырды:\\nКартыс ого удура тап этти…\\nÖткöн тÿнди Картыстыҥ таайы – Баксым Чотпорович уйку jок öткÿрген. Ол ижинеҥ орой эҥирде jанала, бойыныҥ jеенин сакып, орынга jатпай, тураныҥ ичинде тÿн ортозына jетире баскындап турган. Оноҥ атка минеле, öзöкти öрö маҥтадып барган. Анда кайа-таштарлу кайыр туулардыҥ аркаларыла таҥ атканча jортып, бар-jок кÿчин салып, катап-катап улай ла кыйгырып jÿрген: - «Карты-ыс!..» jе Картыстаҥ каруу келбей, айландыра jаҥыс ла калапту шуурганныҥ бöрÿ чилеп улыганы ла койу агаштардыҥ шуулаганы угулып турган.\\nЭртен тура ойто келеле, Баксым Чотпорович адынаҥ тÿшкен бойынча, туразына кирип, эмеш jылынып та албай, интернат jаар ууланып басты.\\n– Изÿ чайдаҥ ичеле, барзаҥ кайдат – деп, эмегени jаҥы ла эжиктеҥ чыгып, кирнестеге jаба кÿртелип калган карды агаш кÿрекле кÿреп, кийининеҥ ары кыйгырды. – Кадыкту чай бар…\\nJе Баксым Чотпорович оныҥ айткан сöзине аjарбай, öткÿÿлдеҥ öдÿп чыгала, меҥдей-шиҥдей базып jÿре берди.\\nШуурган эмди де токтобойт. Ол кöзнöктöрдиҥ шилизин карла шыбап, телеграфтыҥ эмиктерин ле печкелердиҥ трубаларын кунукчылду кÿÿледип, jабынтызы jок мылчалардыҥ ÿстинде турган куудаҥ баргааларды чöйö-чöйö сыгыртып турганча болды. Теҥеридеҥ jаҥы ла тÿжÿп клееткен кар jерге арай jеткелекте тураларды орой согуп турган салкынга учурайла куйундалып, айланыжа берет.\\nУзак jорукка арып, терлеген ат эмди коркушту соок салкынга чыдап болбой, бастыра бойы кызынала, jаҥыс jерге тепсенип, калтырап турды.\\nКирнестениҥ jанында иштенип турган эмеген оны кöрöлö, öбöгöнине ачынып, сананды: «Кööркий jеенин таппай jÿрÿп,бойыныҥ минген адын да кичеерин ундыган…» Ол аттын ээрин алып ийеле, оны jединип таскактыҥ ичине кийдирди. Оноҥ аттыҥ тÿгине шыбалап калган карды öлöҥлö jалмай тÿжÿрген кийининде ÿстинеҥ эски jуурканла jаап койды.\\nСтепан Кумаровичтин кабинединеҥ ÿй кижиниҥ ыйлап турган табыжы угулып келди.\\nКоридорго киреле, заведующийдиҥ кабинеди jаар базып брааткан Баксым Чотпорович оны уккан бойынча, Селбекова Боростыҥ ÿнин танып ийди.\\n– О-ы-ы-ый… jо-о калак! Ачузына канайып чыдайын… ы-ы-ы…\\n– Öйинеҥ öдöргö jарабас – деп, Степан Кумарович токуналу ÿниле эрмектенди. – Кöзигердиҥ jажын канча да кирези агыссагар, оноҥ туза болбос.\\nБорос кекенип чыкты:\\n– Оозымды бöктöбöгöр!.. Кöзимниҥ jажын агызып jадаар… слер бурулу-у-у-у… Слер, слер!\\n– Болор, болор, нöкöр Селбекова, – деп, Степан Кумарович оны токтодорго кичеенди. – Бис актанбай jадыс. Чын, балдарды божотпос керек болгон…\\nJе Борос бойыныҥ табыжын эмеш те токтотпой, интернаттыҥ заведующийиҥ де, школдыҥ бастыра качыларын да бурулады:\\n– Кööркийди… Васяны слер jеткерге сукканаар слер öлтÿрдеер!.. Кайран уулчак. Оны бу кöрмöстöрдиҥ колына бÿдÿп бергенисти!.. Ачузын, ачузын!.. Канайып чыдайтан, канайып чыдайтан, калак!..\\nБаксым Чотпорович бу ончо немени угуп: «Jарабас керек чыккан туру – деп, сÿрекей тыҥ коркыйла, кенетийин уйадай берген колыла эжикти ачып албай барды. Jе кабинетке jÿк арайдаҥ кирген тужында, заведующийдиҥ эрмегин угала, чала эмеш токунай берди.\\nСтепан Кумарович айтты:\\n– Болор. Сурап турум, нöкöр Селбекова. Озо ажындыра калактабагар. Улусты тегин jерге чочытпагар. Ол балдардыҥ öлгöн-тирÿзин эм тургуза кем де билбес.\\n– А бу не! – деп, Борос байагызынаҥ тыҥ багырып, кыскачак тонынаҥ карманынаҥ кандый да кара неме чыгарып, кöргÿсти. – Бойым кöктöгöм. Васяныҥ ады-jолы да мында…Кызыл учукла… а-а-а…\\n– Оны кайдаҥ алдыгар?\\n– Кадын су-удаҥ… Балдар экелген… Бир тош ÿстинеҥ тöмöн агып брааткан… бурулчыкка келип токтогон дежет. Меелей дезе ого jаба тоҥуп калган… Бу да база, - ол экинчи карманынаҥ кичинек чаҥкыр бöс чыгарды.\\nЗаведующийле коштой отурган Нина Аматовна Боростын колынаҥ чаҥкыр бöсти алып, jайа тудуп, толугында кÿреҥ-сары учукла чÿмдеп кöктöгöн «УК» - эки букваны кычырала, ичинде сананды: «Бу Умнова Катяныҥ колплады болбой кайтсын… Ол балдар чындап та ончозы сууга тÿжÿп, öлгилеген туру». Бу тужында оныҥ jÿреги коркушту сыстай берерде, ол кöзиниҥ jажын токтодып болбой барды…\\nСтепан Кумарович бÿгÿн «Кызыл таҥ» колхозтыҥ председателинеҥ телеграмма алган. Интернаттаҥ jанып барган балдар ÿйде jогын билип турган. Ол почтого барып, аймака телефон соккон, кÿн айасса, самолет эмезе вертолет алырткылап алзын деп сурап турган. Балдар кайда-кайда öлбöй jÿргÿлеп jаткан болор бо деп иженип турган. Jе эмди, Боростыҥ кöргÿзип берген немелерин кöргöн кийининде, ол до коркып, карыкчалду санааларга тÿже берди.\\nОнчозы унчугушпай турдылар. Селбекова Борос то тыҥ багыр��ай, jаҥыс ла öксöп, кара меелейди тизезине салала, оны колыла араай сыймап отурды.\\nБайадаҥ бери эрмек айдар эбин таппай турган Баксым Чотпорович бу öйдö заведующийге jууктада базып келеле, Картыстыҥ jылыйганы керегинде куучындады. Оныҥэрмегин уккан улус кайказа да, бой-бойлорын токунадып, айдышкылады:\\n– Ыраак барган туру. Байла, оройтыган… Тÿниле ойто келбей, jерге конуп калган… Агаштыҥ аразында jÿрген кижи соокко тоҥуп öлбöслö, кургак одынды таап ийбей… Бÿгÿн база эмеш аҥдайла, эҥиргери jанып келер. Кичинек бала эмес…\\n– Мен Картысты jакшы билетем. Ол алдырбас болбой… Кичинектеҥ ала аҥдап jÿретен уул эди… Керде-марда сереҥке jок то болуп калза, от кÿйдÿрер эбин таап ийер…\\n– Мылтыкту кижи отты кÿйдÿрип ийбей кайтсын, jе мындый шуурганду кÿнде – деп, Баксым Чотпорович шилизи салкынга тызыражып турган кöзнöк jаар кöрÿп, кунукчылду эрмектенди. – Кем де болзо, jолынаҥ азардаҥ айабас…\\nСтепан Кумарович кезек öйгö унчукпай отурды. Оноҥ бут бажына туруп, эки колыла столго тайанала, айтты:\\n– Баксым Чотпоровичтин айтканы чын. Картысты бедреер керек. Оныҥ аҥдап jÿретен jерине атту улус ийер керек, эмди ле. Jе Митяш баштаган балдарды… - Ол эмеш сананып кöрди. – Улустаҥ кеме сурап алар керек. Оны машинага коштоп, «Кызыл таҥ» колхозтыҥ одожына апарала, Кадын суула ÿстÿнеҥ тöмöн тÿжÿп, кöрöр керек. Öскö арга jок. Jут кÿнде самолет то, вертолет то учуп болбос…\\nБир минуттыҥ бажында ончозы эжиктеҥчыгып баргылады…\\nКарагай jурттыҥ элбек оромдорыла кумакту тобракка уймалган ак-боро куйундар jарыжып сыгырыжат. Олордыҥ эҥ чыйрактары jурттыҥ учына jедип алганына оморкоп тургандый, акка чыгала, коркушту тÿрген айланыжып, биjелеп тургулайт. Арткандары, бойлорыныҥ уйан кÿчтерине уйалып турган чылап, jурттыҥ чедендерин ле тураларын ажыра калыйла, кайда да ыжык jерлерде jажынып, jада бередилер.\\nБöрÿк jок арткан Митяш бажына Умнова Катяныҥ сумказын кийип алды. Ол Картыска не де керегинде омок куучындап, эки колыла jаҥып, тÿрген базып барат.\\nСелбеков Карагайдаҥ чыккан кÿн jуукага jыгылала, кара меелейин сууга тÿжÿрген. Оныҥ учун эмди эки колын карманына сугуп алды. Jе ол бойыныҥ саҥ башка кийинип алганына аjарбай, чыйрак аксаҥдап, шуурган öткÿре кÿлÿмзиренет. Ол тапкыр нöкöрлöриле jÿрÿп, олордоҥ кöп jакшыга ÿренип алды. Оныҥ jÿрегин эмди башка, кандый да jап-jарык чедирген jылыдып турды…\\nВася jааназына барып jада, ого jедип болбой, ойто Карагайга келип jатканына бир де эмеш ачынбайт.\\nОнчо балдардыҥ jарык чырайларында jылу ла айас кÿндий jарык кÿлÿмзиреш ойнойт.\\nУдура келгилеп jаткан Степан Кумаровичти, Нина Аматовнаны, Картыстыҥ таайын ла оноҥ до öскö улусты кöрÿп, базыдын тÿргендеткилейт…\\nШуурган дезе шуулап ла шуулап турат, меҥдеп брааткан балдарды ÿйдежеле, олорго соот jетирерге тургандый, айланышкан-сыгырышкан чыйрак куйундарды кöдÿрип, биjеледет…","num_words":27077,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14062.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Олег Хорохордин. Алтай Республиканыҥ бажында — бир јыл - altaicholmon\\nОлег Хорохордин, Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели: «Мени Алтай Республиканыҥ удурумга башчызыныҥ молјуларын бӱдӱрер јамыга тудардаҥ озо до мен Туулу Алтайда кӧп болгом, мен бу кайкамчылу, сӱреен јараш тергеени узак јылдарга сӱӱйдим. Ӧткӧн јылда меге Алтайды ла оныҥ эл-јонын јууктада билип аларга, јербойыныҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин ле болуп турган керектерди ичјанынаҥ кӧрӧргӧ келишти.\\nБу јер мениҥ јӱрегиме сӱреен кару ла оныҥ салымы учун мен каруулу. Мен бир јыл кайра айтканымла ок, Алтай Республиканыҥ келер ӧйи учун иштеерге турум. Јыл туркунына эдилген иш ас эмес. Је алдыста иш оноҥ до кӧп. Бистиҥ ончобыста бир тӧс керек – республиканыҥ ӧзӱмин эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырарына экелетен чек ӧскӧ јолго ууламјылаары. Мында биске ороонныҥ башкарузы ла федерал тӧс јер болужар.\\nМениҥ ижимниҥ тӧс ууламјылары – ак-чек ле ачык, чындык ла каруулу болоры, профессионализм. Мен тергееде ичкери турумкай ӧзӱм учун калыктар ортодо эптӱ-јӧптӱ айалга болорына ајару эдедим».\\nВладимир Тюлентин, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели: «Олег Леонидовичле бис ол тергеениҥ башкараачызы болуп иштеген баштапкы ла кӱннеҥ ала јуук колбуда иштеп келдис. Меге де, депутаттарга да оныҥ эрмек-куучынга ачык, белен болгоны, аймактарды ӧскӱрериниҥ курч сурактарына каруулузы јарайт. Республикада ижин ол јербойында јадын-јӱрӱмле таныжулардаҥ баштаган эди. Онызы чын алтам болгон, нениҥ учун дезе, республикада кажы ла аймакта бойыныҥ аҥылузы бар.\\nОндый јаан иштӱ кижиге тӱргендеш јарабас. Республиканыҥ эл-јоны Олег Леонидович кандый бир јӧпкӧ келердеҥ озо, јакшызын, јаманын сананып-шӱӱп билерин кӧргӧндӧр. Депутаттарыныҥ тогузон проценти јаҥы парламентле баштап тарыйын ого текши куучын табары чӱмдӱ болгон. Је ол турумкайын кӧргӱскен ле бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ јаҥыныҥ эки органыныҥ ортодо колбулар тудулганы керегинде айдар арга бар».\\nБорис Алушкин, Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели: «Алтай Республиканыҥ башкарузы СМИ-ге кандый иштер бӱдӱрип ле келер ӧйдӧ нени пландап турганы керегинде јетирӱлер береринде ачык болорын тыҥыткан. Ол Алтай Республиканыҥ эл-јонына јӱрӱмге бӱдӱмјилӱ кӧрӱп, турган сурактардыҥ аайына канайда чыгарында бойлоры база туружарына тартат. Кайда јаҥныҥ болужы керек, ол јанынаҥ каруулу улуска јакылталар берип јат. Инвесторлорго онызы јакшы айалга: олор јаҥ кайда турумкай ла политический чочыдулар јок, оноор барып турулар».\\nМихаил Маргачев, «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны: «Тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин аймактарда айалганы лапту шиҥдейт. Ол бастыра ла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ болгон. Ол аймактардыҥ јаандарын аймактарды ла каланы ӧскӱрер суракта каруулу болорына, аймактарда иштеер јерлер тӧзӧӧр, чындык бюджеттер јарадар ла ишјалды бюджеттиҥ корулалган бӧлӱги эдер иштерди эрчимдӱ ӧткӱрерине молјойт».\\nАлтай Республикада былтыргы јылдаҥ бери 11 национальный ӱлекер аайынча 47 тергеелик ӱлекер иштеп јат. 2019 јылдыҥ турулталарынаҥ кӧргӧндӧ, республиканыҥ экономиказыныҥ ӧзӱминде, јонјӱрӱмдик учурлу иштерди бӱдӱреринде билдирлӱ једимдер бар. Олег Хорохордин јогынаҥ бу иштердиҥ кӧп сабазы бӱтпес те эди. Олордыҥ кажызына ла токтоп, аайын кӧрӧли.\\nЈонјӱрӱмдик объекттер ле ӱредӱниҥ ӧзӱми\\nЈӱк ле былтыргы јылда тергееде «Демография» деген национальный ӱлекер аайынча 380 бала јӱретен беш садик ишке табыштырылган. Школго јӱргелек балдарга дезе база ӱзеери 1570 јерлӱ 14 объект тудулат.\\n«Ӱредӱ» деген нацӱлекер аайынча Шабалин аймакта Камлак јуртта 80 бала ӱренетен јаҥы школ тудулган. Горно-Алтайскта Заимка микрорайондо ло Кӧксуу-Оозы јуртта 275 бала ӱренетен школдор тудулат. Бу школдор ишке 2020 јылда табыштырылар. Республиканыҥ тӧс калазында тудулып јаткан јаҥы школдыҥ эжиктери балдарга бу ла јуук кӱндерде ачылар.\\nГорно-Алтайскта балдардыҥ «Кванториум-04» деген јаҥы технопаркы ачылган. Ол эмдиги ӧйдиҥ јаҥы эдим-јазалдарыла јепселген. Ого 800-теҥ ажыра бала јӱрӱп, билим ле технический ууламјыларда таскаду алат.\\nРеспубликаныҥ јурттарыныҥ 19 школында цифровой ло гуманитар ӱредӱниҥ «Точка роста» деген тӧс јерлери тӧзӧлгӧн. Горно-Алтайскта М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте дезе баштапкы ла катап «Строительство» деген беш мастерской иштеп баштаган. База беш мастерской Горно-Алтайскта ӱредӱчилер белетеер колледжте, Кӧксуу-Оозы јуртта техникумда ла Майманыҥ јурт ээлем аайынча техникумында ачылган.\\nШколдор ыжык ла јылу 35 јаҥы автобусла јеткилделген. Бир ле уунда мынча кире автобустар бистиҥ тергееге баштапкы ла катап келген деп темдектеер керек. Ол эҥ ле ыраакта турган јурттарды автобустарла јеткилдеер арга берген.Ӧткӧн јылда 89 школдо јазалду иштер ӧткӧн.\\n«Экология» деп нацӱлекерле 2019 јылда Майма јуртта суула јеткилдеер системаны Катунский сууалгышка колбоорго оны јаҥыртар иш ӧткӧн. Майма аймакта Катунский сууалгыштаҥ ала Алгаир микрорайонго јетире 5 км сууӧткӱш ӧткӱрери башталган. Бу иш бӱткенде, Россияныҥ јаан јурттарыныҥ бирӱзин бийик чыҥдыйлу артезиан суула јеткилдеер арга болор.\\n2019 јылда Горно-Алтайскка потребительдерди сууӧткӱштерге технологиялык колбоорына каланыҥ оромдорыла узуны 3,766 км сууӧткӱш ӧткӱрерге акча-манат чыгарылган. Мынаҥ ары улус бийик чыҥдыйлу «јымжак» суу ичсин деп, каланы Катунский сууалгышка база колбоор план бар.\\nИнвестициялык программала Маймада айыл-јурттыҥ кату таштанчыларын ылгаар заводты јарандырары ӧткӧн. Аймактардыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ администрация��ары контейнерлер тургузар јерлерди јазаарына ла сӱрее-чӧптиҥ контейнерлерин тургузарына акча-манат алган. Бастыразы 780 площадка тӧзӧлгӧн, кӧбизи Горно-Алтайскта ла Майма аймакта.\\nМайма, Чарыш, Чуй, Чаган-Узун сууларда суудаҥ корыыр дамбаларды текшилей јазаары, инженерный корулаш тудары ӧткӱрилген. Кан-Оозында Кӧдӱрген сууныҥ коолын арчыыр ла тереҥжидер иштер эдилген. Онойдо ок Чамалдагы ГЭС-ти јазаар иш ӧдӧт.\\nТергееде агаштарды корыыр программа улалат. Ӧткӧн јылда тергееге ӧрт ӧчӱрер аҥылу 47 техника, ол тоодо коомой јерлерди ӧдӧр автомобильдер, гусеницалу ла кӧлӧсӧлӱ тракторлор, вахтаныҥ автобустары, агаш аразында каруул ӧткӱрер кичӱ комплекстер, ӧрт ӧчӱрер автоцистерналар алынган.\\nОнойдо ок агаш отургызары ла орныктырары аайынча керектерге республикага агашээлемдик учурлу 16 техника ла јепселдер чыгарылган.\\nӦзӱмниҥ таҥынаҥ программазы\\nЭмди Алтай Республикада Россияныҥ Минэкономӧзӱминиҥ башкарганыла ӧзӱмниҥ таҥынаҥ программазы тургузылат, оныҥ турултазында мындый керектер болор: эл-јонныҥ акчала кижи бажына келижип турган орто кирелтези 8,2% кӧптӧӧр, акчала кирелтези тергеедеги прожиточный минимумнаҥ јабыс эл-јонныҥ тоозы астаар, ишјоктордыҥ тоозыныҥ кеми 1,4 катапка јабызаар, онойдо ок тӧс капиталга инвестициялар кӧптӧӧр.\\nГорно-Алтайсктагы аэропорттыҥ калыктар ортодогы статузын бийиктеткениниҥ, калыктар ортодогы терминалды ӱлекерлеп тургусканыныҥ шылтузында Алтай Республиканыҥ туризмдеги аргаларын толо тузаланарына ла РФ-тыҥ ӧскӧ субъекттериле транспортло колбуларын тыҥыдар арга болор.\\nОнойдо ок автомобильдердиҥ кӧпјандай «Ташанта» деп ӧткӱжиниҥ пунктыныҥ ӧткӱрер аргазын кӧптӧдӧри, РФ-тыҥ государственный гран-кыйузы ажыра автомобильдердиҥ «Карагай» деп ӧткӱжиниҥ пунктын ачары пландалат.\\nЭкономиканыҥ реальный бӧлӱгиниҥ ӧзӱмин алзабыс, мында бӧлӱк-отрасльдардыҥ кластерлерин (олордыҥ инфраструктуразын ӧскӱрерин јӧмӧӧри) тӧзӧӧрине ле тергееде олорды ӧскӱрерине керектӱ институттарды тӧзӧӧрин јӧмӧӧрине ајару керек.\\nКультураныҥ бӧлӱгин јаҥыртары аайынча база јаан иштер ӧдӧт. Былтыр «Культура» деген нацӱлекер аайынча Оҥдой аймакта Кӱпчеген јуртта, Шабалин аймакта Каспада, Кош-Агаш аймакта Телеҥит-Сортогойдо, Кан-Оозы аймакта Кайрукунда, Чамал аймакта Онос јуртта Культураныҥ туралары чыныкталган.\\nКӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда эки модельный муниципал библиотекалар иштеп баштаган. Улаган, Кош-Агаш, Турачак, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарга беш јаҥы автоклуб алылган.\\n2019 јылда анайда ок библиотекаларды, Культураныҥ тураларын чыныктап јазаарга, бичиктер тургузар стеллажтар аларга, кӱӱлик аппаратуралар ла артисттерге кеп-кийимдер аларына республикан бюджеттеҥ акча чыгарылган.\\nКош-Агаш аймакта Јаҥы-Белтир јуртта Культураныҥ туразында тудум иштер 2020 јылда оноҥ ары улалат, ол ишке 2021 јылда табыштырылар.\\nБал��ардыҥ искусстволорыныҥ школдоры јаҥы кӱӱлик ойноткыларла, ӱредӱге керектӱ бичиктерле јепселет. Балдардыҥ Горно-Алтайсктагы кӱӱлик школы тергеелик конкурстыҥ јеҥӱчили болуп чыккан. Тургуза ӧйдӧ ол јӧптӧжӱ тургузат. Јӧптӧжӱ аайынча бу школ кӱӱлик ойноткыларла јеткилделер.\\n2019 јылда «Родники Алтая» фестиваль бийик кеминде ӧткӧн. Быјыл алтай калыктыҥ Эл Ойын байрамы ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ ого ло Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетеништӱ иштер кидим ӧдӧт.\\nЈоксырашла, иш јок болгоныла тартыжу\\nОлег Хорохординниҥ тергеениҥ удурумга башчызы болуп турардагы эҥ баштапкы угузузы јоксырашла, иш јогыла тартыжары, Алтай Республиканы «тургактаҥ» чыгарып, бастыра јанынаҥ ӧзӱмге ичкерледери керегинде болгон.\\n2020 јылдаҥ ала республика јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмниҥ эл-јонныҥ кирелтелерин бийиктедер, федерал бюджеттиҥ јонјӱрӱмдик контрактка тӧзӧгӧлӧнгӧн государственный јонјӱрӱмдик болужыла јоксыраштыҥ кемин эки катапка астадар деген национальный амадуларга 2024 јылга јетире јединетен пилотный ӱлекерге кирген. Јонјӱрӱмдфик контрактты бӱдӱргени 2020 јылда јонјӱрӱмдик болушты 2 186 кижи алар арга берер.\\nАлтай Республикада јонјӱрӱмдик болуш алып турган улустыҥ текши тоозы 127,7 муҥ кижи эмезе республиканыҥ эл-јоныныҥ текши тоозыныҥ 58,4%. Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ алып турган улустыҥ тоозы ас та болзо, 2,3% астаганы эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык айалгазын јарандырарында баштапкы алтамдарды керелейт.\\nАлтай Республиканыҥ башкарузы иштиҥ регистрациялу рыногында турумкай айалга болорын јӧмӧӧр амадула эл-јонды ишле јеткилдеер керектерди акча-манатла јӧмӧӧриниҥ кемин астатпаган. Башкаруныҥ чыгарган акчазы эл-јонды ишле јеткилдеер бӧлӱкте 34 муҥ кижиге государственный јеткилдеш эдер арга берген.\\nОлег Хорохординниҥ республиканыҥ башчызыныҥ јамызына келгениле колбой тергееде јолдорды ла кӱрлерди чыныктап јазаары аайынча элбек кемдӱ иштер башталган. Бу иштер «Кӧлӱктердиҥ јеткер јок ло чыҥдый јолдоры» деген национальный ӱлекер аайынча база ӧткӱрилет.\\nБылтыр республиканыҥ аймактарында ла Горно-Алтайскта 60 километрге шыдар јолдор јазалган. Быјыл 155 километрдеҥ ажыра јол чыныкталар.\\nМуниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ јербойындагы учурлу 53 километр јолды чыныктап јазаарга нацӱлекерлердеҥ башка Алтай Республиканыҥ јолдор аайынча фондынаҥ субсидиялар чыгарылган. Иштер Горно-Алтайскта, Майма, Чой, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Турачак, Улаган ла Кош-Агаш аймактарда ӧткӧн. Олег Хорохординниҥ федерал бюджеттеҥ куучындажып алган акчазы ӱзеери база тергеелик учурлу 17 километр јолды, јемирилерге јеткен 14 кӱрди, Майма аймакта ла Горно-Алтайскта јербойыныҥ 8,7 километр јолын чыныктап јазаарына тузаланылган. Бу акчала анайда ок каланыҥ тӧс проспегиниҥ јолы база чыныкталган.\\nЈолдорды чыныктап јазаары аайынча мындый кемдӱ иштер бистиҥ тергееде мынаҥ озо ӧтпӧгӧн. Јолдорды чыныктап јазаарыныҥ ӱстине олорды јакалай јарыткыштар тургузылат. Олор јолдордо јеткер болбозын јеткилдейт. 2019 јылда јолдорды јарыдар иштер Чой аймактыҥ Туньжа јуртында ӧткӧн. Бу иштер тургуза ӧйдӧ Эликманар, Шабалин ле Кӧксуу-Оозы јурттарда башталган.\\nЈолдорго чыгарылган акча канайып тузаланылып ла анда иштер канайда ӧдӱп турганын башчы бойыныҥ ајурзында тудат. Ол былтыр јаскыда кажы ла салковой акча тузалу болзын деп, оны ӧйлӱ-ӧйинде ле кемјӱлӱ тузаланар керек деп јакыган. Оныҥ шылтузында 2019 јылда јолдордо ӧткӧн ремонт иштер тутагы јогынаҥ ӧткӧн лӧ олор ӧйинеҥ озо тӱгенген.\\nРеспубликада туризмди ӧскӱрерин элбедер амадула Урлу-Аспактаҥ ала Караколго јетире 5,3 километр јол тудулат. Алтын-Кӧл јаар јол федерал кеминде тузаланарына табыштырылат. Оны чыныктап јазайтан иштерге федерал бюджеттеҥ акча чыгарылар. Олег Хорохордин РФ-тыҥ транспорт аайынча министерствозыла Казахстан јаар јолды федерал кемине табыштырары јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӱрет.\\nГорно-Алтайсктыҥ аэропортынаҥ самолеттор учарын јеткилдеер сурактарла база јӧптӧжӱлер ӧдӧт. Олег Хорохордин јӧптӧжӱлер ӧткӱрген кийнинде ороонныҥ тӧс калазы јаар учатан база бир рейс ачылган. Мынызы билеттиҥ баазын јабызадар аргалар тӧзӧгӧн. Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы јаар самолеттор учары јанынаҥ сурактар база шӱӱжилет. Быјыл кандык айда бу эки аймак јаар баштапкы самолеттор учуп баштаар. Новосибирск, Красноярск ла Екатеринбург јаар самолеттор база учуп јат. Кӱӱк айдаҥ ала дезе Омсктӧӧн рейстер ачылар.\\nЈурт ээлем — ол Алтай Республикага ӧзӱмниҥ јаан учурлу бӧлӱги, эл-јонныҥ 70 процентинеҥ кӧбизи јурт јерде јуртайт.\\n«Јуртта ээлемниҥ кичӱ бӱдӱмдерин ӧскӱрери» деп программа государствоныҥ јӧмӧлтӧлӱ тӧс иштериниҥ бирӱзи. 2019 јылда 21 ээлем грантла болуш алган, ол јуртээлемдик техника ла мал-аш садып аларына чыгымдалган. Болушты кооперативтер сӱттеҥ продукция эдип чыгарар цехтер тударына, сӱттеҥ ле эттеҥ, тӱктеҥ продукция эдер јепселдер аларына ла тургузарына аладылар. Бу ончозы тергееде јаҥыс ла продукция эдерин кӧптӧдип турган эмес, је онойдо ок јурттарда иштеер јерлер тӧзӧп јат.\\n«Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп подпрограммала јурттарда јаткан јиит билелерге ле специалисттерге 3,5 муҥ квадратный метр кемдӱ туралар алылган ла тудулган, фельдшерско-акушерский пункттар ла газ берер сетьтер, сууӧткӱштер тудулган.\\nЈурттардагы эл-јонныҥ јербойында баштаҥкайларын грантла јӧмӧӧри аайынча керектерле Кош-Агаш аймактыҥ Јазатыр, Кан-Оозы аймактыҥ Кан-Оозы ла Кайрукун, Улаган аймактыҥ Улаган, Шабалин аймактыҥ Шыргайты, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кӧксуу-Оозы јурттарында балдардыҥ площадкалары тудулган. Бу ок программала Чой аймактыҥ Ускуч јуртында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондордыҥ кереези тургузылган.\\nГаз ӧткӱрери ле энергетика\\nТергееге газ ӧткӱрери улалат. Ӧткӧн јылда 2 452 айыл-јуртка газту сетьке колболор арга берген 52,5 км газӧткӱш ишке табыштырылган.\\nКӱнниҥ электростанцияларын ла јаҥы электролиниялар тудуп, республиканы камааны јок ло бӱдӱмјилӱ энергияла јеткилдеер амадула 2019 јылда АР-дыҥ јеринде текши ийдези 80 МВт алты электростанция тудулган. Онойып, Алтай Республикада 2020 јылда кӱннеҥ иштеер генерацияныҥ ийдези 120 МВт болгон. Компания-инвестор тергееде удура ла толтырылар энергетика тӧзӧӧрин 2014 јылдаҥ ала баштап, эмди ижин тӱгезип койды.\\nКӱнниҥ электростанцияларын толо ийдезиле иштедип, сетьке керектӱ электроийде берзин деп, 2019 јылда Кош-Агаштагы электростанцияда баштапкы толтыраачы (накопитель) тургузылган.\\nСпорт — јӱрӱмниҥ ээжилери\\nРеспублика федерал бюджеттеҥ јеткил акча-манат алган. Ол акчала школдордыҥ 11 спортзалы чыныкталып јазалган. Анайда ок физкультураныҥ ла спорттыҥ эдим-јазалдарыла школдордыҥ јанындагы 2 площадка јеткилделген.\\nРеспубликада «Спорт — јӱрӱмниҥ ээжилери» деген тергеелик ӱлекер једимдӱ иштейт. Бу ӱлекер аайынча 2019 јылда ГТО-ныҥ Оҥдойдогы, Маймадагы, Кӧксуу-Оозындагы ла Кан-Оозындагы беш спортплощадказына керектӱ эдим-тудумдар алылган. Ишке кӧп јылдардыҥ туркунына тудулган «Атлант» деп Тоштыҥ ӧргӧӧзи табыштырылган. Анда мячту ла шайбалу хоккейле маргаандар ӧткӱрилет, фигурный јыҥылашла секцияныҥ ижи тӧзӧлгӧн, конекло јыҥылайтан прокат иштеп јат.\\nКан-Оозы јуртта физкультураныҥ ла су-кадыктыҥ ачык бӱдӱмдӱ комплексин тӧзӧӧр амадула ого эмдиги ӧйдиҥ эдим-тудумдары, олимпий резервтердиҥ спортшколына јаҥы јазалдар алылган.\\nБыјыл Шабалин ле Чамал јурттарда ГТО-ныҥ эки площадказы тудулар. Кан-Оозы, Чой, Иогач, Кызыл-Ӧзӧк, Кош-Агаш, Оҥдой, Ӱзнези, Акташ, Кӧксуу-Оозы ла Шабалин јурттарда хоккейдиҥ он коробказы јазалар. Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо дезе футболдыҥ искусственный јалаҥы јайылып јазалар.\\nАнайда ок Кан-Оозы јуртта јаҥы спортзал ла Горно-Алтайскта физкультураныҥ ла су-кадыктыҥ јаҥы комплекси тудулары темдектелет.\\nСу-кадыкты корыыры ла медјеткилдеш\\nТергееде ФАП-тар тудар иштер улалат. Кош-Агаш аймакта Тӧбӧлӧр, Кӧксуу-Оозы аймакта Талду, Тихонькая, Мульта, Оҥдой аймакта Шашыкман јурттардыҥ фельдшерско-акушерский пункттарына таҥынаҥ башка туралар алылган. Майма јурттыҥ тӱрген болуш јетирер службазыныҥ диспетчерлери таҥынаҥ турала база јеткилделген.\\nЧамал аймакта Аскат јурттыҥ ФАП-ына јаҥы модуль алылган. Кайсын ла Майма јурттардыҥ фельдшерско-акушерский пункты ла эмчилиги ишке табыштырылган. Кызыл-Ӧзӧк јуртта амбулатория јетире тудулат. Балдардыҥ республикан эмчилигин тудар иштер ойто орныктырылган. Сакылталу бу эмчилик ишке 2021 јылда табыштырылар.\\n2020 јылда Оҥдой аймакта 9, Кан-Оозы аймакта 3 јаҥы ФАП тудулары темдектелет. Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Шабалин ле Чамал аймактарда база бир ФАП-таҥ тудулар.\\nИштиҥ чыҥдыйын јарандырар амадула 2019 јылда Интернетке 33 фельдшерско-акушерский пункт колболгон. 2020 јылда Интернетке база 44 ФАП колболор. Бу иш тергееде оноҥ до ары улалар.\\nБылтыр эмчилик организацияларга 9 санитар кӧлӱк алылган. Тергееге анайда ок тӧс јердеҥ тӱрген болуш јетирер 42 кӧлӱк алылган.\\nСу-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерин кадрларла јеткилдеер ишке база јаан ајару эдилет. «Земский доктор» ло «Земский фельдшер» деген программалар тергееде база једимдӱ иштеп јат. Ӧткӧн јылда бу программалар аайынча бир миллион салковой акчаны 26 врач алган, 7 фельдшерге дезе 500 муҥ салковойдоҥ акча табыштырылган. Бу программалар бистиҥ республикада мынаҥ да ары иштеер.\\n«Су-кадык» деген автопоездтиҥ ижи керегинде айтпаска база болбос. Бу иш тергееде Олег Хорохординниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн. Эмчилердиҥ бригадазы бастыра аймактарда болуп, 25 муҥнаҥ ажыра улустыҥ су-кадыгы шиҥдеп кӧргӧн. Кӧп улус врачтарда јылдар, ондор јылдар туркунына болбогоны керегинде айдышкандар.\\nЈурт јаткандардыҥ су-кадыгын кардиолог, офтальмолог, оториноларинголог, уролог, терапевт, невролог, онколог, хирург, стоматолог, рентгенолог, акушер-гинеколог, врач-УЗИ, балдардыҥ неврологы ла балдардыҥ кардиологы кӧргӧндӧр. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ автопоездтиҥ врачтарына јербойыныҥ эмчилери кожулган.\\nРеспубликаныҥ башчызы эл-јонды «Су-кадык» деген автопоезд тергеениҥ аймактарыла јылдыҥ сайын јорыктаар деп бӱдӱмјилеген. Јуук ӧйлӧрдӧ республикага мындый јол-јорыктарда тузаланатан аҥылу јаҥы кӧлӱктер келер. Ол тушта јурт јаткандарга јетирип турган медболуштыҥ чыҥдыйы билдирлӱ бийиктеер.\\nТуралардыҥ јанын арутаары\\nОлег Хорохордин улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарына ла туралардыҥ јанын арутап кичеерине јаан ајару эдет. «Јадар јер ле каланыҥ јерлери» деген нацӱлекер аайынча былтыр республиканыҥ тогус јурт јеезезинде јонјӱрӱмдик учурлу 11 јер, калада андый ок 3 јер ле 9 площадка аруталып јазалган. Бу иштер 2020 јылдыҥ учына јетире ӧдӧр. База јонјӱрӱмдик учурлу 17 јер ле 5 площадка аруталып јазалары темдектелет.\\n2019 јылдыҥ јаҥар айында Туу-Кайада амыраштыҥ паркы иштеп баштаган. Кырдыҥ ӱстинде ле оныҥ јаан тӧҥинде беседкалар тудулган, баштапкы беседкага јетире таштаҥ јазалган тепкиштер салылган. Бу ӱлекердиҥ јӱк ле баштапкы бӧлӱги. Мында тудум иштер јаҥы ла башталып јат.\\nЈурт јерлерде «Улустыҥ баштаҥкайлары» деген ӱлекер аайынча иштер база ӧдӧт. Кан-Оозы, Кош-Агаш, Турачак ла Майма аймактардыҥ алты јурт јеезезине алты объектти арутап ла чыныктап јазаарына акча-манат чыгарылган. Бу иштер балдардыҥ ойнойтон, физкультурага таскайтан площадкаларында, амыраар јерлерде, автобустардыҥ павильондорында ӧдӧр. Быјыл иштер оноҥ ары улалар. Бӱгӱнги кӱнде 9 объектке акча чыгарылып калган.\\nБылтыр ончо аймактарда ӧткӧн шӱӱжӱлердиҥ турултазында тергеениҥ ӧзӱминиҥ «Ийделӱ Алтай» деп программазы јарадылганын тергеениҥ бастыра эл-јоны билер. Ого муниципал форумдар��а эл-јонныҥ бойлорыныҥ айткан јаан учурлу шӱӱлтелери кийдирилген.\\nБу программаныҥ турулталары стратегиялык пландардыҥ документтериле, национальный ӱлекерлерле, республикан ла јербойыныҥ бюджеттериле колболгон. Онойдо ок АР-дыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јериниҥ ижиле коштой эл-јонныҥ баштаҥкайлары аайынча ӱлекерлерди бӱдӱрери бу программага база кирет.\\nРеспубликада 2025 јылга јетире тергеениҥ ӧзӱминиҥ «албатылык» јети ууламјызы чокымдалган: јонјӱрӱмдик бӧлӱк, аргачылыкты ӧскӱрери, ол тоодо туризмди ле јурт ээлемди, транспортты ла инженерный ифнраструктураны ӧскӱрери, улус јадар јерди јарандырары ла экологияда јеткер јок болоры.\\nТургуза ӧйдӧ «јолдыҥ картазыныҥ» бӱткениниҥ баштапкы турулталары кӧрӱлген: 2019 јылда бастыразы 50 керек бӱткен.\\nКелер ӧйдиҥ технологиялары\\nТергееде «Цифровой экономика» деп нацӱлекер аайынча јаан иш ӧдӧт, 2019 јылда интернетке јонјӱрӱмдик учурлу 70 объект колболгон — ол школдор, фельдшерско-акушерский пункттар, Кош-Агаш, Майма, Оҥдой, Кан-Оозы аймактарда ӧрт ӧчӱрер посттор. Оноҥ ары бу амадула туткан сетьтерди айылдарды ла предприятиелерди интернетке колбоорында тузаланары пландалат.\\nАлтай Республика ороонныҥ ӱч ле јылга тергеениҥ ончо јонјӱрӱмдик объекттерин интернетке колбоп салатан 14 тергеезиниҥ тоозына кирет.\\n2020 јылда интернетке Кош-Агаш, Майма, Оҥдой, Кан-Оозы, Шабалин, Чамал, Кӧксуу-Оозы, Чой ло Улаган аймактардыҥ, Горно-Алтайсктыҥ јонјӱрӱмдик учурлу 87 объегин колбооры темдектелет. 2021 јылдыҥ учына јетире ондый 269 объектти колбооры пландалат.\\nТӧзӧлип јаткан инфраструктура, јетирӱлерди аткарар, ылгап јазаар ла кичеер элбек сеть тӧзӧгӧни тӧс јонјӱрӱмдик ӱлекерлерди автоматизировать эдер арга берер.\\nТергеениҥ 250-неҥ ала 500-ке јетире кижилӱ 53 јуртында ӧмӧлик точкалар тургузары аайынча иштер учына чыгып јат. Оныла коштой колбуныҥ операторлоры колбуныҥ бар инфраструктуразын јаҥыртары ла јаҥызын тудары јанынаҥ иштер ӧткӱрет.\\nТуризм — ол Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ база бир јаан ууламјызы. Мында келер ӧйдӧ иштеер јаҥы јерлер тӧзӧгӧдий, онойдо ок тергеебисти федерал ла телекейлик кеминде танылу эткедий арга бар. Олег Хорохординниҥ јакылтазыла туризмди ӧскӱрериниҥ бир чук аҥылу программазы тургузылат, ол туризмди ӧйиле бӧлӱктей ӧскӱрериле, оны чыҥдыйы јанынаҥ јаҥы кемине кӧдӱрериле иштеер арга берер.\\nОнойып, 2019 јылдаҥ ала Алтай Республика «Караколдыҥ кӧлдӧри» деп туристско-рекреационный кластерди тӧзӧӧри» деген инвестициялык ӱлекериле «Культураны ла туризмди ӧскӱрери» деп госпрограмманы бӱдӱреринде туружат. Ӱлекерде республикада туристско-рекреационный кластер тӧзӧӧр инвестициялык ӱлекерлерге кирип турган объекттерди јеткилдеер инфраструктураны тудары темдектелет. Ол тоодо федерал программада Урлу-Аспак-Каракол јолды ӱч бӧлӱктей тудары пландалат.\\nАлтай Республика бойыныҥ аргаларын кӧргӱзип, туризмниҥ калыктар ортодо кӧрӱлеринде туружат, ӧткӧн јылда 10 муҥнаҥ ажыра улус орус калыктыҥ јайаандыгыныҥ «Алтайдыҥ суучактары» деп фестивалинде турушкан, Горно-Алтайскта тергеениҥ тӱӱкизинде баштапкы катап «Эне Јер. Алтай» деп элбек гастрофестиваль ӧткӧн. Ол тергеениҥ туризмниҥ јылдыҥ сайынгы ӧдӧтӧн учурлу јыргалы болуп, тергеениҥ эл-јонын ла айылчыларын Туулу Алтайда јуртаган тоозы кӧп калыктарыныҥ аш-курсагыла таныштырар аргалу болор. Ӧткӧн јылда ондо 20 муҥнаҥ ажыра улус, ол тоодо коштойында тергеелердеҥ айылчылар болгон.\\nОлег Хорохордин эл-јонныҥ јаҥжыккан площадкаларында да, соцсетьтерде де баштануларыла иштеерине јаан ајару эдет. Ӧткӧн јылда ол эл-јонло таҥынаҥ 11 туштажу ӧткӱрген, тергеениҥ тӱӱкизинде эҥ ле эрчимдӱ башкараачы болгон. Мында республикала ишмекчи јол-јорыктарда аймактардыҥ эл-јоныла туштажулары ајаруга алылбаган.\\nОныла коштой, ол соцсетьтерде аккаунттар тӧзӧп, ондо бӱгӱнги ижи керегинде јетирӱ эдип, эл-јонныҥ берген сурактарына каруулар берет. Олег Хорохордин Алтай Республиканыҥ ончо ведомстволорыныҥ башкараачыларын соцсетьтерде регистрация ӧдӱп, аккаунттарды эрчимдӱ ӧткӱрзин, олордо бойыныҥ ижи керегинде бичип, эл-јонныҥ сурактарына каруулар берзин деп молјогон баштапкы башчызы болуп јат. Бастыра министерстволордо, комитеттерде ле муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ администрацияларында окылу группалар тӧзӧлгӧн. Тергеениҥ госјаҥыныҥ ончо бӱдӱреечи органдары «Инцидент-менеджмент» системаныҥ ижинде туружат. Ол ажыра министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы ӧткӧн јылда эл-јонныҥ соцобъекттерди тударынаҥ ла јолдорды јазаарынаҥ ала карды арчыырына ла сӱрее-чӧпти тартарына јетире сурактарына алты муҥнаҥ ажыра каруулар берген.","num_words":5257,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19511.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"Тазыктырынган кижиге оору-јобол белен јапшынбас - altaicholmon\\nТазыктырынган кижиге оору-јобол белен јапшынбас\\nКоронавирус деп југуш оору јер-телекейдиҥ ӱстине таркап баштаганынаҥ улам кӧп тоолу јаан керек-јарактар, ол тоодо спорт маргаандар, ӧткӱрилбей токтодылган эмезе ӧскӧ ӧйгӧ кӧчӱрилген эди. Спортло эҥ јаан маргаандар, бастырабыстыҥ сӱӱген Олимпий ойындар быјыл Японияда ӧдӧр керек болгон. Је коронавирустаҥ улам келер јылга кӧчӱрилген. Эмди бу ороонныҥ эл-јоныныҥ кӧп сабазы Олимпий ойындарды эзенде де јылда ӧткӱрбези учун деп, элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда бичилет.\\nКоронавирустыҥ пандемиязы эмеш оҥдоло берерде, јаан спортивный ареналарга јанган баштапкы организация Абсолютный бойцовский чемпионат (UFC) болгон. Оныҥ маргааны Флорида штаттыҥ Джексонвилл калазында јербойыныҥ јаҥдарыныҥ ла США-ныҥ президенти Дональд Трамптыҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн. Маргаан кӧрӧӧчилер јогынаҥ ӧткӧнин темдектеер керек. Спорт��ылар ла турнирдиҥ ӧскӧ дӧ туружаачылары кажы ла кӱн медицинский тесттер табыштырган. Ол маргаанныҥ кийнинеҥ UFC база да бир канча турнирлер ӧткӱрген.\\nБистиҥ ороонды алар болзо, айалга эмештеҥ оҥдолып башталарда, футбол аайынча Россияныҥ чемпионадын ӧткӱрери кичӱ изӱ айда орныктырылган.\\nРоссияныҥ спорт аайынча министерствозы субъекттерде бастырароссиялык ла тергеелер ортодогы маргаандарды ӧткӱрерин орныктырзын деген шӱӱлте-рекомендация берет. Спорттыҥ министри Олег Матыцин 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 8-чи кӱнинде «Российский Федерацияныҥ јеринде спортивный керек-јарактар ӧткӱрери керегинде» 497-чи номерлӱ јакаруга кол салган. Бу документ аайынча бастырароссиялык спортивный федерацияларга, спорттыҥ јуучыл-прикладной ло служебно-прикладной бӱдӱмдерин ӧскӱрер ууламјыда иштеп турган бӱдӱреечи јаҥныҥ федерал органдарына, «Динамо» деп бастырароссиялык физкультурно-спортивный обществого, Российский Федерацияныҥ субъекттеринде физический культура ла спорт аайынча бӧлӱктиҥ сурактарыла иштеп турган бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарына бастырароссиялык ла тергеелер ортодогы спортивный маргаандарды ӧткӱрерин орныктырзын деген шӱӱлте-рекомендация берилет.\\nРоспотребшиҥжӱниҥ методический рекомендациялары аайынча ла Российский Федерацияныҥ субъекттериниҥ башкараачыларыныҥ тергеелердеги санитарно-эпидемиологиялык айалгаларды ајаруга алып чыгарган јӧптӧрине тайанып, маргаандарды тӧзӧӧр лӧ ӧткӱрер керек.\\nБастырароссиялык ла тергеелер ортодогы спорт маргаандарда коронавирус југуш ооруга лабораторный шиҥжӱ ӧткӧн лӧ табыштырган анализтиҥ турултазы јакшы болгон спортчылар туружар аргалу.\\nАлтай Республиканыҥ физический культура ла спорт аайынча комитединиҥ јааныныҥ ордынчызы Денис Письменныхтыҥ айтканыла болзо, тергеебисте јуунты командалардыҥ турчыларыныҥ тазыктырулары орныктырылган. Спортчылар бир канча кижидеҥ турган группаларла тазыктырынат. Мындый айалгала колбой тургузылган ээжилер ајаруга алынат. Бу иштер Роспотребшиҥжӱниҥ тергеелик башкартузынаҥ јараду алынган соҥында ӧткӱрилип баштаган.\\nКоронавирусла колбой спорттыҥ контактный эмес деген бӱдӱмдери аайынча онлайн-маргаандар ӧткӧн, ол тоодо шахматла, алтай шатрала, компьютерный спортло. Онлайн-тазыктырулар база ӧдӧт.\\nАлтай Республиканыҥ физический культура ла спорт аайынча комитеди Россия Федерацияныҥ рафтинг аайынча федерациязыла Россияныҥ чемпионадын ӧткӱрерге белетеништӱ иштер эдет. Бу маргаан куран айдыҥ 13-18 кӱндеринде Суску јурттаҥ ыраак јокто Кадын сууда ӧдӧри темдектелет. Эмди ол маргаанды тӧзӧӧрине ле ӧткӱрерине јараду алары, спортчыларды канайда тестировать эдери ле оноҥ до ӧскӧ сурактар аайынча иштер ӧдӧт. Айалга кем јок болзо, керектӱ јарадулар берилзе, бу маргаан ӧдӧр.\\nСтадиондордо, оромдордо јӱгӱрип турган улустыҥ тоозы кӧптӧп турганын кычыраачы��арыс ајаруга алган болбой. Айылдары сайын отурар деген ээжи ӧйинде јазап тазыктырынбаган спортчыларыс тазыктырынып, кыймыктанбай отурган јерлештерис кыймыктанып, јӱгӱрип баштаганы јакшы эмей.\\nСу-кадык јӱрӱм јӱрген, физкультурала, спортло тазыктырынган кижиге оору-јобол белен јапшынбайтан эди.","num_words":855,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.136,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18682.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"madlad400","source":"CC 20220801","original_code":"alt","text":"ЭЛ ОЙЫНДА БОЛГОНЫМА СӰӰНЕДИМ | Официальный сайт газеты \"Ажуда\"\\nЭЛ ОЙЫНДА БОЛГОНЫМА СӰӰНЕДИМ\\nГазедистиҥ бӱгӱнги айылчызы — Россия Федерацияныҥ Государственный Думазыныҥ депутады, аграр политика аайынча комитеттиҥ турчызы Родион Букачаков. Ол бойыныҥ эрмек-куучынын јӱк ле јыл туркунына ӧткӱрген иш-тожына эмес, а орооныста да, Алтайыста да болуп турган керек-јарактарга учурлайт.\\n— Родион Борисович, былтыргы јылдыҥ Сыгын айынаҥ ала бу каникулдарга јетире Госдумада иштелген иш аайынча элбеде куучындап берзегер?\\n— Јылдык ишти элбеде куучындаарга газедистиҥ бӱги ас болоры јарт, оныҥ учун кӧп куучынды тоолорло солыырга келижер болбой. Бистиҥ јылдык иш кӱски ле јаскы сессияларга бӧлинет. Былтыр кӱски сессия Куран айдыҥ учынаҥ башталып, 2017 јылла кожо туузылган эди. Бу кире ӧйгӧ Госдумада 30 пленар јуун ӧткӱрилген ле бу јуундарда текши тооло 753 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлип, олордоҥ 215 јасак јарадылган. Кӱски сессияныҥ кӧп ӧйи келер јылдыҥ ла ээчий эки јылдыҥ бюджеттерин јӧптӧӧрине барат. Мында шӱӱжӱ блааш-тартышту башталат, нениҥ учун дезе 26 комитеттиҥ кажызы ла бойыныҥ тӧс отрасли ле апараткан ууламјылары акча-манатла канча ла кире кӧп јеткилделзин деп кичеенет, мыныҥ ӱстине кажы ла депутат талдалган талазы учун база «оорып», алкы бойыныҥ бюджет аайынча санаа-шӱӱлтезин, кӧрӱм-турумын партиязыныҥ фракциязы ажыра ӧткӱрерге албаданат. Комитеттердиҥ ле фракциялардыҥ бюджет аайынча кезик оҥдошпосторы јаҥыс ла парламент ичинде эмес, а Госдума, Федерация Соведи ле Башкару турушкан ӱчјандай комиссияда да шӱӱжилет ле аайлалат.\\nЈарадылган јасактардаҥ акту кӱӱнимле јӧмӧгӧн јасактарды алзам, олордыҥ тоозына эҥ ас ишјалдыҥ кемин кижи аштабай, арыбай, оорыбай јӱрерине керектӱ аш-курсак аларына једер акча-манаттыҥ (прожиточный минимум) кемине јетирери; энелердиҥ капиталын 2021 јылдыҥ учына јетире улалтары ла бу акчаларды ӱзеери школдоҥ озогы ӱредӱни ле кенек балдардыҥ адаптациязын тӧлӧӧрине тузаланарын јаратканы; кижи бажына кирелтези прожиточный минимумды 1,5 катапка ашпай турган билелерде баштапкы ла экинчи балдар табылза, олорго ай сайын акча тӧлӧӧри; улусты ла таҥынаҥ аргачыларды калан тӧлӱлеринеҥ айрыыры ла пенсионерлердиҥ ле кенектердиҥ кеми алты сотыктаҥ ас дачаларына јердиҥ каланын салбазы; федерация ла талалар кеминдеги Јондык палаталарды талдаштарда наблюдательдер эдери ле т��лдаштар ӧткӱрер талалык кӱреелер талдаштардыҥ турултазын јӧптӧӧринде видеонаблюдение тузаланылары керегинде јасактар.\\nЈасактар јаратканыстаҥ башка кӱски сессияда 51 парламентский угуштар ла 9 башкаруныҥ чазын ӧткӱргенибис. Кӱчӱрген айдыҥ 20-21 кӱндеринде Госдумада баштапкы ла катап Јииттердиҥ форумы ӧткӧн. Ондо текши тооло 400-теҥ ажыра делегаттар (талалык ла јииттердиҥ парламенттериниҥ депутаттары, јиит билимчилер, блогерлер, журналисттер ле ӧскӧлӧри де) турушкан, олор Россия Федерациязыныҥ 80 талазынаҥ ла 6 тыш ороондордоҥ келгендер. Эки кӱнге делегаттар экология, ӱредӱ, ишле јеткилдеш, коммунал ээлем ле ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча курч сурактарды кӧдӱргилеп, олорды келер ӧйдӧ јасактар эдип јараткадый санаа- кӱӱндерин угускандар. Мынайып олор јӱк бойлоры да ӱренгилеген эмес, а бисти де ӱреткендер. Мынаҥ ары мындый форумдар јылдыҥ ла ӧткӱрилери темдектелген.\\n2017 јылдыҥ кӱски сессиязынаҥ 2018 јылдыҥ јаскы сессиязына 441 јасактыҥ ӱлекери кӧчӱрилген болгон. Текшилей алза, туку 1994 јылдаҥ бери јадып калган ӱлекерлерди шӱӱп јадыбыс ине. Мыныҥ ӱстине јаскы сессияга јаҥы јасактардыҥ 572 ӱлекери берилген. Темдектелген ӧйгӧ 50 пленар јуун ӧткӱрип, текши тооло 978 јсактыҥ ӱлекерин кӧрдибис, олордыҥ 343-и јасак болуп јарадылган, 155-и баштапкы кычырышла јӧптӧлгӧн. База 23 парламентский угуштар ла 3 башкаруныҥ чазын ӧткӱргенибис. Кичӱ изӱ айда Госдумада баштапкы ла катап «Развитие парламентаризма» деп адалган телекейлик форум ӧтти. Ондо 96 ороонноҥ келген 500-теҥ ажыра парламентарийлер ле эксперттер турушкандар. Олордыҥ солун-собырын ӱлешкен, ченемел алышкан иш-тожыныҥ ортозында ороондордыҥ парламенттери ортодо бир канча туштажулар ӧткӱрилген.\\nЈарадылган јасактарды алзабыс, олордоҥ албаты-јонго јарамыкту деп улустыҥ ар-јӧӧжӧзине салар каланныҥ кемин рыночный баала эмес, а кадастровый баала чотооры; «дачный амнистияны» база 2 јылга улалтары; долевой строительстводо шиҥжӱни катуландырары; кижи бажына кирелтези прожиточный минимумды 1,5 катапка ашпай турган билелерге баштапкы ла экинчи балдары учун берилип турган акчалардаҥ НДФЛ-ды айрыыры; гражданский ле уголовный керектердиҥ баштапкы ла апелляционный јаргыларында кыйалта јогынаҥ аудиозапись ӧткӱрери; јаргычылардыҥ дисциплинарный молјузын тыҥыдары; апелляционный ла кассационный јаргылардыҥ јаҥы системазын тӧзӧӧри керегинде јасактарды адаар эдим. Кӧлӱктердиҥ регистрациязын ГИБДД барбай ла ӧткӱрери керегинде јасак база јаратканыбыс. Алтайысты корыыры, агаш-тажысты тузаланары јанынаҥ алзабыс, јыккан агашты кыйалтазы јогынаҥ ойтодоҥ орныктырары аайынча јасак јаратканыбыс, бир јылдыҥ бажында кажы јерде кандый агаш јыгылган ол ло јерде, ол ло бойынча ойтодоҥ отургызылар учурлу, албаты-јон бойы јыгылган агашты аҥылу јараду јогынаҥ тузаланарын јаратканыбыс, улуска агаш фондтыҥ јериндеги участокторын (ол тоодо дачаларын) ээленерине амнистия јарлаганыбыс.\\nКезик јасактардыҥ ӱлекерлери коркышту кӱч јӧптӧлгилеген, јаан блааш-тартышта шӱӱжилгилеген, албаты-јон шӱӱзин деп баштапкы кычырышта да токтодылганы бар. Темдектезе, Россия Федерациязында тӧрӧл тилдерди ӱредери аайынча јасактыҥ ӱлекери тал-табышту шӱӱжилди. Блааш-тартыштыҥ тӧзӧлгӧзи ӱлекердиҥ баштапкы вариантында тӧрӧл тилдер факультативно ӱредилер деп айдылганы болгон. Орооныста эл тил орус тил болуп јат, мыныҥ ӱстине 22 республикада эл тилдер деген чыду база 36 тилге берилген, нениҥ учун дезе кезик республикаларда ӧс калык јаҥыс эмес, темдектезе, Дагестан Республикада онноҥ ажыра тилдер эл тилдер деп чотолот, база Кабардино-Балкария ла Карачаево-Черкессия бар. Тӧрӧл тилдердиҥ тоозы бӱгӱнги Россияда 250-неҥ ажыра, былардаҥ 80 тил литературный тилдер деп чотолот. Тӧрӧл тилдерди ӱредерин факультативке тӱжӱрген кийнинде, олор быжулай эмес, а колдыҥ сыртыла ӱредилери јарт. Оныҥ учун баштапкы кычырышта мен бу ӱлекер учун ӱнимди бербегем, концепциязын јаратпагам. Ӱлекер экинчи кычырышка белетелип турарда, шӱӱжӱ јаҥыс депутаттар ортодо эмес, а республикалардыҥ чыгартылу улустары, просвещениениҥ министерствозыныҥ ла Рособрнадзордыҥ специалисттери ортодо ӧткӧн. Экинчи кычырышта Думаныҥ билим ле ӱредӱ аайынча комитединиҥ председатели В.Никонов Россияда калганчы ӧйдӧ тӧрӧл тилдерди ӱренери ле ӱредери уйадаганын, бу сурактарла иштеп турган бир канча шиҥжӱ институттар јоголтылганын, ӧс лӧ ас тоолу ӧс калыктардыҥ тилин ӱредер специалисттер белетеер система шалтыраганын ла ӱредӱниҥ стандарттарын јӧптӧӧринде ле учебниктер чыгарында проблемалар болуп турганын бойы јетирди. Оныҥ учун јасактыҥ постановлениезинде тӧрӧл тилдерди ӱредерине керектӱ профессиональный учебниктер белетеериниҥ ле ӱредӱлик программалар тургузыларыныҥ пландары темдектелген. Јасактыҥ бойында тӧрӧл тилдерди ӱредери «федеральные государственные образовательные стандарты дошкольного, начального общего и основного общего образования обеспечивают возможность получения образования на родных языках из числа языков народов РФ, изучения государственных языков республик РФ, родных языков из числа языков народов РФ, в том числе русского языка как родного языка» деп айдылган.\\nУлустыҥ пенсияга чыгар јаштарын узадары керегинде јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышла јӧптӧлип, экинчи кычырышка белетенер ӧй јаҥжыккан бир айга эмес, а эки айга кӧптӧдилди…\\n— Родион Борисович, бу ла айдылып турган јасак учун слерди ле И.Белековты «враги народа» деп бичип турган улус бар, мынаҥ озо, тӧрӧл тилди ӱредери аайынча јасак баштапкы кычырышла јӧптӧлип турарда, «хитрый Родион Букачаков в момент голосования не присутствовал на рабочем месте и в голосовании не участвовал» деп база бичигиледи?..\\n— Мен олорло, политикандарла, јӧпсинер аргам јок, улустыҥ пенсияга чыгар јаштарын узадары аайынча јасактыҥ ӱлекери јӱк баштапкы кычырышла јӧптӧлгӧн лӧ экинчи кычырышка белетенер иш эки айга узадылган: талалар шӱӱжӱде база турушсын деп, санаа-кӱӱндерин база айдышсын деп. Баштапкы да кычырыштыҥ алдында јасактыҥ ӱлекери талаларга аткарылган болгон: 85 таланыҥ 73-и ӱлекерди јӧмӧгӧн, јаратпаганы — 12 тала. Экономикабыста керектер талдама ла демографиялык айалгабыс кызу эмес болгон болзо, эл-јонныҥ пенсияга чыгарыныҥ ӧйин кем кӧдӱретен эди? Алдыбыста эҥ ле кату турган сурак орооныстыҥ экономиказын кӧдӱрери болуп јат, президент ол јанынаҥ 12 нацпроект јарадып койды, олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге арбынду акча керек. НДС эки процентке не кӧдӱрилген деп, шак бу акчаларды табарга кӧдӱрилип турбай. Је ол ок ӧйдӧ бис алдында јеҥилтелӱ (НДС-ы ноль ло 10 проценттерлӱ болгон) аш-курсакты ла эм-тусты — ол ло бойынча арттырып койгоныс. Пенсияга чыгар јаштарды узадары база ла мындый ууламјыла јарадылар. Пенсияга эр улус 2028 јылдаҥ ала 65 јаштуда, ӱй улус 2034 јылдаҥ ала 63 јаштуда барар деген тоо Башкаруныҥ варианты эмей. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ депутаттарыныҥ вариантында пенсияга эр улус 63 јаштуда, ӱй улус 58 јаштуда чыгары керегинде айдылат. Оныҥ учун кӱчӱрген айда экинчи кычырышта бастыра варианттарды тапташтырарыс, анчада ла албаты-јонныҥ санаа-кӱӱни, талалык јаҥдардыҥ тӱп-шӱӱлтелери ајаруда болоры јарт.\\nТӧрӧл тилдери ӱредери аайынча јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжеристе, пенсияга чыгар јашты узадар ӱлекерди ле шӱӱшкенистий болгон. Талаларга ийилген ӱлекерди јӱк ле бир тала јаратпаган, арткандары бастыра јӧп болгондор. Башкы јыл, депутатка јаҥы ла тудуларымда, ӱнбереечилеримле баштапкы деген тушташтардыҥ бирӱзи акы-поэдис Борис Самыковло болгон. Аксагал мындый керек болорын та ары-јанынаҥ билген, та ӧскӧ кандый сезимдерле башкарынган, ол тушта меге ол алтай тилдиҥ салымы аайынча чындык ла чыҥдый јетирӱ берген эди. Чамал аймакта ӧскӧн, чыдаган кижи керектиҥ аайын бойым да оҥдоп, билип турбай. Чындап, «В Горном» ло «Лысый бурундук» деген сайттардагы «сӱмелӱ Букачаков» деген јетирӱ фейк (английский тилдеҥ орус тилге кӧчӱрзе, «подделка» дегени) туру. Мен тӧрӧл тилдери ӱредери аайынча ӱлекердиҥ баштапкы кычырыжында пленар јууннаҥ качпагам, учына јетире турушкам, фракцияга да угузып салган болгом, бу учуралда ӱлекер учун ӱнимди бербезим деп, концепциязы јастыра деп. Экинчи ле ӱчинчи кычырыштарда ӱлекерлерге ле постановлениеге кандый кожулталар эдилгенин ӧрӧлӧй айттым, оныҥ учун мен јасакты јӧмӧгӧм. Чындап, Тӧрӧл тилдерди ӱренерин ле ӱредерин јӧмӧӧр федерал фонд аҥылу јасакла јарадыларын база темдектегенибис.\\n— Слер сананзагар, фейк јетирӱни слерге удура кемдер ӧткӱргилейт ле нениҥ учун ӧткӱргилейт? Политика јогынаҥ болбой турган болбой?\\n— Та кемдер де, та нениҥ де учун (кӱлӱмзиренет), бу суракка менде оноҥ ӧскӧ кару�� јок…\\n— Слер «региональный неделе» деген ижигерде јаантайын аймактар ла јурттарла јорыктайдыгар, ондо болуп турган тушташтар аайынча нени айдарыгар?\\n— Таладагы иштиҥ бир кӱни Горно-Алтайскта прием ӧткӱрерине барат, эки кӱни Москва ла Горно-Алтайск ортодо, эки кӱни Горно-Алтайск ла ыраак аймактар ортодо ӧдӧ берип турганы ачымчылу, ӱнбереечилерле туштажарга ӧй ас келижет. Улусла тушташтар јанынаҥ айтса, кӧп лӧ саба эрмек-куучын, сурак-проблема аймак кеминде эмезе республика кеминде чечилер сурактар болот. Федерация кеминде аайлалатан сурактарды кӧдӱрижейин, кӧжӱӱрлежейин, је слердеҥ меге мындый эмезе ондый чаазындар керек деп айдып јадым. Бу јанынаҥ эҥ ылтам, эҥ ылгым иштеген деп Кан-Оозы аймакты адайдым. Аймактыҥ башчызы Г.Н. Пильтин проектно-сметный документация болзын, ӧскӧзи де болзын капшай ла чыҥдый белетедип ийер кижи. Чуй-Оозыныҥ «ээзи» Г.М. Топтыгина база ондый ок башкараачы, јондык ишчилердеҥ Р.С. Пекпееваны («С.Т.Пекпеевтиҥ фонды»), Э.Ю. Суркашевти («Аркыт» экофонд) аҥылап темдектейдим, олордыҥ белетеген документтеринеҥ, чотомолдорынаҥ бир келишпес таппазыҥ.\\nКичӱ изӱ айда јааштар јаабаганы учун кӧп саба јерлеристе ӧлӧҥ бӱтпеген, оныҥ учун быјыл кӧп улуска ундылып калган колчалгыларын чыгарып, аркага кирерге келижер ошкош. Јуртээлемниҥ министерствозы, республиканыҥ јаандары быјылгы јылды кӱч јыл деп эмдигештеҥ айдып, мында да, Москвада да иштегилеп тургандары јакшы. Бу ла калганчы пленар јуунда Башкаруныҥ солярка-бензинниҥ бааланганыныҥ компенсациязына талалар ортодо 5 миллирад салковой акча ӱлеери керегинде постановлениезин шӱӱштибис. Бу акчанаҥ Алтай крайга јаан акчалар келишти. Јуртээлемдик хозяйстволор мал-ажына толо ӧлӧҥ эдип албаза, олорго кандый да компенсациялар эдилер учурлузын федерал јаҥдарла эмдигештеҥ иштезе, мӧрлӱ болоры јарт. База айдарга турганым, органический аш-курсак керегинде јасак јаратканыбыс, бу јасак бистиҥ јуртээлемчилериске сӱреен јарамыкту тӧзӧлгӧ болоры алаҥзу јок. Кыскарта айтса, ару кей тынып, ару суу ичип, тайганыҥ тамзык ӧлӧҥин јиген (бис олорды минералла удобрениелеген эмезе пестицидтер тузаланып ӧскӱрген ӧлӧҥлӧ азырабай јадыс ине эмезе беске алынзын деп антибиотиктер бербейдибис) мал-ажыстыҥ эди ле сӱдинеҥ јазаган аш-курсак шак ӧрӧлӧй ӧзӧр стимуляторлорло азыраган деп айткан мал-аштыҥ продукциязынаҥ ас ла салза, эки катапка баалу болор учурлу. Јасакта органический аш-курсак деген оҥдомол чокым јарталып калган, мындый продукцияныҥ сертификадын јуртээлемниҥ кандый ла бӱдӱмдӱ хозяйстволоры алар аргалу, ИП-даҥ ала агрохолдингтерге јетире. Јасактыҥ бойы јарадылганы јаан иштиҥ јӱк башталганы туру, эмди федерал Башкаруга јасакты мынаҥ ары чыҥдый иштедетен подзаконный акттарын, ээжилерин, кемин, кемјӱӱзин чындык белетеери арткан. Бистиҥ республиканыҥ Башкарузына ла јуртээлем министерство��ына база эмдигештеҥ кыймыктанар керек деп бодойдым, Алтайыстыҥ органический аш-курсагын садар рынокты эмдигештеҥ бедирегени, белетегени мӧрлӱ болоры ончобыска јарт.\\n— Родион Борисович, президенттиҥ талдаштарыныҥ кийнинде Башкаруда кубулталар болуп, јуртээлемде јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр тудулганы кандый санааларга экелет?\\n— Јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр тудулганыныҥ баштапкы алтамдары кӧрӱне берди деп айтсам, јаан јастыра болбос. Бу ла јуукта јуртээлем министерствозы бойы да, «Сколково» ло РАНХиГС-тиҥ агропродовольственный политика ааайынча тӧс јери де албаты-јонды аш-курсакла јеткилдееринде јеткер болдыртпазыныҥ доктриназына потребительский сурууны тыҥыдары аайынча кожулта эдер шӱӱлтезин угускандар. 2010 јылда јӧптӧлгӧн эски доктрина ороон ичинде садылып турган аш-курсак бойыс ӧскӱрген аш-курсак болзын деген планын бӱдӱрип салган, аш-курсактыҥ бӱдӱмдеринеҥ јӱк ле сӱт јанынаҥ программа эмеш бӱтпеген. Шак бу доктринаны бойыныҥ ӧйинде бӱгӱн јуртээлем аайынча вице-премьер болуп турган А.Гордеев белетеген эди. Јуртээлемге адылу вице-премьер тургусканы јакшы, нениҥ учун дезе мынаҥ озо А.Ткачев јӱк јуртээлемниҥ министри бололо, государство јуртээлемди јӧмӧӧр сурактарда Минфинге јайыла берип турганы јарт кӧрӱлген. Мыныҥ бажында госјӧмӧлтӧ отрасльга, подотрасльга эмес, а кажы ла производительге, чынын айтса, јаан-јаан агрохолдингтерге берилген. Аш, помидор, эт, сӱт ле ӧскӧзин де иштеп турган производительдер «мениҥ аш-курсагым эҥ ле керектӱ, мениҥ аш-курсагым эҥ ле талдама» деп, бой-бойлорыла маргаандажып баштагандар ла министрдиҥ адазыныҥ адыла адалган агрокомплекс ороон ичинде рис ӧскӱреринде экинчи, сахар јазаарында ла ээленген јерлериниҥ кемиле бежинчи боло берген, а кичӱ ле орто кемдӱ производительдер госјӧмӧлтӧ јок артып калгандар. Јаҥы јалмууш јаҥыдаҥ јалмап, јаҥы вице-премьер ле јаҥы министр мындый јастыраларды этпес деп иженерис артат.\\n— Адакыда, албаты-јонго айдып ийер не сӧзигер бар, айса болзо, кӱӱнземел бар?\\n— Кӱӱнземел бир ле: бастырабыс эзен- амыр, су-кадык ла јеткил-бӱткӱл јӱрели, база сӱӱш, сӱӱнчилер ле ырыс келзин!!! Эл Ойында болгоныма сӱӱнедим, Алтайынаҥ ыраакта јӱрерге, албаты-јонго јарабай турган јасактар јазаарга ла јӧптӧӧргӧ кӱч эмей, айдыҥ-кӱнниҥ айалгазы быјыл Москвада да, Алтайда да кату болды. Бот, мындый ӧйдӧ калыгыстыҥ сӱрлӱ байрамы кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрет, ийде-кӱч берет. Улаганныҥ улузын мактаар кӱӱним бар, сӱреен јараш байрам биске сыйладылар, акча-манаттаҥ кату ӧйдӧ мындый јыргалды кӧдӱрип чыгарга баатырдыҥ баатыры, ойгордыҥ ойгоры болор керек. Ойынныҥ ачылтазы сӱреен јарады, оны сананып тапкан, тургускан В.Е. Кончев ле К.Ф. Малчиевке јаан быйан! Алдындагы Эл Ойындарда чылап, ары-бери чачылаҥдаган, анда-мында јыгылган эзириктер јок болгоны сӱӱндирди, Эл Ойынды эрӱӱл ӧткӱрип ийер арга болордо, арткан да јыргалдарысты, куда-кубуйысты, той-белкенчегисти не эрӱӱлге ӧткӱрбезибис деген санааларга да келдим? Алтай кӱрештиҥ «абсолютказын» кӧрӱп, бу теп ле тегин маргаан, теп ле тегин кӱреш эмес, а нацияныҥ ады-чабын чыгаратан јаан учурлу јарак болгоны бистиҥ кӱрешчилерге јетпей тургандый билдирди, олор маргаанга, кӱрешке бир де белетенбей чыккандары сӧӧк-тайактарынаҥ, балтыр-бултырларынаҥ јарт кӧрӱлди.\\n— Эл Ойынныҥ ӧйин ӱч эмезе тӧрт јылга узадар керек деген шӱӱлтелер јӱрӱ, слер оны канайда кӧрӧдигер?\\n— Јаратпай јадым. Эл Ойын бастыра албатыбысты бириктирип јаткан сок јаҥыс байрамыс, а республиканыҥ ӧс калыгыныҥ — кӧксиниҥ ойы, кӧзиниҥ чогы: бистиҥ кеп-кийимисти, јаҥарысты, кайысты, кожоҥысты, кокырысты, кӱӱлик ойноткыларысты мынаҥ ӧскӧ кайда кӧрӧрис, кайдаҥ угарыс? Хакас, якут, тыва, бурят калыктар мындый байрамдарын јылдыҥ ла ӧткӱргилеп јат, биске, карын да, олордоҥ тем алынар керек деп бодойдым. Бу Эл Ойында эмеш оҥдолбой арткан сурак «келер Эл Ойын кайда болор?» деген сурак болды, алдында Эл Ойындарда андый болды ине: байрамды ӧткӱрген аймак эки јылдаҥ байрам ӧткӱретен аймакка эстафета беретени?\\n— Ачык-јарык куучынаар учун јаан быйан, јаактуга айттыртпагар, јарындуга туттыртпагар!!!\\nЭрмек-куучынды П.Попошев ӧткӱрген.\\n« На территории Республики Алтай проводится операция «Оружие»\\nО мерах социальной поддержки сирот »","num_words":4130,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22009.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Томдолыш – ол не де эмес , томдолбогоны – ол не де эмес , је Кудайдыҥ јакылталарын бӱдӱргени учурлу .","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.196,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.238,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":166623.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ӧштӱлер болгон бойлорыс, Кудайла Оныҥ Уулыныҥ ӧлӱми ажыра јарашкан болзобыс, анчада ла эмди, Оныла јарашкан соҥында, Оныҥ Уулыныҥ јӱрӱми ажыра аргадаларыс.","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.11,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.161,"stopwords_ratio":0.081,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12616.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Тобрактаҥ кижиниҥ сӱр-кеберин алып јӱргенис чилеп , теҥеридеҥ кижиниҥ сӱр-кеберин алып јӱрерис .","num_words":22,"character_repetition_ratio":0.184,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.167,"stopwords_ratio":0.091,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":35937.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Оныҥ учун кӧгӱс амадулар тургузып турзаас , бис ого быйанысты кӧргӱзедис . Бу кӧгӱс амадулар тургузарыныҥ тӧс шылтагы .","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.164,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.088,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":36513.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Симеон ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган.Левий ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган.Ис��ахар ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16738.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Не деп айдарга јеҥил : « Кинчектериҥ ташталган » – деерге бе , эмезе : « Тур , базып јӱр » – деерге бе ?","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.126,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.337,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":109435.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бойлорын бойлоры кӧргӱзерин сӱӱйтен улусла бойлорысты теҥдеерге эмезе тӱҥейлеерге тидинбейдис .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.116,"stopwords_ratio":0.107,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16898.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Тынла мӱргиирим , санаамла да мӱргиирим ; тынла сарнаарым , санаамла да сарнаарым .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.189,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.531,"perplexity_score":40134.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисус каруу јандырды : – Мен Бойымды Бойым да керелеп турган болзом , Мениҥ керелегеним чын , нениҥ учун дезе Бойымныҥ кайдаҥ келгенимди , кайдаар барып јатканымды билерим . Слер дезе Мен кайдаҥ келгенимди , кайдаар барып јатканымды билбезигер . 15 Слер кижи чилеп јаргылап јадыгар , Мен дезе кемди де јаргылабай јадым . 16 Мен јаргылап та турзам , Мениҥ јаргым чын , нениҥ учун дезе Мен јаҥыс Бойым эмес , Мениле кожо Мени ийген Ада . 17 Эки кижиниҥ керези чындык деп , слердиҥ Јасагаарда да бичилгени бар . 18 Мен Бойымды Бойым керелеп турум , Мени ийген Ада Мени база керелеп туру .","num_words":164,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":57268.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Соондо Иовтыҥ најылары келип , Кудай Иовты кинчеги учун кату каруузына тургускан деп бӱдӱмјилеерге , ачу сӧстӧр айдып јабарлаган ( Иов 2 : 11 ; 22 : 1 , 5 — 10 ) .","num_words":49,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.1,"special_characters_ratio":0.319,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":72401.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Христос Кайракан јаманыгарды таштаганы чылап , слер де бой-бойыгардыҥ јаманыгарды таштагар .","num_words":27,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.152,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":44241.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је Иаковты айландыра улус кӧгӱс эмес те болгон болзо , ол кӧгӱс кижи болуп арткан .","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.105,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":114691.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Не деп айдарга јеҥил : « Кинчектериҥ ташталды » – деерге бе , эмезе : « Тур , базып јӱр » – деерге бе ?","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.128,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.34,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":87277.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"30 Ол туштакырларга : « Ӱстибиске аҥтарылыгар ! » – деп , тӧҥ-кырлаҥдарга : « Бисти кӧмӱп салыгар ! » – деп , айдып тургулаар .","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.153,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.323,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":44006.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Экинчизинде , биске Сатананыҥ кӧдӱрген блаашту сурагын ундыбас керек . Ол , улус Иеговага јӱк ле јеҥил болзо , бажырып јат , је кӱчтер боло берзе , Кудайдаҥ туура јӱре берер деп айткан ( Иов 1 : 9 — 11 ; 2 : 4 , 5 ) .","num_words":65,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.071,"special_characters_ratio":0.313,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":95853.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кӧс колго : « Сен меге керек јок » – деп айдып болбос , эмезе баш буттарга : « Слер меге керек јок » – деп .","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.182,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.333,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":91561.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мынаҥ улам шыралайдыс , чӧкӧйдис , оорыйдыс ла учы - учында божоп каладыс ( Рим .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.247,"stopwords_ratio":0.107,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":45197.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ишчилер јалчыларын тудуп алала, кезигин согуп койгон, кезигин ӧлтӱрип койгон, кезигин дезе ташла шыбалаган.","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.194,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.08,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20689.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је Иисус олорго каруу јандырды : – Кал , чайдам ӱйе билди кӧрӧйин деп туру , је Иона јарлыкчыныҥ билдизинеҥ башка , ого билди берилбес . 40 Иона кер-балыктыҥ ичинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрген чилеп , Кижи Уулы да јердиҥ јӱрегинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрер . 41 Ниневияныҥ улузы Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп , олорды бурулаар . Олор Ионаныҥ јарлыктаганын угала , кинчегин алынып , Кудайга баштанган эдилер . Је бат , мында Турганы Ионадаҥ јаан . 42 Тӱштӱктиҥ абакай-кааны Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп , олорды бурулаар : ол Соломонныҥ ойгор сӧзин угайын деп , јака јердеҥ келип јӱрген эди . Је бат , мында Турганы Соломонноҥ јаан .","num_words":181,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.093,"special_characters_ratio":0.226,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":75014.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је бисте бир Ада Кудай . Ол ончозыныҥ Јайаачызы , Ого болуп јӱрӱп јадыбыс . Бисте бир Кайракан – Иисус Христос . Ончозы Ол ажыра јайалган , Ол ажыра јӱрӱп јадыбыс .","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.116,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.232,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":129263.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Олордыҥ будын јунуп , Бойыныҥ кийимин кийеле , ойто кыйын отурып , айтты : – Слерге нени эткенимди билип туругар ба ? 13 Мени слер Ӱредӱчи ле Кайракан дейдигер , айтканыгар чын : Мен ол болорым . 14 Анайдарда , Мен , Кайракан ла Ӱредӱчи Бойым , будыгарды јунарымда , слер де бой-бойыгардыҥ будыгарды јунужар учурлу . 15 Слерди Мениҥ эткенимнеҥ кӧрӱже эдип турзын деп , слерге јозок кӧргӱстим . 16 Чынын , чынын айдадым слерге : кул бийинеҥ јаан эмес , элчи ийгенинеҥ јаан эмес . 17 Слер мыны билип , эдип турган болзогор , кежиктӱ болгоныгар ол . 18 Слердиҥ ончогорды айдып турган эмезим : талдап алгандарымды Бойым билерим . ЈеМениле кожо курсак јигени Меге чоҥчойын кӧдӱрди деп , Агару Бичикте айдылган сӧс бӱдер учурлу . 19 Бу сӧс бӱдердеҥ озо эмди слерге айдып турум , бӱтсе , бу Мен болгоныма слерди Меге бӱтсин деп . 20 Чынын , чынын айдадым слерге : Мениҥ ийер кижимди јуутканы , Мени јуутканы ол . Мени јуутканы дезе , Мени Ийгенди јуутканы .","num_words":271,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.023,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":62232.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кӧгӱс кижи — ол кандый кижи деп оҥдоорго , мындый тем болужар : темдектезе , кожоҥдоорго сӱӱп турган кижини кожоҥчы деп айдат , је Кудайла колбуларын баалап турган кижини кӧгӱс кижи деп айдат .","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.13,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.068,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":94864.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је бу ла ӧйдӧ бис политикага киришпес ле кандый бир партияны эмезе башчыны талдабас учурлу ( Иоанн 17 : 15 , 16 ; 18 : 36 ) .","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.071,"special_characters_ratio":0.352,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":89689.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Агару тынныҥ болужыла бис « јаҥы кижини » алынар аргалу . Сӱӱнчи дезе , « јаҥы кижиниҥ » кылык - јаҥы болот ( Еф .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.095,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.289,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":125633.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кӱндерди аҥылап турган кижи Кайраканга болуп аҥылайт , кӱндерди аҥылабай турганы Кайраканга болуп аҥылабайт .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.147,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24122.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"чындыктыҥ сӧзиле , Кудайдыҥ кӱчиле , оҥ ло сол колыбыста тудунган чынныҥ мылтык-јепселиле кӧргӱзедис .","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.121,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11380.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кажы бирӱзин „ бар “ дезем , барар ; бирӱзин „ кел “ дезем , келер ; јалчымды „ оны эт “ дезем , эдер » .","num_words":35,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.371,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":94153.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бис Кудайла колбуларысты тыҥ баалап турган болзоос , кӧгӱс кӧрӱмиске салтарын јетиретен кижиле најылашпазыс .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.147,"stopwords_ratio":0.103,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":34005.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"– Меге кемигер тийди ? – деп , Иисус сурады.Тийген кижи чыкпаста , Петр ла Иисусла кожо јӱргендер айдышты : – Ӱредӱчи , улус Сени курчай туруп , кыстап јат . Айдарда , « Меге кемигер тийди » – деп , не сурайдыҥ ?","num_words":67,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.069,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.03,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":64616.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ӱренчиктери орозо туткандар . Иисуска келип , айткандар : – Нениҥ учун Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ӱренчиктери орозолоп јадылар , Сениҥ ӱренчиктериҥ дезе орозолобой јадылар ?","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.155,"word_repetition_ratio":0.048,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":45563.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Олордыҥ кийнинеҥ ӱчинчи ангел учуп , тыҥ ӱнденип айткан : – Аҥга ла оныҥ сӱрине бажырып , маҥдайына эмезе колына таҥма алынып турган кижи 10 Кудайдыҥ атыйланыжыныҥ чейилбеген аракызынаҥ , Оныҥ чугулыныҥ айагында белетелген аракыдаҥ ичер . Ол агару ангелдер алдында ла Кураан алдында отло , кӱкӱрле кыйнадылар . 11 Кыйыныныҥ ыжы ӱргӱлји чакка кӧдӱрилер . Аҥга ла оныҥ сӱрине бажырып , оныҥ адыныҥ таҥмазын алынып турган улус тӱште де , тӱнде де амыр билбес . 12 Мында Кудайдыҥ јакылталарын чеберлеген ле Иисуска чындык агарулардыҥ чыдузы керек .","num_words":146,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":60086.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Тынла јӱрген кижи – ончозы керегинде шӱӱйт , је ол кижи керегинде кем де шӱӱп болбос .","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.221,"stopwords_ratio":0.05,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":172377.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је кем де Агару Бичиктиҥ бир јеринде керелеп , айткан : « Кижи дегениҥ ол не , оны сананып јӱрерге ? Эмезе кижи уулы дегениҥ ол не , ого кичеемел эдерге ?","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.124,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.247,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":134789.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кемге кӧп берилген , оноҥ кӧп ок некелер , кемге кӧп бӱдӱмјилелген , оноҥ кӧп ок суралар .","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.198,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.233,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":80209.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисус Бойынаҥ олор нени сурайын дегенин билип , айтты : – « Удабас слер Мени кӧрбӧй каларыгар , је оноҥ удабай Мени ойто кӧрӧригер » деп айтканым не болотонын бойы бойыгардаҥ суражып турганыгар ол бо ? 20 Чынын , чынын айдадым слерге : слер ыйлай , сыктай береригер , бу телекейдиҥ улузы дезе , сӱӱнер . Слер кунугып јӱреригер , је слердиҥ кунугаар сӱӱнчи болуп барар . 21 Ӱй кижи бала табарда , айы-кӱни јеткен учун , оорып , кыйналып јат . Је балазын тапканда , ак-јарыкка кижи чыкты деп сӱӱнип , кыйын-шыразын ундып койот . 22 Анайып слер де эмди кунукчылду , је слерди база кӧрӧр тужымда , јӱрегеер сӱӱне берер , сӱӱнчигерди кем де блаап болбос . 23 Ол кӱн нени де Менеҥ сурабазыгар . Чынын , чынын айдадым слерге : Мениҥ адымда Аданаҥ нени де сураар болзогор , слерге берер . 24 Эмдиге јетире Мениҥ адымда нени де сурабаган эдигер . Сурагар , сӱӱнчигер толо болзын деп , аларыгар .","num_words":253,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65466.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Теҥериде бийик учуп бараткан , тыҥ ӱнденип , мынайда айдып турган бир ангелди кӧрӱп , угуп ийгем : – Јерде јуртаган улуска ачу-корон , ачу-корон , ачу-корон , нениҥ учун дезе арткан ӱч ангел амыргы тартарга белен .","num_words":59,"character_repetition_ratio":0.137,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28236.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисустыҥ јарлап баштаганыныҥ кийнинеҥ , ӱренчиктери улусты база чӧҥӱрип туратан ( Иоан . 3 : 22 ; 4 : 1 , 2 ) .","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.13,"special_characters_ratio":0.342,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":100264.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Экинчи јӧрмӧлдӧ калганчы кӱндерде јадып турган улустыҥ кылык - јаҥы ла Кудайга иштеп турган улустыҥ кылык - јаҥы тӱҥдештирилет .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.151,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.172,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":118779.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Адам бисле кожо кӧп ӧй ӧткӱретен . Је ол 93 јаштуда божоп калган , а энем 86 јаштуда божогон .","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.094,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.277,"stopwords_ratio":0.042,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":114249.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кажы бирӱзин « бар » дезем , барат , бирӱзин « кел » дезем , келет ; јалчымды « мыны эт » дезем , эдет .","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.105,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.356,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":91635.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бир кижиге Тынла ойгорлыктыҥ сӧзи берилет , ӧскӧзине ол ло Тынла билгирдиҥ сӧзи берилет .","num_words":22,"character_repetition_ratio":0.15,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.18,"stopwords_ratio":0.091,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":78378.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кайраканыҥды , бойыҥныҥ Кудайыҥды , бастыра јӱрегиҥле , бастыра јулаҥла , бастыра санааҥла , бастыра кӱчиҥле сӱӱп јӱр » – бат баштапкы јакылта .","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.133,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.215,"stopwords_ratio":0.098,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":51993.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Улуска дезе айтты : – Кӱнбадыштаҥ булут чыгып келгенин кӧрзӧгӧр , ол тарыйын : « Јаҥмырлаар » – дейдигер ; айтканыгарла болуп јат . 55 Тӱштӱк салкын соккондо , « Изӱ болор » дейдигер , айтканыгарла болуп јат . 56 Эки јӱстӱлер ! Јерге ле теҥериге кӧрӱп , јылдыҥ ӧйин билип јадыгар , эмди кандый ӧй келгенин дезе билип болбойдыгар ба ? 57 Чын дегенди билип аларга , бойыгарды бойыгар не јаргылабайдыгар ?","num_words":105,"character_repetition_ratio":0.097,"word_repetition_ratio":0.062,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":84293.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бу экӱниҥ адазыныҥ кӱӱниле эткени кажызы ? Олор : – Баштапкызы – дедилер.Иисус олорго айтты : – Чынын айдадым слерге : каланчылар ла балыр јӱрӱмдӱ ӱй улус Кудайдыҥ Каандыгына слердеҥ озо кирер . 32 Иоанн чындык јол кӧргӱзерге келерде , ого бӱтпедигер , каланчылар ла балыр јӱрӱмдӱ ӱй улус дезе ого бӱтти . Слер дезе , мыны кӧргӧн дӧ болзогор , буругарды алынбадыгар , ого бӱтпедигер .","num_words":107,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":55883.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кезик культураларда айылчы кычыртунаҥ бир - эки катап мойноп јат , је кезик культураларда анайып этпес керек .","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.178,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":110904.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Слер элдеҥ озо бу телекейдиҥ керектерин бедирейдигер бе эмезе Кудайдыҥ Каандыгын бедирейдигер бе ?","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.143,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":49521.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ол тушта ондо јӱк ле эки јуун болгон — бирӱзи ак ака - эјелердиҥ , бирӱзи кара ака - эјелердиҥ .","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.184,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":122457.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"– Айдарда , сен кем ? Илия ба ? – деп сурагандар.Ол « јок » – деген . – Јарлыкчы ба ? – дешкендер.Ол « јок » – деген .","num_words":39,"character_repetition_ratio":0.165,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.398,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":53078.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бис дезе Кудайга бӱткенис ажыра акту болорыс деп , тынысла иженип , сакыйдыс .","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.13,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":59527.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Аҥныҥ алдында эдерге ��ерилген кайкалдарла ол јерде јуртаган улусты тӧгӱндеп јат . Анайып , кылыштаҥ шыркалу , је тирӱ аҥныҥ сӱрин этсин деп , јерде јуртаган улуска айдып јат .","num_words":44,"character_repetition_ratio":0.133,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.045,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":66957.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кудайдыҥ алдында Јасакты угуп турган улус акту эмес, је Јасакты бӱдӱрип турган улус акталар.","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":32462.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ол сурады : – Слер Мени кем дейдигер ? Петр : – Сен – Кудайдыҥ Христозы – деди .","num_words":27,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.325,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.682,"perplexity_score":65936.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Тӱреҥилер слерле кожо јаантайын болор , Мен дезе слерле кожо јаантайын болбозым .","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.194,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":113938.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Келер јӧрмӧлдӧ мындый јастыра санаадаҥ кыйарга нени эдер керек ле баштапкы чактыҥ христиандары јастыра санаадаҥ кыйарга нени эткени керегинде шӱӱжилер .","num_words":33,"character_repetition_ratio":0.14,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.138,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":71520.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мынайда биске бичилген эмей , нениҥ учун дезе кыра сӱрӱп турган кижи , иженип сӱрер учурлу ; теермендеп турган кижи , ӱлӱӱмди аларым деп , иженип теермендеер учурлу .","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.127,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":129286.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"База теҥериниҥ бӱдӱмдери ле јердиҥ бӱдӱмдери бар . Је теҥериниҥ бӱдӱмдеринде бойыныҥ јаркыны , јердийинде – бойыныҥ .","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.194,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.179,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":115997.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Завулон ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган.Иосиф ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган.Вениамин ӱйезинеҥ12 муҥ кижи таҥмалалган .","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.189,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":7775.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Соондо , Елиуй ла Иегова башка - башка јайаандарды ла ар - бӱткенниҥ кубуларын тоолоп , Јайаачы кижинеҥ канча киреге бийик деп , Иовко эске алындырган ( Иов 37 : 14 ; 38 : 1 — 4 ) .","num_words":57,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.042,"special_characters_ratio":0.32,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":82670.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Карындажын јамандап эмезе карындажын јаргылап турган кижи , Ја��акты јамандап , Јасакты јаргылайт .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20869.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"ыйлап јӱрген улус – ыйлабай јӱргендий ; сӱӱнип јӱрген улус – сӱӱнбей јӱргендий ; садып алып турган улус – албай тургандый ;","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.175,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.032,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":86368.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Адам слерди камчыла камчылаган , мен дезе слерди кадалгакту камчыла камчылаарым » — деп айткан ( 2 Лет .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.168,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":117336.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"јерле де чертенбегер , Кудайдыҥ бут алды ол ; Иерусалимле де чертенбегер , улу Каанныҥ калазы ол ;","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.032,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":29282.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ол чыга берерде , Иисус айтты : – Кижи Уулы эмди макталды , Оныҥ Бойында Кудай да макталды . 32 Оныҥ Бойында Кудай макталган болзо , Кудай да Оны Бойында мактадар , Оны саадабай мактадар . 33 Балдарым , ортогордо узак болбозым . Мени бедиреп јӱреригер , је « Барар јериме келип болбозыгар » деп , иудейлерге айтканымды эмди слерге де айдып турум . 34 Слерге јаҥы јакылта берип турум : бойы бойыгарга буурзап јӱригер . Мен слерге буурзагамдый , бойы бойыгарга буурзап јӱригер . 35 Ортогордо сӱӱш болзо , слерди Мениҥ ӱренчиктерим деп , ончозы танып ийер .","num_words":160,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":60018.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мынайда айдала , ол калаш алып , ончозы алдында Кудайга алкыш јетирип , сындырала , јий берди .","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.232,"stopwords_ratio":0.083,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":98320.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Олор аайлабай , бойлорын бойлорыныҥ кемјӱзиле кемјип , бойлорын бойлорыла тӱҥейлеп јадылар .","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.163,"stopwords_ratio":0.077,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19656.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ол тушта Иисус Христос Кайраканыстыҥ ады слердиҥ бойыгарда макталар, слер Кудайыстыҥ ла Иисус Христос Кайраканыстыҥ јакшылыгыла Оныҥ Бойында макталарыгар.","num_words":41,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.13,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":33734.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"12 , 13 . а ) Иисус самар ӱй кижиге јарлаарда , элчилери оны канайып кӧрди ?","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.329,"stopwords_ratio":0.043,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":98252.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је кӧгӱс кижи ол кандый кижи ? Кӧгӱс эмес кижиге кӧрӧ , кӧгӱс кижи Јайаачыла колбуларын баалап јат .","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.115,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73910.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ол кижи каруу јандырды : – « Кайраканды , бойыҥныҥ Кудайыҥды , бастыра јӱрегиҥле , бастыра јулаҥла , бастыра кӱчиҥле , бастыра санааҥла сӱӱп јӱр » . База : « Бойыҥды сӱӱгеҥдий , јуугыҥды сӱӱп јӱр » .","num_words":67,"character_repetition_ratio":0.137,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.261,"stopwords_ratio":0.06,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":53559.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисус элчилериле куучындажып тура , олордыҥ мӱргӱӱли каруу јок артпас деп , јаҥыс катап бӱдӱмјилебеген ( Иоанн 14 : 13 ; 15 : 7 , 16 ; 16 : 23 ) .","num_words":45,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.167,"special_characters_ratio":0.377,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":77894.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ончозы јаҥыс болзын . Канайып Сен , Ада , Менде эдиҥ , Мен де Сенде , анайып олор до Бисте јаҥыс болзын » ( ИОАНН 17 : 20 , 21 ) .","num_words":42,"character_repetition_ratio":0.083,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.369,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":106937.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Б . э . 33 јылында тирилген Иисусты 500 - теҥ кӧп улус — эр улус , ӱй улус , керек дезе балдар да кӧргӧн болор .","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.339,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":162307.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кайраканныҥ айагын да , шилемирлердиҥ айагын да ичип болбозыгар , Кайраканныҥ курсагын ла шилемирлердиҥ курсагын јип болбозыгар .","num_words":38,"character_repetition_ratio":0.167,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":38610.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Андый кижиле мактанарым . Јаҥыс чине јогымла мактанарымнаҥ башка , бойымла мактанбазым .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.101,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.107,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":37586.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кӱдӱчилер дезе сыр-јӱгӱрӱкле барып , калага келеле , ончозын јарладылар , ӧзӧк-буурында шилемирлӱ улусла не болгонын база айттылар .","num_words":35,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.143,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28436.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Анайдарда , бу сӧстӧрдиҥ учурын оҥдобой турган болзом , айдып турган кижиге мен – ӧскӧ ороонныҥ кижизи , айдып турган кижи де меге – ӧскӧ ороонныҥ кижизи .","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.137,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":125700.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Улус там ла кӧптӧп јуулыжып турарда, Ол айдып баштады:– Кал, кинчектӱ ӱйе бу. Ол билдилер бедирейт. Је Ионаныҥ билдизинеҥ ӧскӧ, ого билди берилбес. 30 Иона Ниневияныҥ калыгына билди болгон чылап, Кижи Уулы да бу ӱйеге билди болор. 31 Тӱштӱктиҥ абакай-кааны Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар: ол Соломонныҥ ойгор сӧзин угайын деп, јака јердеҥ келип јӱрген эди. Је бат, мында Турганы Соломонноҥ јаан. 32 Ниневияныҥ улузы Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥ јарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган. Је бат, мында Турганы Ионадаҥ јаан.","num_words":154,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.083,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":26730.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кудайдыҥ табы болзо , јаман керектер учун шыралаганча , јакшы керектер учун шыралаганы артык ине .","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.04,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65627.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"сӱӱнчимди толо эдигер : шӱӱлтегер јаҥыс , сӱӱжигер јаҥыс болзын , тыныгар јаҥыс , санаагар јаҥыс болзын .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.188,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":74059.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ажанып турган болзобыс , кирелте албайдыс , ажанбай турган болзобыс , нени де јылыйтпайдыс .","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.193,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.065,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":36736.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"2 : 12 ) . Анайда ок удабас јаҥы јӱрӱм болор деп ижемји берген ( Рим .","num_words":18,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.343,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":170613.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Анайдарда , бакпай турган кижи , кижиге бакпай турган эмес , биске Бойыныҥ Агару Тынын берген Кудайга бакпай јат .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.114,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":143201.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Угы јаҥыс Иродионго эзен айдыгар . Наркисстиҥ айлындагы улузынаҥ Кайракандыйы болгондорго эзен айдыгар .","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.168,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.144,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23617.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мыны сананып јӱригер : кысканып ӱрендеп турган кижи ас тӱжӱм јууп алар ; кысканбай ӱрендеп турган кижи кӧп тӱжӱм јууп алар .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.157,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65506.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Чындаптаҥ бӱдӱп турганыгар ба деп , бойыгарды бойыгар ченегер , бойыгарды бойыгар шиҥдегер . Эмезе бойыгарда Иисус Христос јӱрӱп јат деп , бойыгарды бойыгар билбейдигер бе ? Андый эмес болзо , ченелтени ӧдӱп албаган болороор бо ?","num_words":61,"character_repetition_ratio":0.173,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":94878.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Агару Бичик кӧгӱс ле кӧгӱс эмес кижиниҥ башказын канайып кӧргӱзет ?","num_words":16,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.125,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":58445.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мен олор учун мӱргип турум , бу телекейдиҥ улузы учун эмес , Меге берген улузыҥ учун мӱргип турум , нениҥ учун дезе олор Сенийи .","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.167,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":128306.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је чын эмес эдип турганыс Кудайдыҥ чынын иле эдип турган болзо , не деерибис ?","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.087,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.095,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65479.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Анайда ок быйанду керектер иле. Иле эмес болзо, туйукта болор аргазы јок.","num_words":16,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.125,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24352.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ӧскӧ тилле айдып турган кижи улуска эмес , Кудайга айдат , нениҥ учун дезе оны кем де аайлабайт – ол јажыттарды тынла айдат .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.069,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":119418.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисус айтты : – Бир кижи јаан кӱндӱ-кӱрее эдип , кӧп улус айттырган . 17 Ажанар ӧй једип келерде , ол кулын ийип , айттырылган улуска мынайда айтсын деген : « Келигер , ончо неме белен » . 18 Олор , эрмектежип алган чылап , јаманын таштазын деп , сурай бергендер . Бирӱзи айткан : « Мен јер садып алдым , оны барып кӧрӧр керек . Јаманымды таштазын деп , сурап турум » . 19 Экинчизи : « Мен беш эжер чар садып алдым , олорды јегип , кыра сӱрӱп кӧрӧргӧ турум . Јаманымды таштазын деп , сурап турум » – деген . 20 Ӱчинчизи айткан : « Мен кижи алдым , оныҥ учун барып болбозым » . 21 Кул келип , мыны бийине угускан . Айыл ээзи чугулданып , кулына јакарган : « Капшай барып , каланыҥ јаан ла кичинек оромдоры сайын јӱрӱп , тӱреҥи , кенек , аксак ла сокор улусты бери экел » . 22 Кул келип , айткан : « Бийим , јакаруҥды бӱдӱрип койдым , эмди де јер бар » . 23 Бий кулына база јакарган : « Јолдорды , чеден-кажаандарды кууп , туштаган ла кижини сӧстӧ , айлымныҥ ичине улус толзын ! 24 Айдып турум слерге : озо айттырган улустыҥ бирӱзи де ажымнаҥ јибес . Айттырылганы кӧп , је талдалганы ас » .","num_words":310,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.277,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":74316.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Је озо баштап тынла јӱргени эмес , ар-бӱткенле јӱргени табылган . Оноҥ тынла јӱргени табылган .","num_words":23,"character_repetition_ratio":0.186,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.13,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":51724.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иона кер-балыктыҥ ичинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрген чилеп , Кижи Уулы да јердиҥ јӱрегинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрер .","num_words":28,"character_repetition_ratio":0.176,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":108206.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мынаҥ ары ӱйде беш кижи болзо , олор бӧлинижер : ӱчӱзи – экӱзине удура болор , экӱзи – ӱчӱзине удура болор .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.182,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":98733.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Кемибис те бойына болуп јӱрбейт , кемибис те бойына болуп ӧлбӧйт ине .","num_words":21,"character_repetition_ratio":0.197,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.095,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":72090.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бис – аргадалып јаткан улус ортодо ло ӧлӱп јаткан улус ортодо Кудайга Христостыҥ јараш јыды .","num_words":22,"character_repetition_ratio":0.19,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":85421.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Ого ӱзеери , кӧгӱс ӧзӱмиске буудак болгодый ончо немедеҥ кыйып јадыс ( Титке 2 : 11 , 12 ) .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.326,"stopwords_ratio":0.067,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65963.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Слерге , ӧскӧ калыктарга , айдадым : Кудай мени ӧскӧ калыктарга ийгени учун , Ол макталзын деп , бастыра кӱчимди саларым .","num_words":30,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.221,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":127602.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бала тужымда бала чылап айткам , бала чылап санангам , бала чылап шӱӱгем . Эр кемине једип келеле , бала тужымдазын артырып койгом .","num_words":36,"character_repetition_ratio":0.171,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.212,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":99867.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бис Кудайдыҥ адын билип турганысла , анайда ок оныҥ адын аданып турганысла оморкоп јадыс .","num_words":24,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.178,"stopwords_ratio":0.125,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":39018.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Эмди калганчы болгон кижи , баштапкы болор , баштапкы болгоны , калганчы болор .","num_words":14,"character_repetition_ratio":0.197,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.212,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":191456.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Бичилгениле : « Кӧп јууган кижиде артыгы јок болгон ; ас јууган кижиде јетпези јок болгон » .","num_words":22,"character_repetition_ratio":0.19,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":91342.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Мениҥ аайлаганымла кажыгар ла : « Мен – Павелдийи » , « Мен – Аполлостыйы » , « Мен – Кифаныйы » , « Мен – Христостыйы » – дежип јадыгар .","num_words":51,"character_repetition_ratio":0.14,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.355,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.993,"perplexity_score":82419.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Анайда ок Ной Мафусал деген карган адазыла , Мафусалдыҥ Иаред деген карган адазыла куучындашкан болор .","num_words":29,"character_repetition_ratio":0.191,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.165,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":35550.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Јаҥыс олор учун мӱргип турган эмезим , олордыҥ сӧзинеҥ Меге бӱткендер учун мӱргип турум .","num_words":20,"character_repetition_ratio":0.2,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.18,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":100911.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"","collection":"glot500","source":"nllb_other_til","original_code":"alt_Cyrl","text":"Иисус Бойыныҥ ӱренчиктерине айтты : – Бир бай кижиде айыл башкараачы болгон . Ол јӧӧжӧзин кородып јат деп , байга јетиргендер . 2 Онызын алдырала , айткан : « Бу сен керегинде нени угуп турум ? Эткен ижиҥе јартамал эт , бу иште сениҥ артар учурыҥ јок » . 3 Айыл башкараачы бойында айдынган : « Эмди канайдайын ? Бийим мени иштеҥ јайладып јат . Јер казып болбозым , суранчыктап јӱреринеҥ уйалып јадым . 4 Бу иштеҥ чыгарып салза , улус мени айылдарына кийдирзин деп , нени эдерин билерим » – дейле , 5 бийине тӧлӱлӱ улусты бирдеҥ алдырып баштаган . « Бийиме канчаны тӧлӱлӱ эдиҥ ? » – деп , баштапкызынаҥ сураган . 6 Онызы : « Јӱс кÿп май » – деген . Айдарда , ого айткан : « Кол салган чаазыныҥды алып , отур , „ бежен “ деп , капшай бичи » . 7 Оноҥ : « Сен канча кире тӧлӱлӱ эдиҥ ? » – деп , ӧскӧзинеҥ сураган . Онызы : « Јӱс таар буудай » – деген . Айдарда , ого айткан : « Кол салган чаазыныҥды алып , „ сегизен “ деп бичи » . 8 Бий ак-чек эмес башкараачызын санаа-укаалу эткени учун мактаган . Јердеги јӱрӱмниҥ уулдары бойы ошкош улус ортодо јарыктыҥ уулдарына кӧрӧ санаалу .","num_words":313,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.066,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":69928.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%88%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан Јаламан () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кӱпчегенниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nЈаан Јаламан: јаан ; јалама .\n \nАлама . Јал .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозы��да, Теректиниҥ сыныныҥ тӱндӱк — кӱнчыгыш јанында, Кадынга Јаламанныҥ суузы киргенинде турат. Кырлары сӱрекей кайыр, каскак, јолдоры кату, Кыдынныҥ јанында кызык јерде турат. Эбире Теректиниҥ, Јал Мӧҥкӱниҥ, Чуйдыҥ сындары, Кадринниҥ, Сымылтыныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары, Ӱлегемниҥ, Јайлугуштыҥ, Ийинниҥ суулары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 905 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Тооргы астаган учун.\n\nКуштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна.\n\nӦзӱмдери \nКайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт.Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 3 оромду: Јараттай, Меесте, Тӧс.\nЧике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 42 км. Јууктагы јурттар: Кыҥыраар (Кичӱ Јаламан), Ийин.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн. Мында јаткан улус јебреннеҥ бери мал азырап, кыра салатан, озогы субактар оны керелейт.\nСовет јаҥнаҥ озо алтайла кобы-јик сайын ӧзӧктиҥ ичиле чачыҥы јаткан.\n1922 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде Јаламанныҥ мӧҥкӱлери ажыра Теректиниҥ сындарын Иван Долгих ажып, Катандуда Александр Кайгородовтыҥ отрядын јоголткон.\n\n1925 јылда јуртээлем артель «Кызыл-Мечин» тӧзӧлгӧн, кийнинде ол колхоз-миллионер боло берген.\n1929 јылда јаҥы школ тудулган.\n\n1934 јылда областьтыҥ Советтериниҥ VIII-чи съездинде колхоз «Кызыл-Мечин» мал азыраарыныҥ ӱстӱги бажы деп темдектелген. Колхоз бийик једимдерлӱ болгон. Јыгалаш Бабаева ла Тарал Ептеева Оҥдой аймактыҥ талдама койчылары болгон.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 246 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n эмчилик;\n культураныҥ байзыҥы;\n стадион;\n библиотека;\n почта.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥк��салгыш (780,1168,1233,1241);\n Ташта јурамалдар (1233);\n Јебрен тӱрк бичиктер (781).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Темир кыр. Байлу (825);\n Аржан суу (890)Јаан Јаламан јурттыҥ кӱнбадыш јанында 25 км ыраакта, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2010 метрге бийикте Аржан суу бар (). Ол республикан учурлу обьект;\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":707,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.021,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18477.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јабаган () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јабаганныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nЈабаган .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Јабаганныҥ чӧлинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Шибертиниҥ суузыныҥ јарадында турат. Элбек јаан чӧл-јалаҥ јерлердиҥ кыраларында аштыҥ тӱжӱми јакшы бӱдет. Суујакалай састалган јерлер туштайт. Тӱндӱк — кӱнчыгыш јанынаҥ Јабаган-Бажы јурт, Тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Оро јурт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1129 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Јабаганныҥ чӧлинде кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21°С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40°С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15 °С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м\/с.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген.\n\nКуштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ.\nЈабаганныҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет.\n\nЈери ле јолдоры \n2010 јылда бичилгени аайынча јурттыҥ јери текши 218 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 90,39 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 68,1 га, јонго керектӱ тудумдар 4,9 га, производстволык јерлер 14,98 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 36,37 га, рекреационный учурлу 3,26 га. Јон јаткан јерде улустыҥ ныктаазы 15,7 кижи\/га. Јуртта 10 ором: Олјондо, Калкинниҥ А. Г., Ленинниҥ, Одорлу, Јараттай, Меесте, Ойношевтиҥ Ю. А., Партизандардыҥ, Кӱнет, Булундашевтиҥ. Тӧс ором јуртта тӱндӱктеҥ тӱштӱкке кечире барат. Ойношевтиҥ ле Ленинниҥ оромдоры јуртты кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар кечет. Оромдордыҥ текши узуны 17,48 км.\n\nЈабаган јурт 4 регионал трассаныҥ башталганы болот:\n «Јабаган — Јабаган-Бажы» (идентификационный темдеги 84К-129, узуны 7 км);\n «Јабаган — Кырлык» (идентификационный темдеги 84К-130, узуны 28,9 км);\n «Јабаган — Оро» (идентификационный темдеги 84К-131, узуны 5 км);\n «Јабаган — Туйакты» (идентификационный темдеги 84К-132, 74,646 км).\n\nЈабаганга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Јабаган; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур — Јабаган.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1800 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон \n\nБерилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1546 кижи болгон, олордыҥ 84 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n интернат\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n ветэмчилик;\n культураныҥ байзыҥы;\n библиотека;\n стадион;\n магазиндӱ пекарня — 2;\n почта;\n магазин;\n музей;\n агашла иштеер цех;\n теермен;\n јуртээлем кооператив;\n пилорама — 3;\n агашээлем «Аура»;\n АЗС;\n јурттыҥ скверы.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан производстволу ээлемдер јок. Кӧп сабада улус таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј., Ленинниҥ оромы, 26А).\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш (1385, 1482, 1483, 1485, 1469);\n Јебрен тӱрк руникалык бичик (57х24 см), Улалуда музейде (1481);\n Ташта јурамал (1480), Јабаганныҥ трагыныҥ јанында, Чакырда (1473);\n Јебрен корум (1472, 1470, 1771).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Јабаганныҥ боочызы, байлу (1438);\n Чакырдыҥ боочызы (1439);\n Алтын Туу;\n Тоҥмок суу.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи;\n Сороноков В. В. (1985) — спортчы, Телекейдиҥ (2011) ле Россияныҥ (2010, 2011, 2013, 2014) чемпионаттарыныҥ призеры, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса;\n Сумин Г. П. (08.01.1953) — политик, экономист, Новосибирскте ӱренген, кайралдары: Кӱндӱлӱ ат «Заслуженный работник социальной сферы Республики Алтай», «Почётный гражданин Республики Алтай», «Знак Почёта» орден, Алтай Республика ла Эл Курултайдыҥ кӱндӱлӱ грамоталары;\n Ялбаков Алексей Иженерович (1949―1995) — политик, јуртхоз билимдердиҥ кандидады (Рязань, 1982)(Барнаулдыҥ сельхозинститудын божодоло, Кызыл-Ӧзӧктӧ Госконюшняда јылкы мал ӧскӱрер иш этен, Кош-Агашта аймакисполкомдо председатель болгон, 1992 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ Баштапкы ордынчызы болгон.\n Ялбаков, Иженер Кабачинович (01.09.1925—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), Украинский фронтто артиллерист,јууныҥ кийнинде совхозто ветеринар болуп иштеген, кайралдары: Орден Отечественной войны II степени, медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945» ла юбилейлик медальдар.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":1142,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.04,"special_characters_ratio":0.251,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16789.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јайлу () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Артыбаштыҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nЈайлу — јайгыда мал турар турлу, .\n\nФизико-географиялык темдектери \nЈурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ичинде, Алтын Кӧлдиҥ оҥ јарадында Јыланду деп сууныҥ коолында турат. Кӧл кӱнбадыш јанынаҥ болзо, кӱнчыгыш јанынаҥ туйук агаш бӱркеген тӧҥдӧр лӧ кырлар. Алтын-Туу тӱштӱк јанынаҥ удура, Јыланду кыр тӱндӱк келтейинеҥ. Тобыр, Чоҥмо, Сары-Чоҥмо деп кырлар эбире турат.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 450 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Алтайда эҥ ле јымжак кыш мында.\nМында метео-станция улай ла шиҥжӱлӱ тоолор јарлайт. Јуртта ортојылдык температура +3,6 °C, бир јылда 132 кӱн Фёна деп салкын согот, Артыбаш келтейинеҥ соок салкындар соксо,јайгыда чыкту ла срӱӱн кӱндер турат, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +16,6 °C болот. Ортојылдык јуттыҥ кеми 840 мм. Кыштыҥ ортојылдык температуразы −9,2 °C. Тыҥ сооктор болбойт.\nКӧлдиҥ текши тожы чаган айдыҥ 20-чи кӱни киреде туй тура берет (ледостав). Кӱнчыгыш салкын 25 %, тӱндӱк салкын 18 %, тӱштӱк-кӱнчыгыш салкын 10 %, тӱндӱк-кӱнбадыш салкын 25 %, салкын јок () 32 % .\n\nАҥ-куштары \nАба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.\n\nӦзӱмдери \nКойу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл.\nАралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.\n\nЈери ле јолдоры \nЈайлу јурт тергеелик заповедниктиҥ јеринде турат. Јуртка кӧл ажыра моторлу кемелерле, катерлерле, теплоходло келер аргалу. Кӧӧлик јол Бий јурт ажыра, тайганыҥ ортозыла јуртка келет.\nЈуртта 5 ором: Јаҥы, Школдыҥ, Садту, Јараттай, Тӧс.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1812 јылда тӧзӧлгӧн.\n1937 јылда садӧскӱреечи Д. С. Рачкин Сибирде баштапкы катап јаан аламаларлу (крупноплодный) јулукту агаш ӧскӱрип алган.\n2013 јылда Арасейде баштапкы катап кӱнниҥ кӱчиле коштой дизельле иштеер станция тургузылган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 234 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n библиотека;\n стадион;\n магазин;\n почта;\n электростанция;\n метеостанция;\n причал;\n шиҥжӱ ӧткӱрер сад.\n\nЭкономиказы \nТуризм, таҥынаҥ ээлемдер.\n\nКереестер\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (петроглиф). Бий јурт ла Јайлу јурттыҥ ортозында (1301).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Алтын-Туу. Байлу кыр (1270).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n Торот. Байлу туу (1272).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nТурачак аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":725,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.046,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14271.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%BE%D0%B4%D1%80%D0%BE","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јодро () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nЈодро-кара јиилектерлӱ јулукту агаш. Јодро .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Јодроныҥ суузы Чуйдыҥ суузына киргенинде турат. Айландыра Чуйдыҥ, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ сындары, ��ымылтыныҥ, Кадринниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары курчайт. Јери эмеш тапчы, тӧн јерде турат, айландыра кырлар сӱреен кају, јолдор кату. Меес келтейи как ташту болзо, арка јаны койу туйук агашту.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 892 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАн-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, сарас, јоон мойын, јеекен, тооргы, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар-куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, јелечи, ылаачын, саныскан, тарал, каргаа, кускун, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, аҥыр, турна, кӱӱк ле о.ӧ. бар.Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\nСууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт, мӧш агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 5 ором: Јииттердиҥ, Тоҥмок суу, Тӧс, Чуйдыҥ.\nЈурт Чуйдыҥ трагы деп федерал кӧӧлик јолдо турат. Јолдыҥ темдеги Р-256.\nЧике-Таманныҥ боочызына јетире 73 км.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 317 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай\n\nИнфраструктуразы \n Јодро јурттыҥ баштамы;\n школы;\n эмчилик;\n јурттыҥ;\n клубы;\n библиотека;\n эки;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш (1224—1228);\n «Калбак-Таш» — јебрен тӱрк бичиктер (1229—1230). Јурттаҥ 13 км. Чуйдыҥ трагыныҥ 721-чи км;\n Ташта јурамалдар (945,1067,1068);\n Петроглифтерлӱ комплекс (995,1205,1208);\n Јебрен курган (1012).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (740). Ашкайакту деп јерде. Чуйдыҥ сол јарады. Јурттаҥ 17-17,8 км;\n Узун Ашкайакту. Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (1160). Јурттаҥ 15-16,5 км;\n Аҥду таш (1204);\n Ӱстӱги От-Тӱшкен. Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (1228);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы \n Садалова, Тамара Михайловна (17.03.1960) — билимчи, филология билимдердиҥ докторы. Алтайский государственный университеттиҥ историко-филологический факультедин божоткон (1983, Барнаул). А. М. Горькийдиҥ адыла адалган телекейлик литератураныҥ институдыныҥ аспирантуразын божоткон (1992, Москва).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":739,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.246,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16877.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%BE%D0%BB%D0%BE","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јоло () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Јолоныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nЈоло — Јоло деп куш.\n\nЈоло .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈоло јурт Туулу Алтайдыҥ орто бӧлӱгинде, Себи ле Теректӱ деп сындардыҥ ортозында Кайырлык ла Тоботой суулардыҥ бириккенинде, Урсул сууныҥ башталганында турат. Теректиниҥ сындарын ашса, Кӧксу-Оозы аймактыҥ јерлери башталат. Бӧрӧзӧк, Тожоҥ, Тӱмечин, Кара-Боом, Сары кобы, Тоотой, Мӱркӱттӱ, Улукын, Кызылташ, Јер боочы, Кабайлу межелик. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1122 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥ-кушту: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шонкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ, тарал, саҥыскан, каргаа, кускун, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ.\nТооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан.\n\nӦзӱмдери \nКайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо ��ызыл тазыл (копеечник чайный), марал (маральник), алтын тазыл (родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 12 ором: Олјон, Трактта, Арка-Јаны, Кайырлык, Табар Чачияковтыҥ, Меесте, Јииттердиҥ, Агаш-аразында, Почтаныҥ, Тонмок-Суу, Туйук деп кош ором.\nЈуугында јурттар Кайырлык, Кор-Кобы, Кеҥи. Јабаганныҥ боочызы киреде Кан-Оозы аймактыҥ гран-кыйузы башталат. Боочыныҥ ары јанында Јабаган јурт. Јанында Кеҥи — Кан-Оозы деп кӧӧлик регионал јол ӧдӧт.\n\nЈурт «Кеҥи — Кан-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.\nКор-Кобынаҥ Јолого јетире 7 км, Кайырлыкка јетире 12 км, Јабаганныҥ боочызына јетире 16 км.\n\nТӱӱкизи \n\"Томский губернияныҥ јон јаткан јерлериниҥ 1882 јылыныҥ бичиктеринде \" Јоло керегинде не де бичилбеген. «1899 јылдыйында» база јок.\n\nЈе \"Сибирский кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ списокторында \" 1928 јылда Јоло јуртты 1626 јылда тӧзӧлгӧн деп бичилген. Бу јылды кайдаҥ алган деп эмдиге јетире јарт јок.\nОзогы бичиктерде Урсул эки суу: Кайырлык ла Јоло биригип бӱткен, Урсулга Карагол, Короты ла кӧп тоолу кичинек суулар кирген деп айдылган.\nXIX чактыҥ учында Урсул ичинде кӧп алтайлар јаткан. 1755 јылда Јоло сууныҥ ичинде майман јайзаҥдар ла тодош сӧӧктӱ Намкы Малаевтиҥ јеринде Јоло Кайрылык Семисарт јурттар ортозында Кара-бомноҥ ыраак јокто јайзаҥдар Сала деп јерде циндердиҥ табаруларына канай удурлажар деп шӱӱшкен.\nНамкы Малаевтиҥ тодоштордыҥ отогы ортодо јаан отоктордыҥ бирӱзи болгон. Јайзаҥдар черӱ јуур, удурлажар деп шӱӱшкен, је удабай, бир канча јеҥдиртиштиҥ кийнинеҥ алтайлардыҥ черӱзи јайрадылган.\n\n1757 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде темичи Јаҥжыйакка Јаш-Туранаҥ јуу-јепселдерлӱ 25 кижилӱ поручик Ф. Заливин келген. Јаҥжыйак Јаш-Тура барарга мойношкон, јасакчы да болзом, бойымныҥ ада-ӧбӧкӧмниҥ јеринеҥ барбазым деген. Старшина Ибель база онойдо ок айткан.\n\nМында јаткан алтайлар XIX чакта јайлу-кышту јерлерди теҥнеҥ ӱлежетен болгон.\nКайырлыкта Кулја байдыҥ уулдары Манјы ла Аргымайдыҥ аҥ азыраар јерлери болгон (27 јоон ло 7 оок аҥ болгон).\n\n1897 јылда Манјы ла Аргымай Кулјындардыҥ јылкычылары јылына ижи учун 4 салковой алатан, соок тумчукту мал кабырганы учун 30 акча бир тын учун тӧлӧйтӧндӧр. Кажы ла чабанга-малчыга јыл туркунына иштегени учун 20 пуд. буудай ла эки ӱйгендӱ ат беретен.\n\n1988 јылда Јоло јурттыҥ јанында баштапкы катап алтай калыктыҥ «Эл-Ойын» деп байрамы ӧткӱрилген. Кабайлу-Межелик деп јерде байрамга келген улус конотон алтай айылдар, ойын-јыргал, концерт, конкурстар ӧткӱретен сценалар, подиумдар тудулган, Јолого јетпей јӱрӱп, Кайырлык сууныҥ олјонында јалаҥда атјарыш кӧрӧтӧн ареналар тудулган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 926 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n интернат;\n почта;\n магазин;\n балдардыҥ туразы;\n музей;\n библиотека;\n стадион «Урсул»;\n пожарное депо;\n ипподром;\n врачебная амбулатория;\n јурттыҥ клубы;\n балдардыҥ спортшколы.\n\nЭкономиказы \nЈылкы, соок тумчукту ла оок мал (кой, эчки) азыраары. Таҥынаҥ ээлемдер. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (1981 ј. Чачияков Табардыҥ оромы, 32);\n Байлу-Болчок (851);\n Кылјыккан кыр (852);\n Стела-кайа (863).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Јолоныҥ ӱсти јанында, 4 км кире тӱштук-кӱнбадыш јаар Семисарт сууныҥ јанында, кайаныҥ алдында, Кайырлык-ичи башталган јерде «Кара-Боом» деп канча кат стоянка (многослойная) 50°43′″ с. ш. 85°42′″ бар. Орой палеолитте культураны шиҥдееринде ол стоянка јаан учурлу.\n Урсул сууныҥ јарадында, Јоло ло Кайырлык суулардыҥ бирикеннеҥ 2 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Тӱмечинде (Тюмечин-1, 2, 4), палеолит ӧйдӧги јебрен улустыҥ таштаҥ эткен јепселдери табылган.;\n Мӧҥкӱсалгыш (865,866,1038-1040,1042-1046,1086,1089,1148);\n Јебрен тӱрк руникалык бичик (954);\n Ташта јурамалдар (862, 953, 952, 1146,1157);\n Јебрен јурт (поселение)(864,955,1041);\n Јебрен корумдар (867, 868).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тожоҥ, тоҥмок суу (933);\n Кара-Јӱрек (934);\n Кара-Боом (935);\n Алтыгы Кара-Суу (940);\n Таркаты (942);\n Тӧҥкӧлик (937);\n Кара суу — Јаан-Боом (938). Туйакту — Кан-Оозы деп јолдо.\n Тоботой суу (944).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Палкин Э. М. (1934—1991) — бичиичи, СССР-дыҥ ла Алтайдыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы.\n Пекпеев С. Т. (1956—2012) — РФ-ныҥ Госдумазыныҥ депутады.\n Чачияков Т. А. (1923—1998) — кайчы, чӧрчӧкчи ле соојыҥчы.\n Мамадаков А. В. (1976) — театр ла киноныҥ актеры.\n Чапыев Е. М. (24.01.1910 — 23.10.2001) — тӱӱкичи, фольклорист, Туулу Алтайдыҥ ономастиказын шиҥдеген, Москвада комсомол ишчилердиҥ курстарында ӱренген (1934), обком КПСС-тыҥ экинчи секретари (1940), «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте журналист, 500-теҥ артык алтай кожоҥдор ло табышкактар јууп, кепке баскан.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1451,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.023,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15942.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D3%B1%D1%81%20%D0%A2%D1%8B%D1%82","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јӱс Тыт () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nЈӱс , тыт .\n\nЈӱс Тыт .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сын тайгаларына курчаткан, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Кырды эдектей кезик јерлери састалган, кӧйу агаштарла бӱркелген, кӧп саба агаштар ийне бӱрлӱ. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.\n\nМында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.\n\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 1076 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м\/с.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра чӧл јалаҥ, арка туузы агашка бӱркеткен. Мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, терек, аспак, тал, ыргай, беле агаштар ӧзӧк. Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.\n\nӦзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра.\nЧӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 88,4 га.\n\nОл тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 24,5 га, зона животноводства 2,5 га, общественно-деловая 1,7 га, производстволык јерлер 2,3 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 0,2 га, прочие территории сельскохозяйственного назначения 57,2 га. Јӱс Тыт јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 488 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 447 м. Јуртта 4 ором: Ленкомныҥ, Агашту, Јииттердиҥ, Јаҥы переулок. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,0 км. Јон јадар јерлердиҥ фонды 5000 м² болзо, бир кижиге ортодо 16,2 м² келижет. Улус јадар зона јуртта агаштаҥ чаап туткан ла брус јаҥыс кат туралар, кажызы ла 1500—2500 м² кире јерлӱ.\n\nӦскӧ јурттарла колбу тударга регионал учурлу кӧӧлик јолло тузаланар аргалу, јуртка једерге 2-3 јол бар.\n\nЈурт «Подъезд Талду — Тӱҥӱр („Ӱч-Сӱмер“ ар-бӱткендик парк)», (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1) деп јолдо турат, 26 км кире ӧдӧлӧ, оҥ јаны јаар бурып ийзе,\n«Јӱс Тыт деп јуртка туура јол» болор, (идентификационный темдеги 84К-92, узуны 0,728).\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Иван Бухтуев деп кижи мында адарулар тудуп заимка эткен, табынча бу јурт боло берген. 1929 јылда «Ленинский комсомол» деп јуртартель бололо, оноҥ 1930 јылда скотовод деп артель бололо, Кызыл-Јардыҥ јуртсоведине кирген, онойып туруп, Тӧгӧриктиҥ, оноҥ Абайдыҥ, эмди Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 342 кижи болгон, олордыҥ 67 % орустар, 31 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n баштамы школ;\n эмчилик;\n магазин — 3;\n пилорама;\n почта;\n ФАП;\n турбаза.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, оок мал ла соок тумчукту мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи, (1922 ј., Јаҥы переулок, 13).\n\nАрхеологиялык\n\nАр-бӱткендик \n Ӱч-Сӱмер туу (1505);\n Ыйыктуныҥ аржаны (1509);\n Боочы Громотуха(..).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n Информация о селе на основе путеводителя по Алтаю изд. ЛЕ ПТИ ФЮТЕ за 2000 г.\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1077,"character_repetition_ratio":0.033,"word_repetition_ratio":0.079,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15311.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B9%20%28%D1%81%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%29","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ай (темдеги: ; ) — Јердиҥ спутниги. Ол јерди айландыра эбирет. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, Меркурий ле Венерада спутник јок. Јаркындузыла экинчи јерде. Ай бойыныҥ кемиле Кӱнниҥ системазында бежинчи јерде турат, Јер ле Айдыҥ ӧзӧгиниҥ ортозы —  (, Јердиҥ ~30 диаметри). Јердиҥ теҥеризинде Айдыҥ кӧрӱнип турар кеми — −12,71m. (). Айдыҥ јарыгы айаста — 0,25 — 1 лк.\n\nАлтай улуста айла колбулу кӧп куучындар, соојындар, чӧрчӧктӧр бар.\n\nАй — Јердиҥ искусственный эмес јаҥыс спутни��и \nАй Јер планетаныҥ јаҥыс спутниги. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, не дезе Кӱнге јуук Меркурий ле Венера деген планеталарда спутник јок. Ай јаркыныла экинчи јерде турат, нениҥ учун дезе ол јерге јуук. Јердиҥ јуугында Айдыҥ јылдыстык кеми 12,71m.\nАй 4,51 млрд јыл кайра бӱткен. Је мындый гипотеза база бар: «Јер ле Тейя деп планета (кеми кайда да Марс кире) сӱзӱжип, табарышканынаҥ улам оодыгынаҥ Ай бӱткен».\nАй — кижи барып јӱрген јаҥыс астроном объект болуп јат, (Аполлон-11).\n\nАды кайдаҥ келген \n«Луна» деп орус сӧс , «светлая» деп јарталгыштаҥ улам келген. Гректер Јердиҥ спутнигин «Селена» дежетен (), јебрен Египетте — Ях, (Иях), Вавилондо — Син, јопондор — Айды Цукиёми деп айдар .\n\nАйдыҥ орбитазы \nЈебреннеҥ бери улус Айдыҥ јолын јартаарга ченешкен, табынча, ӧйлӧр ӧдӱп, чике теориялар табылган. Эмдиги теориялар Браун Эрнест Уильям деп кижиниҥ ижине тайанат (XIX—XX чактардыҥ кемјиир приборлорыныҥ чотогоныла). Је эмдиги билим шиҥжӱде сӱрекей чике тоолор барат, лазерный локацияныҥ эп-аргалары Айга јетире ыраагын кемјизе, бир тоолу ла сантиметрге јастырат.\nАй теҥериде эллипс ошкош орбитала јӱрет. Оныҥ јолы Јердеҥ де, Кӱннеҥ де, ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камаанду. Айдыҥ Јерди айландыра чике јолы бир канча кыймыгулардаҥ () турат.\n\nАйдыҥ бӱдӱми \nЈердиҥ Ай деп спутниги кадарлу, мантиялу (астеносфера), ӧзӧктӱ (), мантия ла ядроныҥ ортозында тӧрт кат бар, айдыҥ ӧзӧги суйук, тышты кату.\nАйда атмосфера ла гидросфера јокко шыдар. Айдыҥ ӱсти реголитле бӱркелген: тозын ла кайалардыҥ сыныктары (улай метеориттер тӱжӱп турганынаҥ улам), метеориттердиҥ шыбалажынаҥ () айдыҥ грунты кыймыктайт, реголит кезик јерде бир канча сантиметр болзо, је кезик јерде ондор метрге једет.\nАйдыҥ кадарыныҥ калыҥы (Јердӧн кӧрӱп турган келтейинде) 8—12 км-ге јука. Экваторында кадары, полюстарда кадарына кӧрӧ, 9,5 км-ге калыҥ,.\nБилимчилердиҥ айдыжыла болзо, айдыҥ ӧзӧгин айландыра изӱ ле суйук элемент, сӱркӱш аайлу неме. Бир бӧлӱк билимчилер-геофизиктер (кыдат, јопон, американ эксперттер) Айдыҥ компьютерный моделин јазаган.\n\nАйдыҥ ӱсти \n\nАйдыҥ атмосферазы ӧткӱре суйук учун, температуралар кезем солунат −173 °C ала +127 °C јетире, је кыртыжыныҥ температуразы улай ла −35 °C, айдыҥ теҥеризи јаантайын караҥуй, јылдыстарлу болуп кӧрӱнет. 3,5 млрд јыл кайра Айдыҥ атмосферазы эмеш ныкта болгон.\nАйдаҥ кӧрзӧ, Јердиҥ диски кыймык јок турат.\nАйдыҥ ӱсти чокторды тайкылтпайт (), јӱк ле 5—18 % кӱнниҥ чогын тайкылтат. Айдыҥ ӱсти кӱреҥ-боро, кара-боро ӧҥдӱ.\nАйдыҥ ӱстиниҥ эҥ артык фотојуруктары 2017 јылда LRO деп космический широкоугольный аппараттаҥ , мультиспектральный WAC камерала фильтрди ӱч каналда тузаланып соктырган : 689 нм — кызыл, 415 нм — јажыл ла 321 нм — кӧк (описание карты).\nФотојуруктарда Море Ясности, Море Дождей, Море Холода ла плато Аристархтыҥ ортозы кӱреҥ-боро ӧҥдӱ. Море спокойствия Море Ясностиниҥ јаказы) чаҥкыр ӧҥдӱ, Море Дождейдиҥ кӱн��адыш келтейи ле Океан Бурьдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк келтейи база чаҥкыр ӧҥдӱ. Бу Айда бар бастыра ӧҥдӧр чын болуп чокумдалган. Кижиниҥ кӧзине бу ӧҥдӧр кӧрӱнбейт, Ай бир ле ӧҥдӱ деп кӧрӱнет (). Ай бир эмеш сарызымак болуп кӧрӱнет.\n\nАйдыҥ гравитациязы \n\nЈаҥжыкканыла Айдыҥ гравитационный потенциалын ӱч тооны кошконыныҥ болоры эдип чотойдылар:\n\nмында  — приливный потенциал,  — центробежный потенциал,  — потенциал притяжения. Потенциал притяженияны јаантайын зональный, секторальный ла тессеральный гармоникаларла саладылар:\n\nмында  — присоединённый полином Лежандра,  — гравитационная постоянная,  — Айдыҥ массазы, λ и θ — долгота ла широта.\n\nАйдыҥ гравитациялык кӱчи ӱч бӧлӱктеҥ турат:приливный потенциал, центробежный потенциал, потенциал притяжения. Јерде талайлардыҥ удура толку ла чыгара толкуны () Айдыҥ гравитациялык айалгазын берет. Удура толкулардыҥ амплитудалары башка-башка, ачык талайда ол 30—40 см, је Фанди деп заливте Канадада амплитуданыҥ ӱстӱги бажы 18 метр.\nКӱнниҥ јаба тартар кӱчи () Айдыйине кӧрӧ 200 катап тыҥ, нениҥ учун дезе, гравитационный полези јаан, ӱстине неоднородностьтыҥ степени база јаан. Кӱн Айга јӧрӧ Јердеҥ 400 катапка ыраак, оныҥ учун оныҥ приливной кӱчи ас.\n\nМагнит полези \nПланеталардыҥ магнит полези тектоникалык активностьтоҥ болот. Јердийи ядрозында кайылган металлдыҥ кыймыгынаҥ болот, Марстийи дезе алдындагы активностьтоҥ болот. 1959 јылда Айда однородный магнитный поле јок деп Массачусетсте технологиялык институттыҥ билимчилери ядрозы суйук деп гипотезаны чокумдаган. Айдарда, качан да јебренде Јер ле Марс кире јаан планета согулыжала, јердеҥ бир бӧлӱги ӱзӱлип, кийнинде ай боло берген деп гипотезаны Айдыҥ магнит полези јердийине тӱҥей деп јарталат.\nАйдыҥ ич бӱдӱмин, гравитациязын шиҥдеер Gravity Recovery and Interior Laboratory|GRAIL деп программа ондо ядроныҥ кату ла суйук бӧлӱктери бар деп, Айдыҥ уйан магнит полези айдыҥ породаларыныҥ магнетизмынаҥ бӱдӱп јат деп, онойдо ок ядрого салтарын јетирип турган приливной кӱчтердеҥ турат деп шиҥжӱчилер айдат.\n\nШиртегени \n\nАй бойы јаркын бербей, јӱк ле Кӱнниҥ чокторын тайкылтат, Јердеҥ Айдыҥ Кӱн јарыткан келтейи кӧрӱнет (Айдыҥ фазалары, толуунга јуукташ, Ай эскиде чичкечек серпы боро ӧҥдӱ, Кӱн јазап јарытпаган. Ай орбитазыла Јерди айланат, Јердиҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ ортозында угол солынганынаҥ Айдыҥ фазаларыныҥ циклын кӧрӧдис. Синодический месяц дегени Айдыҥ јаҥырганынаҥ ойто јаҥырганына јетире 29,5 кӱн (709 час). Ай бойыныҥ осин айланып та турган болзо, ол Јерге бир ле келтейиле баштанып алган.\nГалилео Галилей 1635 јылда либрация деп явнение ачкан, ол Айдыҥ ӱстиниҥ 59 % кӧрӧр арга берет. Айдыҥ ары јаныныҥ кӱнбадыш ла кӱнчыгыш келтейлерин (оптическая либрация по долготе) кӧрӧр арга берет. Онойдо ок (оптическая либрация по широте) Айдыҥ арјаныныҥ тӱндӱк ле тӱштӱк келтейлери кӧрӱнет. Ай горизонтко јуук болзо, оныҥ ��иски эмеш кысталгандый () болуп кӧрӱнет, Јердиҥ атмосферазында астрономический рефракция бар учун.\nАйдыҥ рельефы тӱс эмес учун Ай карыккан тушта (јердиҥ кӧлӧткӧзине кире берзе), Ай кызарган аайлу () бололуп кӧрӱнет.\n\n«Суперлуние» ле «микролуние» деп астрономиялык явлениелер болот, качан Ай «Суперлуниеде» болзо, ол 14 % јаан кӧрӱнет, «микролуние» тужындазынаҥ 30 %-ке тыҥ јаркындалат.\n\nСеленология \nАйдыҥ кеми ле составына кӧрзӧ, оны кезикте Јердиҥ группазыныҥ планеталарына Меркурийле,Венерала, Марсла, Јерле кожо темдектейдилер. Айдыҥ геологиязын шиҥдезе, Јердиҥ бӱдӱми ле ӧскӧни керегинде кӧпти билип алар аргалу.\nАйдыҥ кыртыжы 68 км кире болзо, Море Кризисовтыҥ алдында 0 км ала 107 км јетире Королевтыҥ кратериниҥ тӱндӱк келтейинде, Айдыҥ ары јанында. Кыртыжыныҥ алдында мантия (айса болзо, кичинек зернистый темирдеҥ турган ядро, радиусы кайда да 340 км ле массазы Айдыҥ массазынаҥ 2 % кире бар). Кайкамчылузы неде дезе Айдыҥ центр массызы Јер јаар геометрический центрдеҥ 2 км кире туура — 0 метр алдында базальтовый лаваныҥ (калыҥы 600 метрге јетире).\n\n«Лунар Орбитер» деп программа спутниктердиҥ тӱргенин кемјиирге Айдыҥ гравитационный ӱлекерин тургускан. Бу программаныҥ болужыла маскон  деп уникал объекттер табылган, вещества повышенной плотности. Айда магнит поле јок деп чотолот, је кандый да арткан-калган магнетизм эрте ӧйдӧ болгон деп билдирген. Атмосфера ла магнит поле јок Айга кӱнниҥ салкыны салтарын јетирет. 4 млрд јыл туркунына водородтыҥ иондоры Айдыҥ реголидине кирген. Айдарда, «Аполлон» экелген реголит, кӱнниҥ салкынын шиҥдеер иште јаан учурлу.\n2012 јылдыҥ кочкор айында американ астрономдор Айдыҥ ары келтейинде бир канча јаҥы бӱткен объекттер тапкан.\n\nАйда куйлар \n«Кагуя» деп јопон зонд 2009 јылда Холмы Мариуса деп платодо кандый да ӱйт тапкан, онызы кыртыштыҥ алдында тоннель болгодый, ӱйттиҥ диаметри 65 метр кире, тереҥи кайда да 80 метр. Билимчилер ол куйларды кайылган лавадаҥ улам болгон деп бодоштырат. Ондый куйлар Марста база бар.\n\nСейсмологиязы, айсилкиништер \nАйда экспедициядар артыргыскан «Аполлон-12», «Аполлон-14», «Аполлон-15» и «Аполлон-16» ла тӧрт сейсмограф сейсмическая активность бар деп кӧргӱскен. Билимчилердиҥ калганчы чотомолдорыла айдыҥ ядрозы кызыган темирдеҥ турат.\nАйда суу јок болгонынаҥ улам айдыҥ ӱстинде кыймыкташ частаҥ артык ӧйгӧ ӧдӧт. Айсилкиниш (лунотрясение) тӧрт бӧлӱк:\n приливтеҥ улам, бир айда эки катап болот;\n тектоникалык, Айдыҥ грунты кыймыктаганыныҥ, улам сайын эмес;\n метеоритный, метеориттер тӱшкенинеҥ;\n термалтный, Кӱн чыкса айдыҥ ӱсти кезем изийт.\nТектоникалык айсилкиништер ондо иштеп турган станцияларга јеткерлӱ болот. НАСА-ныҥ сейсмографтары 5 јылга шиҥдегениле 28 мындый айсилкиниш болгон, кезигиниҥ магнитудазы 5,5, 10 минуттаҥ артык ӧйгӧ силкинет. Јерде мындый јерсилкиништер 2 минуттаҥ узак болбойт.\n\nСуу бар ба? \n1978 јылда Айда суу бар деген јетирӱ совет билимчилердеҥ болгон, «Геохимия журнал». «Луна-24» деп зонд алган образецтерде сууныҥ проценти 0,1 (1976 јылда).\n2008 јылдыҥ јаан изӱ айында Карнеги институт ла Брауновский университеттиҥ американ билимчилери Айдыҥ грунтында суу озо ӧйлӧрдӧ болгонын јартаган, кийнинде кӧп саба суу космосто кургап калган.\nОрус билимчилер бойлоры сананып эткен LEND деп приборды LRO деп зондко тургузала Айда водороды кӧп участоктор тапкан. НАСА бого тайанып, LCROSS деп зондло Айда бомбардировка эдер јер талдаган. Эксперименттиҥ кийнинеҥ 2009 јылда кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде НАСА Кабео кратерде, Айдыҥ тӱштӱк полюсында тош бӱдӱмдӱ суу табылган деп јарлаган.\nMini-SAR деп радар (индий Чандраян-1 деп атту аппаратта) Айдыҥ кратерлеринде тӱндӱк полюста 600 млн тонна тош бар деп шиҥдеген. Бастыра 40-нӧҥ ажыра кратерлерде (диаметри 2-неҥ 15 километрге јетире), билимчилер алаҥзу јок бу тош сууныҥ тожы деп айдат.\n\nПородалардыҥ химиязы \nАйдыҥ материктери ле «талайларыныҥ» грунты чик јок башкаланып јат, бу породаларда суу ас, онойдо ок темир де, јеҥилчек (летучий) компоненттери база ас. Айдыҥ реголидиниҥ «Луна-20 ле Луна-16» деп аппараттар экелген грунттыҥ проценттерлӱ химический составы:\nКремний,Si, 20,0, 20,0; Титан (элемент)Ti,0,28, 1,9; Алюминий,Al, 12,5, 8,7; Хром,Cr, 0,11, 0,20; Железо,Fe, 5,1, 13,7; Магний,Mg, 5,7, 5,3; Кальций,Ca, 10,3, 9,2; Натрий, Na, 0,26, 0,32; Калий,K, 0,05, 0,12. Айдыҥ реголидинде оксидтерге кирип (анчада диоксид кремнияда) турган кислород база кӧп.\n\nСеленографиязы \n\nАйдыҥ ӱсти эки бӱдӱмдӱ: Айдыҥ материктери эски кырларлу, айдыҥ талайлары эмеш удабаган, тӱс. Айдыҥ талайлары 16 %, бу сӱреен јаан кратерлер, метеориттерле согулыжарда бӱткен, кийнинде олорго суйук лава толуп калган, кӧп јаны реголитле бӱркелген. Гравитациянаҥ улам, Ай бӱдӱп турарда, бастыра кату ла уур породалар Айдыҥ јерге баштанган келтейинде болкалан.\nКӧп саба Јер јаар баштанган келтейинде кратерлер билимниҥ тӱӱкизинде јарлу улустыҥ алыла адалган: Тихо Браге, Коперник, Птолемей. Айдыҥ ары келтейиниҥ рельефы эмеш јаҥы аттарлу: Аполлон (лунный кратер), Гагарин (лунный кратер), Королёв (лунный кратер). Бу ла келтейинде Эйткен деп тӱштӱк полюста, диаметры , тереҥи , бу Кӱнниҥ системазында эҥ ле јаан сӱзӱлижеле табылган бассейн. Море Восточноени Јердеҥ кӧрӧр аргалу, бу кӧп кольцолорлу кратер. Онойдо ок айдыҥ рельефинде борозды, желобы, купола, хребты деп детальдар бар.\n\nКратерлери \n \n1780-чи јылдардаҥ ала Айдыҥ кратерлери канайда табылган деп суракка кару берерге ченешкендер. Эки гипотеза болгон: вулканический ле метеоритный, бу гипотезалар Роберт Гукла тудуш (1667), ол моделирующий апыттар эткен.\nИоганн Шрётер деп немец астрономныҥ (1780) вулканический гипотезазына коштой база бир немец астроном Франц фон Груйтуйзен (1824) метеоритный теория тургускан. Оныҥ бодоштырганыла, метеориттер айга тӱжеле, оныҥ ӱстин ойо согордо, кратерлер табылган. 1920 јылдарда бу суракла блааш-тартыштар болгон, нениҥ учун кратерлердиҥ бӱдӱми тегерик ле эллипстий, тӱс тӱшкен метеориттеҥ тегерик, кыйа тӱшкенинеҥ эллипстий болор учурлу деп. Је 1924 јылда Јаҥы Зеландияныҥ Чарльз Джиффорд деп билимчизи баштапкы ла катап космический скоростьту келип тӱшкен метеорит керегинде чотогонын, кратердиҥ бӱдӱми метеориттиҥ согулганынаҥ камаан јок деп јарлаган.\n\n1937 јылда бу теорияны билимде чокумдаган кижи Кирилл Станюкович деп советский студент, кийнинде ол билимниҥ докторы, профессор болгон. «Взрывная теория» аайынча ол шиҥжӱчилерле кожо оноҥ ары 1947—1960 јылдарда иштеген.\n1964 јылда «Рейнджер» деп американ аппарат Јердеҥ учканы ла ӧскӧ планеталарда база кратерлер табылганы Марста, Меркурийде, Венерада, муҥ јылга кратер керегинде суракты јартаган. Эмди метеоритный теория текши јӧптӧлгӧн.\n3,9 миллиард јыл кайра Ай сӱреен јаан астероидке табартала эбирилген деп гипотезаны Парижте физиканыҥ институды бодоштырат.\n\nТалайлары \nАйдыҥ «талайлары» качан да базальтовый лавала толгон јабыс јерлер, озо оны чын талайлар деп бодогон, кийнинде талай деп адын солыбаган. «Талайлары» айдыҥ ӱстинде 40 %. Океан Бурь, Залив Зноя, Залив Радуги, Залив Центральный, Залив Росы, Море Влажности, Море Восточное, Море Дождей, Море Изобилия, Море Краевое, Море Кризисов, Море Мечты, Море Москвы, Море Нектара, Море Облаков, Море Паров, Море Пены, Море Смита, Море Спокойствия, Море Холода, Море Южное, Море Ясности.\n\nИч-бӱдӱми \n\nАйдыҥ кыртыжыныҥ геохимиязы кезикте башка, мантиязы ла ядро бар. Ӧзӧгиниҥ оболочказында темир кӧп, радиусы 240 км, суйук ядрозы суйук темир, диаметры кайда да 300—330 километр кире бар, ядрозын айландыра кезиктей кайылган пограничный слой, оныҥ радиусы 480—500 километр кире бар. Бу структура, бодоштырулар аайынча, фракционный кристаллизациянаҥ улам магманыҥ глобальный теҥизинеҥ Ай табылганыныҥ кийнинеҥ јаан удабай бӱткен 4,5 миллиард јыл кайра. Айдыҥ кыртыжыныҥ калыҥы ~50 км кире. Ай ныктазыла Кӱнниҥ системазында экинчи спутник, Ио деп спутниктиҥ кийнинеҥ, је Айдыҥ ядрозыныҥ радиусы 350 км, бу Айдыҥ текши кеминиҥ јӱк ле ~20 %, а кӧп саба (землеподобных тел) јер ушкуш объекттердийи ~50 %. Айдыҥ ӧзӧги (ядрозы) темир, оноҥ тыҥ кӧп эмес никель ле серана бар.\n\nАйдыҥ ӱлекери \nАйдыҥ ландшафты кайкамчылу ла уникал. Ай кичинек ле ӧткӱре јаан кратерлерле бӱркелген. Билимчилер узак ӧйгӧ Айдыҥ ол келтейи керегинде билип аларга болјадаган. Јаҥыс ла Айга учар аппараттар табыларда, Айдыҥ ары келтейин шиҥдеер арга ачылган. Эмди Ай керегинде толо ӱлекерлер белен, Кижи Айга учуп, айда эптӱ эдип базалар тӧзӧп, телескоптор, транспорт кийдирип, керектӱ ископаемыйлар табар ла о.ӧ. амадулу.\n\nТабылганы \nАй кайдаҥ табылган деп суракка баштапкы гипотезаны 1878 јылда Джордж Говард Дарвин деп кижи сананып тапкан.\nБу теория аайынча Ай Јердеҥ магматический ӱзӱк болуп, центробежна�� силага алдыртып айрыла берген деп јартаган.\n\nЭкинчизи — «теория захвата», Ай алдынаҥ башка Планетезималь болгон, Јердиҥ гравитационный полези јаба тартып алган деп.\nӰчинчи теория: бир ле ӧйдӧ Ай ла Јер кожо бӱдӱп баштаган, чачылып калган тӱҥей ӱзӱктердеҥ.\nГрунттыҥ анализи Айдыйи Јердиҥ грунтынаҥ чик јок башка деп кӧргӱзет. Эмдиги ӧйдиҥ компьютерный эп-аргалары айдылган теориялар јастыра деп кӧргӱзет.\nӰч теория ӱчӱлези келишпейт.\n\n1984 јылда Гаваиде планетология јанынаҥ конференцияда Айдыҥ табылганы керегинде билимчилер биригип, бир теория айткандар. Теория Гигантского столкновения айдат: 4,6 млрд јыл кайра Јер Тейа деп сӱрен јаан планетала кырпый сӱзӱшкен, мынаҥ улам Јердиҥ мантиязы ӱзӱлип Јердиҥ орбитазына чыга конгон. Бу одыктардаҥ Ай бӱдӱп, 60.000 км орбитала (эмди ~384 муҥ км) айланып баштаган. Јер дезе, тӱргени кезем јаанап, айлантурган оси билдире келтейген. Эмдиги ӧйдӧ бу теория тӧс болуп јат.\n\nКырпый согулышкан теорияны керелеп турганы:\n Айдыҥ мантиязыныҥ диаметры текши кеминеҥ 80 %. Тегинде ондый космический обьекттердиҥ мантиязы 50 % болот;\n Айдыҥ мантиязыныҥ кӧп сабазы таш породалар.\nТейя деген протопланета Јердиҥ таш кыртыжын сыйра табарала, кезик ӱзӱктерин бойына јапшырган. Планеталардыҥ темир ядролоры алдырбаган, олор торт бызылар эди, эмезе Јер Теяныҥ ядрозын бойына тартып алар эди.\nРадиоген изотопты шиҥдеп, билимчилер Айдыҥ канча јашту болгонын чотоп чыгарган. Ай 4,51 млрд јыл кайра табылып бӱткен, в 2015 году — в 4,47 миллиарда лет, 2017 јылда билимчилер 4,51 млрд јыл кайра деп чотогон.\n\nШиҥжӱ иштер \nАй јебреннеҥ бери улусты јилбиркеткен. II век до н. э. ӧйдӧ Гиппарх јылдысту теҥериле Айдыҥ јӱрген јолын, орбитазыныҥ келтеҥин, Јерге јетире ырагын шиҥдеген, онойдо ок Айдыҥ јолыныҥ аҥылузын тапкан. Телескоп табылган кийнинеҥ Айдыҥ рельефиниҥ оок детальдары јарталган. Джованни Риччиоли 1651 јылда Айдыҥ ӱстиниҥ ӱлекерин јураган, јаан караҥуй јерлерин талайлар деп адаган (эмдиге јетире оной ло болот). Джованни Риччиоли кратерлерге јарлу улустыҥ адын бергени оноҥ ары улалган Платон, Аристотель, Архимед, Вернадский, Циолковский, Павлов. XIX чактаҥ ала фотојуруктар табыларда, Айды шиҥдеерге јаҥы эп-аргалар табылган. Айдыҥ ӱстиниҥ детальный «Фотографический атлас Луны» кепке чыккан.\n\nАйды аппараттарла шиҥдегени \nКосмический эра башталганыла Айды шиҥдеери, ол керегинде билгирлер кӧптӧгӧн, Айдыҥ ол јаныныҥ карта-ӱлекери тургузылган, Айдыҥ грунтыныҥ бӱдӱми јарталган. «Луна-2» деп межпланетный станция 1959 јылда баштапкы катап Айга јеткен.\n\nПилотту учуштар \n\n1960-чы јылдарда космосты шиҥдееринде США СССР-даҥ соҥдоп турганы јарт болгон. Дж. Кеннеди јарлаган — кижи Айга 1970 јылга јетпей учар деп. НАСА пилотту учушка белетенип, бир канча космический программа бӱдӱрген: «Рейнджер» (1961—1965) — айдыҥ ӱстин фотографировать эдери, «Сервейер» (1966—1968) — јымжак отурыш ла съёмка местности эдери ле «Лунар орбитер» (1966—1967) — Айдыҥ ӱстин лаптап кӧргӱзери. 1965—1966 јылдарда НАСА MOON-BLINK-тиҥ проекти Айдыҥ ӱстинде аномалияларды шиҥдеери јанынаҥ болгон. Trident Engineering Associates (Аннаполис, штат Мэриленд) контракт аайынча иштерди бӱдӱрген NAS 5-9613 1965 јылдаҥ ала Goddard Space Flight Centerле кожо (Гринбелт, штат Мэриленд).\n\nАмерикан программа Айга пилотту учары «Аполлон» деп атту болгон. 1969 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде Айга баштапкы катап конгон; калганчы катап — 1972 јылдыҥ јаҥар айында, Айга баштапкы алтам эткен кижи — американец Нил Армстронг, экинчизи — Эдвин Олдрин; ӱчинчизи экипажтыҥ турчызы Майкл Коллинз орбитальный модульдаҥ чыкпаган.\n1972 јылдыҥ јаҥар айында \"Аполлон-17\"ниҥ астронавттары капитан Джин Сернан ла Харрисон Шмидт Айда болгон калганчы улустар болгон.\n\nОнойдордо, Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс небесное тело болуп јат; оныҥ ӱстинеҥ образецтер алып јерге экелген спутник болуп јат (США 380 килограмм экелген, СССР — 324 грамм айдыҥ грунтын экелген).\n\nТаҥынаҥ проекттер \nЭмдиги ӧйдӧ Айды шиҥдеерине таҥынаҥ компаниялар јазанат. Јаан эмес Луноход тудары јанынаҥ телекейлик конкурс јарлалган Google Lunar X PRIZE, бу конкурста телекейдиҥ бир канча командалары турушкан, ол тоодо российский Селеноход. Айды айландыра российский корабльду учатан космический туризм эдер амаду бар — озо баштап модернизированный «Союзтарла», оноҥ јаҥы «Федерация» деп сериялу универсал корабльдарлу учар.\n\nКуурмакту керектер \nКезик куурмакчы компаниялар, Айда јерлер (участоктор) садат. Акчаны тӧлӧгӧн улуска компания бичик берет (сертификат о «праве собственности» на некоторую площадь поверхности Луны). Эмди айдыжат, сертификаттар юридический јанынаҥ јастыра, не дезе ороондор ортодо Јӧптӧжӱ: о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства 1967 года (запрет на «национальное присвоение» космического пространства, в том числе Луны, согласно статье II Договора) бар, бу јӧптӧжӱниҥ некелтелери бызылган. Договордо јӱк ле ороондорго јӧп јокко јарабас, је таҥынаҥ улус керегинде айдылбаган учун куурмакчылар Айдагы участокторды саткан.\n\nАйдыҥ илбизиндери \nАйда илбизиндер  — тӧгӱн илбизин, неде дезе, Ай горизонттыҥ ӱстинде јабыс болзо, ол бийикте турганына кӧрӧ бир канча јаан кӧрӱнет. Чынынча, Айдыҥ угловой размери солунбай јат кайда да турза угловой размери (чикезинде, тыҥ солынбайт: горизонттыҥ јанында эмеш кичинек, теҥериде тал туразынаҥ, бу айалгада Ай Јердиҥ радиусы кире јерге ыраак. Эмдиги ӧйдӧ бир канча теориялар бар бу илбизин тӧгӱнди «ошибка зрительного восприятия» деп јартап турган.\n\nКыска кубулталар \nАйдыҥ ӱстинде ле јанында кыска ӧйгӧ  кандый да локальный аномалиялар болуп турат, обусловленные нестационарными процессами на Луне.\n\nКультурада \n\nПлутархтыҥ куучынында «О лике видимом на лун­ном дис­ке» (I—II чакта) ол ӧйдӧ Ай керегинде башка-башка теориялар, Айдыҥ темдектери, учында Плу­тарх Платоновский Академияныҥ ла Ксенократтыҥ ӱредӱзиле јӧпсинип јат: «Ай ол демондордыҥ тӧрӧли».\n\nКеендикте \nАй ӱлгерчилерди, бичиичилерди, јурукчыларды ла кӱӱчӱмдеечилерди, режиссерлор ло сценаристтерди јаҥы чӱмдемелдер бичиирине јаантайын ууландырган. Ай јажытту, ыраак сӱӱш ле кеендиктиҥ символы. Ай јебреннеҥ бери литературада тӱҥдештирӱде: Соломонныҥ кожоҥдорында (1-кы чакта бистиҥ ӧйдӧҥ озо) бичилген:\n«Кто эта, блистающая, как заря, прекрасная, как луна, светлая, как солнце, грозная, как полки со знаменами?»\nБаштапкы фантастикалык Ай керегинде античносттоҥ бери јарлу ӱлгерди јебрен Грецияныҥ чӧрчӧккӧ кирген кожоҥчызы Орфей бичиген деп айдыжатан:\n«Он (Зевс) смастерил и иную землю, безграничную, кою Селеной зовут бессмертные, а земные человеки — Луной. Много на ней гор, много городов, много жилищ. (Оригинальный текст (др.-греч.) Μήσατο δ' ἄλλην γαῖαν ἀπείριτον, ἥν τε σελήνην Άθάνατοι κλῄζουσιν, ἐπιχθόνιοι δέ τε μήνην, Ἣ πόλλ' οὔρε ἔχει, πόλλ' ἄστεα, πολλά μέλαθρα.)»— Прокл. Комментарий к «Тимею» Платона\n\nАйга јоруктаганы керегинде тема фольклордо ло классикалык литературатурада кӧп, Айга једер эп аргалары чӧрчӧк јериниҥ бобыныҥ сабы, тыҥ јоткон, чазын монгольфьер. Баштапкы Ай баратан аппаратты Жюль Верн «С Земли на Луну» деп романында бичиген (1865), оноҥ «Вокруг Луны» деп романында база (1870).\n\nАйдыҥ темазы фантасттардыҥ ла футурологтордыҥ тӧс темазы болуп бӱдӱн XX-чи чакта уулалган. Революциядаҥ озо орус литературада Ай учкур кайаларлу ла јалаҥдарлу, чаҥкыр ӧлӧҥдӱ, ак чечектерлӱ деп бичилген. В дореволюционной русской литературе Луна представлялась небесным телом с долинами и зубчатыми скалами, которая была покрыта голубоватой травой и большими белыми цветами.\n\nАйдыҥ эскизи ле јаҥызы \nОзогыдаҥ бери алтай калык кӱндерди, айларды ла јылдарды бӱгӱнгизинеҥ башка эдип тоологон. Бир јыл 12 айдаҥ туруп јат. Бир ай дегени- теҥериде Ай јаҥырала, ойто эскиргенче ӧткӧн ӧй.\n\nЈаҥызы \nБу кӱндерде (айдыҥ башталганында) Ай чичке, эки учы (мӱӱзи) сол јаны јаар кӧрӱп турар. Ай јаҥы ла јаҥырза, бир јаҥызы тушта, кижиге қӧрӱнбес. Оны јӱк ле уй ла ийт кӧрӧр аргалу деп, јаан јаштулар айдыжат.\n\nКижиниҥ кӧзине Ай 3 јаҥыда кӧрӱнер. Айдыҥ 4 јанызында кажы ла алтай биле одын — От-Энени азыраар учурлу. Оноҥ 5 кӱн ӧткӧн соҥында, 8 јаҥызы тушта, Айдыҥ чике тал-ортозы кӧрӱнер. Оныҥ бу тужына учурлалган кеп сӧс тӧ бар: «Сегисте Ай јараш, семисте мал јараш».\nАй јаҥыда кара немелер токынап, јеткер болоры астап, Јер-Эне амырай берет. Айдын 4 јаҥызында кажы ла алтай биле одын, От-Энени азыраар учурлу. Таҥ эртен саап алган уйдыҥ сӱдин амзабай, Айга-Кӱнге ӱрӱстеер. Ак-малга, айыл-јуртына быйан сураар, бажырар.\nНеме билер улус арчын-јарын кӧрӧр. Је айдыҥ 3 ле 7 јаҥызында олор база кӧрбӧс, эмдебес.\nТой-јыргал эдерге, ыраак јорыкка барарга, јаҥы айыл тударга, агаш кезерге, јаан иштер баштаарга јараар. Арчын ӱзӱп, кыйра , јалама буулап, Алтайын такып, (кӧдӱрип), аржандап барарга јараар.\n\nТолуны \nАйдыҥ ак толуны. Байагы 8 кӱнге база 7-8 кӱн кожулза, ай теп-тегерик боло берер. Оны Айдыҥ Ак толуны деп айдар. Бу туш — Айдыҥ 15 јаҥызы.\nАйдыҥ кызыл толуны. Эртенги тӱнде Айдыҥ 16 јаҥызын Айдыҥ кызыл толуны деп айдар. Бу кӱнде кандый да јыргал ӧткӱрерге јарабас. Тӱнде базарга јарабас, не дезе, алыс орооныҥ јаманы Айлу-Кӱндӱ јериске чыгып, кижиниҥ сӱнезин де ала согор аргалу деп, јаандарыс айдыжат.\n\nЭскизи \nАй 16 јаҥызынаҥ ала ойто эскирип баштаар. Мынаҥ ары тоолош тескери барар: Айдыҥ 15 эскизи, 14 эскизи, 13 эскизи ле оноҥ ары. Бу тушта Айдыҥ оҥ јаны јемтийип, «астап» турар. Ай 8 эскизине јетсе, такып чике тал-ортозыла кӧрӱнер.\nБир ле эки эскиде ай кӧрӱнбес. Ондый тӱндерди «Айдыҥ аразы» деп айдар. Айдыҥ аразы тушта јер ӱстинде кара немелер қӧптӧп, јеткерлер болуп, улустыҥ оорып-чылаары, божооры кӧптӧп јат. Оныҥ учун ай эскиде алтай кижи байланып јӱрер. Неме билер улус арчын, јарын кӧрбӧс. Мӱргӱӱл этпес. Алтай ичи тымый берер.\nАй эскиде тӱнде кижиниҥ адын адабас. Табыштанбас.\nКижи чочытпас. Кыйгырза, чочытса, тышкары кижиниҥ ады-јолын адаза, оныҥ куды чыгып, јулазы јастыгар. Кара немелер кижиниҥ адын билип алганда, курчузы астап, сӱнезин алдыртып ийердеҥ айабас, ол тушта кижи оорый берер.\nЭҥирде, тӱнде ай эскиде кижи арчуул, бӧрӱк јок чыкпас. Кижиниҥ бажы байлу. Сӱнези башта јӱрер.\nТӱнде, эҥирде тышкары чыкса, отко ӱреле чыгар — от кижини корулаар.\nАй эскиде айылдаҥ от чыгарбас, сӱт бербес. Бу ӧйдӧ оттыҥ кӱлин тышкары тӧкпӧс, чач ла тырмакты кеспей јат. Кызыл эҥирде балдарды баштактандырбас, сокпос, ыйлатпас. Јаан табыш чыгарбас, јаан улус керишпес, согушпас. Турган агаш кеспес, арчын ӱзерге јарабас. Аржандап барарга, кыйра, јалама бууларга, Алтайын кӱндӱлеп, (такып) барарга јарабас. Јыргал, той ӧткӱрбес, учурлу керектер баштабас. Јол- јорукка сакып алгадый болзо, атанбас. Мындый ӧйдӧ эткен немеге кара неме коштонор, јеткер болор деп байланып, албаты чебер јӱрет.\n\nАразы \nАй 3 эскиде чичкечек, эки «мӱӱзи» оҥ јанында болор. Оныҥ кийнинде эки кӱн караҥуй болор-Ай кӧрӱнбес. Бу кӱндерди Айдыҥ аразы деп айдар. Је бис бӱгӱн билерис: бу калганчы эки тӱнде Ай Јердиҥ кӧлӧткӧзине кирип, Кӱннеҥ ыраап, кӧскӧ кӧрӱнбей барат. Бу кӱндерди айдыҥ аразы деп айдыжат.\nМынайып, Ай бир јылда 12 катап солынып, ӧйдиҥ ӧткӧнин керелейт.\n\nАйла тудуш чӱм-јаҥдар \nАлтай кижи айды, кӱнди байлап јӱрер. Ол чыгып келеткен кӱнге, јаҥырып калган айга мӱргӱӱр јаҥду. Мургӱӱр алдында арчынла аластанар. Эр кижи бӧрӱгин уштып алар. Ӱй кижи кара бажын кӧргӱспес, буттарын қӧргӱзерге јарабас-ӧдӱктӱ болор. Айга, кӱнге кижи оору-јоболдоҥ айрыларга, баштап алган керек-јарагы тутак јок једимдӱ болзын, бала-барказы, эл-тӧрӧгӧни амыр, су-кадык јӱрзин деп амадап мӱргӱӱр. Мӱргӱӱр тушта кижи бойыныҥ билер алкыжын айдар аргалу, је алкышта мындый алкыш сӧстӧр јаан учурлу:\n«Ӧрӧ турган қӱн эне,\nБейин кӧргӧн ай ада\nБир алкыжаар беригер.\nБир быйанаар јетиреер.\nОору-јоболго тӱжӱрбеер,\nАлтын сыным сергидеер.\nАлкы бойымды,\nАзраган адамды,\nЭмискен энемди,\nЭл-тӧрӧгӧнимди,\nКара башту калыгымды корулаар.\nОп-Куруй, Оп-Куруй!».\nАлтай кижи айдыҥ јаҥызын, эскизин билип, темдектеп јӱрер керек.\n\nАй телекейлик мифтерде \nАй ол теҥериде кудай, башка-башка мифологияларда аттары:\nалтай мифтерде Ай;\nармян мифологияда — Лусин;\nацтек мифологияда — Койольшауки; Мецтли;\nгермано-скандинавский мифологияда — Мани;\nгрек мифологияда — Артемида; Геката; Селена;\nгуанчи — Ачугуайо[en];\nегипет мифологияда — Тот; Хонсу; Ях;\nиндий мифологияда — Чандра;\nинки — Мама Килья;\nинуит мифологияда — Игалук;\nкарело-фин мифологияда — Куу;\nкыдат мифологияда — Чанъэ;\nлатыш мифологияда — Менес;\nлитовский мифологияда — Менес;\nполинезийский мифологияда — Хина;\nримниҥ мифологиязында — Диана; Луна;\nурарт мифологияда — Шеларди;\nфиникий мифологияда — Баал-Хаммон;\nшумеро-аккадский мифологияда — Нанна; Син;\nэтрусск мифологияда — Артуми;\nјопон мифологияда — Цукиёми.\nАлфавит аайынча: Артемида; Артуми; Баал-Хаммон; Геката; Диана; Игалук; Койольшауки; Куу; Луна; Лусин; Мама Килья; Мани; Менес; Менуо; Мецтли; Нанна; Селена; Син; Тот; Хонсу; Хина; Цукиёми; Чандра; Чанъэ; Шеларди; Ях.\n\nАй керегинде алтай соојындар \nАлтай калыктыҥ байлык чӧрчӧктӧри ле соојындарында Ай керегинде јебреннеҥ бери келгендери кӧп. Олордыҥ бирӱзи «Ай ла Јелбеген» деп соојын.\nБир катап озодо айлу-кӱндӱ Алтайда јеек-јутпа Јелбеген табылтыр, тынду немени бастыра јоголто кырып барјаткан эмтир, ачына-јутпаныҥ бажына чыгар неме јок болтыр. Ак чечектӱ Алтайдыҥ амыр јаткан улузы айдары јок шыралап, Ай ла Кӱнге баштанып, болуш сурап мӱргӱптир. Теҥеринеҥ мыны кӧрӱп, Кӱн ле Ай эки карындаш Јердиҥ улузына канай болужар деп шӱӱшкен:\n— Мен тӱжӱп кӧрӧйин, Јутпаны теҥеридӧн тудала экелейин — деп, Кӱн айдарда, Ай карындажы јӧпсинген. Кӱн Јелбегенди тударга теҥеринеҥ тӧмӧндӧп тӱжерде, Јердиҥ ӱстинде айдары јок изӱ болуп, бастыра неме кӱйӱп баштаган. Кӱн ойто тескери бурылган, тӱжер арга јок, Јердеҥ неме артпас. Айдарда, ол кичӱ карындажы Айга айткан:\n— Эмди сен тӱш Јердӧӧн, сениҥ соогыҥнаҥ улус канай бир јажына берер, Јелбегеннеҥ улусты, тындуларды аргадаар керек.\nАй тӧмӧндӧп, тӱшкелетсе, аай јок соок келди, тынду ла неме јажынды. Ай Јелбегенди тӱшкелеле кејегезинеҥ ала койды, онызы ӱзӱлеле, јердиҥ ӱстине артты. Ай јутпаны тутты ла, онызы тал агаштаҥ тудунарда, агаш тазылыла кожо ӱзӱлип, Јелбегенниҥ колында артты. Ай Јелбегенди каап алып теҥериге кӧдӱрилди, онызы айры-тейри кыйгырып, камчызын јерге чачала каргады:\n— Камчым јылан болуп, кејегем келескен болуп јерде артсын!\nЈажынып отурган эки карындаш энчикпей, бирӱзи Кӱн тӱжерде јыртыктаҥ шыгылап ийген, кӧстӧри кара боло берген изӱге, экинчизи Ай тӱжерде јыртыктаҥ шыгалап кӧстӧри соокко чаҥкыр боло берген. Онойып, Јердиҥ ӱстинде кара ла чаҥкыр кӧстӱ улус табылган.\nАй агаш тудунган Јелбегенди теҥериле алчыккан, айдыҥ кӱнде ол јап-јарт кӧрӱнет. Ай карыкса озодо улус Јелбеген айды јип јат, оны коркыдар керек деп, тыҥ табыш чыгаратан..\n\nАй улустыҥ адында \n кыстардыҥ ады:\nАлтынай, Айару, Айтана, Айкӱне, Айя, Айсулу, Айнура, Айчечек, Айлана, Айкине, Айжана, Толунай, Туланай, Јаҥарай, Шурнай, Солунай, Айана, Айачы, Айбала, Айна, Айнура, Айсана, Айсуна, Айсура, Айтпас, Ай-Чечек, Арчынай, Арунай.\n\n уулдардыҥ ады:\nАймерген, Айлан, Айастан, Айсур, Айбулат, Айтемир, Айнур, Айас, Айаспай, Айат, Айаткан, Айаткы, Айбар, Айбилек, Айбу, Айбык, Айбыс, Айбыстан, Айбычы, Айбыш, Айдар, Айду, Айдыҥ, Айдыс, Айдыш, Айкан, Айлан, Айканат, Ай-Керел, Айман, Ай-Мерген, Ай-Санат, Ай-Судур, Ак-Ай, Акалай, Айкине, Айтӱнӱке.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":7408,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.204,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10599.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BA-%D0%91%D0%BE%D0%BE%D0%BC","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ак-Боом () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nСуујараттай кайыр кайалу кыр ол боом. Ак боом — ак кыр, ак туу. Ак-Боом .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Чуйдыҥ суузыныҥ јарадында турат. Айландыра кырлар кају да, кайыр да, кедери чыккан јолдор сӱреен кату. Чуй-Оозында эки јаан суу бириге берет Кадын ла Чуй. Тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Чуйдыҥ сын тайгалары, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Теректиниҥ сыны, тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Себи-Бажыныҥ ла Сымылтыныҥ тайгалары. Јурт кызык јерде турат, бир келтейинде боом, бир јанында суу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 915 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nАйландыра аҥдык јерлер кӧп. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, агас, суузар ла о.ӧ. Туйгактулардаҥ мында булан, марал, элик, тооргы, јуҥма јӱрет. Оок аҥдардаҥ ӧркӧ, кӱжӱл, јоонмойын, кӧрӱк, сарас, јараа ла о.ӧ.. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын. Сууда балык кезем астаган д�� болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nЧуйдыҥ суузы балыкту, алдындазына кӧрӧ кезем астаган да болзо, эмди чараган, бел, ускуч, јылмай, сӧлӧм, чортон бар.\n\nӦзӱмдери \nКадынды јараттай тыт, мӧш, чиби, терек, јодро, тал, ыргай, јӱзӱн-јӱӱр тайалар ла јыраалар ӧзӧт. Јайдыҥ ӧйинде кӧп тоолу ӧзӱмдер чечектейт, ӱрен берет. Бийиктей тайгаларда, тепсеҥдер ле одорлу јарлерде койу ӧлӧҥ лӧ эм тазыл-тамыр ӧзӱп таркайт. Алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек астаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген. Кӧс кылбыгар чечектер јай туркунына ӧҥжип ӧзӧт: кӱӱктаман, кӱнкајы, кӱнчечек, таҥдалай, чейне, быркырууш, калаш чечек, чай чечек, ай чечек, саргай, кандык, буланат. Ого коштой јаҥыс ла Алтайда ӧзӱп турган эндемик ӧзӱмдер бар, јердиҥ ӱстинде олор база кайда да ӧспӧйт.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 1 ором, Ак-Боом ором.\nФедерал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Чуйдыҥ трагы Р-256 темдектӱ. Ак-Боом јурт Чуйдыҥ трагыныҥ 742 километринде турат. Јуугында турган јурттар: Јодро (6 км) ло Ийин (37 км).\nЭл-токтоду Ак-Боом.\n\nТӱӱкизи \n2002 јылдыҥ кандык айыныҥ 18 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Башкарузы (тургун улусты јӧмӧп) Ийинниҥ јурт јеезезиниҥ јеринде Ак-Боом јурт тӧзӧлгӧнин јӧптӧгӧн. Эмдиги ӧйдӧ Чуйдыҥ јарадында Туулу Алтайдыҥ корулу јеринде караван-парк «Туристический комплекс Ак-Боом» турат, Ак-боом кырды кӧрӱп, оныҥ гротторын, куй таштарын, эски Чуйдыҥ трагыныҥ ӱзӱгин, ташта јурамалдарды, Совет јаҥ учун бажын салган партизан-красноармейецтердиҥ обелискин туристтер, јорык јӱрген улус јилбиркеп кӧрӧр аргалу.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 15 кижи болгон, олордыҥ 93 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n «АК-Боом» деп Чуйдыҥ суузыныҥ јарадында туристтерге керектӱ комплекс;\n ашкана;\n айылчылардыҥ туразы;\n амыраар јер;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.\nЭл-токтоду Ак-Боом.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Чонныҥ јуучылдары корогон јерде кереес (1958 ј., Ак-Боом ором, 4а).\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар(732);\n Јебрен тӱрк бичиктер (754);\n Мӧҥкӱсалгыштар(755—757);\n Јебрен курган (1106,1107,1108);\n Озогы субак (971). Чуйдыҥ сол јарады;\n Сырнак деп јерде корум, јурттыҥ 2-2,5 км (1117, 1118);\n Сеп деп јерде бир канча корумдар (3-3,8 км) (1192).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу (..);\n Байлу суу. Садаклар (900).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":854,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15732.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%B9","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай кырай () — Россия Федерацияныҥ субьекти, Сибирдиҥ федерал округына кирет, Кӱнбадыш-Сибир экономикалык бӧлӱкке кирип јат. \n1937 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28-чи кӱнинде тӧзӧлгӧн. Администрациялык тӧс јери — Барнаул кала. Алтай Республикала, Россияныҥ Новосибирский, Кемеровский областьтарыла, Казакстан Республиканыҥ Павлодарский ле Тӱндӱк-Кӱнчыгыш областьтарыла кыйулажат.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \n[Файл:Ворота Алтая.JPG|thumb|left|Алтайский крайга Республики Алтай јанынаҥ кирзе, на границе Солонешный ла Кан-Оозы аймактардыҥ ортозында кыйу\nАлтай кырай Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, 50 ле 55 градус тӱндӱк широтаныҥ ла 77 ле 87 градус кӱнчыгыш долготаныҥ ортозында јадат. Јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 600 км-ге чӧйилген, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке јетире  400 км кире бар. Барнаулдаҥ Москвага јетире (кӧндӱре) 2940 км, кӧӧликтер јӱрер јолдорло 3600 км.\n\nТӱштӱкте ле кӱнбадышта Казакстанныҥ Кӱнчыгыш-Казахстанский ле Павлодарский областьтарыла кыйулажат, тӱндӱкте ле тӱндӱк-кӱнчыгышта Новосибирский ле Кемеровский областьтарла кыйулажып, тӱштӱк-кӱнчыгышта   Алтай Республикала гран-кыйулу.\n\nӦйдиҥ поязы \n\n2016 јылдыҥ тулаан айыныҥ 27-чи кӱнине јетире омсктыҥ ӧйи (MSK+3; UTC+6) деп пояста болгон, онныҥ кийнинде регион федерал јасактыҥ тӱзедӱлери аайынча  («Закон об исчислении времени») красноярский ӧйгӧ кӧчкӧн (MSK+4; UTC+7). 1995 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнине јетире кырай бу пояста болгон.\n\nРельеф \n ла Алтай — Саян кырларда. Кырларлу келтейи тӱштӱк ле кӱнчыгыш јанынаҥ  — Салаирский кряж ла Алтайдыҥ кырлары. Кӱнбадыш келтейи ле ортозы тӱс јер: Приобский плато, Бийско-Чумышский возвышенность, Кулундуныҥ чӧли. Кырайда Россияныҥ бастыра зоналары бар: чӧл, агашту-чӧл, , тайга ла кырлар. Тӱс јери чӧл лӧ агашту-чӧл зона болот, ленточный агаштар (бор), кӧп јуукаларлу ла јарлу, кӧлдӧр лӧ кӧӧлмӧктӧрлӱ.\n\nКлимады \nКлимады бир аай эмес, нениҥ учун дезе,  географиязыныҥ айалгалары башка-башка. Кырлардыҥ алды ла оптыҥ (приобский) јанында јерде ортоконтинентал климат болзо,је Атлантика, Арктика, Кӱнчыгыш Сибир ле Орто Азиянаҥ келген кейдиҥ улам ла кенейте солунып турганынаҥ улам, климат кезем-континентал болуп турат. Кейдиҥ ортојылдык температуразыныҥ ӱстӱги бажы 90—95 °C једет. Ортојылдык температура — јылу, . Јаан изӱ айдыҥ бийик деген температуразы , экстремал изӱ  једет. Орто соок чаган айда  олзо, тыҥыда сооктор  болот. Соок јок кӱндер кайда 120. Эҥ ле кургак ла изӱ ай-кӱн ккырайдыҥ кӱнбадыш јанында тӱс јерде болот. Мында климат кезик јерде кезем-континентал. Кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар јут-чыктыҥ кеми кӧптӧп барадат бир јылдыҥ туркунына 230 мм ала 600—700 мм јетире. Ортојылдык температура тӱштӱк-кӱнбадыш јаар кӧдӱрилет. Тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде кырлар туй алып, туйуктап турган учун, кей кӧп сабада тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланвт. Јайгыда тӱндӱк јанынаҥ салкындар улам ла согор аргалу. 20—45 % учуралда тӱштӱк-кӱнбадыш ла кӱнбадыш салкындардыҥ тӱргени 6 м\/с капшай болот. Чӧл јерде суховейлер болот. Кышкы айларда кырайда циклонический айалга тыҥыырда,  улам ла шуургандар болуп јат, бир јылда 30—50 кӱн.\n\nЭҥ ле јымжак климат Алтайский ле Смоленский аймактарда, эҥ ле кеземи — Кулунду ла Ключевской аймактар. Эҥ ле изӱ кӱндер Угловский ле Михайловский аймактарда, кышкыда — Ельцовскоий, Залесовский, Заринский аймактарда тыҥ сооктор болбойт. Јут-чыктыҥ ӱстӱги бажы Красногорскоий, Алтайский ле Солонешный аймактарда, эҥ ле ас јут — Угловскоий аймакта ла Рубцовский аймактыҥ кӱнбадыш келтейинде.  Наибольшая среднегодовая скорость ветра наблюдается в Ортојылдык салкынныҥ тӱргени Благовещенский аймакта, эҥ арай салкын — Бийскте.\n\nКӱчӱрген айдыҥ ортозында кар тӱжӱп, кайылбай јада берет, кандык айдыҥ бажында кайылат. Кардыҥ калыҥыныҥ орто кеми , кӱнбадыш аймактарда  јетире јабызайт. Јердиҥ кыртыжы Глубина промерзания почвы  јетире тоҥот, је кары јок ачык јерде  јетире тоҥуп калат.\n\nГидрографиязы \nАлтай кырайдыҥ суу-байлыгы јердиҥ алдында. Эҥ ле јаан агын суулар (17 муҥ): Оп (Обь), БиЙ, Кадын, Чумыш , Алей ле Чарыш. 13 муҥ кӧлдиҥ эҥ ле јааны: Кулундуныҥ кӧли, текши јери 728 км². Јаан деген суузы: Оп, узуны кырайдыҥ ичинде 493 км, Бий ле Кадын бириккенинеҥ бӱткен. Оп сууныҥ коолы Кырайдыҥ јериниҥ 70 % кирези болот.\n\nАҥ-куштары \nКырайда ӧп тоолу ар-бӱткендик зоналар, јӱзӱн ландшафттар барынаҥ улам аҥ-куштардыҥ да бӱдӱмдери байлык.  Млекопитающийлер 89 бӱдӱм, 6 отряд ла 22 биле, 320-неҥ кӧп бӱдӱм куштар 19 отрядтаҥ, 9 бӱдӱм пресмыкающийся, 7 бӱдӱм земноводныйлар, 1 бӱдӱм круглоротых ла 33 бӱдӱм балык\n\nӦзӱмдери \nМында 2000 бӱдӱм сосудистый ӧзӱмдер бар, Кӧнбадыш Сибирде ӧзӱмдердиҥ бӱдӱмдериниҥ 2\/3 бӧлӱги. Былардыҥ ортодо эндемический ле реликтовый бӱдӱмдер. Анчада баалу ӧзӱм: алтын тазыл (золотой корень,родиола розовая), маралий тазыл (рапонтикум сафлоровидный), Кызыл тазыл (красный корень, (копеечник забытый), чийнениҥ тазылы (марьин корень, пион уклоняющийся), солодка уральская, јыдунак, душица, зверобой, девясил высокий ле о.ӧ..\n\nКырайдыҥ јериниҥ 26 % агашту. 2020 јылда агаштардыҥ мониторинги ӧткӱрилген 1,9 млн га 19тыс км² .\nБастыра јаба алза агаш-фонд 4,43млн га, текши јери 3,88млн га 38,8тыс км² .\n\nТузалу \nПолиметаллдар, тус, сода, ташкӧмӱр, никель, кобальт, темир руда ла баалу металлдар бар. Алтайдыҥ кырлары яшма таш, порфир, мрамор, гранит, темир охра, минерал ла ичетен суулар, эм-томду балкаш.\n\nЭкологиязы \nКейдиҥ арузы айландыра материальный производствоныҥ экологический айалгазы ла киртидип турган веществолорды арчыырыныҥ кеминеҥ камаанду, онойдо ок транспорт јӱрер магистральдардыҥ айалазынаҥ база камаанду. Кырайдыҥ предприятиелериниҥ газоочистной установкаларында јӱк ле 64 % киртидер веществолор тудулат. Кырайда 560 тыс. кӧӧлӱк, олорго кейдиҥ текши кирленижиниҥ 45 %-ти келижет, ол тоодо: оксид углерода 69 %, оксид азоттыҥ 37 %, углеводородтордыҥ 92 %.\n\nСууны киртидип турган объекттер: предприятиелер (химия ла нефтехимия), машиностроениениҥ, теплоэнергетиканыҥ. Кичинек суулар тыйызап, соолып, киртип јат. Агаштар астаганынаҥ улам суулардыҥ эрозиязы кӧптӧйт, суулар соолот. Кӧп тоолу кичинек кӧлдӧргӧ јон јаткан јерлердиҥ хозяйственно-бытовой суузы кирип, мал азыраган комплекстердиҥ ӧтӧги база киртидет. \n\nБир канча јон јаткан јерлерге радиация каршузын јетирген деп, Семипалатинскте ядерный јуу-јепсел ченеерде, окылу јетирӱ болгон.\n\nОго коштой, Байконур-космодромноҥ учуп чыккан ракет-носительдердиҥ траекториязы Алтай кырайдыҥ јериниҥ ӱстиле барза, кӱйӱп тӱшкен сынык-ступеньдери ле ракет-одыруныҥ кӱйген артканы атмосфераны корондоп, јерге тӱжет.\n\nКорулу јерлери \n\nЭмдиги ӧйдӧ улустыҥ ээлемдеринеҥ ар-бӱткен солынып, озогызына кӧрӧ чек башка болуп барат. Аҥ-куш ла ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерин корулап, чеберлеп аларга Корулу јерлер эдери керегинде ӱлекерлер: Особоохраняемые природные территории России (ООПТ): заповедниктер, национал парктар, заказниктер, ар-бӱткенниҥ кереестери.\n\nКырайдыҥ јеринде 51 Ар-бӱткенниҥ кереези, ар-бӱткен парк «Ая», Тигиректе заповедник ле 35 заказник:\n Алеусский заказник;\n Бащелакта заказник;\n Благовещенскте заказник;\n Бобровский заказник];\n Большереченскте заказник;\n Волчихинский заказник;\n Егорьевский заказник;\n Ельцовский заказник;\n Завьяловский заказник;\n Залесовский заказник;\n Шинок деп сууда бир тизим учар суулар;\n Касмалуда заказник;\n Кислухинский заказник;\n Корниловский заказник;\n Кулундуда заказник;\n Лебединый заказник;\n Лифляндский заказник;\n Локтевский заказник;\n Мамонтовский заказник;\n Михайловский заказник;\n Ненинский заказник;\n Обской заказник;\n Јаан Тассор кӧл;\n Ондатралу заказник;\n Панкрушихада заказник;\n Струя јарым-ортолык;\n Сары-Чумышский заказник;\n Соколовский заказник;\n Суетский заказник;\n Тогулда заказник;\n Уржумский заказник;\n Ляпуниха ӧзӧк;\n Усть-Чумышский заказник;\n Чарышский заказник;\n Чинетинский заказник.\nКорулу јерлердиҥ текши площади 725 тыс. га, кырайдыҥ јериниҥ 5 %-ти, (телекейлик стандарт: регионныҥ текши јериниҥ 10 %-ти болор учурлу), текшироссиялык кӧргӱзӱ аайынча бу ас, биосферада ландшафтно-экологический равновесиени тударга.\n\nАлтай кырайда 100 кире ар-бӱткенниҥ кереестери, олордыҥ 54-и геологический, 31-и суу, 14-и ботанический ле 1-зи комплексный. Эмдиги ӧйдӧ ӧзӱмдердиҥ ареалы ла ас тоолу, јоголорго једе берген тындулар јарталган, ол јерлерде Корулу јер деп статус јок.\n\nТӱӱкизи\n\nАлтай Туулу округ \n\nОп сууныҥ бажы јакалай јерге ле Алтайдыҥ кырларын эдектей орустар XVII-чи чактыҥ экинчи јарымында келип баштаган. Јаш-Ту��а ла Белоярскта шибее джунгар кӧчкиндердеҥ коруланарга тудулган кийнинеҥ (1709,1717), кӧчкиндер кӧптӧй берген.\n\nБу ла ӧйдӧ Алтай јаар руда табар бедреништӱ амадулу геолог-партиялар аткарылган, баштапкылардыҥ тоозында адалу-уулду Костылевтор болгон. Кийнинде олордыҥ тапканыла уралдыҥ заводчиги Акинфий Демидов тузаланган. 1730-чы јылдарда Барнаул суу Опко киргениниҥ јанында јурт тудулган, јурт Демидовтыҥ Барнаульский сереброплавильный заводы болгон, јуртты Барнаул деп адаган. 1771 јылда Барнаул кала деп статус алган, онойдо ок Алтай кырайдыҥ тӧс калазы деп статусты 1937 јылда алган.\n\nXVIII-чи чактыҥ экинчи јарымында Колывано-Воскресенский горный округ тӧзӧлгӧн, бастыра јери јаба алза эмдиги Алтай кырайдыҥ,  Новосибирский ле Кемеров областьтардыҥ, Томский область ла Кӱнчыгыш-Казахстанский областьтыҥ јери кире болгон, текши јери 500 тыс. км², эл-јонныҥ тоозы 130 муҥ кижи.\n\nДемидов божогон кийнинде, алтайда заводтордыҥ ээзи Император боло берген, рудниктерди, јер ле агаш-таш јанынаҥ башкаруны Кабинет эткен, ол Санкт-Петербургта болгон. Јеринде башкаруны горный офицерлер эткен. Производствоны унтер-офицерлер ле техниктер башкарган, олордыҥ ортозында јайалталу мастерлер ле изобретательдер И. И. Ползунов, К. Д. Фролов, П. М. Залесов, М. С. Лаулин ле о.ӧ. болгон.\n\nОкругтыҥ тӧс ууламјызы Горная промышленность, крепостной правоны 1861 јылда айрыыр тушта, эконом кризис болгон, 1870-чи јылдардаҥ баштайла заводтор убыточный болуп, чактыҥ учында бастыразы јабылган. Је алтын казатан иштер алдында ла бойы иштеген, олордыҥ кӧп сабазы золотопромышленное акционерное общество «Алтай» Октябрьский революцияныҥ кийнинде (1917) национализацияга јетире болгон.\n\nXIX-чи чактыҥ ала эмдиги Алтай кырай ла Республики Алтай Том-Тура губернияныҥ јерине кирген.\n\nТабынча регионныҥ экономиказы јурт ээлемге кӧчкӧн. Зерновой культураларла (арба, сула, арыш) кожо картошко ӧскӱпиш ле адару тудары кожулган.\nXX-чи чактыҥ бажында баштапкы јерге сарју эдери, сӱт алары, мал азыраары чыгат. Алтай сарју Кӱнбадыш Европаныҥ ороондоры јаар экспортко аткарылган.\n\nXIX-чы чактыҥ учында округтыҥ тӱндӱк келтейиле Транссибирский магистраль тудулып барган, 1915 јылда Алтайская железная дорога (1915) бӱткен, Ново-Николаевск (Новосибирск), Барнаул ла Семипалатинскти колбогон (Семей).\n\nСуу-транспорт кӧндӱгип баштаган. Столыпинниҥ јер-реформазы Алтай јаар ууланган кӧчкиндерге јарамыкту болгон, кырайдыҥ ӧзӱми јаранган.\n\nСовет ӧй \nРоссияда 1917 јылдыҥ Революциязы ла Граждан јуу Алтайда Совет јаҥды тургускан. июле 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Алтай губерния тӧзӧлгӧн, тӧс јери Барнаулда, 1925 јылга јетире болгон. 1925 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире Сибирский кырайга кирген (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала), 1930 јылдаҥ 1937 јылга јетире Западно-Сибирский кырай (кырайдыҥ тӧс јери — Новосибирск кала). 1937 јылда Алтай кырай тӧзӧлгӧн (тӧс јери — Барнаул кала).\n\nАда-тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, бастыра иштер. ӧскӧлӧндире солынган. Алтайга ороонныҥ кӱнбадыш јанынаҥ 100-теҥ артык эвакуировать эткен предприятиелер кӧчӱп келген, ол тоодо текшисоюз учурлу 24 завод. Бу ла ӧйдӧ кырай ороонныҥ ашла јеткилдеер тӧс јери болгон, ого коштой калаш, эт, сарју, мӧт, тӱкле ороонды јеткилдеген. Алтай кырайдыҥ јеринде 15 Соединение (военное дело), 4 полк ло 48 батальон тӧзӧлгӧн. Бастыра фронтко 550 муҥ кижи барган, олордыҥ 283 муҥ кижи јууда корогон ло сурузы јок калган.\n\nЈууныҥ кийнинде јаҥы техника ла технологияларды текши тузаланары башталган. Кырайдыҥ промышленностиниҥ ӧзӱми ороон ичиндеги кӧргӱзӱлердеҥ бир канчага бийик болгон. Онойдо, «Алтайский тракторный заводто» 1950-чи јылдардыҥ ортозында СССР-да баштапкы  салдаа эдер автомат-линия тургузылган, Јаш-Турада котельный завод тӱӱкиде баштапкы катап котлостроениеде котелдордыҥ барабанын эдер поточный линия тургускан, Барнаулда механический пресстердиҥ заводы јаҥы конструкция тургускан: чеканочный пресстер, давлениези 1000—2000 тонн. 1960-чы јылдардыҥ бажында кырайда РСФСР-да эдимдердиҥ ортодо 80 % -теҥ артык трактордыҥ салдаалары ла 30 %-теҥ артык кош тартар вагондор ло паровой котелдор чыгарып турган.\n\nОл ло тушта, 1950—1960-чы јылдарда кырайдыҥ кӱнбадыш келтейинде целинна јер кӧдӱрери деп иш башталган. Бастыра јаба 2,9 млн гектар јер кыралалган, 78 јаан совхозтор тӧзӧлгӧн. Бу јаан масштабту ишке туружарга Алтайга тоолу ла јылга 350 муҥга шыдар улус ороонныҥ башка-башка јерлеринеҥ (Москва, Санкт-Петербургта, Украина, Урал, Кубань) кӧчӱп келген, ол тоодо 50 муҥ. јиит специалисттер комсомол-путёвкала келген. 1956 јылда регион рекорд-тӱжӱм берген: 7 млн тоннадаҥ кӧп аш, ол учун кырай Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Ленинниҥ экинчи орденин Алтай кырай 1970 јылда алган.\n\n1970—1980-чи јылдарда алдынаҥ бойы иштеп турган предприятиелер ле отрасльдардын ордына территориально-производственный комплекстер: аграрно-промышленный узлелдер, производственный ла производственно-билим биригӱлер тӧзӧлип баштаган. Рубцовско-Локтевский, Славгородско-Благовещенский, Заринско-Сорокинский, Барнаульско-Новоалтайский, Алейский, Каменский ле Јаш-Турада агропромышленный комплекстер ачылган. 1972 јылда  строительство Алтай коксохимический завод тудулып баштаган, 1981 јылда баштапкы Каменноугольный коксты алган.\n\nЭмдиги ӧй \n1991 јылда  Алтай кырайдаҥ Горно-Алтайский автономный область чыгала, алдынаҥ бойы Россия Федерацияныҥ субъекти: Республику Алтай боло берген.\n\nСССР јоголгон кийнинеҥ кырайдыҥ экономиказы узак ӧйдиҥ кризисине кире берген, промышленностьто государственный заказтар јоголып, јуртхоз производство (рентабельный эмес) астам јок боло берген, кризис 2000 јылдарга јетире уулалган. Эл-јонныҥ мындый јӱрӱмле јӧп эмези, политикалык айалга, регионды узак ӧйгӧ Россияда «Красный пояс» деп адалган, б��шкару мында «сол» јандай болгон. 1996 јылда кырайдыҥ губернаторы болуп Суриков, Александр Александрович турган, ол сол политик окылу эмес лидер болгон, болушчызы Александр Назарчук Алтай кырайдаҥ Законодательный собраниезиниҥ башкараачызы боло берген.\n\nКырайдыҥ бюджеди узак ӧйгӧ дефицит болгон, экономиказы ла социальный сектор федерал тӧс јердиҥ дотациялары ла кредиттериле јеткилделген. Онойдо, темдектезе, Семипалатинский программа аайынча, Семипалатинский ядерный полигонныҥ каршу јетиргени учун берилген дотацияга 400 социальный объекттер тудулган: амбулатория, школ, больницалар. Бир ӧйдӧ Семипалатинский программаныҥ акчазы кырайдыҥ бюджединиҥ ӱчинчи бӧлӱги кире болгон. Регионго газ ӧткӱргени (1996 јылда башталган) јарамыкту болгон,  магистральный газопроводтор тудулган, котельныйлар јаҥы одыруга кӧчкӧн. 14 јылга 2300 километр газораспределительный сетьтер ӧткӱрилген.\n\n2004 јылда Алтай кырайдыҥ губернаторы болуп јарлу эстрадалык  ла киноныҥ актеры  Михаил Евдокимов јеҥӱ алган. Евдокимов, Михаил Сергеевич бӱдӱн јарым јылдыҥ бажында Јаш-Тураныҥ јанында кӧӧлӱктӱ јеткер болуп божогон. 2005 јылдаҥ 2018 јылга јетире регионныҥ јааны болуп Карлин, Александр Богданович иштеген. 2014 јылда губернаторлордыҥ талдаштарында ол јеҥӱ алган, Россияда алдаштарды ӧткӱрери 2004 јылда оркыктырылган. 2018 јылдаҥ ала Алтай кырайдыҥ  губернаторы болуп Томенко, Виктор Петрович иштейт.\n\nЭл-јон \n\nЧисленность населения Алтайского края по данным Росстата составляет  чел. (). Плотность населения:  чел.\/км2 (). Городское население:  % ().\n\nУк-калыктары \nАлтай кырайда 100-теҥ артык укту улус јуртайт: 94 %  орустар, немецтер (2 %), украиндер (1,4 %); арткандары — 3 %.\n\n2010 јылдыҥ текшироссиялык тооалыжыла ук-калыктарыныҥ тоозы:\n орустар — 2 234 324 (93,9 %),\n Российский немецтер — 50 701 (2,1 %),\n украиндер — 32 226 (1,4 %),\n казактар — 7979 (0,3 %),\n армяндар — 7640 (0,3 %),\n татарлар — 6794 (0,3 %),\n белорустар — 4591 (0,2 %),\n алтайлар — 1763 (0,1 %),\n кумандылар — 1401 (0,1 %).\n\nКудай јаҥы \nАлтай кырайда кудайлык кӧп биригӱлер бар. Эҥ ле јааны: Орус православный серкпе. Католический ле лютеранский биригӱлер, 1960-чы јылдарда ойтодоҥ ижин баштаган. Бого коштой, башка-башка кудайлык јаҥду приходтор ло биригӱлер : пятидесятниктер, евангельских христиан-баптисттер, адвентисттердиҥ (седьмого дня), Христостыҥ серкпези,  Кришнаныҥ бирлиги.\n\nБашкарузы \nАлтай кырайдыҥ башкарузыныҥ јааны болуп губернатор турат. Алтай кырайдыҥ — исполнительный органы, крайисполкомныҥ ордына турган.\n\nАлтайское краевое Законодательное собрание 68 депутатту, 5 јылга эл-јон талдаган: бир бӧлӱги одномандатный избирательный округтарла, экинчизи партийный списокторло. Законодательный собраниениҥ башкараачызы — Романенко, Александр Алексеевич. 2016 јылдыҥ талдаштарында «Единая Россия» 44 јерди регионал парламентте алган; 6 кижи «Справедливая Россия» деп партиянаҥ; 8 — КПРФ, 8 — ЛДП��.\n\nГеральдиказы\n\nМаанызы \n\nАлтай кырайдыҥ маанызы кызыл бӧс, кызыл чийӱлӱ агажактыҥ јанында, бу кызыл чийӱде аштыҥ сары, јурт ээлемниҥ темдек-сӱри. Мааныныҥ ортозында Алтай кырайдыҥ кебедели.\n\nКебелели \n\nАлтай кырайдыҥ кебедели 2000 јылда јӧптӧлгӧн. Бӱдӱми француз геральдика куйакка тӱҥей, тӧзи бийигиниҥ сегис тогустыҥ бӧлӱги, куйактыҥ алды јаны сӱӱри. Алдында толыктары тегерийтилген. Тал тууразында чийӱ эки тӱҥей бӧлӱкке бӧлийт.  Кебеделдиҥ ӱсти јанында оошкы фондо ыжы чоргып турган XVIII чактыҥ доменный печкези Алтайс кырайдыҥ тӱӱкилик темдеги. Кебеделдиҥ алдында кызыл фондо колыван вазалардыҥ кааны јажыл ӧҥдӱ ваза, эмди тергеелик Эрмитаж музейде. Кебеделдиҥ куйагын айландыра алтын аштыҥ веногы салынган. Венок оошкы лентала буулалган.\n\nАдминистрациялык јерин бӧлӱгени \nРегиондо 12 кала, 1 ЗАТО, 59 аймактар (јурт јерде); \nЈон јаткан јерлер 10 муҥнаҥ артык улусту.\n\nЭкономиказы\n\nБюджеди \n2021 јылда Алтай кырайдыҥ бюджеди 123 822 млн салковойго пландалган, тузаланатан кеми 129 757 млн салковой.\n\nТергеелик тӧлӱзи 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине 1857 млн салковой, эмезе 3,1 % бойыныҥ кирелтезине кӧрӧ .\n\n2020 јылда бюджеттиҥ кирелтези 134 281 млн салк. болгон, 125 проценти ол јылга кӧрӧ 60 020 млн салк, бу 4 процентке кӧп, ӧткӧн јылга кӧрӧ.\n\nТузаланган акча 128 947 млн. салк. эмезе 120 процент ӧткӧн јылга кӧрӧ Таблица расходов в 2020 году.\n\nЈурт-ээлем \nАлтай кырай Россияда эҥ ле јаан аграрный регион болуп јат. Мында аш, сӱт, эт, алып, сахарный свёкла, кӱнкузук, лён масличный, лён-долгунец, хмель, рапс ла соя ӧскӱредилер.\n\n1954—1960 јылдарда кырайда 3 млн га целина јер кыралалган. Бӱгӱнги кӱнде бастыра јериниҥ кеми 16 млн га, оныҥ 40 % јери јурт ээлем тузаланышта. Экономикалык айалга коомойтыганыла колбой јурттоваропроизводительдер 125,3 муҥ. га пашняны кыралабайт, јер залежи болот. \nАлтай кырайда кырларлу да јер бар, онойдо ок чӧл лӧ агашту јер бар. Чернозем јер кӧп сабада 80 %. Текши јери  15799,6 муҥ. га. Кыралалган јер — 40,6 %. Сугарып турган јер 105,7 муҥ. га, олордыҥ 99,5 муҥ. га — пашняда.  Региондо 8,5 муҥ. га састы кургаткан јер. Органический веществолор једишпейт, органический удобрениелер ас. Јӱк ле тал орто пашны фосфорло јеткилделет, ӱчинчи бӧлӱгине калий јетпейт, бастыра јерге азотный удобрение, цинк, сера, кобальт ла молибден јетпей јат. Подкислениени 15 % пашня алат, 600 муҥ. га пашня засоленный эмезе куӱурлу јер.\n\nБийский зонаныҥ јери јурт ээлем иштерге эҥ ле јакшы: Бийский, Зональный, Смоленский, Быстроистокский ле Троицкий аймактар, онойдо ок кырлардыҥ јанында аймактар: Красногорский, Алтайский, Советский ле Солонешенский. Мында чернозёмло бай почва, јут-чык јеткилинче тӱжет, је рельефте эби јок јерлер бар. Барнаулга јуук аймактарда јерле ишке јарамыктузы: Павловский, Калманский, Ребрихинский, Косихинский. Мында јер Бийский зонага кӧрӧ эмеш уйан, је јердиҥ чыгы база јеткилинче, рельеф јакшы. Чӧлдӧ айма��тардыҥ јеринде мындый јарамыкту айалгалаы ас, је ондый да болзо аш ла сахарлу-свекла саларга мал азыраарга јарайт. Јурт ээлем иштерге тӱштӱктиҥ алды ла тӱштӱк-кӱнбадыш аймактардыҥ јери тыҥ ла јакшы эмес: Угловский, Михайловский, Егорьевский, Кулундинский аймактар, ондо улам сайын кӱйгектер болот, кургак изӱ салкындар согот, ковыль ӧлӧҥ јерди ӱрейт, суу да ырак. Кӱнчыгыш аймактар Тогульский, Ельцовский, Солтонский, Заринский кыра салар јери ас болуп, айландыра агаштарлу кырлар, тайга, састыган јерлер учун аш саларга ээлемдерге кӱч болот.\n\n2010 јылда кырай Сибирский федерал округта јурт ээлем продукцияла баштапкы јерде болгон. Эт, сӱт, јымыртка берери кӧптӧгӧн. 2020 јылдыҥ турултазыла јуртээлем производствоныҥ јылдык индекси — 108,5 %. \n\nАлтай аграрийлер аш садарыла тӱжӱм јок то јылда акчаны иштеп аладылар. 2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ бажында арбаныҥ баазы (3-чи класс) бир тонна учун 15-16,5 муҥ салковой болгон, алдында јылда оныҥ баазы јӱк ле 11 муҥга арайдаҥ једип турган болгон. Гречиханыҥ баазы 1,5-га кӧдӱрилген — тонна учун 35-37 муҥ салковой, алдында јылдыҥ 22-24 муҥ салк. баазына кӧрӧ. 2020 јылда агропредприятиелердиҥ једими 18 млрд салковойды ажар, ол јылга кӧрӧ 40 % бийик, аш ӧскӱреринеҥ келген једим. Субсидияларды чотко алза, рентабельности (сельхозпредприятиелердиҥ) 30 % (2019 јылда 22 % болгон, ӱстӱги бажы 2016 јылда 26,1 %).\n\n2020 јылда алган једим +143,3 млрд салковой . Чистая прибыль составила +18млрд р\n\nМал-аш ӧскӱрери \n2021 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде соок тумчукту малдыҥ тоозы бастыра ээлемдерде јаба 690,8 муҥ. тумчук (3,9%-ке ас), олордыҥ 292,6 муҥы уйлар (2,6%-ке), чочколор  – 408,4 муҥ тын (6,0%-ке ас), кой ло эчки  – 182,5 муҥ. тын (11,9%-ке ас). Мал-аштыј текши тоозын алза, 41,0%-ти соок тумчуктузына келижет, 58,4% – чочколор, 76,6% – кой ло эчки. . \n\nАлтай кырай Россия ичинде региондордыҥ ортозында соок тумчукту малдыҥ тоозыла (705,6 муҥ тын) бежинчи јерде турат, сӱт берериле 4-чи јерде . Сӱттиҥ берилген кеми 1210 муҥ. тонна (100,5 % , 2019)  , мал-аш ла куштарды этке табыштырганыла 276 муҥ. тонна (101,1 % , 2019), јымыртка — бштапкы карап 1 млрд (101,6 %).\n\nПромышленность \nПромышленностьто тӧс јерде машиностроение (гусеничный тракторлор, салдалар, паровой котелдор ило кош тартатан вагондор, дизельный двигательдер, шиналар, кузнечно-прессовый машиналар, буровой станоктор, трактор ло кӧӧликтерге  генераторлор). Оборонный комплекске база кӧп продукция эдилет.. Јаан јерди курсак-тамак эдер промышленность алат, аштаҥ эдилген курсак, эт-сӱттеҥ јазалдар, аракы ла алкогольный эмес продукция. \n\nЭҥ јаан деген предприятиелер: ПАО «Алтайский моторный завод», ПАО «Барнаултрансмаш», ООО «Барнаульский завод механических прессов», ПАО «Алтайский вагоностроительный завод(Алтайвагон»), ПАО «Алтайкокс», ПАО «Иткульский спиртзавод», АО «Федеральный научно-производственный центр «Алтай»|ФНПЦ „Алтай“», ЗАО «Эвалар», ФКП «Бийский олеумный завод»\n\nХими�� ла нефтехимия тыҥ ӧзӱм алынбаган отрасльдар. Тӧс јерде Кучуксульфатный комбинат пгт. Степное Озеродо турат, ол сульфат натрия эдип јат, оныҥ кезигин сернистый натрий эдет, цветной металлургия ла јеҥил промышленностьто тузаланадылар, онойдо ок ФКП «Бийский олеумный завод» промышленный ВВ чыгарат, олеум, серный кислота ла электролиттер, дизельге присадкалар, бетонго модификатор.\n\nЈаш-Тура кала  ӧзӱминде инновационный стратегиялу билимград оборонный тӧс јерлӱ, нанатехнологияларлу учун, мында , Алтайский биофармацевтический кластер бар, тӧс инновационно-стратегический амадузы  тергееге импортло келип турган эмдердиҥ ордына бойындыйин эдери.\n\nЭнергетика \n2018 јылдыҥ учында Алтай кырайда 11 тепловой электростанция иштеп јат, текши кӱчи 1537,5 МВт. 2018 јылда олор 6896 млн кВт·ч электроэнергия берген.\n\nКырайдыҥ экономиказыныҥ ӧзӱмине электроэнергетика јаан салтарын јетирет. Јаан учурлузы, тӧзӧлгӧзи тепловой электростанциялар: Барнаулда: Барнаульская ТЭЦ-2 ле Барнаульский ТЭЦ-3, Јаш-Турада: ТЭЦ, Рубцовскта: ТЭЦ озогы тракторный заводтыҥ. Олор ташкӧмӱрле иштейт, Кузнецкий месторождениениҥ, Нерюнгриниҥ месторождениезиниҥ таш кӧмӱриле, Канско-Ачинскийдиҥ,  котельныйлар дезе мазутла иштейт. Ар-бӱткенниҥ газы келгениле, кезик котельныйлар газ-одыруга кӧчкӧн (Барнаул — Бийск — Белокуриха деп линияла).\n\nКырайда бастыра энергияныҥ јӱк ле тал ортозы эдилет, артканын Объединённая энергосистема Сибири берип јат.\n\nСаду \nВнешнеторговый оборот Алтай кырайдыҥ 2009 јылда тышсадуобороды бир јылга 1 124 449,9 муҥ. доллар США ла  по 2008 јылга кӧрӧ 43,1 %-ке астайла, је бу ла ӧйдӧ экспорт 764 080,2 муҥ. доллар болгон (57,2 % 2008 јылга кӧрӧ), импорт — 360 369,7 муҥ. доллар (56,1 % 2008 јылга кӧрӧ).\n\nРегионныҥ јаантайынгы партнерлоры СНГ-ныҥ ороондоры 2008 јылда Казахстан, Украина, Узбекистан, Таджикистан, Киргизия, Туркмения, Азербайджан, ырада ороондордоҥ: Бельгия, Иран, Китай, США, Германия, Афганистан, Монголия, Италия ла Япония. Садуда Арасей ичинде јаантайынгы партнерлоры: Кемеровский область, Омский область, Липецкий область, Новосибирский область, Свердлов область, Челябинск область ла Иркутск областьтар, Москва кала ла  Республика Башкортостан. Тышэконом иштиҥ эрчимдӱ туружаачылары: компаниялар «Алтай-кокс», «Алтайвагон», «Барнаул станкостроительный завод», «Кучуксульфат», «Алтайский шинный комбинат», «Эвалар», «Алтай-форест» ле «Валерия». Садуга не барат: Каменноугольный кокс, пиломатериалдар, котельный оборудование, вагондор, кулур, алюминиевый сплавтар, охотничий ле спортив патрондор.\n\nСадуныҥ кӧп јармызы аш садары болуп јат. Одним из крупных Јаан экспортёрлордыҥ бирӱзи «Алтай теермен», ол 2008 јылда тӧзӧлгӧн, биригип, телекейлик рынокко чыгарга\n\nРозничный садуныҥ рыногында јербойыныҥ компаниялары иштейт «Аникс», «Форне», «Детский мир (бир тизим магазиндер)», «Лента», «М.Видео», «Мария-Ра», ��Новэкс»,, «Сибвез», «Спортмастер», «Холидей Классик», «Эльдорадо».\n\nТуризм \nВ последние годы в экономике Калганчы јылдарда Алтай кырайдыҥ экономиказында туризмниҥ учуры јаанаган. 2010 јылда 9 айдыҥ туркунына регионго 950 муҥ кижи келип јӱрген, олордыҥ 60 муҥы — ӧскӧ ороондордыҥ улузы. Алтай кырайга 2010 јылда 35 %-ке кӧп туристтер келген (2009 јылга кӧрӧ) —  бу 1,1 млн кижи.\nКырайда федерал учурлу курорт бар, Белокуриха, развиваемые туристско-рекреационные зоны «Бирюзовая Катунь» ла «Сибирская монета (ойын зона)». Кырайда база ӧскӧ јарлу јеолер: кӱнбадыш јанында тусту кӧлдӧр (Яровое, Завьяловский аймак),(Алтайский аймак, Курьинский аймак, Змеиногорский аймак).\n\nЭкономиканыҥ баш управлениезиниҥ јетиргениле, Алтай кырайда  2010 јылда 770 турист предприятиелер иштейт, ол тоодо 545 коллективный акча салынган биригӱлер, улус токтоор јериниҥ текши тоозы — 45 муҥ. Олордоҥ јыл айландыра амыраар јерлӱзи — 17 муҥга шыку, 41 санаторно-курортный учреждение, 9 муҥ јерлӱ.\n\nТранспорт \nАлтай кырайда темирјолдор бар. Олордыҥ текши узуны 1803 км. 866 км — темирјол  промышленный предприятиелердиҥ. Революциядаҥ озо ӧйдӧ Барнаул — Семипалатинск деп узуны 650 км, Барнаул — Јаш-Тура  узуны 150 км деп темир6олдор болгон. 1945 јылга јетире Славгород — Кулунда — Павлодар ла Локоть — Усть-Каменогорск деп магистральдар тудулган, јууныҥ кийнинде јылдарда — тӱштӱк-сибир участокто (Кулунда — Барнаул — Артышта) ло ортосибирский (Барнаул — Камень-на-Оби — Карасук) деп направлениелер ачылган.\n\nКырайдыҥ эҥ узун темирјолы — Турксиб, бу јолло транзит кош Россияныҥ кӱнчыгышјанынаҥ Орто Азия јаар барат. Тӱштӱк-Сибир магистральла  транзит кош  Россияныҥ кӱнбадыш јанына ла Казакстанныҥ ортозына једет. Эҥ јаан темирјол станциялар: Алтайский, Барнаул, Јаш-Тура, Кулунда, Рубцовск, Алейский. Јаш-Тура — Улалу деп темирјол тудуларга темдектелет.\n\nКӧӧлик јолдордыҥ узуны 15,5 муҥ км. Бастыра аймактардыҥ тӧс јерлери Барнаулла кӧӧлик јолдорло колбу тудат. Кырайдыҥ јериле федерал трассалар ӧдӧт:\nР-256 «Чуйдыҥ трагы» Новосибирск — Јаш-Тура — Монгол јериле тергеелик кыйу,\nА-322 Барнаул — Рубцовск — Республика Казахстанла тергеелик кыйу.\nЭл-јон транспорт 78 % јон јаткан јерлерге јӱрет. Трамвай ла троллейбустар Барнаулда иштейт ( Барнаульский трамвай, Барнаульский троллейбус), Јаш-Тура (Бийский трамвай), Рубцовскто (Рубцовский троллейбус). Автоперевозканыҥ рыногында  12,5 муҥ (2006) предприятие иштейт, 886 маршрутту, 220 — калада, 272 — калага коштой јерде, 309 — јон јаткан јерлер ортодо. Ого коштой, 8 автовокзал ла 47 улус отурар станциялар.\n\nБарнауда аэропорт ороонныҥ 30 калазыла колбу тудат. Јаш-Турада аэропортты орныктырар деп план бар. Бӱгӱнги кӱнде  Рубцовский аэродром иштебейт деп јетирӱ бар.\n\nКерептер јӱрер линиялардыҥ узуны 650 км, (2020 јылда)ол сууда јолдордыҥ 450 км-и улай ла иште. Кырайдыҥ алтынчы бӧлӱги суу-транспортло јеткилделет, ка��да да 1 млн кижилӱ. Судоходство развито по рекам Оп ло Бий сууларла керептер јӱрет (Јаш-Турага јетире), Кадынла (Шульгинкага јетире). 1950-чи — 1980-чи јылдарда  кичӱ-судоходство  Чумышла (Тальменкага), Чарышла (Калманкага) Алейле (Усть-Алейкага) иштеген. Коштыј бӱдӱми: строиматериалдар ла ташкӧмӱр. 1990-чы јылдардыҥ ортозына јетире сӱреен кӧп аш тартатань болгон, онойдо ок агаш. Сууларда пристаньдар ла суу-вокзалдар (Барнаул, Камень-на-Оби) бар. Тӧс порттор: Јаш-Турада ле Барнаулда. 2020 јылда керектиҥ аайыла  30 буксирный кереп иштеп јат (тип РТ).\n\nБилим ле ӱредӱлик \n\n2020 јылдыҥ бажында Алтай кырайда 35 ӧмӧлик башка-башка билим, проектный ла шиҥжӱ иштер эдип турган.\n\n2021 јылда бийик ӱредӱни Алтай кырайда 12 тергеелик вузта алар арга бар, онойдо ок бир канча филиалда ла ӧскӧ региондордыҥ вузтарыныҥ представительстволоры.\n\nЈаан деген университеттер ле институттар Барнаулда. Олордыҥ тоозында, Алтайский государственный университет, Алтайский государственный технический университет, Алтайский государственный аграрный университет, Алтайский государственный медицинский университет, Алтайский государственный педагогический университет, Алтайский государственный институт культуры, Алтайская академия экономики и права, Алтайский экономико-юридический институт, Алтайский институт финансового управления ла Барнаульский юридический институт МВД России.\n\nОноҥ ӧскӧ, филиалдар ла представительстволор: Финансовый университет при Правительстве Российской Федерации (2014 јылга јетире Всероссийский заочный финансово-экономический институт болгон), Российской академии народного хозяйства и государственной службы, Алтайский институт экономики Санкт-Петербургской академии управления и экономики, Ленинградский государственный университет имени А. С. Пушкина (Ленинградского государственного областного университета), Московский государственный университет культуры и искусств, Барнаульский филиал Современной гуманитарной академии.\n\nБарнаулда 11 Проектный институт ла проектно-изыскательный институттар ла олордыҥ филиалдары, 13 научно-исследовательский институт.\n\nБарнаулдыҥ НИИ-лериниҥ ортозында бойыныҥ ууламјызында лидер болуп тургандары: НИИ садоводства Сибири им. М. А. Лисавенко, каланыҥ эмеш бийик јеринде дендрарийлӱ), Институт водных и экологических проблем СО РАН, Алтайский научно-исследовательский институт технологии машиностроения, Алтайский НИИ сельского хозяйства, Алтайский НИИ водных биоресурсов и аквакультуры, Сибирский научно-исследовательский институт сыроделия.\n\nВузтарда ла научно-исследовательский ӧмӧликтерде 3700 кижи иштейт, олордыҥ тоозында 250 доктор наук ла 1500-ке шыку билимниҥ кандидаттары.\n\nАлтайский государственный технический университет ичинде Алтайский технополис ачкан, онызы наукоёмкий производстволордыҥ предприятиелериле иштей��. Алтайский государственный университет науковедениениҥ ле  глобалистиканыҥ НИИ-зин ачкан.\n\nБарнаулда планетарий — Россияда эҥ баштапкылардыҥ бирӱзи, 1950 јылда ачылган. 1964 јылда планетарийдиҥ залында «Малый Цейсс» деп аппарат тургузылган (немец фирма Carl Zeiss Jena).\n\nЈаш-Турада  Алтайская государственная академия образования имени В. М. Шукшина (АГАО) иштейт, Јаш-Турада технологический институт АлтГТУ, Институт проблем химико-энергетических технологий Сибирского отделения Российской академии наук (ИПХЭТ СО РАН]]). Эмдиги ӧйдӧ бу кала Россия Федерацияда эҥ ле јаан (улустыҥ тоозыла) наукоград болуп јат. Калага Российский Федерацияныҥ наукограды деп статусты  Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ  от 21 ноября 2005 јылда кӱчӱрген айда чыккан јӧби аайынча (№ 688) берилген, 2011 јылдыҥ тулаан айыныҥ 29 кӱниниҥ  № 216 темдектӱ јӧбиле уулалткан. Бийск Барнаулла теҥ тай кырайдыҥ јаан учурлу научно-образовательный тӧс јери болот. Мында билим потенциал јуулган: бийикквалифицированный кадрлар, эмдиги ӧйдиҥ технологиялык ла экспериментал базазы, социально-производственныя инфраструктура. Калганчы беш јылга каланыҥ бийик ӱредӱлӱ заведениямелери 197 инновационный проект бичиген .\n\nРубцовскта Рубцовский индустриальный институт АлтГТУ иштейт, Рубцовский институт АлтГУ ла Рубцовский филиал Университета Российской академии образования база мында.\n\nКультура\n\nКӱӱ \n\nЈаҥжыккан национал кӱӱ-культура тӱштӱк аймактарда куманды калыктыҥ кӱӱзинде, онойдо ок орус кӧчкиндердиҥ кӱӱлеринде кӧрӱнет. Барнаулда Алтайский краевой государственный театр музыкальной комедии ле государственная филармония Алтай кырайдыҥ иштеп јат.\n\nТеатр \n\nКӧп саба театрлар Барнаулда. Крупнейшие из них, Алтайский краевой государственный театр музыкальной комедии, Алтайский краевой театр драмы им В. М. Шукшина, государственный молодёжный театр Алтая. Јииттердиҥ экспериментал театры — «Калейдоскоп» деп театр-студия, студенческий театр «Пристройка» ла Театром теней. Јаш-Турада 1939 јылда тӧзӧлгӧн Јаш-Тураныҥ  городской драматический театры иштейт. Рубцовскта драматический театр 1937 јылда ачылган.\n\nФестивальдар \n1976 јылдаҥ ала Барнаулда, Јаш-Турада  ле Сростки јуртта «Шукшинские чтения» деп  фестиваль бичиичиниҥ, актёр ло режиссёрдыҥ эземине учурлалган, јаҥжыгып ӧткӱрилет.\n\n2006 јылдаҥ ала Верх-Обское јуртта (Смоленский аймак) , Јаш-Тураныҥ  јанында јылдыҥ ла Евдокимов Михаил Сергеевичтиҥ эземине учурлаган межрегиональный албатылык фестиваль ады «Земляки», (1992 јылдаҥ ала 2005 јылга јетире культурно-спортивный байрамды Михаил Евдокимов бойы ӧткӱрген). 2009 јылдаҥ ала фестиваль текшироссийский статусту.\n\nСпорт \nАлтай кырай учун маргаандарда кӧп сабада Барнаулдыҥ командалары туружат: хоккейный клуб «Алтай (хоккей клуб)» (баштапкы лига; алдында ӱстӱги лигада «Локомотивте» болгон), «Мотор (хоккейный клуб, Барн��ул)», футбольный клуб «Динамо (футбольный клуб, Барнаул)» (экинчи дивизион Россияда, футболло), футбольный клуб «Полимер» (ӱчинчи дивизион Россияда), волейбольный клуб «Университет» (лига А), Ӱй улустыҥ клубы ӧлӧҥдӧ хоккейле, «Коммунальщик (хоккейный клуб)», команда баскетболло «Алтайбаскет» ле о.ӧ. Бийскте алдында футбольный клуб «Прогресс». В настоящее время в третьем дивизионе России выступают бийский «Строитель» болгон, Рубцовскто «Торпедо (футбольный клуб, Рубцовск)», команда «Полимер» Барнаулдаҥ ла јииттердиҥ «Динамодо составы». Любительский ӧмӧликтердиҥ чемпионаттары баскетболло, хоккейле, футболло ӧдӧт, онойдо околимпиадалар болот јуртспортчылар ортодо. 2004—2005 јылдарда футболло Россияныҥ командазыныҥ капитаны Смертин Алексей Геннадьевич Барнаулда чыккан, мында футбол ойноп баштаган. Мында ол футболло олимпийский резервтиҥ детско-юношеский школын (СДЮШОР) тӧзӧгӧн.\n\nАлтайдыҥ спортсмендеринеҥ Котова Татьяна Владимировна (кӱлер приз Јайгы Олимпий ойындар 2000 ла Јайгы Олимпий ойындар 2004, узунына калыыры), Клевченя Сергей Константинович (мӧҥӱн ле кӱлер приз Кышкы Олимпий ойындар 1994 конькобежным спорт), Алексей Тищенко (алтын медаль Јайгы Олимпий ойындар 2000, бокс)о.ӧ. Бастыра ӧйгӧ 1952 јылдаҥ 2008 јылга јетире кышкы ла јайгы олимпиадаларда  Алтай кырайдыҥ спортчылары 8 алтын ла, 10 мӧҥӱн, 4 кӱлер медаль ойноп алган.Кӧп саба спортивный инфраструктура регионныҥ јаан калаларында: Барнаулда Дворец зрелищ и спорта имени Г. С. Титова, Оп (спортивный комплекс), стадиондор, спортзалдар, эжинер бассейн, Алтай краевой ипподром, чанаа базалар, Тирлер (стрельбище); Славгородто (Россия), Заринскте ле Бийскте спорткомплекстер ле јаан эмес футбол стадиондор.\n\nСМИ\n\nТелевидение \nЦифровой  эфирный телерадиовещание  DVB-T2 деп форматта Алтай кырайда Алтайский краевой радиотелецентр (РТРС «Алтайский КРТПЦ») филиалла ӧткӱрилет. Филиал 97,75 % эл-јонды 20 кире акча тӧлӧбӧс цифровой эфирный телеканалдарла јеткилдейт: Первый канал (Россия)‎, Россия-1, Матч ТВ, НТВ, Пятый канал (Россия), Россия-24, Россия-24 К‎, Карусель (телеканал), Общественное телевидение России, ТВ Центр‎, РЕН ТВ, Спас (телеканал), СТС, Домашний, ТВ-3, Пятница!П, Звезда (телеканал), Мир (телерадиокомпания), ТНТ, Муз-ТВ ла радиостанциялар «Радио России», «Маяк (радиостанция)»,  «Вести ФМ».\n\n2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде Алтай кырайда  федеральный телеканалдарды бу форматла кӧргӱзерин токтоткон. Регион бӱдӱнге цифровоей телевещаниеге кӧчкӧн (общероссийских обязательных общедоступных телеканалов).\n\nЛитературазы \n \n Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. 1-е изд. — М., Мысль, 1984.\n Мурзаев Э. М. Тюркские географические названия. — М., Вост. лит., 1996.\n Энциклопедия Алтайского края: в 2 т. \/ [редкол.: В. Т. Мищенко (гл. ред.) и др.]. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1995—1996. — 5000 экз.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":8496,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9828.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай Республика (), ,Туулу Алтай () — Россия Федерацияга кирип турган республика. Россия Федерацияныҥ субъекты, Сибир федерал округка кирип јат.\nКӱнбадыш-Сибир экономикалык районныҥ бӧлӱги болот.\nРеспубликаныҥ тӧс калазы — Горно-Алтайск (алдындагы ады Улалу).\n\nАлтай Республика Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында, тӱндӱкте Алтай кырайла, тӱндӱк-кӱнчыгышта Кемеров областьла, кӱнчыгышта Россияныҥ Хакас ла Тыва Республикаларыла, тӱштӱкте Калка-Монгол ло Кыдат ороондорло кыйулажат, тӱштӱк-кӱнбадышта Казакстанла.\n\n1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрат автоном область тӧзӧлгӧн. 1932 јылдаҥ ала Ойрот автоном область, 1948 јылдаҥ ала Горно-Алтайская автономная область, 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Горно-Алтайская ССР деп солынган. 1992 јылдыҥ кочкор айында Республика Горный Алтай боло берген, 1992 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7 кӱнинеҥ ала Алтай Республика болот, бӱгӱнге јетире.\n\nТӱӱкизи \n\nАлтайда улус (палеолит) јебренташ чакта  1,5 млн јыл кайра јаткан. Телекейде јарлу Горно-Алтайсктагы Улалинский стоянканыҥ бодоштырылган ӧйи мындый.  Бистиҥ эрадаҥ озо VIII—III чактарда Алтайда скифтер Пазырыкта  јаткан јон, олор алтайский звериный стиль сананып тапкан. Регионныҥ тӱӱкизиниҥ гунн-сармат ӧйи  бистиҥ эранаҥ озо III чактыҥ учынаҥ башталат. Бистиҥ эранаҥ озо VI чакта гунндардаҥ таркаган калыктар, алтайлар — тӱрктер Тӧс Азияныҥ ээлери болгон.\n\nЭмдиги алтайлардыҥ јаҥжыккан кеендигинде озодоҥ бери артып калган алтайский звериный стиль алтай калыктар  евразий материктеги ӧскӧ јебрен калыктарла тудуш болгонын керелейт. \n\nАлтай — телекейде эмдиги ӧйдиҥ бастыра тӱрк калыктарыныҥ тӧрӧли, 552 јылда јебрен тӱрктер бойыныҥ тергеезин, Тӱрк каандыкты тӧзӧгӧн (Тюркский каганат). Мында, тӱрктердиҥ тергеезинде, бастыра тӱрк калыктар ортодо тӱрк бичик-билик ле тӱрк тил таркаган, бӱгӱнги кӱнде ол «орхоно-енисейская руническая письменность»  деп адалат. Мынаҥ улам эмдиги ӧйдиҥ билим терминологиязында тилдердиҥ алтай билези («алтайская семья» языков) деп оҥдомол бар (мында 3 јаан бӧлӱк: јопон-корей, тунгус-маньчжур, тӱрк-монгол), мынайда телекейлик билимде билим ууламјы табылган — алтаистика.\n\nАлтай геополитикалык јериле Евразияныҥ чике ортозы болот, ээчий болгон тӱӱкилик эпохаларда башка-башка этностор ло культураларды бириктирген.\nУзак ӧйгӧ Алтай калмык тергеениҥ (Джунгар каандыктыҥ () тӧс јери болгон. Баштапкы орус кӧчкӱндер алтайларды ак калмыктар дежетен. Тӱштӱк алтайлар (алтай-кижи, телеуттар ла телеҥиттер) 1756 јылга јетире джунгарларда болгон, кийнинде, Джунгар каандык јайрадыларда, олор бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергееге кожулган. Олорго кӧрӧ тӱндӱк алтайлар (кумандылар, тубалар, чалкандулар) Арасейге бир канча озо кирген. Јаан тергееге кожулып, Алтайдыҥ эл-јоны корулу боло берген, кыдат јеиниҥ цинский черӱлеринеҥ аргаданган.\n\nАлтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧни \n\n 1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрат автоном область (тӧс јери — Улалу јурт) тӧзӧлип, Алтай кырайга кирген.\n 1932 јылда тулаан айдыҥ 2 кӱнинде Ойрат АО Ойротская автономная область деп ӧскӧртӧ адалган (тӧс јери — Ойрот-Тура кала).\n 1948 јылда чаган айдыҥ 7 кӱнинде Горно-Алтайская автономная область деп ӧскӧртӧ адалган, тӧс калазы дезе Горно-Алтайск деп адалган.\n 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде суверенитет јарлалып, Автономная Советская Социалистическая Республика (АССР) тӧзӧлгӧн.\n 1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Соведи Конституцияга тӱзедӱ (поправка) кийдирген, Автономная Советская Социалистическая Республика ойто  Горно-Алтайская Советская Социалистическая Республика (Горно-Алтайская ССР) болуп, РСФСР-га кирген.\n 1992 јылда кочкор айдыҥ 8 кӱнинде Горно-Алтайский ССР-дыҥ Ӱстӱги Соведи оны  Республика Горный Алтай деп ӧскӧртӧ адаган.\n 1992 јылда кӱӱк айдыҥ 7 кӱнинде  Горно-Алтайский ССР-дыҥ Ӱстӱги Соведи регионды ӧскӧртӧ эмдиги адыла адаган Алтай Республика (). Је бу кубулталар РФ-ныҥ Конституциязына кирбеген болгон.\n 1993 јылда јаҥар айдыҥ 12 кӱнинде «Алтай Республика» («Республика Алтай») деген јаҥы ады Россия Федерацияныҥ Конституциязында  (Конституция РФ) бичилген.\n\nРеспублика бойы конституциялу, ол 1997 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 7 кӱнинде јӧптӧлгӧн, онойдо ок тергеелик символдор — мааны ла кебедел.\n\nАлтай Республиканыҥ тергеелик тилдери: алтай ла орус.\nКазак тилле куучындап тургандардыҥ чук јаткан јерлеринде казак тилди официал сфераларда тузаланат.\n\nАлтайда баштапкы јурттар \nОҥдой аймакта Карагол-Оозында многослойный палеолит стоянкада археологиялык ла палеонтологиялык материалдар «второй половиной среднего плейстоцена (282—133 тыс. л. н.» деп ӧйдӧ болгонын керелейт. Кара-Боомдо промышленность, индустрия вариант верхнего плейстоцена (120—50 тыс. л. н.) деп ӧйгӧ келижет, а Карагол-Оозы индустрия — верхнему палеолиту (50—40 муҥ јыл кайра).\n\n«Кара-Боомдо» многослойная стоянка Урсул 77—33 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ деп чотолот. Позднепалеолитический јердиҥ каттарында (ДеревянкоА.П. айтканыла) эдимдер: многочисленные ретушированные пластины с выемками, разнообразные скребки и резцы база бу ӧйдиҥ. Оройпалеолитический јердиҥ каттары («радиоуглеродными методами датирования») 40—30 муҥ јылдар кайра деп јартайт. Кичӱ-Јламанныҥ куй тажы сууныҥ сол јарадында, јурттаҥ 12 километр ыраагында, 38,5 муҥ јыл кайра улус јуртаган јер болгон (калибровка јокко: 33,3 муҥ јыл). «Тыткескен-8» деп стоянка ӱстӱги палеолиттиҥ ӧйине келижет. «Улалинка» деп алтыгыпалеолитический стоянкада тапкан артефакттарды, Окладников ло Деревянко тудунар-кабынар эдимдер деп шиҥдеген, је ол ондый эмес, ол геофакттар, кижи этпеген немелер деп кӧрӱм бар.\n\nТӱштӱк Сибирде баштапкы тергеелер \nVIII чак ј. э. озо — II чактарда ј. э. озо Алтайда (Индоарийские миграции) скифтер-пазырык улузы јуртаган, алтай аҥ-кушту стиль тапкандар. Эмдиги ӧйдӧ тургун улустыҥ кеендигинде јебреннеҥ арткан бу стильдиҥ элементтери бары алтай калыктар бастыра јебрен евразий материкте калыктарла колбулу болгонын керелейт.\n\nБаштапкы каандык-тергее Тӱштӱк Сибирде IV чак ј. э.озо — III чак ј. э.озо табылган. Јебрен кыдат бичиктерде мында јаткан улусты олор динлиндер деп адап турган (), тергеени дезе — Динлин-го (丁零国) деп бичиген. Динлиндер Байкалдыҥ кӱнбадыш јарадында тургандар.\n\n201 јыл ј. э. озо Динлин-го тергее хуннуныҥ черӱлериле оодо согулган ( сюнну) јебрен кӧчкин калык, 220 јыл ј. э. озо, II век ј. э. јетире Кыдат тергеенеҥ тӱндӱктей чӧлдӧрдӧ јаткан. Олордоҥ коруланып кыдаттар Улу кыдат стенезин туткан. Хуннулар улай ла кыдат империяла Хань (династия) јуулажып турган, кӧчкин калыктар бирге бириккен. Хуннулар Европага једип, угрларла колышкан, јаҥы калык бӱткен, Европа оны гунны деп адаган. Монгол билимчилер хуннуларды протомонгол дежет.\nДинлин-го тергеени хуннулар јеҥген кийнинде Хакас-Минусинский котловинага тӱрк тилдӱ Энесай кыргыстары јуулган.\nVI чакта ј. э. прототюрктер Орто Азияныҥ јерине јайылган.\nГунно-сармат ӧй регионныҥ тӱӱкизи III чак ј. э. озо башталган.\nVI—VII чактарда кыргыстар тайгада калыктарла кожо јакалай тергее болгон, башчызы — Эльтебер.\nАлдындагы хуннулардыҥ јери монгол тилдӱ калыкка Сяньбиге кӧчкӧн.\nIV—VI чактарда эмдиги Алтай Республиканыҥ јери монгол тилдӱ Жужан каандык болгон (330—555).\nОрто Азияныҥ ээлери болуп VI чакта гунндардыҥ, алтайлардыҥ јебрен ӧбӧкӧлӧри болгон — «тюркюты», олор Улу тӱрк каандык боло берген.\nIX чакта чӧлдиҥ јуучыл империязы бажында каанду, тартыжуларда болгон.\n840 јылда бу тергее Уйгурский каандыкты јоголткон (745—847), Тывага јетире бийлеген, је Хакас јери Кыргыс каандыктыҥ тӧс јери болгон. Уйгурларды истежип, кыргыстар Иртыш ла Амурга јеткен, Кӱнчыгыш Туркестанныҥ оазистерине барган.\nКыргыстар тергеениҥ башкарузын јуучыл ла администрациялык башчыларла јеткилдеген. Олор династиялар болуп, Кыдаттыҥ ла ӧскӧ дӧ коштой каандарла тӧрӧӧн болуп колбу тудатан.\nКату тартыжуда тӱрк, уйгур, кыргыс каандыктар багынбаска XIII чакка јетире тартыжып, алдынаҥ бойы болорын учун Саян-Алтайды айланган.\nКыргыстар эки јара бӧлинген: 1) Ӱстӱги ле Орто Енесай; 2) Алтай ла Эрчиш. Кийнинде Тянь-Шаньныҥ ла Енесайдыҥ кыргыстары ыраашкан.\nНаймандар Монгол јериниҥ кӱчтӱ деген кӧчкӱн калыктарыныҥ бирӱзи болгон. Олордыҥ јери (Аристов Николай Александрович) Аристовтыҥ шиҥдегениле , Тамир-Гол суунаҥ ала Орхон ло Иртышка јетире болгон. Наймандардыҥ тергеези керейлердиҥ јеринеҥ кӱнбадыштай болгон, эмдиги кӱнбадыш Монголия, Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јаны ла кӱнчыгыш Казахстан.\n1206 јылдарда эмдиги Алтай Республика Улу Монгол империяга кирген.\nXIV чакта — Монгол империя башка тергеелер болуп бӧлӱнген. 1758 јылга јетире Алтай Республиканыҥ јери Тӱндӱк Юань ла Джунгар каандыкта болгон.\n\nАлтай — тӱрк тилдердиҥ тӧрӧли \nАлтай тӱрк тилдердиҥ билезиниҥ јебрен тӧрӧли деп кезик билимчилер чотойт, је лингвист билимчилер тӱрк тилдердиҥ классификациязын эдерде, бир шӱӱлтеге келгелек.\nМынаҥ улам, языкознание деп билимде «Алтайская семья языков» деп термин табылган (бери, бу билим теория аайынча тӱрк тилдер, монгол тилдер, тунгусо-маньчжурский тилдер кирип јат. Кезикте јопон-рюкюский тилдер ле корей тилдер кирет деп тыҥ таркабаган шӱӱлте бар). Јарт эместер бар учун, телекейлик билимде алтаистика деп ууламјы табылган.\nАлтайдыҥ геополитикалык јери Евразияныҥ ортозында болордо, башка-башка тӱӱкилик эпохаларда јӱзӱн-јӱӱр этностор ло культуралар бириккен јер болгон.\n\nОрус период \nАлтай Республика Россия тергеезине киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган кереес мемориал бичик\nАлтай узак ӧйгӧ Джунгар каандыкка кирген. Алтайга келген баштапкы орустар алтайларды ак калмыктар дежетен. Джунгарлардыҥ каандыгында алтайлар, телеҥиттер ле телеуттар 1756 јылга јетире болгон, оноҥ Джунгар каандык јоголордо, Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле келип кирген. Алтайларга кӧрӧ тӱндӱк калыктар: кумандылар, тубалар, челкандулар Арасейге бир канча озо кожулган.\n1824 јылда телеуттар јаткан Улалу јуртка баштапкы орус кӧчкӱндер келип јуртай берген. Мында Алтайский духовный миссия иштеп баштаган. 1831 јылда Улалуда миссионерлер ле священнослужительдер јуулыжатан стан болгон. јада тура бого Јаш-Туранаҥ којойымдар кӧчӱп келген. Улалу бир ле канча ӧйгӧ јаанап ӧскӧн, ол тушта ол Јаш-Тура уездтиҥ Том-Тура губернияныҥ калазы болгон.\n\nСовет ӧй \n1918 јылдыҥ кочкор айында Улалуда совет крестьянских и солдатских депутатов тудулган. Советтиҥ баштапкы башкараачызы И. И. Некоряков болгон. 1918 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде Улалуны капитан Сатунинниҥ аквардейский отряды колго алган. 1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Каракорум уезд тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Совет јаҥ 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинде ойто орныккан, Ф. И. Усольцевтиҥ партизан отряды јуртта турган.\n\nГраждан јууныҥ кийнинде Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн. ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2-чи кунинде чыккан декреди аайынча јаҥы областьтыҥ администрациялык тӧс јери Улалу јурт боло берген. Алты јыл ӧткӧн кийнинде ВЦИК-тиҥ XIII-чи Президиумыныҥ јӧби аайынча (протокол № 45) 1928 јылда кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде Улалуга каланыҥ статузы берилген.\n\n1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде Алтай губернияда Ойрат автоном область (тӧс јери — Улалу) тӧзӧлгӧн . 1932 јылда тулаан айдыҥ 2-чи кӱнинде Ойрат АО ойто Ойрот автоном область болуп солунган (тӧс јери — Ойрот-Тура ка��а), 11948 јылда чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде Горно-Алтай автоном область болуп ойто ло солунган. 1967 јылда область Ленинниҥ ордениле (1967), Эл-јондор ортодо Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан (1972).\n\nЭмдиги ӧй (1990 јылдаҥ ала) \nГорно-Алтайский автоном областьтыҥ статузы 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25 кӱнинде сувуренитет алып, статузы АССР болуп солунган.\n1991 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Соведи российский конституцияга тӱзедӱ эткен, Горно-Алтайский автоном областьты РСФСР-да Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика. Бу тӱзедӱ РСФСР-дыҥ албаты депутуттарыныҥ съездинде кӧрӱлген.\n\n1992 јылдыҥ кочкор айыныҥ 8-чи кӱнинде Горно-Алтайский ССР-дыҥ ӱстӱги Соведи јаҥы ат «Республика Горный Алтай» эдип јӧп чыгарган.\n\n1992 јылда кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде года Съезд народных депутатов Российский Федерацияныҥ депутаттарыныҥ Съезди Республика Горный Алтай керегинде РСФСР-дыҥ Конституциязана тӱзедӱ кийдирген. Тӱзедӱ 1992 јылда кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнинде \"Российский газетте бичилип, кӱч алган.\n\n1992 јылда Республика Алтайдыҥ Ӱстӱги Соведи Республика Горный Алтайдыҥ адын Республика Алтай деп солыыр деп јӧп чыгарган. Ол туштагы РФ-ныҥ Конституциязында бу бичилбеген болгон, республиканыҥ јаҥы ады јӱк РФ-ныҥ Конституциязында 1993 јылда бичилген.\n\nЭмдиги ӧйдӧ республика бойы конституциялу, (1997 јылда јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде алынган), Тергеелик символдорлу — мааны ла кебедел. Республикада тергеелик тилдер: алтай ла орус. Казак тил чук јаткан казактардыҥ окылу тили болот.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \n\nТуулу Алтай (Алтай Республика) Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде турат. Туулу Алтай Сибирдиҥ тайгазыныҥ, казак чӧлдӧрдиҥ, калкалардыҥ куру-чӧлдӧриниҥ бириккен јерде, «российский Тибет» канча-канча тергеелердиҥ тушташканында, башка культуралык айалгалар ла ар-бӱткенниҥ сыраҥай башка бӧлӱктеринде турат деп айдарга јараар.\n\nАлтай Республиканыҥ гран-кыйулары: тыш кыйузы Казакстанла (505 км), тӱштӱк-кӱнчыгышта Монгол тергееле (290 км), тӱштӱк-кӱнбадышта — Кыдатла (55 км), онойдо ок Росияныҥ региондорыла ич кыйулар — Тыва ла Хакас тергеелерле, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтай кырай, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Кемеров область. Республиканыҥ јери тӱндӱктеҥ тӱштӱк кыйуга јетире — 360 км, кӱнчыгыштаҥ кунбадыш кыйуга јетире − 380 км. \nАлтай Республиканыҥ текши јери 92,9 тыс.кв.км болуп јат.\n\nРельеф \n\nРеспубликада кӧп јаны кырлу рельеф. Туулу Алтай Россияныҥ кырларлу региондорыныҥ бирӱзи. Бийик ле јаан сын-тайгалардыҥ ортозында суулардыҥ кызык ла тереҥ коолдоры, элбек ле јаан чӧл-јалаҥдар. Алтай Республиканыҥ рельефыныҥ аҥылузы сындары тӱндӱк-кӱнбадыш ла широтный эдип турганында. Республиканыҥ орографический схемазында\n3 јаан сындарлу цепь, олор јаан сууларла бӧлинген — Тӱндӱк, Орто ло Тӱштӱк цепь. Тӱштӱк-кӱнчыгышта Туулу Алтай Ӱкек плоскогорье јанынаҥ бийик сындарла оломо кептӱ курчаткан , Чуйдыҥ чӧлиле, Чулышманский нагорьеле, Табын-Богдо-Ола деп сынла (4049 м), Сайлюгем деп сынла (3580 м), Чихачев деп сынла (4245 м), Шапшальский деп сынла (3260 м).\nЭҥ бийик туу — Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер () — 4506 м, Сибирде эҥ бийик точка боуп јат.\n\nӰкек — Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында плоскогорье, Казахстан, Кыдат Республика, Монгол тергее ле Россия јеринде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2200—2500 метрге бийик сӱреен јаан реликт тӱс јер (плато) ӱсти холмисто-западинный ла грядово-западинный плоскогорье, айландыра 500—600 метрге сын-тайгалар бийиктейт.\n\nАйландыра туулардыҥ эҥ бийиги Куйтэн-Уул деп кыр, алдында ады монголдоп Найрамдал болгон, 4374,0 м. Бу Куйтэн-Уул туу Ӱч-Сӱмердиҥ (Белуха) кийнинде бийигиле Алтайдыҥ кырларыныҥ экинчизи болуп јат.\n\nӰкектиҥ морфологиялык бӱдӱми плоскогорье эмезе нагорьеге келижет (географ А. Н. Рудойдаҥ айтканыла). Ӱкектиҥ јерин окылу эмес литературада «плато» де бичилет.\n\nГидрологиязы \n\nТуулу Алтайдыҥ база бир байлыгы ол суулар. Мында гидрографияда 20 муҥ суу, узуны јаба 60 муҥ км-деҥ кӧп, 7 муҥ кӧлдиҥ текши ӱсти (площади) 700 км². Јаан ла деген суулары Кадын ла Ӧӧн база бир ады Бий, (), олор биригип Оп суу башталат, Сибирдиҥ эҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи. Эҥ јаан кӧл — Алтын Кӧл (Тӧлӧстӧрдиҥ кӧли, Телецкое озеро), ӱсти − 230,8 км², эҥ тереҥ јери − 325 м. Чыҥдыйы бийик ару суу сӱрекей кӧп, јаҥыс Алтын Кӧлдиҥ ару суузы 40 км³.  \nЈердиҥ алдындагы суулардыҥ кеми 22 000 муҥ.куб.м сутказында, эмдиги кӱнде тузаланып турган сууныҥ кеми 44 муҥ.куб.м сутказында. Алтай Республиканыҥ јеринде минералду тоҥбок суулар, эм аржандар бар.\nАлтайдыҥ мӧҥкӱ тошторы 1035, јериниҥ текши кеми 748 км², бу керектӱ сууныҥ јаан кӧмзӧзи. Алтайда чотко кирген мӧҥкӱ тоштордыҥ кеми 57 км³ једет, бу 52 км³ суу кире бар. Бастыра јаба алза, мӧҥкӱлерде сууныҥ запасы аккан сууныҥ ортојылдык кеминеҥ (43 км³ бир јылга) кӧп. Эҥ ле јаан мӧҥкӱлер: Талдураныҥ јаан мӧҥкӱзи () — 35 км², Менсу деп мӧҥкӱ тош () — 21 км², Софийский деп мӧҥкӱ тош () — 17 км², Јаан Маашей () — 16 км².\n\nКлимады \nТекши республикада орто-континентал климат, је тӱштӱк аймактарда климат кезем-континентал, кыска ла изӱ јай (кичӱ изӱ — куран айлар), узун (кӱчӱрген — тулаан айлар) ла соок, кезик јерде ӧткӱре соок кыш. \nОртојылдык температура +1 °С..-6,7 °С. Ӧзӧктӧрдӧ кейдиҥ ортојылдык температуразы 0..+5 °C (эҥ ле јылу кей Чамал јуртта), бу Сибирде эҥ бийик температура болуп јат. Чаган айда температураныҥ диапазоны −9,2..-31°С  болот, јаан изӱ айда температураныҥ диапазоны +11..+19 °С. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 100 ала 1000 мм јетире.\nКош-Агаш ла Улаган аймактарды Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Бу эки аймакта кыш эрте келип, сӱреен тыҥ сооктор, улай салкындар, кыска јайда тӱн ле тӱштиҥ температуралары сутканыҥ туркунына кезем солунып турат. Чаган айда тыҥ ла деген соок +50..+60 °C  јуук тӱжет.\n\nӦзӱмдери \n\nРеспубликаныҥ јери узак ӧйлӧргӧ кезем башкаланган ландшафттарыла мында ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерлӱ болгонына салтарын јетирген. Республиканыҥ ӧзӱм ресурсында 2136 артык высший сосудистый ӧзӱмдер, ол тоодо 124 эндемик ле реликттер, 1622 бӱдӱм лишайниктер ле 700 бӱдӱм шляпочный мешкелер, кӧп ӧзӱм-эндемиктер јаҥыс ла Алтайдыҥ кырларында туштайт. Јерлик 40 бӱдӱм тату ла кӧп витаминдӱ, бактерицидный салтарлу јиилектӱ агаштар, кӧп сабазы — эм. 100 бӱдӱм эм ӧлӧҥ, фармацевтика тузаланат. Кӧп эндемик ӧзӱмдер ле реликттер  Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигинде» ле Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигинде.\nАлтай Республикада эм ӧлҥдӧрди јаба алза, валовый запасы јарым миллион тонна болор, тузаланып турганы — јӱстер муҥдар тоолу тонналар.\n\nАлтай Республиканыҥ јеринде Россия Федерацияныҥ Государстволык агаш реестр аайынча (Государственный лесной реестр)\n2021 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде  бастыра агаш фондтыҥ јерлериниҥ текши јери 5044,8 муҥ га (Сибир федерал округтыҥ агаш массивиниҥ текши јериниҥ 1,35 % ), агаштыҥ текши (запасы) кӧмзӧзи () 700,02 млн кбм. \nКезилер ӧйи јеткен ле ӧйи ӧткӧн агаштардыҥ запасы — 331,14 млн км³. Бу ӧйдӧ агаш јыгатан јерлердиҥ кеми () — 3418,4 тыс. км³ (ийне бӱрлӱ агаштардыҥ јери 1,79 % Сибир федерал округта). Агаштардыҥ кӧп сабазы ийне бӱрлӱ — мӧш (сосна сибирская, кедр), тыт (лиственница), јойгон (сибирская пихта) ло чиби (ель сибирская), карагай (сосна обыкновенная), онойдо ок јымжак бӱдӱмдӱ — кайыҥ (береза), аспак (осина), тал (ивовые).\n.\n\nАҥ-куштары \n\nАлтай Республиканыҥ аҥы-кужы, јӱрген јериниҥ (среда обитания) башк-башка болгонынаҥ улам, кӧп јӱзӱн бӱдӱмдӱ болуп јат.\n\n93 бӱдӱм — аҥдар (млекопитающийлер), 312 бӱдӱм куштар (олордыҥ 250 бӱдӱми-кеткин), 33 бӱдӱм балык, 7 бӱдӱм јылан-бака, 4 бӱдӱм земноводныйлар ла јаан группа беспозвоночный тындулар. Олордыҥ Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине 135 бӱдӱм тындузы кирген, ол тоодо 20 бӱдӱм млекопитающийлер (11 бӱдӱми рукокрылый отрядтаҥ , 5 бӱдӱм азулу аҥдар (хищные) ла 4 бӱдӱм парнокопытныйлар, 77 бӱдӱм куш, 1 бӱдӱм пресмыкающий, 4 бӱдӱм балык, 29 бӱдӱм курт-коҥыс, 2 бӱдӱм кольчатый курт (червь), бир бӱдӱмнеҥ хордовый ла земноводный. Ол тоодо Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине 5 бӱдӱм млекопитающий, 39 бӱдӱм куш, 4 бӱдӱм балык кирген.\nАлтайдыҥ тындулары тайга-ташта јайым јӱрет: булан, кӱреҥ айу, јеекен, тооргы, марал, тушканчик, тарбаган, элик, шӱлӱзин, борсык, горностай, кӧрӱк, чырбык, киш, тӱлкӱ, камак, ӧркӧ, маны, ирбис, кочкор (аргали) и другие.\n\nКӱнбадыш Сибирде эҥ артык аҥдык јерлер Алтайда, аҥдаарга јараар 33 аҥ ла 34 куш. Ас тоолу аҥдар «Кызыл бичикте».\n\nАлтай Республикада куштар (Орнитологическая фауна) 49 билеге (семейство) кирет, ондо 312 бӱдӱм куш, олордыҥ 250 бӱдӱми региондо уйа базат. Алтай Республикда 67 бӱдӱм куштар Кызыл бичикке кирет.\n\nКалганчы јылдарда Кызыл бичикке кирген куштардыҥ тооз араайынаҥ кӧптӧй: куу (лебедь-кликун), кара чилен (чёрный аист), кара тас (чёрный гриф), мохноногий курганник, белоголового сипа.\n\nКаргаалардыҥ, мӱркӱттиҥ ле ылаачынныҥ тоозы астабайт. Ржанкообразныйлардыҥ отряды, голубеобразныйлардыҥ, кукушкообразныйлардыҥ, ракшеобразныйлар, воробьиныйлардын тоозы база астабайт. Балобан ла кречеттиҥ тоозы ас, олорды туйказынаҥ тудуп Россияныҥ кыйуларын кечире јарабас саду ӧткӱредилер. Кӧп саба Кызыл бичиктеги куштардыҥ чике тоозы јок. Сууда јӱрер куштардыҥ кеткин ле уйа базар бӱдӱмдери: сугуш (кряква), ӧртӧк (шилохвость), боро сугуш (серая утка), чирок-трескунок ло чирок-свистунок, широконоска, красноголовый нырок, хохлатая чернеть, огарь, гоголь, лысуха, крохаль, боро кас. Тетеревиный куштардыҥ (кӱртӱк глухарь, сымдаа рябчик, белая куропатка ла тундряная куропатка) тоозы кӧп, олор Алтайдыҥ јеринде текши таркаган. Ол тоодо кӱртӱктер кӧптӧйт, алдында удобрение ле ядохимикаттарды јастыра тузаланганынаҥ улам олордыҥ тоозы кезем астаган болгон.\n\nБӧднӧлӧр лӧ ржанкообразный отрядтыҥ бӱдӱмдери база кӧп (вальдшнеп, дупель ле о.ӧ.).\n\nРеспубликаныҥ јеринде 4 бӱдӱм земноводныйлар јӱрет, бирӱзи жаба Певцова Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Арткан бӱдӱмдери: Обыкновенная жаба, Остромордая лягушка ла озёрная лягушка. Калганчызын 1970 јылда экелген, ол акклиматизацияны јакшы ӧткӧн. Эмдиги ӧйдӧ земноводныйлардыҥ популяциязына буудак јок.\n\nРегионныҥ јеринде 7 бӱдӱм пресмыкающийся бар. Олордыҥ тоозына 2 бӱдӱм келескен кирет — прыткая ящерица ла живородящая ящерица ла 5 бӱдӱм јылан — гадюка обыкновенная ла восточная степная гадюка (Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген), щитомордник, узорчатый полоз, уж. Одорлор ло ӧлӧҥ чабар јерлер астаганыла колбой олордыҥ популяциязына эмдиги ӧйдӧ буудак јок. \n\nКӧп тоолу беспозвоночный тындулардыҥ  группазы (30 муҥнаҥ артык бӱдӱмдӱ) јетире шиҥделбеген, олордыҥ 22 бӱдӱми Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Эмдиге јетире 218 тӱштиҥ кӧбӧлӧктӧри (Чешуекрылые бабочки) ле 2000-наҥ артык тӱнниҥ кӧбӧлӧктӧриниҥ бӱдӱми шиҥделген, онойдо ок \n1000-наҥ артык бӱдӱм коҥыс (жесткокрылые жуки) ла 300-ке јуук  бӱдӱм жужелица шиҥделген.\n\nМинерал ресурстар \nАлтай Республиканыҥ  Минерал ресурстары табылган тузалу казынтылардыҥ кӧби ле башка-башка болгоны, разведданныйлар аайынча сӱреен кӧп. Је бӱгӱнги кӱнде регионныҥ минерально-сырьевой потенциалы тузаланышка кирбейт. Эмдиги ӧйдӧ алтын казары ла молибдено-вольфрамовый месторожденииелерди, декоративный таш ла строительный материалдарды кеми јаан эмес эдип таап тузаланары кӧрӱлет.\n\nБир канча јерде алтын рудалу јаан узелдерди разведка тапкан, геологический запас болуп јӱстер тоолу тонна рудалу ла ондор тоолу тонна россыпной алтын база табылган. Ас туштаар металлдардыҥ комплекстериниҥ уникал запастары  (тантал, литий, рубидий, цезий, висмут) табылган. (кобальттыҥ , вольфрам ла  молибден, висмут, куулы, мӧҥӱн, алтын, ртутьтыҥ) бир канча месторождениези темдектелген. Чаган-Узунда ртутьту, Ороктойское месторождениеде разведка ӧдӱп, эксплуатацияга кирерге белен ле Коскольский мрамор (кемиле ондор млн.м³, декоративность јанынаҥ уникал бӱдӱмдӱ), Холзунский темир руда (запастары миллиард тонна кире бар), Пыжинский ташкӧмӱр ле Талдыдюргунский бороташкӧмӱр база.\n\nКуу сууда (Лебедский) волластонитовый (чыҥдыйыла уникал сырье) месторождение шиҥделип јат, Подделикский (бийик чыҥдыйлу медицинский гипс), башка-башка минерал пигменттӱ, минерал ла эм-тус суу, эм-балкаш база шиҥделет. Јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱм строй материалдар, ювелирно-поделочный, декоративный ла коллекционный таштардыҥ залежтери табылган.\n\nӦйдиҥ поясы \n2011 јылда Ӧйди тоолойтон Јасак () часовая зона деп оҥдомол кийдирилген, бу оҥдомол аайынча Россия Федерацияныҥ јеринде јаҥыс аай ӧй чотолгон. 2014 јылда јасак аайынча он бир часовой зона тургузылган, 1-чинеҥ ала 11-чиге јетире, онойдо ок региондордыҥ тизӱзи тургузылган, кажызы ла ӧйдиҥ (часовой) зоназы болуп турган.\n\nАлтай Республика МСК+4 деп часовой зонага кирет. Телекейлик ӧйлӧ башкаланганы (Смещение применяемого времени относительно) UTC +7:00.\nЈайгы ӧйгӧ кӧчӧри јок.\n\nРегиондо ар-бӱткенниҥ јеткерленгени \n\nКӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер каа-јаа ла тыҥ эмес болот. Је јердиҥ кыртыжы мында да кыймыктайт. Алтай Республикага ол кыймыктаныш  Тянь-Шань ла Прибайкальедеҥ келип јат, ондо јерсилкиништер тыҥ, оноҥ улам ла болот.\n\nКӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер керегинде эҥ ле озо болгон табыш 1734 јылга келижет. 1761 јылдыҥ кӱзи ле 1771 јылдыҥ кыжында јердиҥ силкингени Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш келтейиниҥ бир канча јон јадар јерлеринде иле билдирген. 1785 јылдыҥ јазында Семипалатинск ле Барнаулдыҥ ортозында јерлерде тудуштай ла јер силкинген.\n\n1822 јылдыҥ јазында јерсилкиниш Салаирский кряжта (Алтай кырайда) темдектелген.\nСильное землетрясение отмечено в Тыҥ јерсилкиниш Барнаулда 1829 јылдыҥ кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱнинде болгон. Ол тушта Оптыҥ јараттары јарылган ().\n1857 јылда Алтайда бир ле уунда эки јерсилкиниш болгон. Бирӱзи озогы Бийский округта, экинчизи —  Змеиногорскта.\n200 јылдыҥ туркунына эҥ ле тыҥ јерсилкиниш Алтайда 1898 јылда болгон. Бастырага јуук таш туралар јарылган, је бирӱзи де јемирилбеген. Тыҥ эмес ойто катаптаҥ силкиништер 1903 јылга јетире болгон.\nКӱнбадыш Сибирде бастыра 250 јерсилкиниш темдектелген. Олордыҥ 22-зи XVIII чакка келижет, 89-зы — ӧткӧн јӱсјылдыкка ла артканы — бичтиҥ чакка келижет. Барнаулда 11 јерсилкиниш, Бийскте — 9 јерсилкиниш.\n\n2003 јылда сыгын айдыҥ 27 кӱнинде јербойыныҥ ӧйиле 18 саат 33 минутта 10 балл тыҥ јерсилкиниш () болгон, Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртынаҥ ыраак јок јерде јерсилкиништиҥ эпицентры болгон. Јер силкинерде, ол ӧйдӧ чыккан энергияныҥ кӱчи 50 мегатонна бомбаныҥ энергия кӱчиле тӱҥей болгон\n\nБу болгон сейсми��еский јерсилкиништиҥ учы-кыйузы болуп сӱреен јаан (гигантский оползень) кӧчкӧ келген, Белтир јурттаҥ кӱнбадыштай 7 км јерде, Талдура сууныҥ оҥ јарадында. Бу кӧчкӧниҥ тууразы (јалбагы) 1 км кире бар. Кӧчкӧниҥ калыҥы 15 м, текши кеми (объем) —  20 млн. м³ шыку.\n\nЈерсилкиништиҥ бир кайкамчылу немези кайылган кумак ла балкаш јайылган да тебилип те чыккан «вулканчиктер»  бастыра Чуйдыҥ чӧлиниҥ јеринде кайда ла туштайт. \n\nМынаҥ башка, јерсилкиниш тушта чыккан сӱреен јаан јылу энергия (јерсилкиништиҥ эпицентрына јуук) јердиҥ алдында мӧҥкӱ тош јердиҥ (вечной мерзлоты) тош линзалардыҥ бир канчазын кайылтып, јердиҥ алдында сууларды кыймыктаткан. Оноҥ улам Белтир јурттыҥ јанында бийиги 2 м сууныҥ фонтандары адылган, бир канча балкашту кӧлдӧр табылган, олордыҥ текши јери 6,5 муҥ квадратный метр. Бир ондый кӧл Бельтирде стадиондо чыккан.\n\nЈерсилкиниш болгон јерде кӧп јерде кӧчкӧ, јемирилиш болуп, јерде јаан јарыктар ачылган. Алтай Республикада 1889 улус јадар тура ӱрелген, ондо 7 000 кижи јаткан болгон, онойдо ок 25 школ, 16 эмчилик, 7 котельный ӱрелген. Практически полностью был разрушен поселок Белтир јурт бӱдӱнге јуук бызылган. Окылу јетирӱ аайынча улустаҥ коромјы јок.\n\nЧуйдыҥ трагыныҥ јолы, инженерный сооружениелери јаан коромјы чыгымду болгон.\n\nЈерсилкиниш учун Чуй суунаҥ ала Маашей суу аккан ӧзӧктӧ јол јок болуп бызылган, эмди ондо јӱк ле чичкечек орык јол бар.\n\nКалганчы јӱсјылдыкта эҥ ле тыҥ чыгым экелген јаан Суу кӧпчигени (чайык, наводнение) 2014 јылда кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде болгон.\nБир канча кӱн болгон ургун јааштардаҥ улам суулар кӧпчиген. Бу ургундар мӧҥкӱ тоштордыҥ кайылып баштаган ӧйине келижип, Алтайдыҥ суулары тыҥыда кӧпчип, кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде јарадынаҥ ажынып чыккан. Јаҥыс јаан Чуй, Кадын суулар эмес, онойдо ок, кааҥ јайларда соолып калатан, оок то суулар аҥканынаҥ ашкан. Регионедо јеткерлӱ айалга (чрезвычайная ситуация) јарлалган. Бастыра аймактарда (јаҥыс Кош-Агаш аймак эмес) ондор тоолу јон јадар јерлер сууга алдырткан.\n\nЈетирӱлерде 15 муҥга шыку туралар сууга алдырган, 33 муҥ кижи суунаҥ чучураган. Суу кӧпчигенинеҥ улам текши чыгым 6,5 миллиард салкойдоҥ ажа конгон, оныҥ тал ортого јуугы (2,7 миллиард) социал объекттерди орныктырарына барган, коммунальный инфраструктураны, кӱрлер ле јолдорды. Јаан суу («Большая вода») 504 километр кӧӧлик јолдорды алып ийген, тал ортого јуугы бызылган  — 223 километр, 235 кӱр ӱрелген, онойдо ок коммунал ээлемниҥ 10 объекти ле 49 соцобъект ӱрелген.\n\nЭки ле ай кийнинеҥ 2014 јылда јаан изӱ айдыҥ 28 кӱнинде региондо тыҥ мӧндӱр. Теҥеринеҥ алаканча мӧндӱр тӱжӱп, јабынтыларды, кӧзнӧктӧрди ойо согуп, јӱстер мӱҥдар тоолу машиналарды ойо согуп, агаштарды сындырып, суу кӧпчиштеҥ јаҥы ла оҥдолгон огородторды јалбайта соккон.\n\n2012 јылдыҥ јаан изӱ айында база бир јаан суу кӧпчиш болгон, оныҥ салтары болуп, плотинаны быза соголо, Маашей кӧл сооло аккан. ��ӧлдиҥ узуны 1,5 км кире болгон, 0,4 километр јетпес. Бир канча кӱн улай сӱреен тыҥ ургун јаҥмырлар болгон. Бастыра јанынаҥ таш кӧчкӧлӧнгӧн. Чуй сууныҥ коолы солунган. Суу кӱрлерди оодып апарган. Ар-бӱткендик буунты (Моренный вал) бызылган, Маашей кӧл јоголгон.\n\nТыҥ јорткондор (Смерчтер) Туулу Алтайда болгоны удагалак. Байла, телекейдиҥ бу јеринде  климаттыҥ солынганыла колбулу болор. Кем де мында јӱсјылдыктыҥ туркунына болгон Јаан јоткондор кӧрбӧгӧн дӧ ол керегинде бичибеген де. \n 2007 ле 2008 јылдарда смерчтер баштапкы катап Чопош јурттыҥ јанында болгон.\n 2009 јылда јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинде, 10 минуттыҥ туркунына Туулу Алтайда Јаан јоткон «Бирюзовая Катунь» деген турбазаныҥ јанында агаштардыҥ баштарын ӱзе согуп, кезик агаштарды аҥтарган. Бу салкынла кожо тыҥ мӧндӱр келген (10 см кире).\n 2016 јылда јаан изӱ айдыҥ 26 кӱнинде Майма аймактыҥ ӱстиле Јаан јоткон ӧткӧн, ойто ло «Бирюзовая Катунь» деген турбазаныҥ јанында тыҥыткан, је кӱчи 2009 јылдыйына кӧрӧ, эмеш уйан. Јыгылган агаштар база болгон.\n\nМетеориттер — азый да, эмдиги де ӧйдӧ Алтайдыҥ јерине метеориттер тӱжет.Улай тӱжер јерлери (метеоритная трасса) Алтай кырайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш кыйузында, Казахстанла кыйу, билимчилердиҥ айдыжыла табылган метеориттердиҥ оодыктарыныҥ јайылганын шиҥдезе, мында узак ӧйгӧ  метеоритный тыҥ јаҥмырлар болгон. Экинчи метеоритный трасса Бийский аймакла ӧдӱп јат.\n20 млн јыл кайра бистиҥ Вселенныйдыҥкосмический телкеминде болгон керектерди шиҥдеп алза, озодо Алтай кырайда  «метеоритный бомбардировкалар» кӧп болгоны јарт. Байла, что  Алтай Республика ла Алтай кырай эмдиги ӧйдиҥ ле јебрен ископаемый метеориттерлӱ јер болуп јат.\n\nКурайдагы темир ле Јаш-Тураныҥ кӧмӱрлӱ метеориттерин билимчилер бистиҥ Солнечный системазыныҥ метеориттерине келижет деп айдат, Масальский темир метеорит (2009 ј. 400—500 кг), айса болзо, ыраак космостоҥ келген болор.\n\nЈылдыҥ ла планеталар ортодо телкемнеҥ  муҥдар тоолу метеориттер, кеми тоозын ошкош кичинек ле јааны канча-канча тонна кире бар, Јерге келип тӱжет. Олордыҥ кезигин ле билимде шиҥдейдилер. Кажы ла табылган метеорит  билимге сӱреен баалу табынты болот. Метеоритти табала, билим Академияга табыштырган улуска  акча тӧлӧлӧт. Кажы ла метеорит тӱшкенин кӧргӧн, эмезе тапкан кижи бу адреске баштанзын: 117313, г. Москва, Комитет по метеоритам АН РФ.\n\nТуристско-рекреационный аргалар \n\nТуулу Алтай дегени  республиканыҥ тӱӱкилик брендовый ады болот, бу эҥ ле озо рекреационный потенциалду экологиялык ару јер:\n\n1) Туулу Алтай — Сибирде эҥ бийик кырларлу јер. Кӧп тайга-сындардыҥ бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 3000-4000 метрге бийик, олордыҥ баштары јыл ичинде тошту турат (Тӱштӱк-Чуйдыҥ, Кадын бажы сын, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сыны о.ӧ.), олорло туризм ле альпинизмниҥ спортчылары јилбиркейт. Алтайдыҥ бийик деген туузы —  Кадын бажыныҥ кӱнчыгыш келтейинде Ӱч-Сӱмер (4506 метр). Туулу Алтайда кырлар ортодо тереҥ ӧзӧктӧр бар, (Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ чӧли]], Курайдыҥ чӧли, Канныҥ чӧли, Абайдыҥ чӧли, Оймонныҥ чӧли) ле тӧҥдӧрлӱ плоскогорьелер (Чолышманда нагорье, плоскогорье Ӱкек, Улаганда плоскогорье), бийиги 1500—2300 метр. Алтай анчада бойыныҥ куй таштарыла бай, олор 500-теҥ кӧп — (Музейная, Кӧк-Таш, Кульдюкская, Туткушская (Тут-Куш), Талдинская карстовая арка, Таркольская, Каракокшинская, Денисова ло о.ӧ.);\n\n2) суу ресурстар јаан, 7 муҥга шыку кӧлдӧр, олордыҥ ортозында Россияда ээҥ тереҥ кӧлдӧрдиҥ бирӱзи — Алтын Кӧл (). Алтайдыҥ суулары кырлардаҥ тӱшкен, чакпынду учун мында кӧп сабада суу-спортчылар ла суу-туристтер јӱредилер. Туулу Алтайда сӱреен кӧп учар суулар бар, олордыҥ јаан дегендери: Чульчинский, Текелӱ.Јарлу учарлар: Корбу, Камышлинский ле о.ӧ.;\n\n3) республиканыҥ јеринде ЮНЕСКО темдектеген Телекейлик учурлу  ар-бӱткендик энчиниҥ объекттери «Золотые горы Алтая», олорго Туулу Алтайдагы беш уникал јер (Алтын-Кӧл, Ӱч-Сӱмер, Алтайский государственный природный биосферный заповедник, Катунский государственный природный биосферный заповедник, плато Ӱкек);\n\n4) Ар-бӱткендик корулу јерлер  республиканыҥ 25 процент јеринде јадат. Регион ороондо корулу јерлериле баштапкы јерде. Республиканыҥ Ар-бӱткендик корулу јерлерлӱ фондына 2 тергеелик ар-бӱткендик биосферный корулу јер — Алтайский деп корулу јер и Катунский деп корулу јер;  «Сайлюгемский» национал парк; 4 ар-бӱткендик  парк — «Ӱч-Сӱмер», «Ӱкек», «Ӱч Эҥмек» («Аргут» деп кластерлӱ), «Ак-Чолушпа ар-бӱткендик парк»; Сумультинский ар-бӱткендик биологический заказник ле Шавлинский биологический заказник; Сибирский баш ботанический садтыҥ Горно-Алтайский филиалы; республикан учурлу 43 ар-бӱткендик кереес;\n\n5) Ташта јурамалдарды, петроглифтерди шиҥдеери Алтайда эки јӱс јылдаҥ артык уулалат, је бӱгӱнги кӱнде кандый да шиҥжӱчи республикада бар петроглифтердиҥ чике тоозын айдып болбос. Алтай ичинде 200 кире јерде тата јурамалдар бар: кезик јерде кӧп, темдектезе, Јылаҥаш деп суныҥ ӧзӧгинде, кезик јерде тоолу ла.  Јылаҥаш суу аккан ӧзӧктӧ кӧп сабада ташта јуҥмалар јуралган, каа-јаада марал, аҥ, антропоморфный фигуралар – мешке башту улус, ок-јаалу улус ла о.ӧ. Јылаҥаштагы петроглифтерди археологтор гунно-сарматский ӧйдӧ бистиҥ эранаҥ озо- II – V чактарга Темир Чакка келиштирет, шиҥжӱчилер јӱк ле мында 30000 артык таш јуруктар деп бодоштырат. Озодоҥ бери мында солынталар болбогон, ол ло кырлар, ол ло мал-аш ла малчылардыҥ кышкы турлулары. Калбак-Ташта, Турочакский писаницада; Байлу Сетерлӱде тата јурамалдар;\n\n6) туристтердиҥ амыралтазына керектӱ 380-неҥ артык объекттер (гостиницалар, отельдер, мотельдер, хостел ле о.ӧ.) бар, ол тллдо 4 санаторно-курортный учреждение, јурт јерде 440-теҥ артык «јажыл» туралар. Бир ле уунда кӧп улус токтоор јерлердиҥ тоозы 17 муҥ. единица, ол тоодо јыл айландыра токтоор јерлер — 9 муҥ единица.\n\nАдминистрациялык јерлерин бӧлӱгени \n\nАлтай Республика мындый администрациялык јерлӱ тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ турат:\n каланыҥ округы — 1 (Горно-Алтайск кала);\n муниципал аймак — 10;\n јурт јеезелер — 91;\n јурттар ла посёлктор — 246 (эмдиги ӧйдӧ).\n\nЭл-јон\n\nТоозы \nРосстаттыҥ бергениле Алтай Республикада эл-јонныҥ тоозы 210 924 кижи (2021). јонныҥ ныктазы — 2,27 кижи\/км² (2021). Калада эл-јон — 30,56 % (2020).\n\nЈонныҥ угы-тӧзи  \n\n 1926—2010 јылдарда јонныҥ угы-тӧзи \n\n Јонныҥ угы-тӧзи аймактар сайын (2010).\n\nАлтайда конфессиялар \nАлтай Республикада 2022 јылда 60 кудайлык организация регистрация ӧткӧн:\n 29 православный кудайлык организация, олор Орус православный серикпениҥ Горноалтайский Епархиязына кирип јат (2013 јылда тӧзӧлгӧн);\n 9 мусульман кудайлык организация (Алтай Республиканыҥ мусульмандарыныҥ Духовный управлениезиниҥ юрисдикциязында);\n 6 буддист кудайлык организация;\n 2 старообрядческий; \n 13 ӧскӧ кудайлык организация (пятидесятниктер, јетинчи кӱнниҥ адвентисттери, пресвитериандар).                    .\nХХ чактыҥ учында кезик алтайлардыҥ ортодо јаҥжыккан кудай јаҥ, ол тоодо бурханизм, Тибетский буддизм ле Религиозный синкретизм бӱдӱм орныгып баштаган.\n\nМӱргӱӱр јерлер  \nАлтай Республиканыҥ бу јурттарда Алтайын кӧдӱрип мӱргӱйтен тагылдар бар. 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱни.\n Карагол, Оҥдой аймак;\n Кулады, Оҥдой аймак;\n Боочы, Оҥдой аймак;\n Бичиктӱ-Боом, Оҥдой аймак;\n Шибее, Оҥдой аймак;\n Кеҥи, Оҥдой аймак;\n Кор Кобы, Оҥдой аймак;\n Јоло, Оҥдой аймак;\n Кайырлык, Оҥдой аймак;\n Јаан Јаламан, Оҥдой аймак;\n Кӱпчеген, Оҥдой аймак;\n Шашыкман, Оҥдой аймак;\n Оҥдой, Оҥдой аймак;\n Јабаган Бажы, Кан-Оозы аймак;\n Беш -Ӧзӧк, Шабалин аймак;\n Шыргайты, Шабалин аймак;\n Кырлык, Кан-Оозы аймак;\n Алтыгы Талду, Оҥдой аймак;\n Акјул, Шабалин аймак;\n Бешпелтир, Чамал аймак;\n Чаган-Узун, Кош-Агаш аймак;\n Сугаш, Коксу-Оозу аймак;\n Мӧндӱр-Соккон, Кан-Оозы аймак;\n Кайсын, Кан-Оозы аймак;\n Jабаган, Кан-Оозы аймак;\n Куйус, Чамал аймак.\n\nЭмчилик \nАлтай Республикада 01.01.2022 јылда 30 организация иштейт, олордыҥ 26-зы медицинский организация ла 4-зи ӧскӧ организациялар (КУ РА «Управление по обеспечению деятельности Министерства здравоохранения Республики Алтай и подведомственных ему учреждений», АУЗ РА «Центр лечебного и профилактического питания», БПОУ РА «Медицинский колледж»}), федеральная 1 (ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ).\n\nЈурт јерде медицинский болушты, 13 медицинский организация јетирет (включая медицинские организации, расположенные в сельской местности: \n ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ;  \n БУЗ РА «Аймактыҥ больницы» — 10;  \n БУЗ РА «Акташта больница» — 1;  \n КУЗ РА «Специализированный дом ребенка для детей с поражением ЦНС с нарушением психики». \n\nАймактыҥ эмчиликтеринде структурно-обособленный подразделениелер: \n участковый больницалар (УБ) — 7; \n амбулаториялар, ол тоодо врачебный (ВА) — 16; \n фельдшерско-акушерски�� пункт — 136; \n фельдшерско-акушерский пункт передвижной — 1; \n фельдшерский пункт — 5.\n\n31.12.2021 јылга јетире Алтай Республикада медицинский организацияларда 829 врач ла 2466 орто медицинский ишчилер болгон. Врачтар 37,5 бир муҥ кижиге, орто медицинский ишчилер — 111,6. 2021 јылда врачтардыҥ тоозы 26 кижиге астаган (3,0 %), орто медицинский ишчилер 47 кижиге (1,9 %). Јурт јерлерде 366 врач ла 1324 орто медицинский ишчилер иштейт.\n\nБилим ле ӱредӱлик \nАлтай Республиканыҥ ӱредӱлигиниҥ системазына кирип јат:\n 1 бийик ӱредӱлӱ заведение Горно-Алтайсктагы государстволык университет (ФГБОУ ВО «Горно-Алтайский государственный университет»), Ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ профессионал квалификациязын бийиктедер институт (институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования;\n 8 профессионал образовательный организация, орто звеноныҥ специалисттерин белетейт;\n 167 школго јеткелек балдарга образовательный организация;\n 178 текши ӱредӱлӱ школ;\n 2 специал (коррекционный) образовательный организация;\n 42 дополнительный образованиениҥ организациязы, олордоҥ: спортивный школ — 11, јайаандыгыныҥ тӧс јери — 9, балдардыҥ јайаандыгыныҥ туралары — 2, јиит туристтердиҥ станциялары — 2, балдардыҥ кеендигиниҥ школы — 12, художественный школдор — 1; кӱӱлик школдор — 3; таҥынаҥ организациялар — 2.\n\nБилим сферада учреждениелер:\n Горно-Алтайский научно-исследовательский институт сельского хозяйства;\n Научно-исследовательский институт алтаистики им. С. С. Суразакова;\n Горно-Алтайский ботанический сад — филиал «Центрального Сибирского ботанического сада»;\n Телецкий филиал Института систематики и экологии животных СО РАН;\n Горно-Алтайское Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Института водных и экологических проблем СО РАН.\n\nЭкологиязы \nАвтономное  Алтай Республикада алдынаҥ «Алтайский региональный институт экологии» деп  учреждение бойыныҥ экологиялык порталында размещает текущую информацию и ежегодные доклады ар-бӱткенде айалга керегинде јарлайт.\n\nВ 2021 году:\n Атмосфераныҥ кейинеҥ алынган пробалардыҥ гигиеналык нормаларга келишпези табылбаган;\n Алтай Республикада ичер суу кӧп сабада јердиҥ алдынаҥ чыккан суулардаҥ јеткилделет. Санитарно-эпидемиологический некелтелер аайынча паразитологический кӧргӱзӱлер табылбаган. Сууныҥ стандарт эмес болгоныныҥ тӧс шылтагы суда бар кайылар тустар (растворимые соли кальция, жесткости), нитраттардыҥ концентрациязы, аммиактыҥ, сууныҥ боромтыгы\n,гигиеналык нормативтердеҥ кӧп болгонында;\n Балдардыҥ учреждениелери ле площадкаларында селитебной зонада јердиҥ кыртыжыныҥ, санитарно-химический ле паразитологический кӧргӱзӱлери санитарно-гигиенический некелтелер аайынча кеми ӧйинде;\n Санэпид јарамыкту айалганы туристтерле иштееринде јеткилдеери бийик кеминде эмес болгоны производстволык кон��рольды башкараачылар этпей турганында, онойдо кату коммунал чачылмаларды (твердых коммунальных отходов) јуубай турганында;\n Алтай Республикада јербойыныҥ сӱт ле эт продукция химический киртигени аайынча јеткери ас. Пробаларда јарабас \nсанитарно-химический, физико-химический кӧргӱзӱлер јок;\n Радиациялык айалга Алтай Республикада ар-бӱткендик родон јайылганы учун чала чочыдылу. В условиях хронического воздействия повышенного уровня Улай ла ар-бӱткендик радиация јайылып турган айалгада Алтай Республиканыҥ 84,97 % эл-јоны јуртайт.\n Калганчы јылдарда шалја энцефалитле оорыгандардыҥ тоозы астайт. 2021 јылда оорыгандардыҥ тоозы 2020 јылга кӧрӧ 1,5 катапка ас.\n Ракетно-космический иштиҥ техногенный салтары темдектелбеген. Улай ла ракета-носительдиҥ ӱзӱктери тӱжӱп турган эл-јон јаткан јерлердиҥ суузыныҥ, тобрактыҥ, кардыҥ пробаларын алып шиҥдеерде, уур металлдар ла радионуклеидтердиҥ гигиеналык нормативтериниҥ кеми ӧйинеҥ ӧтпӧгӧн.\n Алтай Республиканыҥ экологиялык айалгазыныҥ аҥылузы ар-бӱткендик йодтыҥ једикпези (дефицит йода), ол аайынча йоддефицитный профилактикалык иш республиканыҥ јоны ортодо ӧткӱрилет.\n\nКоммуникациялар \n\nАлтай Республиканыҥ географикалык аҥылузы эки ле бӱдӱм транспортту болгонында: кӧӧлик (бастыра бӱдӱм тартылганыныҥ 90 %-теҥ артык) ле авиационный (пассажир ле почта тартары).\nАлтай Республикада бастыра кӧӧлик јолдоры бир федерал ла артканы јербойыныҥ кӧӧлик јолдоры болуп јат. Кӧӧлик јолдордыҥ узуны — 3,2 муҥ км артык, 541 км — тӧс автомагистраль, федерал кӧӧлик јол Р256 (М-52) «Чуйдыҥ трагы» (техникалык категориязы — II ле III), бу јол азиат AH4 маршруттыҥ (Новосибирск — Јаш-Тура — Јрантай (Монгол) — Урумчи — Исламабад — Карачи) ӱзӱги болуп јат. Текши узуны 960 км, кӧп деген јол — 540 км Алтай Республиканыҥ јериле ӧдӧт. 2008 јылда Горно-Алтайск — Турачак — Таштагол деп јол јазалган, узуны 180 км, бу јолло Алтай Республика ла Кемеровский областьтыҥ ортозында транспорт јӱрет.\nКырлу рельеф учун, јолдо кӧп кӱрлер (130 кӱр 1000 км јолго келижет) чала кӱч айалга болот.\n\n2011 јылда Горно-Алтайскта аэропорттыҥ реконструкциязы бӱткен. Аэропортты јаҥырта јазап турарда, эмдиги ӧйдиҥ јап-јаҥы радионавигационный, светосигнальный комплекстерин ле  метеооборудование тургускан. Аэропортто јаҥы система обслуживания ла контроль пассажиров тургузылган, багажты ширтеери, сервисный инфраструктуразы јаҥыртылган. Аэровокзалдыҥ јаҥы туразын тудар, международный авиалиниялардыҥ пассажирлерине келиштире јазааары ӱлекерде бар .\n\nРеспубликаныҥ јеринде бир канча коммерческий вертолётный площадка бар: Урлу-Аспакта,  Оҥдойдо, «Алтайское подворье» деп комплекстиҥ јеринде ле о.ӧ.\n\nАлтай Республикада физико-географиялык айалганаҥ улам темирјол јок. Јуук ла деген темирјол станция Алтай кырайда, Јаш-Турада (Горно-Алтайсктаҥ 100 км).\n\nЭкономиказы \nАлтай  Республикада эконо��иканыҥ тӧс отрасли Јурт ээлем болуп јат. Јурт ээлем производстводо — мал-аш азыраары: уйлар, кой, эчки, сарлык. Чуйдыҥ чӧлинде тӧӧлӧр айзырайдылар. Мӱӱстер алар марал ӧскӱрет. Јаҥжыккан ууламјы — јылкы мал ӧскӱрери. Республиканыҥ јоны адаруны озодоҥ бери тудат. Промышленный предприятиелер кӧп сабада Горно-Алтайскта.\n2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде јурт јерде јаткан јонныҥ тоозы 156.450 кижи, Алтай Республиканыҥ 71 % улузы.\n\nРеспубликада  агаш промышленность, агашјазаары промышленность, лёгкий промышленность, курсак промышленность ло текстиль промышленность деп отрасльдар бар. Горнодобывающий ле цветной металлургияныҥ предприятиелери бар.\n\nКалганчы ӧйдӧ мында туризм ӧзӱм алынат. Алтайдыҥ јери ар-бӱткени јараш ла кайкамчылу, байлык тӱӱкилик энчилӱ болгоны туристтерди јилбиркедет.\n\n2020 јылда јурт ээлемниҥ продукциязы 10,2 млрд салковой (-4,1 %).\n\nАлтай Республиканыҥ  экономиказыныҥ тӧзӧлгӧзи мал-аш азыраары, алтай марал ӧскӱрери, аҥныҥ мӱӱзинеҥ эткен продукция, агаш белетеери, агаш эдимдер, адару тудары, эм-том ӧлӧҥдӧр јууп белетеери.Республика Алтай. Паспорт региона, онойдо ок туризм, малга азырал белетеери, сад ӧскӱрери ле о.ӧ. Ишјалдыҥ орто кеми Республика Алтайда 2020 году јылда 34.947 салковой болгон.\n\n2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде соок тумчукту малдыҥ тоозы бастыра ээлемдерде 206,5 муҥ тын (-7,8 %), ол тоодо уйлар — 110,3 муҥ тын; кой ло эчки — 448,8 муҥ тын (-18,6 %), чочко — 4,5 муҥ тын (+0,6 %).\n2021 јылдыҥ чаган айыныҥ бажында таҥынаҥ ээлемдерде 40,5 % кой ло эчки, 49,4 % — соок тумчукту мал, 96,7 % — чочколор (бир јыл кайра 34,8 %, 47,9 % ле 96,6 %).\n\n2020 јылда јурт ээлемдерде бир уйдаҥ 3707 кг (-3,2 %)сӱт алган (2019 јылда дезе бир уйдаҥ алган сӱттиҥ кеми Россия ичинде 4640 кг, олордыҥ сельхозорганизациядаҥ 6286 кг, КФХ 3791 кг, ЛПХ 3471 кг). 2020 јылда этке табыштырган малдыҥ тоозы 3,6 % кӧптӧгӧн, сӱт — 0,7 % астаган\n\nГазопровод «Сила Сибири-2» (алдында «Алтай») \n\nОАО «Газпром» Сибирдиҥ газ-месторождениелеринеҥ Республиканыҥ јериле Ӱкекти кечире магистральный газопроводты Кыдатка јетире тартарга ӱлекерлер тургузат. Республиканыҥ экономиказына јаан јӧмӧлтӧ налогтордой болор, улуска иштеер јерлер, је кезик экологтордыҥ айдыжыла, газопровод Ӱкектиҥ аҥылу экосистемазын ӱреер аргалу, бу јерди ЮНЕСКО Телекейлик энчи деп јӧптӧгӧн.\n\nЭнергетика \n2019 јылда Алтай Республиканыҥ  јеринде 8 кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанциялар текши кӱчи 120 МВт, онойдо ок 2 кичӱ Гидроэлектростанция кӱчи 1,3 МВт, 10 јаан эмес дизель-электростанция иштеген. 2018 јылда олор 51 Киловатт-час|кВт·ч электроэнергия берген. Республика Алтай Россия ичинде кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанцияларлу бир ле регион.\n\nКультуразы \n\nАлтай Республиканыҥ культуралык политиказы — Алтайда јаткан калыктардыҥ культуралык энчизин корулап ӧскӱрери. \n Горно-Алтайскта А. В. Анохинниҥ адыла адалган национал музей иштейт, мында тӧс фондтыҥ экспонаттарыныҥ тоозы 60 муҥнаҥ ажа берген, палеонтологияныҥ, археологияныҥ (јебреннеҥ келген агаш, киис, тере, таш эдимдер, рунический бичиктер, јебрен тӱрк ӧйдиҥ  «Туйактуныҥ мӧҥӱн кӧмзӧзи»), этнографиялык (культовый атрибутика, айылдыҥ тудунар-кабынар эдимдери) бар.\nОлордыҥ ортозында јуруктардыҥ, декоративно-прикладной искусствоныҥ (Г.И. Чорос-Гуркинниҥ, Н.И.Чевалковтыҥ, эмдиги ӧйдиҥ јурукчылары ла скульпторлорыныҥ) уникал коллекциялары бар. XVII – XX чактыҥ старопечатный ла рукописный бичиктери, Туулу Алтайдыҥ XIX – XX чактарда тӱӱкизиниҥ документтери, фотојуруктары, ас туштаар аҥ-куш ла ӧзӱмдердиҥ јазалдары, минералогиялык коллекциязы бар.\n П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Республика Алтайдыҥ национал театры. За 32 года работы творческий коллектив «Национального драматического театра имени П.В. Кучияк» осуществил более 180 постановок по пьесам русской и зарубежной классики, современной русской и национальной драматургии. (1971 јылдыҥ куран айдыҥ 17 кӱнинде ачылган), к\n АУ РА «Государственный национальный театр танца и песни «Алтам»\n АУ РА «Государственная филармония»Артисты, энтузиасты своего любимого дела служения искусству, готовят концертные программы для зрителей разных поколений.алада культураныҥ туразы, мында эрчимдӱ ижин башка-башка јайаандык ӧмӧликтер ӧткӱрет: «Синегорье», «Ойойым», «Раздолье», «Декаданс», «Глория», «Беловодье», «Радуница», «Наурыз».\n Республика Алтайда М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган национал библиотеказы, (БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай им. М.В. Чевалкова») иштейт, 1999 јылдаҥ ала бу библиотека Алтай Республиканыҥ јаан учурлу культуралык энчизи болуп јат. \n Балдардыҥ республикан библиотеказы (БУ РА «Республиканская детская библиотека») Бичиктериниҥ фондында 84 000 муҥ единиц хранения бар. Калада беш библиотека иштейт (ӱчӱзи каланыҥ ла экӱзи республикан).\n\nАлтай Республикада ла оноҥ ыраак јерлерде јарлу, элбеде ӧткӱрилер культуралык учурлу, бастыра аймактарды бириктирер мероприятиелер, национал байрам  «Эл-Ойын» ла «Родники Алтая» деп Межрегиональный фестиваль русского народного творчества, бой-бойын солыжып, эки јылда бир катап ӧткӱрилет. База јаан байрамдар Калыктар ортодо ӧдӧр Кайчылардыҥ Курултайы, Чагаа-Байрам, Масленица, Наурыз, олор 2013 јылдаҥ ала республикан байрам деп статус алган.\n\nСМИ \nАлтай Республикада јаантайын кепке базылып чыгар эки республикан газет («Алтайдыҥ чолмоны»  ла «Звезда Алтая») чыгат, Алтай Республиканыҥ Башкарузы ла Государственный Собрание — Эл Курултай  учредители болуп јат, онойдо ок аймактардыҥ 10 газеди («Сельская новь» — Шабалин аймак, «Чемальский вестник» — Чамал аймак, «Ажуда» — Оҥдой аймак, «Чуйские зори» — Кош-Агаш аймак, «Кан-Чарас» — Кан-Оозы аймак, «Улаганнын Солундары» — Улаган аймак, «Уймонские вести» — Кӧсу-Оозы аймак, «Истоки плюс» — Тачак аймак, «Вестник Горно-Алтайска» — Горно-Алтайск кала, «Сельчанка» — Майма аймак, «Чойские вести» — Чоо аймак).\n\nТелевидение ле радиовещание. Бӱгӱн ФГУП ВГТРК ГТРК «Горный Алтай» — это телевизионное вещание на  «Россия 1» каналда телеберилтелерин ӧткӱрет, «Радио России» каналда радиоберилтелер, онойдо ок радио «Маяк. Горно-Алтайск».\n\nГТРК «Горный Алтай» телевидениениҥ информационный программаларыныҥ службазы формирует тегин кӱндерде алтай ла орус тилдерле 9 выпуск эдет; суббот кӱнде алтайлап, орустап бир берилтенеҥ, оноҥ «Вести — Эл Алтай События недели» деп бириктирген-итоговый выпускы воскресен кӱнде.\n\nБанктар \n2017 јылдыҥ бажында СМИ Алтай Республиканы Россияда эҥ ле кӧп кредиттерлӱ регион леп јарлаган: эл-јонныҥ 99 % јабылбаган кредиттерлӱ болгон, бу ороондо эҥ ле јаан тоо (бир ле јылга 90 %-теҥ 99 %-ка једе берген). Бу ла ӧйдӧ кажы ла кижиниҥ банкка орто тӧлӱзи 106 муҥ салковой богон, низким показателем по Россия ичинде бу јабыс кӧргӱзӱ\n\nТуризм \n\nТуризм Алтай Республиканыҥ экономиказында база бир иштиҥ бӱдӱми. Јылдыҥ ла Алтайга 1 млнноҥ артык туристтер келет. Экологический туризм, культурно-познавательный јорыкташ, кӧӧликтӱ экскурсияларга јӱрери, атту,јойу, суула јорыктаары. Альпинизм, аҥдаш, балыкташ, куй таштарды шиҥдеш, археологиялык, ар-бӱткенниҥ ле тӱӱкиниҥ кереестерин кӧрӧри амыраш болот..\nРеспубликада ар-бӱткенниҥ кереестери кӧп. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында улус амыраар кӧп тоолу пансионаттар, турбазалар ла кемпингтер бар.\n\nМында балыктаар, јойу, атту, суула катерлӱ, автобусту экскурсиялар ӧткӱрилет. Чамал аймакта Караколдыҥ кӧлдӧри корулу јер болот. Јети кӧлдиҥ кажызыныҥ ла суузы башка ӧҥдӱ, химический составы база башка.\n\nШабланыҥ кӧлдӧрине (Шабла сууныҥ бажында атту, јойу туристтер барып, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сын-тайгаларын кӧрӧт.\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јеринде Ӱч-Сӱмер туу (гора Белуха) (4506 м), Сибирдиҥ эҥ ле бийик туузы.\n\nРегиондо 30-таҥ артык гостиница ла 14 туристтерге керектӱ предприятиелер бар.\n\n2011 јылда Улалу кала «Чистый город-2011» деп Текшироссиялык конкурста алтын медаль алган, 2012 јылда международный экологтордыҥ Global Brando Award деп сыйын алала, оноҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ Текшироссиялык «Самый чистый город России» деп конкурсында баштапкы јер алган.\n\nАлтай Республиканыҥ јарлу улузы \n Гуркин, Григорий Иванович (1870—1937) — алтай јурукчы, И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, Кара-Корумныҥ башчызы, 1917—1919 јылдарда Алтайда тергеелик тӧзӧлмӧ.\n Мери, Арнольд Константинович (1919—2009) — эстон тергеелик общественно-политический ишчи, Советский Союзтыҥ герои. 1956—1960 јылдарда политэкономияныҥ ӱредӱчизи болуп Горно-Алтайский государственный университетте иштеген.\n Ярузельский, Войцех Витольд (1923—2014) — Полшаныҥ баштапкы президенти, генерал. 1940—1943 јылдарда Турачакта ссылкада болгон.\n Лапшин, Михаил Иванович (1934—2006) — Россияныҥ аграрный партиязын тӧзӧгӧн, Государственный Думаныҥ депутады (1993—95 јылдардыҥ ла 1998—2002 јылдардыҥ). 2002—2006 јылдарда — Республики Алтайдыҥ башкараачызы, Республика Алтайдыҥ Башкарузыныҥ председатели болгон.\n Суразакова, Н.Н. (15.03.1925–13.09.1998) — билимчи, ӱредӱчи, Москвада историко-филологический факультет (ИФФ, 1942-1946), РСФСР-дыҥ Академиязыныҥ национал школдорло  педагогикалык билимдериниҥ НИИ-зиниҥ аспирантуразын божоткон, 42 јыл Горно-Алтайский пединститутта алтай тилдиҥ кафедразында иштеген, профессор деп ат адалган (1990), «Отличник Народного просвещения», «За трудовое отличие»ле «Знак Почета» деп ордендерле кайралдаткан\n\nАлтай Республика нумизматикада \n\n2006 јылда Центральный банк Российской Федерации Алтай Республикага учурлай кереес монета-акча чыгарган.\n\nБашкараачылары \nАлтай республиканыҥ башкараачылары:\n Чаптынов, Валерий Иванович — 1994 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала — 1997 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнине јетире,\n Волков, Владилен Владимирович — 1997 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнинеҥ ала — 13 января 1998 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнине јетире,\n Зубакин, Семён Иванович — 13 января 1998 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнинеҥ ала — 2002 јылдыҥ чаган айыныҥ 19-чы кӱнине јетире,\n Лапшин, Михаил Иванович — 2002 јылдыҥ чаган айыныҥ 19-чы кӱнинеҥ ала — 19 января 2006 јылдыҥ чаган айыныҥ 19-чы кӱнине јетире,\n Бердников, Александр Васильевич — 2006 јылдыҥ чаган айыныҥ 20-чи кӱнинеҥ ала — 20 марта 2019 јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнине јетире,\n Хорохордин, Олег Леонидович — 2019 јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнинеҥ ала — бӱгӱнге јетире.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар \nКомментарии\n\nИсточники\n\nЛитература \n История Алтая : в 3-х т. Т. 1 : Древнейшая эпоха, древность и средневековье \/ под общ. ред. А.А. Тишкина. – Барнаул : Изд-во Алт. ун-та ; Белгород : Константа, 2019. – 392 с.: ил. - ISBN 978-5-7904-2333-8 (Т. 1).\n\n История Алтая : в 3 т. \/ АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 2 : Алтай в конце XVII – начале ХХ в. \/ под общ. ред. В. А. Скубневского. - 2019. - 300 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2278-2 (Т. 2).\n\n История Алтая : в 3 т. \/ АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 3 : Алтай в новейшую эпоху (ХХ – начало ХХI в.) \/ под общ. ред. Е. В. Демчик. - 2019. - 484 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2279-9 (Т. 3).\n\nТайантылар \n Конституция Республики Алтай\n Алтай Республиканыҥ окылу сайт\n Государственное Собрание Эл Курултай Республики Алтай (Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы) окылу сайт\n История Алтая. Т. 1. Древнейшая эпоха, древность и средневековье\n История Алтая. Т. 2. Алтай в конце XVII – начале ХХ в.\n История Алтая. Т. 3. Алтай в новейшую эпоху (ХХ – начало ХХI в.)\n\nРоссия Федерациязыныҥ Тергеелери","num_words":11858,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.214,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13375.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%A5%20%D0%B0%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D0%BA%20%D1%98%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BD%20%D0%B1%D3%A7%D0%BB%D3%B1%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлерин бӧлӱгени ― Алтай Республика Россия Федерациязыныҥ субьекти болуп, Сибирдиҥ федерал округына кирет. Евразияныҥ чике ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк келтейинде турат. Тыва, Хакас Республикаларла, Алтай кырайла, Кемеров областьла, онойдо ок Кытатла (Китайла), Калкала (Монголияла), Казахстанла кыйулажат. Текши јери - 92,903 муҥ км.кв. Эл-јоны – 218,866 муҥ кижи (чаган айдыҥ 1-кы кӱни 2019 ј.). Калганчы тооалыш – ӱлӱрген айдыҥ 10-чы кӱни 2010 јыл. Каланыҥ јоны – 63,845 муҥ кижи (29,17%), јурттардыҥ јоны – 155,021 муҥ кижи (70,83%).\n\nАдминистрациялык јерлӱ бӧлӱктер \n\nАлтай Республиканыҥ Конституциязы аайынча, регион 1 республикан учурлу кала ла јон јаткан јерлерлӱ 10 аймакка бӧлӱнет.\n \n Республикан учурлу кала:\n тӧс кала Улалу ();\n Аймактар:\n Кош-Агаш аймак;\n Майма аймак;\n Оҥдой аймак;\n Турачак аймак;\n Улаган аймак;\n Кан-Оозы аймак;\n Кӧксу-Оозы аймак;\n Шабалин аймак;\n Чамал аймак;\n Чоо аймак.\n«Алтай Республиканыҥ админстрациялык јерлериниҥ тӧзӧлмӧлӧри керегинде» деп Јасакта Россияныҥ тергеезине мындый администрациялык јерлӱ бӧлӱктер кирет: 1 кала, 10 аймак ла олордыҥ 91 јурт јеезелери.\n\nМуниципал бӧлӱк \nРеспубликаныҥ муниципал тӧзӧлмӧзинде Алтай Республиканыҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱктериниҥ ичинде 102 муниципал тӧзӧлмӧ тургузылган:\n калада 1 округ;\n 10 аймак;\n 91 јурт јеезе .\n\nАймактар ла кала\n\nЈурт јеезелер \nАлтай Республиканыҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱктери болуп, «јурт јеезе» деп статусту,  тӱҥей адалган 91 муниципал тӧзӧлмӧ темдектелген. Олорго 246 јурт кирет.\n\nКан-Оозы аймак \n\nАймактыҥ 11 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет:\n\nКӧксу-Оозы аймак \n\nАймактыҥ 9 јурт јеезезине 42 јон јаткан јер кирет.\n\nКош-Агаш аймак \n\nАймактыҥ 12 јурт јеезезине 16 јон јаткан јер кирет.\n\nМайма аймак \n\nАймактыҥ 6 јурт јеезезине 25 јон јаткан јер кирет.\n\nОҥдой аймак \n\nАймактыҥ 10 јурт јеезезине 30 јон јаткан јер кирет.\n\nТурачак аймак \n\nАймактыҥ 9 јурт јеезезине 32 јон јаткан јер кирет.\n\nУлаган аймак \n\nАймактыҥ 7 јурт јеезезине 13 јон јаткан јер кирет.\n\nЧамал аймак \n\nАймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.\n\nЧоо аймак \n\nАймактыҥ 7 јурт јеезезине 21 јон јаткан јер кирет.\n\nШабалин аймак \n\nАймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.\n\nТӱӱкизи\n\n1922 јылга јетире \nАлтай Республиканыҥ јерлери 1917 јылга јетире Том-Тураныҥ губерниязыныҥ Јаш-Турада уездине кирген болгон. Кичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱнинде 1917 јылда Том-Тураныҥ губерниязынаҥ Алтай губерния чыгарда, ого Јаш-Тураныҥ уезди кирген. Тулаан айдыҥ 7 кӱнинде 1918 јылда Туулу Алтайдыҥ баштамы краевой сьезди болгон. Ондо ӧскӧуктулар (инородцы) ла крестьян депутаттар ӱндерин јажытту берип (тайное голосование), јӧп чыгарган: Туулу Алтайды Јаш-Тура уездтеҥ чыгарып, јаҥы Кара Корум-Алтай округ тӧзӧӧр, удурумга тӧс јерди Улалу јуртта эдер. Бу ла јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30 кӱнинде Сибирдиҥ Удурум Башкарузы (временное правительство) Алтай губернияга кирип турган Кара Корум уезд тӧзӧгӧн. 1920 јылдыҥ чаган айында , Алтайдаҥ актарды сӱрген кийнинде, уездтиҥ јерин ойто Алтай губернияныҥ Јаш-Турада уездине кожуп салган. Кандык айдыҥ 13 кӱнинде 1920 јылда (ӧскӧ јерде сыгын айдыҥ 14 кӱнинде деп бичилген) Алтай губревком Јӧп чыгарган: Кара Корум уездтиҥ јерлерин алдында ла бойы эдип артырала, тӧс јерин Шабалин јуртта эдип, адын Туулу-Алтай уезд эдер деп 68п чыккан. Јаҥы тӧзӧлгӧн Туулу Алтай уездке мындый волостьтор кирген: Абайдыҥ, Айдыҥ, Бешпелтирдиҥ, Туулу-Оҥдойдыҥ, Эмериниҥ, Ийинниҥ, Катандуныҥ, Кош-Агаштыҥ, Јаҥы-Дмитриевсктиҥ, Паспаулдыҥ, Песчаныйдыҥ, Салдамныҥ, Туйактыныҥ, Оймонныҥ, Улаганныҥ, Улалуныҥ, Кан-Оозыныҥ, Чамалдыҥ, Чаргыныҥ, Чибиттиҥ ле Шабалинниҥ. Тулаан айдыҥ 23 кӱнинде  1921 јылда (ӧскӧ јерде кочкор айдыҥ 17 кӱнинде деп бичилген) Сибирревком бу Јӧпти јараткан. Бу ла Јӧплӧ Туулу Алтай уездке коштой, Јаш-Тура уездтиҥ тӧрт волостин кожор деп јараткан : Черно-Ануйская, Сарасинский, Куйаган, Алтайский, нениҥ учун дезе экономикалык јанынаҥ јарамыкту деп. Уездтиҥ тӧс јерин Шабалин јурттаҥ Алтайское јуртка кӧчӱрген.\n\n1922—1924 јылдар \nВЦИК-тиҥ Президиумыныҥ Јӧби аайынча кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн.\n\nОбластька баштап тарый 24 волость (алдында Туулу Алтай уездтеҥ Алтай губернияга берилген) кирген:\n\n Абайдыҥ,\n Бешпелтирдиҥ,\n Эмериниҥ,\n Салдамныҥ,\n Катандуныҥ,\n Кыргыстыҥ,\n Кош-Агаштыҥ,\n Туулу-Оҥдойдыҥ,\n Паспауулдыҥ,\n Песчаная,\n Туйактыныҥ,\n Оймонныҥ,\n Улаганныҥ,\n Улалуныҥ,\n Кан-Оозыныҥ,\n Чамалдыҥ,\n Чаргыныҥ,\n Чибиттиҥ,\n Чолушманныҥ,\n Шабалинниҥ.\n(алдында Јаш-Тура уездтеҥ Алтай губернияга берилген): Ӱстӱги-Бий, Лебедский, Успенский, Ыныргы.\n\nАвтоном областьтыҥ админстрациялык јерлӱ бӧлӱктери кӱӱк айдыҥ 4 кӱнинде 1923 јылда такыптаҥ кӧрӱлген. 24 волостьтыҥ ордына 10 волость боло берген.\n\nОйрот облисполкомныҥ јуунында 1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16 кӱнинде јаанадып салган волостьторды аймактар деп солыыр јӧп чыккан.\n\n1925—1936 јылдар \n1925—1936 јылдар\nКӱӱк айдыҥ 25 кӱнинде 1925 јылда (администрациялык реформаныҥ кийнинде) Ойрот автоном область РСФСР-дыҥ Сибир крайдыҥ таҥынаҥ администрациялык јерлӱ бӧлӱги боло берген. Кочкор айдыҥ 27 кӱнинде 1928 јылда ВЦИК-тиҥ јӧби аайынча Улалу каланыҥ статузын алган.\nЈаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде 1930 јылда Ойрот автоном областьта 10 аймак болгон:\n Кош-Агаш аймак,\n Лебединский аймак,\n Оҥдой аймак,\n Оймон аймак,\n Улаган аймак,\n Улалу аймак,\n Успенский аймак,\n Кан-Оозы аймак,\n Чамал аймак,\n Шабалин аймак.\n\nОйрот автоном область 1930 јылда јаан изӱ айдыҥ 30 кӱнинде јаҥы ачылган Кӱнбадыш-Сибир крайга кирген. Кан-Оозы аймакка 1931 јылда кӱӱк айдыҥ 10 кӱнинде Јалаҥыйдыҥ, Караколдыҥ, Отоголдыҥ, Усть-Кучинсктиҥ, Моты-Оозыныҥ јуртсоветтери кирген. Бу јуртсоветтер Солонеш аймактыҥ Кӱнбадыш-Сибир крайдыҥ болгон. Улалу каланыҥ ады 1932 јылда Ойрот-Тура деп солынган. 1933 јылда кандык айдыҥ 10 кӱнинде кезик аймактардыҥ аттары база солынган: Лебединский аймак Турачак аймак болуп, Оймон аймак Кӧксу-Оозы болӱп (аймактыҥ тӧс јери Катандунаҥ Кӧксуу-Оозына кӧчӱрилген), Улалу аймак Ойрот-Тура аймак болуп, Успенский-Чоо болуп, Чамал – Эликманар аймак болуп (тӧс јери Чамалдаҥ Эликманарга кӧчкӧн).\n\n1937—1962 јылдар \n1937 јылда сыгын айдыҥ 28 кӱнинде Кӧнбадыш-Сибир край эки јара бӧлинген: Новосибир область ла Алтай кырай болуп. Алтай кырайга Ойрот автоном область кирген. 1945 јылда јаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрот автоном областьтыҥ администрациялык јерлериниҥ бӧлингени мындый болгон:\n\n1948 јылда чаган айдыҥ 7 кӱнинде јӧптӧгӧн РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ Јасагы аайынча Ойрот автоном областьтыҥ ады Горно-Алтай автоном область эдип солынган, тӧс кала Горно-Алтайск бололо, Ойрот-Туринский аймак Майма аймак болуп солынган. 1952 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ јурттарына Алтай кырайдыҥ Чарыш аймагыныҥ Коргонныҥ јуртсоведи кожула берген. 1956 јылда сыгын айдыҥ 28 кӱнинде Чоо аймак јоголып, јерлери Майма аймакка кожулган.\n\n1962—1991 јылдар \n1962 јылда тулаан айдыҥ 30 кӱнинде Эликманар аймак Майма аймакка кожулган.1963 јылда кочкор айдыҥ 1 кӱнинде администрациялык јерлер бӧлийтен Текшисоюзный реформа болгон. Аймактардыҥ ордына 6 район эткен:\n Кош-Агаш район (тӧс јери — Кош-Агаш јурт);\n Майма район (тӧс јери — Майма јурт);\n Оҥдой район (тӧс јери — Оҥдой);\n Турачак район (тӧс јери — Турачак);\n Улаган район (тӧс јери — Улаган);\n Кан-Оозы район (тӧс јери — Кан-Оозы).\n\nЈербойында администрациялык јерлер бӧлиген реформа чыдымду болбосто, 1964 јылда ойто эски бӧлинтелерди кайра бурыган. 1964 јылда тулаан айдыҥ 4 кӱнинде Кан-Оозыныҥ јерлеринеҥ Кӧксу-Оозы аймак айрылып, таҥынаҥ барган. 1965 јылдыҥ чаган айыныҥ 13 кӱнинде Оҥдой ло Майма аймактардыҥ јеринеҥ айрып, Шабалин аймак тӧзӧлгӧн. 1980 јылда ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде Чоо аймак Майма аймактыҥ јерлеринеҥ айрылган. 1986 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинде Туулу Алтай автоном областьтыҥ администрациялык јерлериниҥ бӧлингени мындый болгон:\n\n1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Туулу Алтай автоном Совет Социалистический Республика тӧзӧлгӧн деп декларация јарлалган. Оны Туулу Алтайдыҥ облазиниҥ јон-депутаттарыныҥ совединиҥ ӱчинчи сессиязы јӧптӧгӧн.\n\n1991 јылдаҥ ала \n1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Туулу Алтай АССР Алтай кырайдаҥ чыгып, РСФСР-га таҥынаҥ Туулу Алтай Совет Социалистический Республика кожулган. 1992 јылда Туулу Алтай АССР Туулу Алтай Республика болуп солынала, ол ло јылда ойто катап Алтай Республика деп адалган. 1992 јылда Чамал аймак Шабалин аймактаҥ чыгып, бойыныҥ алдынаҥ башка аймак боло берген. 2006 јылдыҥ муниципал реформазы болордо, Алтай Республиканыҥ администрациялык бӧлингени тыҥ ла ӧскӧлӧнбӧгӧн.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Алтай Республик��ныҥ окылу сайт\n  Окылу сайт «Тӧс кала Улалу (орустап Горно-Алтайск)»\n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»\n Окылу сайт «Майма аймак»\n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n Окылу сайт «Турачак аймак»\n Окылу сайт «Улаган аймак»\n Окылу сайт «Чамал аймак»\n Окылу сайт «Чоо аймак»\n Окылу сайт «Шабалин аймак»\n Единый государственный реестр объектов культурного наследия на сайте Министерства культуры Российской Федерации\n Государственный каталог географических названий\n Республика Алтай. Государственный каталог географических названий\n Список населенных мест Сибирского края, 1928 г.\n  Медиафайлдар Викискладта\n\nАлтай Республика","num_words":1791,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28136.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай калык (алтай эл-јон) — тӱрк укту калык. Кӧп сабазы Алтай Республикада јуртайт. Текши тоозы 80800 кижи (Россия) (74 238, перепись 2002) (79 773, перепись 2010). Несколько тысяч человек издавна живут также в прилегающих областях Монголии (Монгольский Алтай) и Китая (округ Алтай), где являются одним из непризнанных национальных меньшинств и под именем «ойроты» включаются властями в состав монголов.\n\nЭтнические и этнографические группы\n\nРодо-племенное деление \nАлтайлар сӧӧктӧргӧ бӧлинет.\nЈаан алтай сӧӧктӧр:\n Тӧлӧс\/Тӧӧлӧс\n Кыпчак\n Майман\n Тодош\n Кӧбӧк\n Иркит\n Мундус\n сойоҥ\n коболы\n ӧлӱк\n чапты\n очы\n чагандык\n ӱлӱп\n оргончы\n ара\n\nГенетика \nГенетика.\n\nКудай јаҥы \n86 % «Алтай јаҥ» (Ак јаҥ, алтай шаманизм, тенгризм), 14 % православие, баптизм, тибетский буддизм.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nБичиклар\n\nТайантылар \n\n           \nКижи\nАлтай Республика","num_words":143,"character_repetition_ratio":0.028,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.823,"perplexity_score":47727.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D1%81%D3%A7%D3%A7%D0%BA%D1%82%D3%A7%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай калыктыҥ сӧӧктӧри () — јебреннеҥ бери тӱрк калыктар сӧӧктӧргӧ бӧлӱнген. Эмдиги ӧйдӧ алтайларда бар сӧӧктӧр. 1897 јылдыҥ* тоологоныла алтайларда 68 сӧӧк чотолгон. Улузыныҥ тоозы кӧп сӧӧктӧр — тӧӧлӧсс, кыпчак, майман, тодош, иркит, мундус.\n\nАлтай Республиканыҥ аймактарындада \nКан-Оозы аймакта эҥ кӧп сӧӧк: кыпчак, очы, кӧбӧк,\nКӧксу-Оозы аймакта — майман, тодош, байлагас\nКош-Агаш аймакта — кӧбӧк, кыпчак, саал, оргончы,\nМайма аймакта — чагандык, јӱс, ӱлӱп,\nОҥдой аймакта — тӧӧлӧс, майман, тодош\nТурачак аймакта — кубанды, тас, кызыокӧс, ок-тары, комдош\/комнош,\nУлаган аймакта — оргончы, алмат, кӧбӧк, саал, јабак, јетитас, меркит, \nЧамал аймакта — мундус, чорос, чагандык, ӧлӱк, тоҥжан, \nЧоо аймакта — јӱс, комдош, сойоҥ, байлагас, мундус, кергил,\nШабалин аймакта — кергил, тодош, иркит, бурут, могол, майман.\n\nТӱрк калыктарда бар сӧӧктӧр\n\nАлтайлар \nАлтайлардыҥ сӧӧктӧри: аара, алмат, байлагас, богусхан, дёрбет (тербёт) еёлюк (елик), иркит (ыркыт), кыпчак (копчак), кергил, кӧбӧк, кооболу, кӧӧжӧ, каал, мундус, меркит (меркут), модор, могол (монгол), мерет, найман (майман), пурут (прут, брут) соен, сагал (саал, чор-сагал), суузар, тодош, тӧӧлӧс, тоҥжан (тонжуан, тонгжон), —таҥды, тумат (томат), тогул (тогус), утты-сар (теть-сары, палан), чапты, чагандык, юдюб (юлюп), юсь, јарык (ябыр), оӧчу (очы), кан, чорос, котты.\n\nТелеҥиттер \nТелеҥиттердиҥ сӧӧктӧри — алмат, иркит (ыркыт), кыпчак (копчак), кергил, кӧбӧк, мундус, меркит (меркут), могол (монгол), оргончы, ойрот, сойоҥ, сагал (саал, чор-чагал), тӧӧлӧс, тонжан (тонжуан, тогжон), титас (тетытас, тетыдас), ябаг.\n\nЧалкандулар \nКызыл-кӧс, ок-тары,\n\nТубалар \nТубалардыҥ (јыш-кижи) сӧӧктӧри — байлагас, кергил, комдош (кӧмнӧш, кондош), кӱзен (кюзень), мундус, педебыш (чедыбыш), сойоҥ, еайгылар (салгылар), таҥды, тогул (торгул, тогус), тентерек, тибер, тастар, утты-сар (јетисары, палан), шоор (чӧр, сары-чер), јӱс, юуты (тыуты) юртас (тюртас), јарык (ябыр), ялан, чагат (чыгал), санмай, тиргеш, йобур, тон.\n\nКумандылар \nКумандылардыҥ(ку-кижи) сӧӧктӧри — тас, тоён, чобот, юты, кубанды (куманда), со, тон-кубанда, якши, чалман, чабраш.\n\nТубалар \nКыргызтардыҥ сӧӧктӧри — кыдат јеринеҥ кӧчӱп, алтайлардыҥ ортозында («алтай-кижи») јӱргендер — иркит (ыркыт), кӧбӧк, кочугет, могол (монгол), сойоҥ, јабак, карасал.\n\nТелеуттар \nТелеуттардыҥ сӧӧктӧри — торо, очу, миркит (иркит, ыркыт), ак-тумат, кара-тумат, чорос, кыпчак сарт, найман (майман), тӧӧлӧс (теӧлёс), торгул, мундус, кочкор-мундус, тотош (тодош), пурут (прут, брут), чалман.\n Кузнецкий уездте јаткан телеуттар, ач-каштим деп укту улусла колый јаткан, олордыҥ сӧӧктӧри — йюрты, тёрт-ас, чыҥгыс, ан.\n\nШоорлор \nШорлордыҥ сӧӧктӧри — кызай (кызыл-кая), таяш, кый, кара-шор, сарыг-шор, карга, чедебыс, конгы, койы, челей, себе, тартктын, уста, кобый, аба, таган, кереш, бар-соят, шалкал, беш-бояк.\nШорлор ло телеуттар колый јадып турарда (тӱндӱк Кузнецкий Алатауда, Том суунаҥ кӱнбадыштай) сӧӧктӧри — ач-кештим, торгул, комнош, камлар, ачин и шю.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nСӧӧктӧр","num_words":781,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.259,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.902,"perplexity_score":4317.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B5%20%D1%87%D1%8B%D0%B3%D1%8B%D0%BF%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D2%A5%20%D0%BB%D0%B5%20%D0%B6%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A5%20%D1%81%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%B3%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Газеттер \n Чуйские зори\n Алтайдын Чолмоны\n Ажуда\n Сельская новь\n Сельчанка\n Вестник горно-Алтайска\n Чарас\n Улаганныҥ солундары\n Улалу (газета)\n Чамалдыҥ солундары\n\nЖурналдар \n Солоҥы\n\nАнайда ок кӧригер \n :ru:Средства_массовой_информации_России#Печатные СМИ по языкам\n\nТил","num_words":55,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.521,"perplexity_score":9111.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%20%D0%A7%D0%BE%D0%BB%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтайдыҥ чолмоны — () Россияда Алтай Республиканыҥ алтай тилле кепке базылып турган республикан учурлу газеди. Бу газеттиҥ тӧзӧӧчилери: Алтай Республиканыҥ Башкарузы; Государственный јууны; Эл-Курултай; «Алтайдыҥ чолмоны» газеттиҥ редакциязы деп АУ.\n\n«Алтайдыҥ чолмоны» газетте Туулу Алтайдыҥ ичиеде политикалык, экономикалык, социальный јӱрӱм ле культура керегинде бичимелдер чыгат. Онойдо ок тӱӱки, алтай тил ле литература, алтай чӱм-јаҥдар ла башшка башка јетирӱлер кепке базылат. Эмдиги ӧйдӧ «Алтайдыҥ чолмоны» неделеде эки катап (вторник ле пятницада), 8-16 полосалу, А3 форматла чыгат. Электрон бӱдӱмдӱ база таркадылат.\n\nТӱӱкизи \n«Алтайдыҥ чолмоны» газеттиҥ тӱӱкизи 1922 јылдаҥ башталат. Газет озо ло баштап «Кызыл солун табыш» () деп адалган. 1923 јылдаҥ ала «Ойрот јери» () болгон. 1925 јылдаҥ ала «Кызыл Ойрот»\/«Kyzyl Oirot» () деп адалган болгон. 1948 јылдаҥ ала газеттиҥ ады «Алтайдыҥ чолмоны» () болуп арткан. 1960-чы јылдарда неделеде 5 катап чыгып, тиражы 5 муҥнаҥ артык болуп кепке базылатан болгон.\n\n«Алтайдыҥ чолмоны» газет 1972 јылда орус тилдӱ «Звезда Алтая» деп газетле кожо «Знак Почета» орденле кайралдаткан.\n\n«Алтайдыҥ чолмоны» газетте Туулу Алтайдыҥ јарлу улустары кӧп иштеген, ол тоодо К. Ч. Тӧлӧсов.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Алтайдыҥ чолмоны»\n Архив газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» за 1948—1950 годы на сайте Национальной библиотеки Республики Алтай \n Подшивки газеты «Кызыл Ойрот\/Kьzьl Ojrot» за 1925—1934 годы на сайте Национальной библиотеки Республики Алтай.\n\nАлтай Республиканыҥ газет-журналдары","num_words":268,"character_repetition_ratio":0.118,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.037,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":52410.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%B3%D1%8B%20%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтыгы Талду () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nТал агаш. Тал . Алтыгы Талду . Талдарлу ӧзӧктиҥ алты јаны.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Себи-Бажыныҥ, Сымылтыныҥ, Туйактуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгаларыныҥ эдегинде, тайга-ташка курчаткан турат. Тӱштӱктей Карагол ичиниҥ чӧл јалаҥдары элбек јадат. Тӱндӱк јанында, тайгалар ажыра Чамалдыҥ јерлери башталат, мында аҥдык јерлер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 950 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nАйу, бӧрӱ, тӱлкӱ, тийиҥ, койон, шӱлӱзин, јеекен ле оок аҥдардаҥ: агас, кӧрӱк, албаа, јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, туйгактулардаҥ булан, марал, элик, тооргы. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ айлы тайга: аҥыр, турна, јерлик кас, мӱркӱт, карчага, бӧднӧ, тарал, кускун, чай, кӱртӱк, талеҥко, каргаа ла о.ӧ. Алтайда аҥ-куштардыҥ тоозы астап, кезиги чек јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кийдирилген: тооргы, јуҥма, мӱркӱт, ылаачын, карчага ла о.ӧ.. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан.\n\nӦзӱмдери \nАгаштардыҥ кӧп сабазы тыт ла мӧш бийиктей ӧзӧр болзо, суујакалай кайыҥ, тал, јыраалар, тайалар ӧзӧр. Тепсеҥ јайлуларда, аркаларда, ак јалаҥдарда јай келзе ӧлӧҥ-чӧп јайрада ӧзӧт. Тазыл-тамыры эм болгон чечектер ле башка-башка ӧзӱмдер кыска јайга чечектеп, ӱрен чачат. Јыдуларда, меестерде, араларда јердиҥ јиилеги, бороҥот, тожла, кызылгат, тийиҥкат быжат. Тӱжӱми јыл јылдаҥ башка, кезикте бӱдер, кезикте јок. Мӧштиҥ кӱзугыныҥ тӱжӱми эки јылдыҥ бажында болуп јат. Алтайда кӧп эндемик ӧзӱмдер (Алтайдаҥ ӧскӧ јерде ӧспӧй јат) бар, олордыҥ тоозында «Кандык алтайский». Кӧп тоолу ӧлӧҥдӧр јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ: Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.т.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 4 ором: Божулан-Оозы, Кызыл-Таҥ, Талду, Тодубай.\n«Короты — Алтыгы Талду» деп јолдыҥ учы, узуны 5,188 км.\nЈолдыҥ идентификационный темдеги 84К—30. Јакалай јолдор.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында «Ленин јол» деп колхоз болгон.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 541 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n библиотека;\n стадион;\n јурттыҥ клубы;\n эмчилик.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1058).\n Тагыл (1125).\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (883, 1127);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу јер. Бака-Таш.(748);\n Байлу кырлар: Јал-Мӧҥкӱ, Таскыл, Байлу-Туу, Кындак (Сары-Туу), Туйук-Кобы (826—830);\n Байлу суулар: Аржан суу, Кыйралу Кайыҥ, Сары-Кобы(904—906,908);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Айдар Унатов (06.01.1988) — артист, М. С. Щепкинниҥ театрал училищезин божоткон (2009, ВТУ), П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда иштейт. «Хоомэй» деп јондор ортодо конкурстыҥ лауреады, Маньчжурия, (Китай). «Тӱрк Кабай» деп ансамбльдыҥ артизи, тӧзӧӧчизи.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":770,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.234,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14541.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B-%D0%9A%D0%B5%D0%BC","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Басты-Кем () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nБасты-Кем .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчадып, Кадын-Бажыныҥ тайгаларыныҥ эдегинде, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Јаан Окол суу деремнениҥ ичиле агып, Кадынга кожулганында турат, айландыра Оймонныҥ чӧли. Элбек чӧлдӧ кыралар, малга одор.\n\nАймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.\n\nМында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 939 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м\/с. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот:\n15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот.\nЈыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.\n\n200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м\/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м\/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м\/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.\n\nАҥ-куштары \nЈердиҥ ажы, маала ажы мында јакшы бӱдет. Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАрка-туузын агаш бӱркеген мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, толоно, ыргай, тал. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.\n\nӦзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 9 ором: Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Школдыҥ, Јалаҥду, Кӱнчыгыш, Чӧлдӱ, Кӱнбадыш, Одорлу.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1930 јылда тӧзӧлгӧн. Совет јаҥныҥ колхозтор тӧзӧӧринеҥ озо мында јаржактар јаткан.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 409 кижиниҥ 82 % орустар болгон.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы «Карасуу»;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n стадион;\n магазин;\n пилорама.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, эштек, мул, марал, кой, эчки азыраары. Эчкиниҥ сӱдинеҥ сыр эдери («Тапарнак» деп ЛПХ). Кыра, аш салары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык\n\nАр-бӱткендик \n Ӱч-Сӱмер туу (1505);\n Ыйыктуныҥ аржаны (1509).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":971,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.081,"special_characters_ratio":0.232,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17310.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%B5%D0%BB-%D0%90%D0%B6%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Бел-Ажу () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Бел-Ажуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nБел-Ажу .\n\nБел, арка .\n\nАрт, ажу, боочы .\n\nБел .\n\nАжу .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Эре-Чуйдыҥ јурттарыныҥ бирӱзи. Бел-Ажуны айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ сындары, тайгалары, мӧҥкӱлердеҥ тӱшкен суулары: Аркыт, Јылаҥаш, Карагем, Кӧксу. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1637 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ де Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м\/с, 15 м\/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8.\n\nАҥ-куштары \nТайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ..\n\nӦзӱмдери \nАймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс) сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка.\n\nКойу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын та��ыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 9 ором: Бел-Ажуныҥ, Берсимбаевтиҥ, Олјондо, Коткеновтыҥ, Мейрмановтыҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Наурызбайдыҥ, Тӧс.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1922 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1305 кижи болгон, олордыҥ 70 % казактар, телеҥиттер, орустар, алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n библиотека;\n стадион;\n јурттыҥ клубы;\n магазин.\n2007 јылда Бел-Ажуда «Тюни» сууда кӱчи 630 кВт кире кичӱ-гидроэлектростанция тудулган.\n\nЭкономиказы \nМал: јылкы, соок тумчукту, оок мал-азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Кызыл партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1932 јыл, Берсимбаевтиҥ оромы, 46\"Б\");\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (2348).\n\nАрхеологиялык \n Шибееленген јер (). Бел-Ажу ла Аркыт јурттардыҥ ортозында боочыныҥ Карагемниҥ суузы келтейинде (1796 јыл);\n Табын-Богдо-Оло — байлу туу (1994 јыл);\n Тепсеҥ-Бажы — байлу туу. Јылаҥаш деп сууныҥ башталганы (1995 јыл);\n Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу кыры (1996 јыл);\n Кезер таш. Бел-Ажу јурттыҥ јанында (2010јыл);\n Ташта јурамалдар () (2014—2016);\n Мӧҥкӱсалгыш. Салкечӱ деп јерде Бел-Ажунаҥ 12 км киреде, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1798 јыл);\n Аркыт сууныҥ оҥ јарадында, кӱрдиҥ 5 км алты јанында, мӧҥкӱсалгыш (1799 јыл).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \nБел-Ажуныҥ јурт јеезезин айландыра озогы тӱӱкилик јерлер кӧп.\n Бел-Ажунаҥ 7 км јерде мӧҥкӱсалгыш (1797 јыл);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Коткенов Петр Казбекович — койчы, Ленинниҥ, Иштиҥ Кызыл-Маанызы ла Знак Почета ордендерле кайралдаткан;\n Берсимбаев Мухамедкажи Искендирович — колхозтыҥ председатели.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»\n Топографическая карта М-45 (М-45-79 Беляши)\n Топографические карты Республики Алтай\n\nКош-Агаш аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":987,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13378.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F%20%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Большая Кузя () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезине кирген. Эмдиги ӧйдӧ бу јурт јок, ээнзиреген, је статистикалык јуунтыда јон јаткан јерлердиҥ тоозына јастыра кийдирилген ()\n\nЭтимологиязы \nБу јурттыҥ туба ады ундулып, јылыйып калган,  Большая Кузя, јанында агып турган суузы «Коозо» деп бичиген, јурттыҥ ады јок. Азыйда мында тубалардыҥ кӱзен сӧӧктӱ улустары јаткан, оныҥ ��чун, Кӱзен јурт — Большая Кузя деп бичилген бодоштыру бар.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Бактыган, Сугул деп сындардыҥ эдегинде, Коозо сууныҥ Кульбич сууга киргенинде турган.\n\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 400—600 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Узун, јаан карлу кыш, јолдорды ӱзе кӱрт туй алып ийет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јай кыска серӱӱн ле чыкту кей. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06\/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м\/с тыҥ).\n\nАҥ-куштары \nАҥ-кужыла бай тайгалар булан, аҥ, элик, тооргы, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, агас, јеекен, албаа о.ӧ. Сууларда јӱзјн-јӱӱр балыктар, је калганчы ӧйдӧ кезем астаган чараган, бел, ускуч, чортон ло о.ӧ.  Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын,  ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, сууларда камду, кумдус. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.\n\nӦзӱмдери \nТайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана.\nТайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп тӱжӱм, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак.\n\nЈери ле јолдоры \n«Кара-Кӧкши — Ӱймен» деп тегин гравий јол, узуны 7 км.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Л.П.Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай.\n\nЭл-јон \n\nБольшая Кузя јуртта 1989 јылда 23 кижи болгон.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 10 кижи болгон, олордыҥ 100 % тубалар болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Бастыра инфраструктуралык обьекттер Кара-Кӧкшиде.\n\nЭкономиказы \nТаҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nАрхеологиялык \n Јебрен јурт Нырна (1319).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Чаптыган байлу туу (1316);\n Тоҥбок суу (1317);\n Чаҥкырдыҥ боочызы (1331).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nЧоо аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":688,"character_repetition_ratio":0.043,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13215.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%BE%D0%BE%D1%87%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Боочы () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Куладыныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nБоочы — ажу, .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Карагол сууныҥ јанында, Карагол ичи ӧзӧктӧ турат.\n\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 1005 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, кууле, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар бар. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (), боро ылаачын (), мечиртке (), ылаачын ().\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.\n\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 6 ором: Јеҥӱниҥ јылдыгы, Б. Текеновтыҥ, Д. Абакаевтиҥ, Э. Иришевтиҥ, Я. Сарбашевтиҥ, Я. Тужумеевтиҥ.\n\n«Карагол—Боочы» деп регионал учурлу кӧӧлик 84К-21 темдектӱ јол бар.\nЈуугында Кулады, Карагол, Короты, Бичиктӱ-Боом деп деремнелер бар.\n\nТӱӱкизи \n1600 јылда Боочы јурт керегинде документтерде темдектелген. Туулу Алтайда Оҥдой аймактыҥ эҥ ле јебрен јурттардыҥ бирӱзи. 2000 јылда јурттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ 400-јылдыгына јурттыҥ улузы кереес тургускан.\n1990 јылда Боочы јурттыҥ јанында Текпенек деп ӧзӧктӧ Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде баштапкы катап маймандардыҥ (кӧп тоолу сӧӧктӧрдиҥ бирӱзи) Курултайы болгон. Мында «майман» деп бичиктӱ кереес таш тургузылган.6 јылдыҥ бажынаҥ 1996 јылда Ак-Коб�� ӧзӧктӧ маймандар Боорго учурлай байлу субурган() тургузарында экпиндӱ турушкан. Боор майман сӧӧктӱ Солтонныҥ уулдарыныҥ бирӱзи.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 297 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школы;\n интернат;\n магазиндер;\n эмчилик;\n стадион.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан ээлем јок. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1056)(1985 ј., Јеҥӱниҥ 60 јылдыгы ором, 31а).\n\nАрхеологиялык \n Јебрен тӱрк бичимелдер. Боочы ла Куладыныҥ ортозында (1138);\n Ташта јурамалдар (7840);\n Будданыҥ сокызы (ступа Будды) (802).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу суу. Аржан (889);\n Молдыр суу (917).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Багыров Николай Егорович (1952 j.) — поэт, театр ла киноныҥ актеры, тележурналист, телережиссер, Арасейдиҥ театрал ишчилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (1991), Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (2012), Арасейдиҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2013);\n Мӧҥӱне Яйтаков (25.10.1961) — спортчы, Алтай Республиканыҥ јуунты командаларыныҥ тӧс јериниҥ башкараачызы. СССР-дыҥ самбо спортыныҥ Узы, Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, нерелӱ ишчизи, АР-ныҥ «Таҥ Чолмон» ордениле, «За заслуги перед Отечеством» деп орденле кайралдаткан. «Лучшие люди России XX века» деп бичикке 2013 јылда кирген. Россияныҥ јуунты командазына 30-таҥ артык спортчы белетеген, 8 кижи «Мастер спорта России международного класса»;\n Эдуард Текенов (29.04.1962) — инженер, спортчы, политик. Омский сельскохозяйственный институт божоткон (1989). Российская академия народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федерации по программе «Административно-государственное управление» ӱренген (2013).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":889,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.025,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17804.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%91%D0%BE%D0%BE%D1%87%D1%8B-%D0%90%D1%80%D0%BA%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Боочы-Арка () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nБоочы-Арка .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Улалуныҥ кӱнчыгыш јанында калала биригип калган, Боочы-Арка деп ӧзӧктӧ, Улалу сууныҥ оҥ јарадында турат. Бу сууга Татарья ла Кайыҥчы деп суулар кожылат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 293 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска ла серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05\/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nМайма аймак Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.\n\nӦзӱмдери \nТайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (), алаҥуш, комургай (), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (), чай чечек (), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 39 ором: Алтай, П. А. Казанцевтиҥ, Јалаҥду, Тӱндӱк, И. Д. Старковтыҥ, Космонавтардыҥ ла о.ӧ.\nГорно-Алтайск — Боочы-Арка деп јолдыҥ учы. Кала ла јурт биригип калган.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1960 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды крестке тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1031 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n орто-ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ сады;\n эмчилик;\n библиотека;\n стадион;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nТаҥынаҥ ээлемдер. Маала, сад кичеери. Мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум, Татарья (128).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу Чаптыган (45);\n Аржан суу Јӱрек (58);\n Боочы Куртукӧл, байлу(118).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nМайма аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":681,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.03,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14168.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%95%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%95%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0%20%D0%93%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ельдепова Елена (Карлагаш) Гавриловна () — поэт, прозаик, Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (), Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган Литературалык премияныҥ лауреады ().\n\nБиографиязы \nКарлагаш Ельдепова  јылда ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында чыккан.  јылда школды божодоло, ГАГПИ-ниҥ тӱӱки-филологиялык факультедине кирген, је јӱрӱмдик айалгалардаҥ улам ӱредӱзин токтодып салган. Јӱк  јылда ӱредӱзин заочно улалтып,  јылда божоткон.\n\nИштеген јери:\n\n 1985—1987 jj. Горно-Алтайската М. Калининниҥ адыла адалган областной библиотека\n 1991—1995 jj. Улаган аймакта Кӧӧ деп јурттыҥ школында качы.\n 1995—1997 jj. Улагандагы балдардыҥ јайаандык тӧзӧмӧлинде краеведческий отделде методист.\n 1997—2010 jj. Улаган аймактыҥ культура отделыныҥ методистти, јондык мероприятиелердиҥ режиссеры.\n 2010—2017 jj. Улагандагы «Ак-Чолушпа» деп ар-бӱткендик паркта.\n\nТургуза ӧйдӧ Республиканыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ Улагандагы бӧлӱгин башкарат. Улаган јуртта јадып јат.\n\nЈайаандык ижи \nКарлагаш Ельдепова ӱлгерлерди школ ӧйинеҥ ала бичип баштаган. Ӱч ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы: «Капчалдыҥ кӱӱлти (Песни скал)» (), «Эне чӧлим — эки ыйыгым (Чолчи — священная земля предков» (), «Кӱӱнимниҥ кӱӱни (Солнце моей души)» ().\n\nБаштапкы јуунтызына Эзендей Тоюшев поэтессаныҥ айландыра јӱрӱмге романтикалык кӧрӱмдӱ, ӱлгерлери јарык одычактардый деп темдектейт.\n\n j. «Јоголбос истер» деп повези учун Л.В. Кокышевтиҥ адыла адалган республикан литературалык сыйдыҥ лауреады деп кӱндӱлӱ атла адалган. «Керечи» деп куучыны «Кебеделдӱ келин кеп» (2011) деп прозалык јуунтыда чыккан.  јылда «Современная литература народов России: Проза» деп антологияда оныҥ «Керек јок бала (Ненужный ребенок)» деп куучыны чыккан.\n\nК. Г. Ельдепова  јылдаҥ бери Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы.\n\nКайралдары\n\nТизим \n Капчалдыҥ кӱӱлти: ӱлгерлер. — Горно-Алтайск: Ак-Чечек, 1994. — 61 с.\n Эне Чӧлчим — эки ыйыгым: ӱлгерлик бичик. — Горно-Алтайск, 2002. — 136 с.\n Кӱӱнимниҥ кӱни: ӱлгерлер. — Улалу: Горно-Алт. тип., 2012. — 111 с.\n Л. Н. Баина. Кебеделдӱ келин кеп. (Алтайская женская проза). — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2011. — С. 180.\n М. Лобанова. Современная литература народов России: Проза \/ Антология. — Москва: «Б. С. Г. — ПРЕСС», 2018. — С. 65-70\n\nЛитература \n Т. К. Шутина. Рифма в лирике К. Ельдеповой \/\/ Чудо рождения мысли. — 2007. — № 1. — С. 5.\n Н. Бельчекова. Ак-Чолушпаныҥ тӱӱкизи јуралган \/\/ Алтайдыҥ чолмоны. — 2011. — 15 дек.\n Т. Акулова. Чӱмдемелдери канат берген Карлагаш \/\/ Алтайдыҥ чолмоны. — 2011. — 16 дек.\n С. Сартакова. Јоголбос истерди кычырып \/\/ Улаганныҥ солундары. — 2011. — 29 дек.\n Л. Н. Баина. Кебеделдӱ келин кеп. (Алтайская женская проза). — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2011. — С. 180. ISBN 978-5-903447-06-0.\n Т. К. Шутина. Культура и человек. Культура и цивилизация \/\/ Алтай в цивилизованном пространстве Евразии: междунар. науч.-творч. конф.. — Горно-Алтайск, 2013. — С. 114—116.\n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 24-25.\n\nТайантылар \n Алтайдыҥ чолмоны \/ Эпшилердиҥ јаскы јаҥары\n\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлфавит аайынча кижилер\nАлтай бичиичилер","num_words":772,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.1,"special_characters_ratio":0.278,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":14128.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%20%D0%AF%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Александр Янганович Ередеев (тулаан айдыҥ 12 кӱни , Кичӱ Ийин — кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱни , Улалу) — поэт, прозаик, журналист, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1969), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (), Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (). Сӧӧги — тодош.\n\nБиографиязы \nАлександр Янганович Ередеев  јылда тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде Оҥдой аймакта Кичӱ Ийин јуртта чыккан. Бежинчи класстаҥ ала Оҥдойдыҥ школында ӱренген, оноҥ областной национальный школдо. — jj. Улалуныҥ зооветтехникумында ӱренген. Ӱредӱниҥ кийнинеҥ Ийинниҥ совхозында зоотехник болуп иштеген, оноҥ Кичӱ Ийинниҥ школында — ӱредӱчи ле библиотекарь. 1963 јылда Улалуга кӧчкӧн, анда Алтайдагы бичик чыгартузыныҥ (Алтайское книжное издательство) корректоры ла «Алтайдыҥ Чолмоны» деп газетиҥ корренспонденти.  јылда А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтыҥ заочный бӧлӱгине кирген,  јылда једимдӱ божоткон.  јылда СССР-диҥ бичиичилериниҥ Биригӱзине алынган. Ол ло јылда ГТРК «Горный Алтай»-дыҥ радиокорреспонденти болуп, 30 јылдаҥ ажыра иштеп салган.\n\nАлександр Янганович Ередеев  јылда кӱчӱрген айдыҥ 9-чы кӱнинде 71 јаштуда Улалуда jaдa калган.\n\nЈайаандык ижи \nАлександр Ередеев ӱлгерди Улалуныҥ зооветтехникумыныҥ студенти болголокто бичип баштаган. Чӱмдемел ижиниҥ јылдарында jupмe кире ӱлгерлик, поэмалык ла куучындарлу јуунтылары кепке базылган. Баштапкы поэтикалык ӱлгерлӱ јуунтызы «Эзлик» (). Ол прозаныҥ да, поэзияныҥ да бичиктериниҥ авторы: «Ады јок чечектер» (), «Быркырууш чечектиҥ ак парашютту уулы» (), «Јеримнин талазы» (), «НЛО ло Айлан куучындар ла ӱлгерлер» (), «Быркырууш чечектиҥ ак парашютту уулы» (). Оныҥ кӧп чӱмдемелдери, темдектезе, «Быркырууш чечектиҥ ак парашютту уулы (орустап Маленький парашютист)» () Н. Черкасовтыҥ кӧчӱргениле, «Зарница» (), «Любопытный ветерок» () И. Фоняковтыҥ кӧчӱргениле орус тилле, Москва ла Барнаулда кепке базылгандар. Орус тилле И. Фоняковтыҥ «Звуки солнечной земли» (), деп кӧчӱрме јуунтызы чыккан.\n\n јылда Алтын-Туу издательство «Сургулјын» деп, јаан јуунты чыгарган.\n\nАлександр Ередеев балдардыҥ бичиичизи болуп јат. Оныҥ кӧп чӱмдемелдери ӱредӱниҥ бичиктерине кирген, кезик ӱлгерлери кожоҥдор болуп барган. Автор аҥ-куштыҥ ла уй-малаштыҥ кылыгын, алтай албатыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥын (нравы и обычаи) кайкамчылу ла јарт бичип јат. Оныҥ чӱмдемелдери албатылык (национальный) кӧрӱмиле, јӱрӱмниҥ учурыла (философией) башкаланат.\n\nТизим \n Эзлик: ӱлгерлер. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1961. — 39 с.\n Ады јок чечектер (): куучындар. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1963. — 31 с.\n Быркырууш чечектин ак парашюту уулы (). — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1974. — 30 с.\n Јеримнин талазы (). — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1987. — 224 с.\n НЛО ло Айлан куучындар ла ӱлгерлер. — Горно-Алтайск: Уч Сумер, 1998. — 143 с.\n Быркырууш чечектин ак парашютту уулы. — Горно-Алтайск: Солоны, 2007. — 30 с. — ISBN 978-5-903447-03-9\n Звуки солнечной земли: Стихотворения и поэмы \/ Перевод с алт. И. Фонякова. — М.: Сов. Россия, 1988 — 79 с.\n Сургулјын: лирика, куучындар, чӧрчӧктӧр. ― Горно-Алтайск: Алтын-Туу, 2009. ― 459 с.\n\nКайралдары \n Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи ()\n Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи ()\n\nКереес\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 26—27.\n\nТайантылар \n Ередеев Александр Янганович — Биография\n Государственная архивная служба Республики Алтай; Национальная библиотека Республики Алтай: Календарь юбилейных и памятных дат Республики Алтай. 2002 год. — Горно-Алтайск, 2002\n Бичиичи, ӱлгерчи Александр Янганович Ередеевтиҥ 80 јажына учурлай\n Эрјинелӱ эмил (Кычырар бичик) — с.70-99\n\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери\nТодоштор","num_words":891,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.079,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15408.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%99%D0%BE%D1%81%D1%82%20%D0%93%D0%B8%D0%BF%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%82","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Йост Гипперт  (\/ˈjoːst ˈgɪpʰɐt\/; *Тулаан айдыҥ он экинчи кӱнинде, 1956 јылда Винц-Нидервенигернде чыккан, эмдиги ӧйдӧ Хаттинген деп јерде) - немец тил билимчи, Кавказтыҥ шиҥжӱӱчизи, эмпирикалык тил билимниҥ институдында Гёте адыла адалган Франкфурт Майнада университетте тилдер тӱҥдештирер билимниҥ профессоры.\n\nБиографиязы \n\n1972 јылда Эссене-Алтенэссенеде деп калада Лейбництыҥ адыла адалган гимназияны божоткон. 1972 јылдаҥ ала 1977 јылга јетире Берлин ла Марбургтыҥ университединде мындый специальностарла ӱренген: тилдер тӱҥдештирер билим (сравнительное языкознание), индология, японология ла китаеведение. Ӱредуниҥ кийнинде 1977 јылда «Инфинитив бӱдӱмдердиҥ синтаксизы индоевропей тилдерде» деп ижин бичийле, философия билимниҥ докторы болуп калган. 1977-1990 јылга јетире Берлинниҥ, Венаныҥ, Зальцбургтыҥ университеттеринде билим ишчи, уредӱчиниҥ ассистенты, лектор болуп иштеген. 1991 јылда Й. Гипперт «Армян ла грузин тилдерге иран тилден кирген сӧстӧр» деп докторский диссерттациязын Барбергскийдиҥ университединде корыган.\n\n1994 јылда Й. Гипперт Гёте адыла адалган Франкфурт Майнада университетте тилдер тӱҥдештирер билимди ӱреткен. 1996 г. Билимниҥ академиязында Гелати калада (Грузия) ӧскӧ орооныҥ турчызы болуп туру., 2002 јылдаҥ ала Турфан комиссияныҥ турчызы, 2007 јылдаҥ ала Берлин-Бранденбург Билимниҥ академиязында «Тил» деп тӧс јерде иштеген. 1997 г. Й. Гипперт Орбелианиниҥ адыла адалган университетте мактулу професор болуп калган, а 2009 јылда - Джавахишвилиниҥ адыла адалган университетте мактулу докторы , а 2013 јылда в Батум калада Шота Руставели адыла адалган университетте мактулу докторы болуп калган.\n\n1994 ј. Гётениҥ адыла адалган Франкфурт Майнада университетте тилдер тӱҥдештирер билимниҥ профессоры болуп, Й. Гипперт индоевропей тилдердеҥ ӧскӧ, текши тилдердиҥ типологиязыла онойдо ок кавказ тилдерди шиҥдеп јат. Бу шинжӱӱлерге оныҥ башкарганыла калганчы кожо иштер проектертер учурлалган. Ого ӱзери Й. Гипперт компьютерный лингвист болуп, 1987 јылда оныҥ баштаҥкайыла тӧзӧгӧн «TITUS» деп билим ӱлекерге кирген јебрен индоевропей ле кезик кавказ тидердиҥ баштапкы бичимелдери деп ӱлекерди база башкарган. Й. Гипперттиҥ јилбиркегине тӱӱкилик тӱндештирӱ тил билим, типология, тил билимниҥ корпусы, мультимедийный тилдиҥ документациязы, кол бичимелдердиҥ цифра ылгамалы кирип јат.\n\nЙ. Гипперт TITUS деп проектиҥ тӧзӧчизи ле башкараачызы (индоевропей бичимелдердиҥ ле тилдиҥ тезаурусы), ого кирген јебрен индоевропей тилдердиҥ оцифровка ӧткӧн бичимелдери (1987 јылдаҥ бери). 1999 јылда Й. Гипперттиҥ баштаҥкайыла ARMAZI деп проект тургузулган (кавказ тилдер ле культура), ондо кавказ тилдердиҥ оцифрованный бӱдумдӱ бичимелдеринеҥ туруп јат. Тургузып койгон материалдар кийнинде «Грузин эл корпусы» деп проектиҥ бӧлӱги болуп калган. 2010 јылда Й. Гипперт «Гессен деп јердиҥ цифра гуманитар билимде��: бичимелдердиҥ белетенери ле јазаары» деп теманы билим ӱлекерде \"Landes-Offensive zur Entwicklung Wissenschaftlich-ökonomischer Exzellenz (LOEWE)\" башкарат (билим ӱлекерде кожо туружып турган Франкфурт Майнада университет, Дармштадтыҥ техникалык университеди, Франкфурт Майнада каланыҥ Гётениҥ Музеи).\n\nКолло бичиген цифровой текстердиҥ ылгамалы \n1990 јылдардыҥ ортозынаҥ ала Й. Гипперт кӱнчыгыш кол бичимилдерин эрчимдӱ шиҥдеп, билим ӱлекерде оцифровка эдип белетейт (темдектезе, Берлинниҥ турфан коллекциязыныҥ тохар кол бичимелдери), эмезе палимпсесттерди јазаары ла тургузары (темдектезе,Синайдыҥ кавзско-албан палимпсестери). Бу ишле иштеп тура, Й Гипперт 2009 јылда Гамбургтыҥ университединде кычырып алган билимчи болуп, «Кол бичимелдердиҥ культуразы» деп билим группада иштеген. \nЈайгыда 2013 јылда, Petra-Kappert-Fellow деп фондтыҥ туружаачызы болуп , экинчи катап Гамбургта иштеген, ол ло ок ӧйдӧ окылу билим шинжӱӱ иштер тӧзӧп јат 950 «Азия, Африка ла Европаныҥ кол бичимелдердиҥ культуразы», ол иштердиҥ тоозына энциклопедия “Encyclopedia of Manuscript Cultures of Asia and Africa”, анайда ок монография “Comparative Oriental Manuscript Studies” тургузар амадулу болуп јат.\n\nИжи\n\nТалдалган проекттери \n 1995-1998 (DFG): Avesta and Rigveda: Electronic Analysis\n 1995-1999 (INTAS): The Georgian Verbal System\n 1999-2002 (Volkswagen Foundation, EUR 117,900): Caucasian Languages and Cultures: Electronic Documentation\n 2000 јылдаҥ ала (DFG): Graduate School “Types of Clauses: Variation and Interpretation”\n 2002-2006 (Volkswagen Foundation, EUR 167,800): Endangered Caucasian Languages in Georgia\n 2003-2007 (Volkswagen Foundation): Palimpsest Manuscripts of Caucasian Provenience \n 2005-2009 (INTAS): Georgian Gospels \n 2005-2007 (Volkswagen Foundation, EUR 189,000): The Linguistic Situation in modern-day Georgia\n 2008-2014 (DFG, EUR 240,000): Old German Reference Corpus\n 2008 јылдаҥ ала (BMBF): German Language Resource Infrastructure\n 2009 (Volkswagen Foundation, EUR 400,000): Aché Documentation Project\n 2009 јылдаҥ ала (DFG\/NEH, EUR 96,000): RELISH (Rendering Endangered Languages Lexicons Interoperable Through Standards Harmonization)\n 2009 јылдаҥ (Volkswagen Foundation): Georgian Palimpsest Manuscripts\n 2010 (Google Inc., US$49,600): Corpus Caucasicum\n 2011 јылдаҥ ала (HMWK, EUR 3,792,000): LOEWE Research Unit “Digital Humanities – Integrated Processing and Analysis of Text-based Corpora”\n 2011 јылдаҥ ала (Volkswagen Foundation, EUR 299,600): Khinalug Documentation Project\n 2011 јылдаҥ ала (DFG): Relative Clauses in a Typological View\n 2012 јылдаҥ ала (Volkswagen Foundation, EUR 390,400): Georgian National Corpus\n\nТалдама бичимелдери \n\n 1977: The syntax of infinitival formations in the Indo-European languages. (Europäische Hochschulschriften, 21\/3), 360 pp.; Frankfurt, Bern, Las Vegas: Lang 1978. Dissertation\n 1990: Iranica Armeno-Iberica. A study of Iranian loan words in Armenian and Georgian, 451 + 389 pp.; Vienna: Austrian Academy of Sciences 1993. Inaugural dissertation.\n 2007: Gippert, Jost \/ Sarjveladze, Zurab \/ Kajaia, Lamara: The Old Georgian Palimpsest Codex Vindobonensis georgicus 2, edited by Jost Gippert in co-operation with Zurab Sarjveladze and Lamara Kajaia, 368 pp.; Turnhout: Brepols 2007.\n 2008: Gippert, Jost \/ Schulze, Wolfgang \/ Aleksidze, Zaza \/ Mahé, Jean-Pierre: The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai, 2 vols., XXIV + 530 pp.; Turnhout: Brepols 2009.\n 2010: Gippert, Jost \/ Schulze, Wolfgang \/ Aleksidze, Zaza \/ Mahé, Jean-Pierre: The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Vol. III: The Armenian Layer, edited by Jost Gippert., 220 pp.; Turnhout: Brepols 2010.\n\nКайралдары\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Jost Gippert’s website\n\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":1964,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.121,"special_characters_ratio":0.232,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.986,"perplexity_score":2521.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D1%80%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кайрукун () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКайрукун (Усть-Кумир, Кӧмур-Оозы)\n\nКӧмур .\n\nКайракан .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарыш сууга Кумир ле Айты-Коолдыҥ суулары киргенинде турат. Кызык, каскак кырларлу , јайым јалаҥдар јок, ичпек ле туйук сууныҥ коолында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 729 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—550 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м\/с.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк бар.″Кызыл бичикте″ кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол тооргы орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nТыт ла мӧш агаштарла кожо јымжак агаштар кайыҥ, чиби, јодро, толоно, беле ӧзӧт. Айландыра кырлары агажы койу. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 109,27 га.\n\nКайрукун јурттыҥ узуны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 863 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 874 м.\nЈуртта 11 ором: Јараттай, Јажыл, Интернациональный, Космонавттардыҥ, Меесте, Проездной,\nФестивальный, Почтаныҥ кош оромы, Проездной кош ором, Проточный кош ором, Суулу кош ором.\n\nЧарыш сууны кечире узуны 110 м кӱр бар, темир ле агаштаҥ эткен. 2020 јылда суу бускан эски кӱрдиҥ ордына бу кӱр тудулган.\nЈурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 6,335 км.\n\nКайрукун јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болот, «Кан-Оозы — Коргон» деп (идентификационный темдеки 84К-109, узуны 63,055 км) јолдо турат.\n\nКан-Оозынаҥ ала 6 км асфальт. Оноҥ ары тегин, сай-кумакла јазалган јол.\n\nБу јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болуп, «Кайрукун — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп (идентификационный темдеки 84К-113, узуны 8,7 км) јолдо турат.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон \n\nБерилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 502 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n Орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n стадион;\n пекарня;\n ашкана;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1975 ј., Јажыл ором, 40 Г);\n Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923 јј.).\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш (1394, 1465);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу кыр;\n Тоҥмок суу;\n Бойдоҥдордыҥ јарады (1354);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":797,"character_repetition_ratio":0.033,"word_repetition_ratio":0.048,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12118.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D1%81%D1%8B%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кайсын () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКайсын .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарышка Ортулак ла Кичӱ-Кайсынныҥ суулары киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 951—1190 метрге бийик\n.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ башталып, кандык айдыҥ бажына јетире болот. Чаган айда тыҥыда соок −35..-40 °C једет. Јай кичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айдыҥ бажына једет. Ортоайлык температура +19..+20 °C кире бар. Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми 700—750 мм, салкынныҥ тӱргени 4,5 м\/с.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал, аҥ, элик, булан, тооргы. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра кырларда кӧп јарымы тыт, чиби ле мӧш агаштар ӧзӧт. Суујакалай кайыҥ, тал, каргана ла јыраалар, беле, тайалар бар. Ак-јалаҥда башка-башка ӧлӧҥдӧр: балузын, ийт-таман, кабый, кымыскайак ла самын-ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайла кожо јайылат: калаш-чечек, кӧкпаш, кӱн-келди, буланат, бастый, аркада јердиҥ јиилегинеҥ: бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат таркаган..\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 89,17 га. Кайсын јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 682 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 137 м. Јуртта 3 ором: Олјондо, В. И. Тишкишевтиҥ, Тӧс.\n\nЈурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 7,635 км.\n\n«Кан-Оозы — Коргон» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдоҥ сол јанындӧӧн туура чыгат. Кайсынга јетире јолдыҥ идентификациялык темдеги 84К-058, узуны 0,48 км) јолдо турат.\n\n«Кан-Оозы — Коргон» деп (идентификационный темдеги 84К-109, узуны 63,055 км) регионал учурлу кӧӧлик јолго кирет.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон \n\nӦрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 245 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n эмчилик;\n библиотека;\n стадион;\n јурттыҥ клубы;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш (1364—1369).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу (..);\n Тоҥмок суу(..);\n Боочы (..).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы \n Тишкишев В. И. (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":592,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.038,"special_characters_ratio":0.241,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15657.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кайтанак () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Сооруныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКайтанак .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сын тайгаларына курчаткан, Кадынга Ӱлӱш сууныҥ киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 999 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C , јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м\/с.\n\nАҥ-ку��тары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра арка туулары агашла бӱркелген, ортозы аламык јайым јалаҥдар, одоры мал-ашка јакшы, кырада аш салынат. Мӧш, тыт, терек, чиби ле кайыҥ агаштар ӧзӧт. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.\n\nӦзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра () туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.\n\nМында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл ()кӧп јайылган.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 4 ором: Ленинниҥ, Јаҥы, Проточный, Јииттердиҥ.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 418 кижиниҥ 79 % орустар болгон.\n\nИнфраструктуразы \n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n стадион;\n почта;\n магазин;\n конор тура;\n турбаза.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал ла аҥ, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1922 ј. Јаҥы ором.).\n\nАрхеологиялык\n\nАр-бӱткендик \n Ӱч-Сӱмер туу (1505);\n Ыйыктуныҥ аржаны (1509);\n Боочы Громотуха(..).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":650,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.122,"special_characters_ratio":0.226,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14580.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80%D0%BB%D1%8B%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кайырлык () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Јолоныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКайыр кырларлу кызык ӧзӧкти Кайырлык деп адаган болор.\n\nКайырлык .\n\nКайырлык .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Маргалуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кайырлык сууныҥ јарадында турат. Јуртты эбире ӧзӧктӧр: Тајыкуш, Семисарт, Ӧргӧндӱ-арт, Куладыныҥ боочызы, Туру, Бозырташ, Сала, Ӧлӧти, Картошко кобы, Тӧргин, Колоско, Кызыл-Шыҥ, Јаајам (Кудачы) јурты, Чет, Шибе, Марггулуныҥ боочызы, Караҥуй, Кадыргат, Акјул, Кызылгатту, Содонташ, Билӱлӱ арт, Ак-сас, Тӧгӧрик, Узунтӧргин, Сулайаҥ, Шапшыктыҥ боочызы, Узун-Кырлаҥ, Сары-Чагал, Эки суу бириккени (Маргулуныҥ ла Тӧгӧриктиҥ суулары Кӧк-Суу јаар, Кастактудӧӧн агып тӱжет), Балкашту, Борбок, Јалбагаш, Беспаскыр, Ойбок, Толубай, Карајӱрек, Акбоом, Јаану байлу кыр, Согонолу тайга, Улукын, Јероозы, Чичке, Карамдык. Тӱштӱк-кӱнбадыш јаар Кӧксу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ јериле кыйулу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1000 метрге бийик. Суулары: Семисарттыҥ, Четте тоҥмок суу, Јалбагаштыҥ суузына ӧскӧ суулар кожылып, Кайырлыктыҥ суузы башталат, Эзимниҥ суузы, Толубайдыҥ суузы, Кара-Боомныҥ суузы.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тооргы тӱлкӱ, шӱлузин, борсук, киш, тийиҥ, койон, кӧрӱк, сарас, јоонмойын, калазак, камду, агас, ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар, куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, саҥыскан, карчага, тарал, шоҥкор, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк, ылаачын, јелечи, талаҥ-келеҥ, томуртка, јелечи, бечиртке, кускун, каргаа, кӧктӧш, сымдаа, таајы, јалбагай ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чараган, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.\n\nӦзӱмдери \nКыйрылыктыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (), алаҥуш, комургай (), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (), чай чечек (), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ().\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 3 ором: Меес-јаны (), Сас-јаны (), Тӧс ором ().\n«Јоло-Кайырлык» деп јолдыҥ учы, узуны 12 км. Јакалай јолдор.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1726 јылда тӧзӧлгӧн.\nАлтайдыҥ јети јайзаҥы јуулыжып, Елизавета Петровна, бала каанга, баштану бичикти Кайырлыкта тургузып аткарган. Оны керелеген бичиктер Том-Тураныҥ архивтеринде бар. 30-чы јылдарда мында «Јаҥы јол» деп колхоз болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде колхозтыҥ јааны болуп Упаева Е. И. иштеген. Горно-Алтайсктыҥ автоном облазыныҥ СССР-дыҥ Верховный Совединиҥ баштапкы депутады болгон. Кийнинде Кеҥиниҥ совхозыныҥ 6-бӧлӱги болгон, 1967 јылда Јолоныҥ совхозыныҥ 3-чи бӧлӱги (фермазы) боло берген.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктар \n2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 226 кижиниҥ 100 % алтайлар.\n\nОкылу тил: орус, алтай\n\nИнфраструктуразы \n Кайырлыктыҥ баштамы школы.\n јурттыҥ клубы\n библиотека\n магазин\n эмчилик\n балдардыҥ тышкары ойноор спортплощадказы\n\nЭкономиказы \nМал ӧскӱрери јылкы, соок тумчуку, оок мал азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш Семисарт (819,946,1098-1105);\n Ташта јурамал (947).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Кайрылык бажында тоҥбок суу. Байлу (936);\n Суу кечире Чичке деп јерде тоҥмок суулар бар;\n Тагыл (1126).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы \nКайырлыкта чыккан улус:\n Агадин, Капыш Иркитович (20.05.1927 — 2009) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (01.04.1945—1945), рядовой, кайралдары: медаль «За отвагу», «За боевые заслуги»\n Адаров А. О. (1932—2005) — алтай поэт, прозаик, драмматург, кӧчӱреечи;\n Адянов К. (1915 —) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1946), рядовой, кайралдары «За боевые заслуги» деп медаль;\n Белешев, Владимир Николаевич (Байзыҥ) (1924—1952) — адазыныҥ ады Сабаа, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (10.02.1942—1947), ст.сержант, «За отвагу» медальла, \"орден Красной Звезды\"ла кайралдаткан;\n Укачин Б. У. (1936—2003) — алтай поэт ле бичиичи;\n Кукуев, Т. О. (28.02.1918 —) — капитан, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, публицист, политик, кайралдары: «За оборону Сталинграда» медаль, «За отвагу» медаль, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне», Орден Красной Звезды (1941—1945);\n Кыпчаков, Иван Кӱндӱбеевич (10.12.1926—18.06.2006) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1946), рядовой, кайралдары: «Жуковтыҥ медали», медаль «За победу над Японией», орден Красной Звезды, Орден Отечественной войны ΙΙ степени, медаль «За победу над Германией в 1941—1945»\n Мадяев, Токтой Бордомолович (1918—01.12.2005) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1940—1945), рядовой, шыркалу, кол јок јанган;\n Сельбиков, Айдыҥ Тошпокович ([[1915]]—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, эки Орден Отечественной войныла Ι,ΙΙ степеньдӱ кайралдаткан\n Јажый Того��оева (1944) — јурукчы, архитектор, дизайнер, Новосибирский архитектурный институт божоткон, прикладной искусстволо иштери ыраада јарлу: Америкада, Мексикада, Швейцарияда, Швецияда, Польшада јуруктары таҥынаҥ коллекцияларда. Всероссийский выставочный тӧс јерде «Лауреат ВВЦ» деп медальла кайралдаткан (2007, Москва). «Лучшее произведение национального народного искусства» деп конкурста II-чи јер (2009). «Чарующий бисер» деп выставканыҥ лауреады (Новосибирск), јуранар кеендиктиҥ дипломы (2010, Барнаул));\n Тырдаев, Улаачы Тырданович (10.10.1918—09.10.1964) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, кайралдары медаль «За победу над Японией»;\n Тырдаев, Учур Майманович (1914—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), рядовой, кайралы медаль «За боевые заслуги»;\n Чекушев Л. В. (1918—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1945), Кызыл черӱге 1939 јылда барган, рядовой, кайралдары медаль «За боевые заслуги», «орден Отечественной войны Ι степени»;\n Адаров Б. О. () — журналист, Россия журналисттериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы;\n Адаров Б. О. (1941)— агроном-землеустроитель, Россияныҥ кӱндӱлӱ землеустроители.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1533,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.065,"special_characters_ratio":0.261,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12897.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%BD-%D0%9E%D0%BE%D0%B7%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кан-Оозы () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кан-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКан-Оозы .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Улужайдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, тӧрт ӧзӧктиҥ белтиринде: (Чарас ичи, Јабаган ичи, Экинур ичи, Кырлык ичи), Кӧдӱргенниҥ суузы ла Чарыштыҥ суузы бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1053 метрге бийик.\n\nКлимады \nКан-Оозы јуртта ортодо-соок климат. Јут-чыктыҥ кеми јаан. Кёпенниҥ бӧлӱгениле — кургак кышту, јылу јайлу, чыкту континентал климат. Климатлык јай кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала куран айдыҥ ортозына једет, кыш — ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ, кандык айдыҥ бажына јетире болот.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nБу тайгаларда мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агаш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт.\n«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 755,22 га. Кан-Оозы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 737 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 828 м.\n\nКан-Оозы Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи, оромдоры 70, бастыра узуны ээлемдик тудумдарла кожо 61км 900 м. Жилищный фондтыҥ кеми 71,95 тыс. м², бир кижиге јадар јердиҥ кеми 12,86 м². Јурттыҥ ичинде регионал учурлу јолдыҥ узуны (7,4 км), тегин јолдордыҥ узуны (43 км 250 м). Кӧп саба јолдордыҥ ӱсти асфальтбетон (гравий).\n\nКан-Оозы регионал трассада турат «Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай — граница Казахстанныҥ» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121, узуны 257,600 км).\n\n«Кан-Оозы — Коргон» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-109, узуны 63,055 км). Кан-Оозынаҥ ары 6 км асфальт. Оноҥ ары јол сай-ташла јазалган.\n\nКан-Оозынаҥ ала Коргонго јетире талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 386 метрге башка (1012—626=386 м) Келтеҥиниҥ ӱстӱги бажы — 6,5 %, орто келтеҥи — 1,5 %. Бу јолдын Топчыган, Јаан Кайсын, Бичей, Мӧштӱ, Јоргол, Кӧдӱрген, Кӧмир, Кума, Чарыш, Тӱрген, Коргон деп суулары кечире 11 кӱр бар. Анайда ок «Кан-Оозы — Кара-Суу» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-110, узуны 6 км). Кан-Оозы «Солонешное — Кан-Оозы» деп трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-96, Республика Алтайда узуны 55,997 км). Кан-Оозынаҥ канча айры јолдор чыгат: Коргон јаар, Чакыр јаар, Экинур јаар, Јабаган јаар, Кырлык јаарКӧдӱрген јаар.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон \n\nӦрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3528 кижи болгон, олордыҥ 42 % орустар, 54 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n кӱӱлик сургал;\n культура байзыҥы;\n аймактыҥ библиотеказы;\n музей;\n аймактыҥ эмчилиги;\n стадион;\n спортшкол;\n ашкана;\n пекарня;\n конор тура;\n магазин;\n пилорама;\n АЗС;\n СТО.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Совет јаҥ учун тартышкандарга мемориал комплекс (1977 ј., Школдыҥ оромы);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1967 ј., јоголгон);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1970 ј.,Октябрьский ором, 85Г).\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум (1484, 1479, 1457, 1433);\n Мӧҥкӱсалгыш (1344, 1357, 1361, 1420, 1485—1487, 1459—1461,),1 км Јер-Боочыда (1356);\n Ташта јурамалдар (1456, 1464);\n Јебрен тӱрк чеден (стадионныҥ јанында) (1458);\n Палеолиттиҥ археологиялык кереези, куй ташта јебрен јурт (1462);\n Алмысту-Боом, куй таш (1468), туристтерге комплекс иштейт;\n Ойбок ӧзӧктӧ кезер таш (1432).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу;\n Байлу ар��ан суу, Коргон јаар учында (1363);\n Куй таш (1357).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Иван Шодоев, псевдоними Салайман (25.09.1914—22.09.2006) — алтай Эл бичиичи ле журналист, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы гвардии сташий лейтенант (1941—1946), СССР-дыҥ журналисттер биригӱзиниҥ (1957) ле бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1969). Узак јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ ордынчызы, оноҥ баш редакторы болуп иштеген. Бичиичи-фронтовик јуудагы нерези ле ижинде једимдери учун тӧрт орденле, 17 медальла кайралдаткан.\n Тишкишев В. И. (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон.\n Модоров Н. С. (1939) — билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россияныҥ гуманитар академиязыныҥ турчызы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":1017,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.051,"special_characters_ratio":0.265,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17870.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%9A%D0%BE%D0%BE%D0%BB","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кара-Коол () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКара-Коол .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, Куча, Каракоол, Чылбак деген суулардыҥ јанында турат. Тӱштӱктей бийик ле кайыр сын-тайгаларга кӧрӧ мында кырлар чала јабызак, тӱштӱк јаны агаш јок меестер, тӱндӱк јаны дезе аркаларлӱ, кӧп сабазы тыт ла мӧш агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 895—923 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кыш узун (ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ кандык айдыҥ бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20° С болот. Соок чаган айда тыҥыда тӱшсе, 35 °С, 40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м\/с болот.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт.\n«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 42,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 17,5 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 19,3 га, јонго керектӱ тудумдар 0,4 га, производстволык јерлер 1,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 2,3 га, территория специального назначения 1,1 гаКара-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,351 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 962 м.\n\nЈуртта 3 ором: Јаҥы, Партизанский, Тӧс. Оромдорыныҥ текши узуны 3,24 км, оромдоры айры-тейри. Јурттыҥ туралары јаҥыс кат, таҥынаҥ јерлӱ, орто кеми 2500 м². Онойдо ок 45 экиквартиралык туралар.\nЖилфондтыҥ кеми 12855 м².\n\n«Чаргы-Оозы — Кара-Коол» деп регионал трассаныҥ учы, (идентификационный темдеги 84К-124, узуны 16,8 км). Јолдыҥ ӱсти гравий.\n«Моты-Бажы — Кара-Коол» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-12, узуны 14,7 км). Јолдыҥ учы грунт.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон \n\nӦрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 157 кижи болгон, олордыҥ 36 % орустар, 57 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n баштамы школ;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n ФАП;\n склад зерна;\n маралдар ӧскӱрер ээлем;\n конор тура;\n атјарыш ӧткӱрер јер;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈаан производстволык ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Карындаштык мӧҥкӱ (2017 јылдаҥ бери турган јери јарталгалак);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(1429);\n Граждан јууныҥ јуучылдарына памятник (1434).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Музей-куй таш (1445);\n Куй таш. Јебрен стоянка (1349);\n Кӧк куй таш (1443);\n Эски караколдыҥ куйы (1444);\n Камин-куй таш (1372);\n Јебрен корум (1373, 1453, 1454);\n Јурттыҥ јанында куй таш бар, шиҥжӱчилер мында јебрен ийттиҥ сӧӧгин тапкан.\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу Агой (1353);\n Тоҥмок суу.\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":771,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.081,"special_characters_ratio":0.248,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14725.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%BB","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Карагол () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой ай��агында Караголдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКарагол, Кара кӧл .\n \nТоҥмок суулар биригип, јаан сууныҥ коолы боло берген .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ чике ортозында, Карагол сууныҥ Урсулга киргенинде турат. Теректи ле Себи-Бажыныҥ јаан сындарыныҥ ортозында, Урсул сууныҥ орто агынында, кӱнчыгыш јанынаҥ јуртка Короты јурт биригип калган. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 893 метрге бийик\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (), боро ылаачын (), мечиртке (), ылаачын ().\n\nӦзӱмдери \nКараголдыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (), алаҥуш, комургай (), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (), чай чечек (герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш ()..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 6 ором: Алтай, Г. А. Чунижековтыҥ, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Кара-Суулу, Л. В. Кокышевтиҥ, Урсулдыҥ.\n\nЈурт «Чуйдыҥ трагы» деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Јолдыҥ темдеги Р-256. Караголдоҥ туура тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар «Карагол-Кулады» деп регионал учурлу кӧӧлик јол барган. Токтоду «Карагол».\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1820 јылда тӧзӧлгӧн.\nКарагол јурттыҥ јанында, ичинде археологиялык кереес «Каракол» деп мӧҥкӱсалгыш бар.\n1985 јылда Караголдыҥ ортозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган Мактыҥ монументы тургузылган. Бу монументти тургузарга турган тӧҥ јебрен курган болуп калган. Оны В. Д. Кубарев башкарган археологический отряд шиҥдеген.\nКарагол јурттыҥ школында краеведческий музей бар, ондо солун ла јилбилӱ экспонаттар јурттыҥ тӱӱкизи ле археологиязы керегинде.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 440 кижи болгон, олордыҥ 80 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Караголдыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n музей;\n туркомплекс «Ӱч-Эҥмек»;\n стадион;\n АЗС;\n Каргандардыҥ туразы, азыралдыҥ јери;\n эки конор тура;\n «Себиниҥ ажузы» деп турбаза.\n\nЭкономиказы \nТаҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары.\nЛичное подсобное хозяйство. Туризм. Кӧӧликтер јазаар јер.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Уч-Энме́к — ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јерлери. Кандык айдыҥ 23-чи кӱнинде 2001 јылда Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Јӧби аайынча тудулган;\n К. Маркска кереес (1977 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 43);\n Алтай јон Арасейге киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган обелиск (1956 ј., Караголдыҥ јурт јеезези, Себиниҥ боочызы);\n Совет јаҥ учун корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1930 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 23);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго мемориал (1985 ј., Г. Чорос-Гуркинниҥ оромы, 39).\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыш (972—976,1096,1097).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тагыл (1121);\n Бай-Туу (834);\n Кыйралу кайыҥ, байлу (1010).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":868,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15374.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B5%D2%A5%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кеҥи () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКеҥи .\n\nАлтайлап кеҥи, кееҥ, кеҥиген деп сӧстиҥ учуры кӧп: кееҥ тон-јаан јайым, ӱни кеҥиген-ӱни тыҥып, јайылган.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Урсул сууга Кеҥиниҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1000 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар.\nСууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.\n\nӦзӱмдери \nКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 7 ором: Јараттай, Агаш-аразыныҥ, Кырда, Сууныҥ, Урсулдыҥ, Тӧс, Јодролу.\n«Јабаган — Туйакту» 84К-132 темдектӱ регионал кӧӧлик јолдо турат.\n«Кеҥи — Буландык» деп јолдыҥ башталганы.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\nАлтайдыҥ шиҥжӱчили С. П. Швецов 1900 јылда бичиген орус улус Кеҥиге токтобой турган деп, алтайлардыҥ мал ажы кыраларын тепсеп турган учун.алдинцы. Бу ла ӧйдӧ В. И. Верещагин бичийт: Кеҥи Урсул ла Кеҥи суу бириккенинде туруп јат. Мында писарь ла јемжиктиҥ туралары бар, алтайлардыҥ байы Аргымай Кулјин база мында јакшы туралу, је алтай тегин ле айылда јадат. Мал-ажы толтыра, канча айгыр малду, ӱч малчылу. Аргымай, В. И. Верещагинниҥ айдыжыла, аказыныј Манјыныҥ јанында јаткан.\nС. П. Швецов 1900 јылда бичийт: «У этих Кульджиных 3 табунщика, пасущие всех лошадей вместе, 9 пастухов для быков — в каждом стаде до 100 голов, каждое стадо пасется отдельно; кроме того, часть скота пасется еще под наблюдением самих хозяев». Аргалу-чакту јайзаҥ јаҥду, акча-манатту тӧрӧӧн алтайлар орус кӧчкӱндерди узак јууктатпаган. Јаш-Тураныҥ исправниги В. Штейнфельд 1910 јылда јетирет: Кеҥи алтайлардыҥ јуулыжатан тӧс јери, бого Алтайдыҥ башка-башка јерлеринеҥ јондык съездтерге јуулыжат. Дючинге кирген алтайлардыҥ тоозы 6 561, айылдары 1 498.\nА. А. Силантьев Алтайда марал ӧскӱрерин шиҥдеген кижи 1897 јылда командировканыҥ турултазында бичиген: «Бис Шабалин ле Оҥдой ажыра Катандјаар барадала, суу кирӱ болордо, Кеҥи-Оозынаҥ Кайырлык суу јаар эбирерге келишкен (Каэрлык, Урсулдыҥ кош суузы), Манјы Кулјынныҥ јерлери болгон. Манјы јаан марал ӧскӱрер ээлемдӱ болгон. Бис ондо аҥныҥ мӱӱзин кескенин кӧрӱп, фотојурукка соктырганыс.»\n \n1900 јылда, С. П. Швецовтыҥ јетиргениле, Туулу Алтайда тоого кирген маралодар — 784, ол тоодо 141 аҥныҥ бозузы, 643 јоон аҥ ла эне аҥдар.\n\nАргымайдыҥ озодо туткан амбарлары Кеҥиде эмдиге бар.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 678 кижи болгон, олордыҥ 41 % орустар, 57 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Кеҥиниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n эмчилик;\n почта;\n библиотека;\n стадион;\n магазиндер.\n\nЭкономиказы \nТаҥынаҥ ээлемдер (лпх), мал азыраары. Туризм. Крестьян-фермер ээлемдер.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан улуска обелиск (1974 ј.,Тӧс ором, 33 (Кеҥиниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ јеринде).\n\nАрхеологиялык \n Мӧҥкӱсалгыштар (1139—1144,1210).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Шибилик туу, байлу (842);\n Марчалу кыр (843);\n Туук кыр (845);\n Тӧгӧрик-Бажы (844);\n Аргымай Кульдиннин амбарлары (1111);\n Кара суу, тоҥмок (924, 926).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Кульдин, Аргымай — политик, којойым, аҥ ла укту мал азыраган, отоктыҥ јааны, «Кара-Корум» управаны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Алтайга јарлу кижи.\n Марков Ш. (1889—1977) — кайчы, јарлык кижи.\n Каташ, Т. А. (24.04.1927—22.06.2011) — врвч офтальмолог, Новосибирскте эмчилик институт божоткон, автоном областьтыҥ баш офтальмолог врачы (1963—1982), иштиҥ ветераны, Ленинниҥ ордениниҥ кавалеры, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ врачы, СССР-дыҥ эмчилигиниҥ отличниги.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1154,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14915.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B8%D1%87%D3%B1%20%D0%98%D0%B9%D0%B8%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кичӱ Ийин () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nИйин .\n\nИйин — ийнине кийер кеп, ийнинде карчага отуры.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кадыннаҥ ыраак јок, Ийин сууныҥ јарадында турат. Ийин ичинде кырлар бийик те, кају да, јолдоры кату. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 295 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары, анчада Кадрин ле Сымылты, сӱрекей аҥдык: айу, булан, марал, элик, јеекен, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, јорокон, калазак, јоонмойын, киш, кӧрӱк, камду, агас. Куштардаҥ мында кӱртӱк, чай, бӧднӧ, сымда, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, кӱӱк, јелечи, кӱӱле, тарал бар.\n\nСууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 3 ором: Кирпичтӱ, Меесте, Тӧс.\nЧуйдыҥ трагынаҥ ала јуртка јетире регионал кӧӧлик јол (84К-64), узуны 2,04 км.\nЈакалай јолдор.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 298 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n баштамы школ;\n јурттыҥ клубы;\n эмчилик;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ (лпх), јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n 83 кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1931 ј.,ул. Тӧс ором, 1а).\n\nАрхеологиялык \n Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (730);\n Бош-Туу, јебрен корум (790—795);\n Бозоголу деп јер, мӧҥкӱсалгыш (1045);\n Ак-Кайа (7734);\n Ташта јурамалдар (879,729).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Адыр-Кан, кереестер (728);\n Алтыгы Кара-Суу, тоҥмок (894);\n Јаламан-Бажы байлу туу (854);\n Кара-Тыт, тоҥбок суу (893).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы \n Ередеев А. Я. (1937—2008) — бичиичи, журналист.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":719,"character_repetition_ratio":0.043,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.248,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13432.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D0%BA%D1%8B%D1%88%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%8C%20%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Лазарь Васильевич Кокышев (ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни 1933, Кумшулу ― кӱӱк айдыҥ 7 кӱни 1975, Улалу) ― алтай поэт, прозаик, драматург, кӧчӱреечи, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1958). Сӧӧги ― комдош.\n\nБиографиязы \nЛазарь Васильевич Кокышев 1933 јылда, ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, Шабалин аймакта Кумшулу деп ју��тта, качы кижиниҥ билезинде чыккан. Адазы 1941 јылда Ада Тӧрӧл учун Улу јууга барала бурылбаган. Энези беш балазын јаҥыскандыра чыдаткан.\n\nЈаш тужы \nЛазарь Васильевичтиҥ јаш тужы јууныҥ уур-кӱч ӧйлӧрине келишкен. 1942 јылда 4 классты божодып, курсак-тамак, кийим-тудум једишпестиҥ шылтузында оноҥ ары ӱренер аргазы јок болгон. Јӱк ле јууныҥ кийнинде Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школында ӱренген.\n\nЈаш туштаҥ ала Л. Кокышев јуранырына ла кожоҥдорына јайалталу болгон, оныҥ учун јаан улус оны келер ӧйдӧ јурукчы болор деп бодойтон. Лазарь школго алты јаштуда барган, озо баштап Алтай-Камлакта, оноҥ Кумшулуда ӱренген. Баштапкы качыларыныҥ эске алынганыла, ол јӱк ле математиканы сӱӱбейтен, ус куучынчы, эске кӧп ӱлгерлер айдатан. Тӧртинчи классты бешке божоткон. Сегизинчи класста А. М. Горькийдиҥ «Челкаш» деп, куучынын алтай тилге кӧчӱрген, је оныҥ ижин албагандар, нениҥ учун дезе оны озо та кемде кӧчӱрип салган.\n\nШкол ло институттагы ӧйи \n1950 јылда Кокышев областьтыҥ национал школына кирген, 1952 јылда божодып, А. О. Адаров, Э. М. Палкинле кожо Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературалык институтка кирген. Анда ады јарлу орус поэт, Владимир Луговскойдыҥ семинарында ӱренген.\n\nЈаан јӱрӱм \n1957 јылда ӱредӱзин тӱгезеле, тӧрӧл Алтайына јанып, башка-башка иштерде иштеген:\n\n 1957―1962 jj. Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ редакторы.\n 1962 j. РСФСР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ секретари.\n 1970 j. РСФСР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ литературалык сурактар аайынча консультанты. Областной радионыҥ корреспонденти. Је эҥ јаан ајаруны чӱмдемел ижине эткен.\n\nЈайаандык ижи\n\nӰлгерлиги \nЛ. Кокышев кӧп поэтический јуунтылардыҥ авторы — «Алтын-Кӧл», «Ӱлгерлер», «Туба», «Тушташтар», «Кызыл чечек», «Экинчи јӱрӱм», «Јол», «Санаалар», «Амаду», «Јӱс письмо».\n\nПрозазы \nЛ.Кокышев ӱч роман бичиген: «Арина», «Чӧлдӧрдиҥ чечеги», «Мечин Јылдыс». Баштапкы алтай роман «Арина» болгон.\nПовесть «Туулардаҥ келген балдар».\n\nКӧчӱрмелери \n1960 јылдарда Кокышев Л. В. эрчимдӱ иштейт, ол јаҥыс ла алтай бичимелдерле урушпай, орус тилдеҥ кӧп кӧчӱрмелер эткен.\nАлтай тилге А. С. Пушкинниҥ, М. Ю. Лермонтовтыҥ, Т. Г. Шевченкныҥ, Н. А. Некрасовтыҥ, Р. Бернстиҥ ле о.ӧ. поэттердиҥ бичимелдерин кӧчӱрген.\n\nДрамазы \nГорно-Алтайсктыҥ национал драма театрында «Туба» деп спектакльды режиссер Антон Юданов тургускан, тӧс рольды ол бойы ойногон.\nБу ла театрда поэттиҥ «Тумантык Аркыт» деп бичимели аайынча поэтический-спектакльды 1982 јылда режиссер Ногон Шумаров тургускан.\n1992 јылда Н.Шумаров Л.Кокышевтиҥ «Маарка» деп поэмазын лирикалык спектакль эдип Алтай национал драма театрда тургускан.\n\nКайралдары\n\nКереес \n Калада 2-чи Кайас ороомды Л. В. Кокышевтиҥ адыла солылган.\n М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган национал библиотеканыҥ туразыныҥ алдында Л. В. Кокышевтиҥ мрамор ло чулум таштаҥ эдилген бюсты тургузылган. Скульпторы Павел Богомолов.\n Бичиичиниҥ калада јаткан туразында мемориал доско тургузылган. \n Оныҥ адыла Шабалин јурттагы школ адалган.\n Једимдерге јеткен јайалталу ла сагышту балдарга учурлалып турар, Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган сый јарлалып јат.\n Ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱни алтай тилдиҥ кӱни деп чотолып јат.\n\nТизим\n\nТаҥынаҥ бичиктери \n Тӧрӧл колхозында \/ К. Тужумеев, Л. В. Кокышев; ред. Е. Плеханова. ― Горно-Алтайск: Облнациздат, 1950. ― 28 с.\n Алтын-Кӧл: сб. стихов. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1956. ― 59 с.\n Туба \/ ред. Э. М. Палкин. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. ― 240 с.\n Арина: роман. ― Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1959. ― 238 с.\n Туулардыҥ уулы: (Туулардаҥ келген балдар деп повестьтиҥ экинчи книгазы). ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1966. ― 185 с.\n Мечин јылдыс: роман. ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1971. ― 293 с.\n Амаду: ӱлгерлер ле поэма. ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1975. ― 76 с.\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 33—35.\n А. О. Адаров. Јаан телекейге јол: повесть. ― Горно-Алтайск, 1979. ― 270 с.\n И. К. Сабашкин. Турна ӱни кӧндӱгер алдында. ― Горно-Алтайск, 1984. ― 96 с.\n Лазарь Васильевич Кокышев: альбом \/ сост. Н. М. Киндикова, Н. Тепуков. ― Горно-Алтайск, 1997. ― 112 с.\n Л. В. Кокышевти кычыралы: алтай лит. хрестоматиязы \/ сост. А. С. Шокшиланова, А. В. Семенкина. ― Горно-Алтайск: М-во образования и науки РА, 2004. ― 430 с.\n Р. А. Палкина. Лазарь Васильевич Кокышев (1933―1975 гг.) \/ История алтайской литературы. Кн. 2: Литературные портреты. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. респ. тип., 2004. ― С. 43-87.\n Н. М. Киндикова. «Јӱрген јӱрӱм сӱрекей кыска…». ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. респ. тип., 2013. ― 200 с.: фот.\n Лазарь Кокышев: материалы к 80-летию со дня рождения \/ сост. Л. Т. Баштыкова; ред. М. М. Алушкина. ― Горно-Алтайск, 2013. ― 128 с.\n\nТайантылар \n Интервью с Ольгой Андреевной Савчиц\n Ольге Андреевне Савчиц исполнилось 80 лет\n Лазарь Кокышев «выпрямил» алтайцев\n Личность Лазаря Кокышева в этнокультурном пространстве\n С.Комбу. Лазарь Кокышев в Туве\n Кокышевские чтения\n Стихи Лазаря Кокышева в Литературной газете\n Шебалинская районная межпоселенческая библиотека \/ Л. В. Кокышев\n\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери\nКомдоштор","num_words":1321,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.053,"special_characters_ratio":0.257,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":15578.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D0%B9%D1%83%D1%81","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Куйус () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Куйустыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКуйус .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Тулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын сууныҥ коолында, Куйустыҥ суузы ла Алтыгы-Куйустыҥ суузыныҥ бириккенинде турат. Бу Чамал аймактыҥ эҥ ле тӱштӱктей турган јурты. Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары курчайт, Кадын орто агынында, Кырлар каскак ла кайыр.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 557 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кыш карлу, је тыҥ сооктор болбойт, ортојылдык температура +4,1 °С, тыҥ ла деген соок чаган айда −20 °С тӱшпейт. Јай база сыраҥай ла тыҥ изӱлер јок, јаан изӱ айда ортоайлык температура +20 °С. Кей чыкту ла серӱӱн, јайгыда чымыл, томонок, бӧкӧнӧк ас болот.\n\nАҥ-куштары \nАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.\n\nӦзӱмдери \nКарагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак ӧзӧт. Ай-кӱни јымжак јер, оныҥ да учун мында јулукту агаштар\nӧзӧт: аламалар, груша, беле, вишня. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ.\nЈайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 6 ором: Бозырташ, Ӱстӱги-Кобыда, Алты-Кобыда, Стадионныҥ, Тӧс, Олјондо.\nЈурт «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы.\nЈуртка јетире асфальт јол.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй.\n\n1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Куйус јурт Чамал аймакка кирген.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nАлтайлар ла орустар јуртайт.\nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 230 кижи болгон, олордыҥ 81 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n библиотека;\n эмчилик;\n культураныҥ байзыҥы;\n стадион;\n почта;\n магазин;\n турбаза.\n\nЭк��номиказы \nТуризм, кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдер, мал азыраары.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (548) (1980 јылдардыҥ бажында, Тӧс ором, 36а)\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (354,405,431,479,485,494,506,507,522,523,534,577;\n Јебрен корумдар (478,727);\n Мӧҥкӱсалгыштар (355—360,365,432,440,475,476,481—484,450,399,508-515,524-527,530,545,565,566,576,578-583,657, 658,660,694,695,726);\n Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (480);\n Јебрен јурт(поселение) (441—445,477,486,534,539,540,656,).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Субак (669);\n Куй таш (538);\n Таш чеден (589,591,663,600);\n Байлу туу Телтекпей, Бозурташ, Бойтыгем (431,420,440);\n Аржан суу (458);\n Кезер таштар (инв.темдектери: 8667—8669,8693,8695), (361—364,366);\n Новосибирскте, СО РАН-ныҥ музейиниҥ фондында: кезер таштар (515—521). 521-јылыйган.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nЧамал аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":702,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.283,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13543.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кулады () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Куладыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКулады — куш, .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ ӧзӧгинде, орто бӧлӱгинде турат. Ӱч-Эҥмек деп јаан тайганыҥ колтыгында, Теректӱ, Јал Мӧҥкӱ сындардыҥ ортозында. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 1058 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, чаган айда тыҥыда соок −40 °C тӱжет, јаан изӱ айда +35 °C болот. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,5 м\/с. Јуттыҥ ортојылдык кеми 700—750 мм.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 11 ором: А.Мандаевтиҥ, Бош-Туу, Кезер Таш, Кожоҥчы Арал, Курсай, С.Этеновтыҥ, Самарган, Тӧӧлӧс город, У.Окчиновтыҥ, Ч. Т. Кискинниҥ, Ј.Бедюровтыҥ.\n\n«Карагол — Кулады» деп регионал учурлу јолдыҥ учы (темдеги 84К-21).\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 581 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Куладыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n магазиндер;\n балдардыҥ туразы;\n краевед музей;\n эмчилик.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туристтерле иштеери.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \nАда-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1985 ј., С. Этеновтыҥ, 30а)\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (737, 749, 957, 962, 1013, 1092, 1116);\n Мӧҥкӱсалгыш (739);\n Ташта јебрен руникалык бичик (1019, 1199).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тагыл (1120);\n Байлу туулар: Кызыл Којогор, Текпенек, Кара-Туу, Алкы-Таш, Самарган, Карагол бажы Ӱч-Сӱмер (Ӱч-Эҥмек), Сојок (.);\n Байлу суу: Текпенек, Эркемей, Ӱстиги Кара-Суу (..);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Шумаров Николай Сергеевич (Ногон) (1947 ј.) — режиссёр, актёр, драматург, кожоҥчы ла кӱӱ чӱмдеечи. Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи (1999).\n Этенов, Сорпоҥ — алтай кӱӱчи, топшуур, икили, шоор ойноор кижи, јарлу кожоҥдор бичиген.\n Ямаева, Е. Е. (1955) — билимчи, Новосибирскте государстволык университеттиҥ тӱӱкилик факультедин божоткон, Тӱӱки билимдердиҥ докторы, профессор (2003), кӧп тоолу билим монографиялардыҥ авторы, ГАГУ-да иштеген. С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим институдыныҥ этнография бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи.\n Бедюров, Бронтой Бедюров (1946 ј.) — бичиичи, \n Киндикова, Нина Михайловна (1953 ј.) — филология билимдердиҥ докторы,\n Паянтинов, Василий Яянович (1949 ј.)— отличник кинематографии СССР.\n Паянтинова, Валентина Казакпаевна (1951 ј.) — ӱредӱчи, јондык ишчи, совет париялык иштиҥ ветераны,\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":756,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.248,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13412.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%8B%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A5%D0%B4%D1%83%20%D1%98%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%20%28%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%2C%201967%29","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"\"Кызалаҥду jылдар\" (орустап \"Трудные годы\") - баштапкы алтай тÿÿкилик роман. Авторы И.В. Шодоев.\n\nСюжет","num_words":26,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.243,"stopwords_ratio":0.038,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.542,"perplexity_score":21397.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB-%D0%88%D0%B0%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кыз��л-Јар () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nКызыл-Јар .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугем, Теректи, Тӧгӧрик сын тайгаларга курчаткан, Казахстанныҥ гранынаҥ ырак јок јерде, Кызыл-Јардыҥ суузыныҥ јарадында, Оймонныҥ чӧли јалаҥында турат. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.\nМында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 1044 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м кезем- Кызыл-Јар јурттыҥ климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат.\n\nКейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот:\n15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот.\n\nЈыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы - 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда (60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.\n\n200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м\/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м\/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м\/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерл��к кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.\n\nӦзӱмдери \nАрка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл.\n\nЈери ле јолдоры \nКызыл-Јар јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 106 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 967 м.\nЈуртта 4 ором: Кызыл Јар, Одорлу, Јалаҥду.\nЈуртка 2-3 регионал учурлу кӧӧлик јол бар. Јурт «Подъезд Талду — Тӱҥӱр (Природный парк „Белуха“)», (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1) деп јолдо турат, оноҥ ары 31 км ӧдӧлӧ, оҥ јанына бурылчык\n«Кызыл-Јар јуртка бурылчык» (идентификационный темдеги 84К-61, узуны 0,427).\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Арасейдеҥ келген кӧчкин улус келип јаткан, јаржактар, јаҥнаҥ качкан улус, тегин крестьяндар.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар\n.\n\nИнфраструктуразы \nБастыра инфраструктуралык обьекттер Амырдыҥ јурт јеезезинде.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары, аш салары, азырал белереери, адару тудары, агаш јазаары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Кызылгвардеецтиҥ мӧҥкӱзи (1922 ј., Кызыл-Јар оромныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, 5 темдектӱ тураныҥ 60 метр ӱсти јанында);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1545).\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамал (1528).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505);\n Аржан суу (1509);\n Ыйыктуныҥ боочызы (1507).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1065,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.241,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17197.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%BB%D1%8B%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кырлык () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кырлыктыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКырлык .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Кырлык деп сууныҥ јарадында, Ламак деп суу киргенинде турат. Теректиниҥ тайгазы кӱнчыгыш келтейинде болзо, Коргонныҥ тайгалары кӱнбадыш јанында. Кырлык суу Чарышка кожылат. Јурттаҥ Кӧксуу-Оозы јаар барза, Кырлыктаҥ Сугаш јаар, јолдоҥ 9 км кире јерде боочы башталат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1139 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кыш соок ло узун, јай кыска. Чаган айдыҥ соогыныҥ орто температуразы −20 °С болзо, јайдыҥ јаан изӱ айыныҥ орто изӱзи +15 °С болуп јат. Јайы-кыжы салкындак, ачык чӧл-јалаҥ јер. Салкынныҥ ортоайлык кеми 4,3 м\/с. Јут-чыктыҥ кеми 450—500 мм кире бар.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында аҥ, элик, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, шӱлӱзин, койон ло\nо.ӧ. аҥ-куш бар. «Кызыл бичикте» кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол тооргы орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра кырларыныҥ меес јаны тас, агаш јок, аркалары кара агашла бӱркелген. Јымжак агаштаҥ кайыҥ чала ас туштайт. Јердиҥ ажы, кыраныҥ ажы, маала ажыныҥ тӱжӱми јыл сайын башка, эмезе кӱйгек, эмезе улай јут. Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ.\n\nАчык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 283 га. Кырлык сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 704 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 883 м. Јуртта 17 ором: Аргымак, Ветерандардыҥ, Ж. Елеусовтыҥ, Јажыл, Ирбизек, Келюеваныҥ, Л.Кокышевтиҥ, М.Клешевтиҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Јаҥытуралар, Јеҥӱниҥ, Јалаҥду, Сартакпайдыҥ, Татакы, Тулгушта ӧзӧк, Јаан-Боочы ӧзӧк.\n\nЈуртта Кырлык сууны кечире узуны 25 м железобетон кур бар.\n\nКӧӧлик јол (идентификационный темдеги 84К-63, узуны 0,128 км) Кырлыкты регионал учурлу кӧӧлик јолло «Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду (Кӧксу-Оозы аймак) — Карагай — граница Казахстанныҥ» (идентификационный темдеги 84К-121, узуны 257,600 км), о.ӧ. регионал јолдорло бириктирет.\n\nКырлыкка једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Кырлык; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Кырлык; Алтай крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Кырлык.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Алдында Кырлык јурт сууны ӧрӧ чик јок бийиктей турган. Эмдиги турган јерине јурт Совет ӧйдӧ 1933 јылда тудулган. Ол ӧйлӧрдӧҥ озо, 1755—1757 јылдарда Кырлык деп ӧзӧктӧ эҥ јӧп улусту отокту јайзаҥ Намкы Малаев керегинде бичилгени бар.\n\nЈурт укту мал ӧскӱрериле јарлу, бу иш совхозтыҥ малыныҥ ук јарандырар ижи болгон. Кырлыктыҥ јанында Тереҥ кобыда мӱргӱӱлдер ӧткӱрилген, Туулу Алтайда буркан јаҥы таркаган ӧй. Јурукчы Николай Рерих 1926 јылда Кырлыкта токтоп, мында куй ташты јураган.\n\nЭл-јон \n\nБерилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1126 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n стадион;\n почта;\n магазин;\n АЗС\n\nЭкономиказы \nКӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. «Кырлык» деп атту јуртхозкооператив иштейт. Ол јаҥы алтай укту јылкы мал ӧскӱрер, угын јарандырар иш ӧткӱрет.\n\nМӱргӱӱлдиҥ јерлери \nМӱргӱӱлдиҥ јерлери : Толгоштуда тагыл.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1430);\n Тереҥ кобы, тӱӱкилик јер (1355);\n тагыл (1449).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (1437, 1396, 1397, 1400, 1401, 1402);\n Јебрен корум (1466, 1448, 1478, 1403);\n Мӧҥкӱсалгыш (1467, 1447, 1398, 1399, 1404, 1405, 1406, 1407).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тоҥмок суу;\n Тулгушту, тагыл (1450);\n Кырлыктыҥ боочызы (1442).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Болот Байрышев (1962) — кожоҥчы, Алтай Республика ла Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, ЮНЕСКО-ныҥ окылу сыйын алган (Самарканд, 2001), Алтын медаль (Австрия, Мольн, 1998), Алтын медаль фольклор фестивальда (Анкара, 1999), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады.\n Айгуль Майманова (1971) — ӱлгерчи, журналист, бичиичи, Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы.\n Эмиль Теркишев (1979) — кайчы, ӱредӱчи. Албатыныҥ јайаандык ижинде једимдер учун А. Г. Калкинныҥ адыла адалган Алтай Республиканыҥ башчызы ла Башкаруныҥ председателиныҥ премиязыныҥ Лауреады (2012 j.).\n Теркишева Р. С., кыс ӧбӧкӧзи Шуранова (25.06.1981) — артист, ӱредӱчи, кожоҥчы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n Алтай туристский. Туристический портал.\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":1173,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16054.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D3%B1%D0%BF%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кӱпчеген () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кӱпчегенниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nКӱпчеген (Купчегень, Кӱп-Чеген) .\n\nКӱпчеген (Купчегень, Кӱп-Чеген) .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Теректиниҥ ле Ӱлегемниҥ сындарыныҥ алдында ӧзӧктӧ, Јаан Ӱлегемниҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Коштой тайгалар Кадрин, Сымылты, Ӱч-Эҥмек. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 860 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын , боро ылаачын , мечиртке , ылаачын .\n\nӦзӱмдери \nАйландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 9 ором: Жилмассивтӱ, Олјондо, Мессте, Партизандардыҥ, С.Аткуновтыҥ, Ортозында, Трактыҥ, Тӧс, Орто переулок.\nЈуртты кечире Чуйдыҥ трагы ӧдӧт (673-чи километр). Эл-токтоду «Кӱпчеген» јурттыҥ ортозында.\nЈурттаҥ тӱндӱктей 10-12 километр киреде тракт Чике-Таманныҥ боочызы ажара ӧдӧт.\n\nТӱӱкизи \nКупчеген јурт 1883 јылда, Јаан Јаламан јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.Јебренде мында јаткан Калык мал азырап, јерле иштенгенин озо чактыҥ субактары керелейт. 1922 јылда кандык айдыҥ 10-чы кӱнинде Јаламанныҥ тайгалары ажыра Теректиниҥ сынын сындап, Иван Долгих (кызылдардыҥ отрядыныҥ башчызы)јуучылдарыла кожо Катандуда актардыҥ Александр Кайгародовко баштаткан отрядын оодо соккон.\nКийнинде, 1925 јылда «Кызыл — Мечин» деп артель ачылып. Кобы-јиктер сайын таҥынаҥ јаткан алтай улус биригеле, јаҥыс аай јада берген. Совет ӧйдӧ ол миллионер колхоз болгон. Јаан Јаламан јуртта 1929 јылда школ тудулган.\n1934 јылда Оҥдой аймактыҥ озочыл мал азыраачызы болуп «Кызыл Мечин» колхоз адалган.\nЈылаҥаш Бабаева ла Тарал Ептеева эҥ артык койчылар болгон Оҥдой аймакта.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 608 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Кӱпчегенниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n магазиндер;\n детсад;\n музей;\n эки турбаза;\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1980 ј., Трактовый, 17)\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корумдар (777—779, 859, 956, 985, 986, 995, 1000, 1091, 1158, 1183, 1185—1191,1197,1198,1200);\n «Кӱр-Кечӱ» — археологиялык комплекс (1001);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тагыл (1124);\n Јаан Кӧжӧӧлӱ туу (823);\n Кичӱ Кӧжӧӧлӱ туу (824);\n Аржан суу (903);\n Кӧжӧӧлӱ суу (902);\n Кезер таш (999);\n Јуртта краевед музей бар.\n Кӱпчегеннеҥ тӱштӱк кӱнчыгыш јаар 6 километр киреде, Кадынныҥ јанында Кӱр-Кечӱ деп археологиялык комплекс бар.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Табаев Д. И. (05.06.1937 — 19.03.2019) — Алтайдыҥ, Россияныҥ политиги, Свердловский юридический институт божоткон (1963), Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Председатели (1997—2001). Алтай Республиканаҥ Россия Федерацияныҥ Совединиҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ проектин белетеер Конституционный комиссияныҥ турчызы. СНГ-ныҥ ороондорыныҥ Межпарламентский ассамблеязыныҥ турчызы.\n Суркашев Б. К. (1939—2010) — бичиичи, ӱлгерчи, врач.\n Алушкин Б. К. (1936) — Алтай Республиканыҥ јондык-политический ишчизи, Заслуженный работник РФ-ныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Эл Башчы (2008 год)\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1064,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.241,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14665.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Москва — Россияныҥ тӧс калазы, федерал учурлу кала, Федерал округтыҥ администрациялык тӧс јери, Московский областьтыҥ тӧс јери. Москваныҥ эл-јоныныҥ тоозы 12 678 079 кижи (2020).\nРоссия тергееде јонныҥ тоозыла эҥ јаан кала. Тергеениҥ европей келтейинде турат, улузыныҥ кӧбиле телекейде 10 каланыҥ тоозына кирет, телекейде эҥ јаан орус кала. Москва каланыҥ агломерациязыныҥ тӧс јери. Москвада администрациялык тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ 12 округту.\n\nУлу Москов княжествоныҥ тӱӱкилик тӧс јери, Орус каандыктыҥ, Арасей империяныҥ (1728—1730), Совет Россияныҥ ла СССР-дыҥ тӧс калазы. Герой — кала. Россия Федерацияныҥ тергеелик јаҥ башкарузы Москвада (Конституционный суд мында јок), ӧскӧ јердиҥ ороондорыныҥ посольстволоры, кӧп саба јаан арасей коммерциялык ӧмӧликтердиҥ штаб-квартиралары, јондык биригӱлер мында.\nКала Россияныҥ кӱнбадыш келтейинде, Кӱнчыгыш-Европей чӧл-јалаҥныҥ ортозында, Москва сууныҥ јарадында турат, Ока ла Эдил суулардыҥ ортозы киреде, Федерацияныҥ субъекти болуп, Калужский ле Московский областьтарла кыйулажат.\n\nМосква Россияда туристтер јӱрӱжер тӧс јер. Кремль, Кызыл тепсеҥ, Новодевичий монастырь ла Церковь Вознесения Коломенскийде ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчилериниҥ тоозына кирет. Москва јаан учурлу транспортлык јолдордыҥ кӱрмели ( болот: 6 аэропорт, 10 темирјол вокзал, 3 речпорт (сууда јолло Тӱндӱк талайга ла Алтлантический теҥистердиҥ бассейндерине једер арга бар). 1935 јылдаҥ ала Москвада метрополитен иштейт. Москва тергееде тӧс спортлык јер. 1980 јылда мында XXII-чи јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн, 2018 јылда футболло Телекейлик чемпионат ӧткӧн.\n\nЭтимологиязы \nКаланыҥ ады суула тудуш.\n\nМосква деп гидронимниҥ табылганы чике айдылбаган. Калганчы ӧйдӧ билимчилер сӧстиҥ учуры балтий ле славян тилдердеҥ келген деп јартайт. Суйук, чыкту, састу, балкашту дегени «».\n\nФинно-угорский версияда башка-башка тилдердеҥ мынайда јартайт: коми моска — уй, кунајын, мерян тилде маска — айу, прибалт-фин тилде муста — кара, караҥуй. Эмдиги ӧйдӧ бу версияларды билимчилер јылдырбайт. М.Фасмер деп лингвист ле В. П. Нерознак торт келишпейт деп айдадылар, «Московъ» деп ойконимди ле Москва деп гидронимди јартаганы чике эмес дежет.\n\nФизико-географикалык темдектери \n\nМосква Кӱнчыгыш-Европей чӧл-јалаҥныҥ ортозында турат. Ока ла Эдил суулардыҥ ортозында, Смоленско-Московский возвышенность (кӱнбадышта), Москворецко-Окский равнинаныҥ (кӱнчыгышта) ла Мещёрской низменностьтыҥ (тӱштӱк-кӱнчыгышта) бириккенинде турат. Москва кала Кӱнчыгыш-Европей платформаныҥ Русский плитазында туруп јат. Тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында Москваныҥ московская синеклиза деп неме (). 2014 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде каланыҥ текши јери 2561,5 км², бу јердиҥ кайда да ӱчинчи бӧлӱги (878,7 км²) кольцевой автомагистральдыҥ (МКАД) ичинде.\n\nМосква МСК (московское время) деп часовой пояста турат. UTC-ка кӧрӧ ӧйдиҥ башказы +3:00. Талтӱш Москвада 12:30 болот.\n\nТеплостанский возвышенностьто эҥ бийик јер 255 м талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийик, эҥ ј��быс јер Бесединский кӱрлердиҥ јанында Москва суу каланаҥ чыгара аккан јерде. Кала Москва сууны экијандай, орто агынында туруп јат. Каланыҥ ичиле бу суунаҥ ӧскӧ база ондор тоолу кош суулар агат, јаан ла дегендери: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза ла Нищенка (сол кош суузы), онойдо ок Сетунь, Котловка ла Городня (оҥ кош суулары).\n. Москвада ӧскӧ дӧ суулар кӧлдӧр бар, МКАД-тыҥ ичинде кичинек суулар ла суучактар, кӧп сабазы коллекторлордыҥ ичиле агып јат, онойдо ок 240 кире ачык суу (кӧлдӧр лӧ кӧӧлмоктор-буунтылар).\n\nКлимады \nМоскваныҥ климады орто-континентал, сезондоры чике кӧрӱнет. Кышкыда (коноктыҥ орто температуразы 0 °C јабыс), ортодо 4 айдыҥ туркунына турат (кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 20-чи кӱнине јетире. Тулаан айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ ала јылый берет. Кыштыҥ ӧйинде бир 3-5 кӱн кире тӱнде тыҥ сооктор −20 °C, каа-јаада −25..−30 °C болот. Бу ла ӧйдо јаҥар айда ла чаган айдыҥ бажында јылый тӱжӱп, −5…-10 °C ала 0 °C једип, +5..+9 °C де боло берет. ВДНХ-да метеостанцияныҥ јетиргениле (1981—2010), эҥ ле соок ай ол кочкор ай, ортоайлык температуразы −6,7 °C).\n\nЈаскы ӧй кезикте 1 ай, кезикте 3 ай болот. Кезикте јайгы температуралар кандык айда да боло берет, је кезикте кӱӱк те айда, кичӱ изӱ де айларда сооктор ойто келет. Јай (тӱште +20 °C, ортоконокто +15 °C ӧрӧ) кайда да 3,5 ай болот, кӱӱк айдыҥ ӱчинчи онкӱндигинеҥ ала (29.05) куран айдыҥ учына јетире (29.08.), кезикте јай туркунына бир 6—8 кӱн кире тӱште температура +30 °C да болот, 2010 јылда ондый изӱ 1,5 ай турган. +35 градус изӱ калганчы 30 јылга 18 катап турган, 16 кӱн 2010 јылда. Эҥ ле јылу ай ол јаан изӱ ай болуп јат (1981—2010), ортоайлык температура +19,2 °C\n\nКӱс Москвада чала узаксымак, сыгын айдаҥ башталып, кӱчӱрген айдыҥ ортозында ба, айса јаҥар айдыҥ бажында ба башталат), ортоконок температура 0 °C тӧмӧн турат. Кезикте ойто јылый тӱжеле, кар јок болуп кайылып калат. Ортојылдык температура (1981—2010) +5,8 °C. Меорологияныҥ темдектегениле каланыҥ тӱӱкизинде эҥ јылу јыл 2019 јылда болгон, ортојылдык температура +7,8 °C болгон, ортоконок температура +11,5 °C болгон, онойдо ок јылу температуралар тулаан, кӱчӱрген ле јаҥар айларда темдектелген. Оноҥ озо эҥ јылу јыл 2015 јыл (+7,4 °C) болгон. Тӧс калада эҥ соок кыш 1888 јылда (+1,7 °C) болгон. 1961—1990 јылдарда ортојылдык кеми (+5,0 °C) болгон.\n\nСалкынныҥ ортојылдык тӱргени — 2,3 м\/с. Кейдиҥ ортојылдык чыгы — 77 %, јаҥар айда 85 % једет, кӱӱк айда 64 % боло берет. 130-јылга шиҥжӱлегени керелейт, эҥ изӱ кӱн јаан изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде 2010 јылда болгон (+38,2 °C, ВДНХ-да метеостанцияда), «Балчуг» деген метеостанцияда ла Домодедово аэропортто +39,0 °C. Эҥ ле јабыс температура 1940 јылда чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде −42,2 °C (метеостанция ТСХА) болгон. 1956 јылдыҥ чаган айында Москваныҥ ВДНХ метеостанциязында −38,1 °C болгон. Бир јылга Москвада ла айландыра јерлеринде бийиги 600—800 мм кар-јут јаайт, кӧп сабазы јайгыда. Јут-чыктыҥ кеми јыл сайын кезем башкаланат 2008 јылдыҥ јаан изӱ ��йында — 180 мм јут-чык болзо, 2010 јылдыҥ јаан изӱ айында јӱк ле 13 мм јут-чык болгон.\n.\nКӱнниҥ узуны јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде 7 час 00 минуттаҥ ала, јаан изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде 17 час 34 минутка јетире. Горизонтто кӱнниҥ ӱстӱги бийиги 11° ала (јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде), 58° јетире (јаан изӱ айдыҥ 21-чи кунинде).\n\nАн-куштары \nМоскваныҥ аҥ-куштары башка-башка. Темдектезе, Лосиный остров деп национал паркта тийиҥдердеҥ ӧскӧ јараалар, койондор, јаан да аҥдар бар: какай, булан, чоокыр аҥдар. Казыр аҥдардаҥ тӱлкӱ, јоонмойын ла суузар. Ӱстӱги-Яузада кӧп куштар уйа базат јерлик суугуштар ла цаплялар, ас тоолу фазандар ла боро боро сымдаалар.\nИван Грозныйдыҥ ӧйинеҥ бери Лосиный остров корулу јер болгон, окылу каруулчыктарлу, не дезе мында каандар аҥдаган. 1983 јылдаҥ ала ар-бӱткенниҥ национал паркы эдип салгандар. Битцевте агаш-аразында база аҥ-куш бар: 6араалар, 6арганаттар, бурозубкалар, ак койон, русак койон, тийиҥдер, јалаҥныҥ чычканы, калазак.\n\nПодмосковьенеҥ буландар ла какайлар келгилеп турат. Јерлик сӱӱгӱштар уйа базат, коростель бар. Орешниковая соня деп ас туштаар аҥычак јӱрет, ол Битцевте аралдарда, Лосиноостровский паркта. Измайловский аркада. Каа-јаада кара јоонмойын туштайт, ло суујараттай агашту, тайаларлу јерде јӱрет, туштап турган јерлери: Кара кӧлдиҥ јанында, Сходни деген сууныҥ коолында, онойдо ок Братеевский ле Крылатскийде суујараттай (1985—2000). Койондор Измайловодо аралда, Кузьминде агаш-аразында, Битцевте аркада ла Серебряный Бордо. Сарастар дезе: Лосиный Островто, Измайловскийде, Кузьминскийде, Бирюлёвскийде, Битцевскийде, Фили-Кунцевский аралда; Руднёвки, Чёрный, Алёшинки, Чечёры, Сетуни, Раменки, Братовки, Сходни, Клязьмы деп суулардыҥ коолында; Марьинской, Братеевский, Мнёвниковский, Сходненский аркаларда; онойдо ок Химкинский водохранилищениҥ кӱнбадыш јарадында.\n\n«Москваныҥ Кызыл бичиги».бар, ондо бу јерде јоголорго јеткен аҥ-куштар тоололгон: јорокон, агаш аразыныҥ нетопыри, горностай и ласка, койон-беляк и койон-русак, орешниковая соня ла лесная мышовка, тегин хомяк.\n\nЈаан деген казыр аҥдардаҥ тӱлкӱ. Куштардаҥ выпь, боро суукуш, тегин гоголь, састыҥ луни, бӧднӧ, шоҥкор ло пустельга, сымдаа ла лысуха, чибис, бекас ла вальдшнеп, чайки — огош, кӧлдиҥ, кӧк-боро, вяхирь ла тегин горлица, кулакту ла сыстыҥ ӱкӱлери, домовый сыч, кӱӱле, боробьяк ла каргаа. Онойдо ок тегин козодой ло зимородок, јажыл ла боро томурткалар јараттыҥ карлагажы.\n\nӦзӱмдери \n\nТелекейде Москва отургыскан ӧзӱмдерле эҥ ле јажыл калаларла Сидней ле Сингапурла јӱзӱндеш. Москвада 436 парковый ла ӧзӱмдерле јарандырган јерлер. Каланыҥ текши јериниҥ 54,5 % јажыл зоналар. Аралду ла парктарлу массивтер бар:\nИзмайловский парк, Тимирязевский парк, Филёвский парк (арал), Москворецкий парк, Люблинский парк, Бутовский лесопарк, Ботанический сад, Нескучный сад, Битцевский лесопарк, Царицыно ло Коломенскийде музеи-заповедниктер, Кузьминский лесопарк, Кусководо агаш-арка ла о.ӧ. Онойдо ок каланыҥ ичинде Лосиный Остров деп ар-бӱткенниҥ национал паркы ла кӧп тоолу скверлер ле рекреационный зоналар бар.\n\nЭкологиязы \nМосквада экологиялык айалга кӱнбадыш ла тӱндӱк-кӱнбадыш салкындардаҥ камаанду. Каланыҥ сууларыныҥ арузы тӱндӱк-кӱнбадышта артык, Москва сууныҥ ӱстӱгиагыны киреде. Экологиялык айалганы калада коруп аларга агаштарды, парктарды, скверлерди чеберлееринде, калганчы ӧйдӧ туралар тудушла колбой агаштар јоголгон. 39 автоматикалых стационар станциялар Москвада экологиялык мониторинг ӧткӱрип, калада кейдиҥ кирленгенин шиҥдеп јат, 22 каршулу вещество.\n\nАтмосферный кейдиҥ тыҥ кирленгени јаан автомагистральдардыҥ јанында ла прмышленный зоналардыҥ јанында, анчада каланыҥ ӧзӧгинде, каланыҥ кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде. Москвада эҥ ле кирлӱ кейлӱ јерлер: Капотня, Косино-Ухтомский ле Марьино — каланыҥ ичинде нефтеперерабатывающий завод бар учун, Люберецкий ле Курьяновский аэрация станциялар учун. Кей киртидерге баштапкы јерде автотранспорттыҥ выхлопной газтары турат, онойдо ок теплоэлектростанциялар, фабрикалар ла заводтор, кызыган асфальттыҥ буулары. 2007 јылдыҥ рейтинги аайынча Москва Европада тыҥ киртиген калалардыҥ тоозына кирип, 14-чи јерде).\nтурат деп Mercer консалтинговыйй компания айдат.\n\nТӱӱкизи\n\nБаштапкы јурттар \nМоскваныҥ јажы чокум эмес. Баштапкы јурттар неолиттиҥ ӧйинде В Царицынском парке обнаружено поселение среднего бронзового века фатьяновской культуры, также поселения эпохи бронзы известны в окрестностях Боровицкого холма. табылган, када да 8 муҥ јыл бистиҥ эранаҥ озо. Царицынодо паркта орто-кӱлер чактыҥ Фатьяновский культурага келижер јурттыҥ орды табылган. Ондый ок култураныҥ табынтылары Боровицкий тӧҥдӧ бар болгон.\n\n1-кы муҥјылдыктыҥ учында, эмдиги Москваныҥ јерине славяндар келип баштаган: вятичи ле кривичи. Баштап тарый вятичтер Москвада эҥ кӧби болгон. Кремльдыҥ јанында археологиялык табынтылар XI-чи чакта мында јуртта коруланатан ров ло вал бар деп кӧргускен, бу кала болгон. Ипатьевский летописьте. В 1156 году здесь были построены новые деревянные укрепления. Общая территория увеличилась в 3—4 раза баштапкы катап 1147 јылда кандык айдыҥ 4 кӱнинде Юрий Долгорукий деп ростово-суздальский князь Москва деп калада нӧкӧрлӧрин ле новгород-северский князь Святослав Ольговичти јуучылдарыла кожо уткыган деп бичилген. 1156 јылда мында јаҥы агаш шибеелер тудулган. Текши јери 3—4 катап јаанаган. Новгородтыҥ кайыҥ тозында грамотада XII чакта Москва Кучков деп бичилген. Эҥ јебрен кириллический бичимел Москваныҥ јеринде таш формада кайылткан темир грузиктерде бичилген, Кремльдиҥ 14-чи корпузыныҥ алдында\n\nXII—XIII чактардагы культурный кадында табылган. 1237—1238 јылдарда монгол-татарлар табарарда, Москваны тонойло ӧртӧп салган бол��он, је удабай оны орныктырган.\n\nМосква — княжествоныҥ тӧс јери \nXIII-чи чактыҥ экинчи јарымында, князь Даниил Александрович тушта (Александр Невскийдиҥ кичӱ уулы) Москва алдынаҥ бойы княжествоныҥ тӧс јери боло берген. Кала саду ӧткӱрер јолдордыҥ бириккенинде турган учун тӱрген ӧзӱп, јаанаган. XIV -чи чактыҥ бажында Москваныҥ јери јаанап, ого Коломенский ле Можайский княжестволор кожулган. XIV-чи чакта Москва оноҥ ло ары кӧдӱрилип, текшиорус тӧс јер болгон. Юрий Даниловичтеҥ баштайла, Москваныҥ князьтары (тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ ла Новгородтыҥ) Улу князь Владимирский деп титулду болгон, јаҥныҥ ӱстӱги бажы болуп турган. 1325 јылда Москва јаар митрополиттердиҥ резиденциязы кӧчӱрилген, 1589 јылда Московский патриархия јӧптӧлгӧн.\nКнязе Иван I Данилович Калита. тушта Москвада таш туралар тудулып, иш кӧндӱккен, бого јетире каланыҥ туралары бастыра агаш болгон. XIV-чи чакта, XV-чи чактыҥ бажында Москва јаан ремесленный ла садуныҥ калазы боло берген. Оныҥ ичинде Кремль, Китай-город, Замоскворечье, Занеглименье ле Заяузье болгон.\n\nОрус каандык\n\nОрус тергеениҥ тӧс јери. \nXV-чи чактыҥ учында князь Иван III Васильевич. XIV — начале XV века Москва была крупным торговым и ремесленным городом; в её состав входили территории Кремля, Китай-города, и слобод в Замоскворечье, Занеглименье и Заяузье. тушта Москва Орус тергеениҥ тӧс калазы боло берген. Мындый статус каланыҥ ӧзӱмине ле экономикалык ла культуралык тӧс јер болорына јарамыкту болгон. Промышленность ӧскӧн: јуу-јепсел эдери, бӧстӧр, тере эдимдер, тойбалкаш эдимдер, ювелир, туралар тудары. Пушечный ла Печатный дворлор табылган. Москваныҥ архитектуразы ӧҥжиген. Москваныҥ границалары билдире јаанап, XVI-чы чактыҥ учында ого Белый ла Земляной городтор кожулган. Коруланатан система тудулган. XIV—XVIII-чи чактарда Москвада јаан восстаниелер ле ӧрттӧр болгон. 1565 јылда Иван Грозный. каан Орус тергеени опричнина ла земщина эдип бӧлӱген, Москва кала земщинаныҥ тӧс јери болгон.\n\nКачалаҥду ӧй \n1605 јылда Москвага Лжедмитрий I каанныҥ черӱлери кирген. Тӧгӱн каанныҥ јаҥы 1606 јылда јоголгон, калада восстание башталала улус оны ӧлтӱрген. 1608 јылдаҥ ала 1610 јылга јетире Василий Шуйский деп јаҥы талдаган каан башкарып турарда, Москваны экинчи каан Лжедмитрий II курчайла, Тушинодо туруп алган. Бу ӧйдӧ Москва тергеениҥ ӧскӧ јерлериле колбузы уйан болгон. Бу курчууны Новгородтоҥ Михаил Скопин-Шуйскийдиҥ јалдап алган швед черӱзи келип, чечкен (1610).\n\n1610 јылда Клушинский јууда Васили Шуйский јеҥдиртип ийерде, Москваны поляк Станислав Жолкевскийдиҥ черӱлери колго алган. 1611 јылда Прокопий Ляпунов, Иван Заруцкий земский ополчениеле Москва каланы поляктардаҥ јайымдаарга сананарда, кӱч јетпеген. 1612 јылда земский староста Кузьма Минин ле князь Дмитрий Пожарский экинчи земский ополчениеле Нижний Новгородтоҥ чыгып, Девичий поледе поляк черӱле туштажып, оны оодо соккон. 1612 јылдыҥ учында Москваны јайымдап, поляктарды Москвадаҥ чыгарган.\n\nРомановтордыҥ династиязы \n1613 јылда Москвада Михаил Фёдорович каан јаҥга келип, 300 јылга Романовтордыҥ династиязы Орус каандыкты башкарган. XVII-чи чакта Москва јаанап, Земляной кала, Московский Кремль јетире тудулып јат. Ямская, Мещанская ла Немецкая слободалар тудулган. Коломенскийде каандык резиденция јаан учур алынган. 1654 јылда Аптекарский приказта эмчилердиҥ ӱредӱзин ачары керегинде болгон..\nXVII-чи чактыҥ ортозы ла учында Москвада социал ла политикалык бунттар болгон: соляной, медный, стрелецкий 1682 јылда ла 1698 јылда.\n\nАрасей империя \n1712 јылда Арасей империяныҥ тӧс калазын Санкт-Петербургка кӧчӱрген. Москва јаар императорский двор 1728 јылда Петре II каан тушта кӧчӱрген, оны 1732 јылда Анна Иоанновна. ойто ло Москвага кӧчӱреле, «первопрестольный» тӧс кала болуп императорлорды коронация эдетен јер болуп арткан. Москва тӱӱкиде озо тудулган кала болуп темдектелген, ого коштой орус каанныҥ престолы мында баштапкы катап тургузылган.\nФ. А. Брокгауз ла И. А. Ефронныҥ сӧзлигинде Москва «первопрестольная столица России» деп бичилген. С. И. Ожегов ло Н. Ю. Шведова первопрестольный деп сӧсти тӧс кала эҥ ле јебрен деп айтканы деп јартайт. Бу терминди каланыҥ синонимы ла окылу эмес ады эдип эмдиги ӧйдӧ кайда ла тузаланат. 1755 јылда Михаил Ломоносов ло Иван Шувалов императрица Елизаветаныҥ јакарузыла Москваныҥ университедин ачкан.\n1812 јылда јууда Москва Наполеонныҥ черӱлериле алдырткан болгон, ӧрттӧрдӧҥ тыҥ корогон. Каланыҥ 80 % туралары кӱйӱп калган. 30 јылдыҥ туркунына Москва ойтодоҥ тудулган, Храм Христа Спасителя тудулган. XIX чактыҥ учында трамвай табылган. 1851 јылда Москва — Санкт-Петербург деп темирјол тудулган. 1896 јылда Николая II каанныҥ коронациязында «Ходынская трагедия» болгон, ондо кӧп тоолу улус бастыгышкан. 1905 јылда Москвада революциялык тӱймеендер болуп, барррикадалу јуу-согуштар болгон.\n\n1917 јыл ла Граждан јуу \n1917 јыдыҥ куран айыныҥ ортозында Москвада Удурум Башкаруныҥ Текши российский тергеелик јууны болгон. 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде большевиктердиҥ восстаниези башталала, кӱчӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде кызылгвардеецтер ле юнкерлердиҥ ортозында канду јуу-согуштарла, Кремльди большевиктер алган. 1918 јылда Петербургтаҥ Москва јаар большевиктердиҥ Бпшкарузы кӧчӱп, Москва РСФСР-диҥ тӧс калазы боло берген. 1919 јылда большевиктерге удура Национал тӧс јер башкарып, ак черӱ Москвага 280 км јууктап келген, је Орел каланыҥ алдында большевиктер контрудар эткен.\n\nСовет ӧй \n1920 јылда граждан јууны большевиктер јеҥип алган, Москваныҥ ӧзӱминде јаҥы совет эпоха башталган. Совет ӧйдӧ Москва тергеениҥ ойто ло тӧс јери болуп артат, јондор ортодо учуры бийиктеген. Тӱрген јаҥыртылып, туралар тудулып, калага коштой пригородтор кожулып, там ла јаанап ӧскӧн. Је бу ла ӧйдӧ кезик тӱӱкил��к туралар јололгон, тоолу храмдар, ол тоодо Страстный монастырь ла Храм Христа Спасителя бызылган. 1922 јылда Москва СССР-дыҥ тӧс калазы боло берген. Транспорт инфраструктура тӱрген ӧзӱп чыккан. Онойдо 1924 јылда калада автобустар јӱрӱп баштаган, 1933 јылда баштапкы троллейбустар јӱрӱп баштаган, 1935 јылда метрополитенниҥ баштапкы линиязы кыймыктаган. Москваныҥ каналы иштеп баштаарда, Москва суу кӧпчип, јанында јерлерди суу туй алып ийген. Дорогомиловский ле ого коштой Еврейский кладбищелерди суу туй алган.\n\nВЦИК-тиҥ Президиумыныҥ Јӧбиле «Об образовании на территории РСФСР административно-территориальных объединений краевого и областного значения» 1929 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде Центрально-промышленная область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Москвада. 1931 јылда РСФСР-дын эки јаан калазы Москва ла Ленинград аҥылу алдынаҥ бойы башка администрациялык бӧлӱктер боло берген. Индустриализацияныҥ јылдарында Москвада бир бӧлӱк техникалык ӱредӱ заведениелер техникумдар ла институттар тӱрген кӧптӧдӧ ачылган. 30-чы јылдарда Москвада камык научно-исследовательский ле проектный институттар технический профильдӱ болгон. Олордыҥ кӧп лӧ сабазы Академия наук СССР-га кирип турган.\nБу ла ӧйдӧ СМИ тыҥыда ӧскӧн: кӧп газет-журналдар, 1939 јылда телеберилтелер улайын чыгып баштаган. Москва каланыҥ реконструкциязыныҥ тӧс ӱлекери аайынча, каланыҥ ээлемин јаҥыртар, ӧскӧртӧр иш кӧндӱккен. Бызып салган Храма Христа Спасителяныҥ ордына Дворец Советов тудулып баштаган, је јуу башталарда бу керек бӱтпей калган. Каланыҥ эл-јоны тӱрген кӧптӧп, 1917 јылда 1 854 400 кижи, болгон болзо , 1939 јылда — 4 215 532 кижи.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде Москвада ГКО ло РККА-ныҥ тӧс штабы болгон, онойдо ок народное ополчение (160 муҥ кижи). 1941\/1942 јылда кышкыда Москваныҥ алдында јарлу јуу-согуш болгон, Экинчи телекейлик јуу башталганынаҥ ала совет черӱ вермахтка удура баштапкы јаан јеҥӱ алган. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында немец черӱлер Москвага јаба једип келген, кӧп промышленный предприятиелер эвакуацияга кӧчӱрилген, Башкаруны Куйбышев јаар кӧчӱрип баштаган. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде Москвада осадное положение јарлалган. Је ондый да болзо, 7 ноябрьда Кызыл тепсеҥде черӱчил парадтаҥ ла ары јуучылдар фронтко атанган. 1941 јылдыҥ јаҥар айында немец черӱниҥ «Центр» деп группазын Москваныҥ алдында токтоткон. Совет черӱ контрнаступление эдип, ӧштӱлерди Москванаҥ кайра таштаган. 1945 јылда Кызыл тепсеҥде Јеҥӱниҥ парады болгон.\n\n1952—1957 јылдарда высотный туралар тудулган, кийнинде ол тураларды «Сталинские высотки»  деп адагандар. 1960 јылда Москваныҥ јаҥы кыйулары МКАД-ка јеткен, кала јаҥыс 1984 јылда бу кыйунаҥ чыгып баштаган. 1960 јылдардыҥ учында — 1970 јылдардыҥ бажында каланыҥ ӧзӧги јаҥынаҥ јазалып баштаган. Оромдорда јаанадарга, јаҥы јолдор тударга, туралар кӧдӱрерге кезик архитектурный памятниктер бызылган болгон. Москвада 1957 ле 1985 јылдарда VI ла XII Јииттер ле студенттердиҥ телекейлик фестивали ӧткӧн. 1980 јылда Москвада XXII-чи јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн.\n\nЭмдиги ӧй \n1991 јылда Москвада Августовский путч болгон, оны ГКЧП баштаган. 1993 јылда президент ле парламенттиҥ ортозында\nконституционно-государственный кризис ӱстӱги бажына јеткен. 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3—4-чи кӱнинде «Останкино» теоецентрди колго аларга ченешкен, оноҥ Верховный Советти («Белого дома») аткылаган. 1995 јылда јаҥы окылу тергеелик кебедел, мааны ла мак кӧжоҥ јӧптӧлгӧн. Храмдарды орныктырып баштаган, Храма Христа Спасителяны јаҥынаҥ туткан.\n1990 јылдардыҥ учында — 2000 јылдардыҥ бажында калада оштапкы катап международный терроризм болгодый айалга тура берген. Москвада бир канча терракттар болгон.\n\n2000 јылдардыҥ бажында архитектурный јаҥыртулар башталган. «Москва-Сити» деп деловой центр, кӧп катту офисный туралар, јаҥы транспорт структура, элитный туралар кӧптӧгӧн. Бу ла ок ӧйдӧ каланыҥ тӱӱкилик кебери ӱрелип, архитектурный кереестер бызылып турган.. Транспорт инфраструктураныҥ једикпестери учун кӧӧлик-пробкалар ла јондык транспорт једишпези боло берген. Јондык транспортко башка полоса берип, јаҥы кӧӧлик эстакадалар ла развязкалар тудуп, јолдордо ээжилерди јазап шиҥдеп баштаарда (автомат видеофиксациялар, эвакуаторлор) Москваныҥ јааны С. С. Собянинниҥ айтканыла 5 јыл кайра ӧйгӧ кӧрӧ, 2016 јылда кала ичинде јорыкташ 12 % тӱргендей берген.\n\n2010 јылга јетире Москва тӱӱкилик поселение деп статусту болгон, је Министерство культуры РФ-ныҥ 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 29-чы кӱнинде чыккан Јӧби аайынча каланаҥ бу статусты айрыган..\nXX-чи чактыҥ 90-чы јылдарында Москва ла Москов областьты бириктирер деп суракты экпиндӱ шӱӱшкен болгон, 2011 јылда јайгыда Москвага тӱштӱк-кӱнбадыш јерлерди кожор «Новая Москва», эмезе «Большая Москва» деп јарт проекттер чыккан, 2012 јылда јайгыда проект бӱткен. 2018 јылда Москва, база 11 калала кожо футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрген. Чемпионатка шылтай керектӱ спортивный ла инфраструктурный объекттер тудулган.\n\nКайралдары \n 1965 јылда Москвага Герой-кала деп ат «Золотая звезда» ла Ленинниҥ ордени берилген — совет эл-јонныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда алган јеҥӱзиниҥ 20-чи јылдыгына учурлай, каланыҥ ишмекчилериниҥ Тӧрӧлиниҥ алдына 1941—1945 јылдарда немец-фашисттерге удура јууда кӧпти эткени учун, кӧп тоолу героизм учун, турумкай ла јалтанбазы учун берилген.\n Ленинниҥ ордени (1947) — Москваныҥ 800 јылдыгына учурлай, эл-јоны Тӧрӧлине кӧпти эдип, немец ӧштӱлерле јалтанбай тартышканы учун, промышленность ло культурада једимдери учун берилген.\n Октябрьдыҥ Революциязыныҥ ордени (1967) — Улу Октябрьский социалистический революцияныҥ 50 јылдыгына учурлай берилген.\n\nБашкару\n\nМэриязы \nМоскваныҥ Башкарузы (бажында Мэр) бӱдӱрер јаҥду (Исполнительную власть), Јасактар чыгарары — Москва калан��ҥ думазы, 45 депутатту. 2006 јылдаҥ ала 2012 јылга јетире Москваныҥ Уставы ӧскӧргӧниле колбой мэрди талдаары ӧткӱрилбеген, мэрди президент кӧстӧгӧн. Баштапкы талдаштар (2003 јылдыҥ кийнинде) 2015 јылда болор учурлу болгон, је мэр бойыныҥ кӱӱниле отставкага барарда, талдаштар 2013 јылда ӧткӱрилген, је, ол бойыныҥ кӱӱниле отставкага чыккан учун, талдаштар 2013 јылда сыгын айда ӧткӧн. Јербойыныҥ керектерин Москваныҥ администрациялык округтарыныҥ 11 префектуразы ла 125 районныҥ управазы бӱдӱрет. «Об организации местного самоуправления в городе Москве», деген јасак аайынча 2003 јылдаҥ ала муниципалитеттер, муниципал собраниелер бӱдӱреечи јаҥду болот, олор Устав внутригородского муниципального образования аайынча талдаштарды ӧдӧ\n\nФедерал башкару \nМосквада Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ туразы ла Тергеелик Дума, (Москва РФ-ныҥ Конституциязыла тӧс кала эдип јӧптӧлгӧн), мында онойдо ок јасак чыгырар, ороонныҥ федерал јаргызы ла бӱдӱрер органдар, јаҥыс РФ-ныҥ Конституционный јаргызы 2008 јылдаҥ ала Санкт-Петербургта.\n\nӰстӱги Јаҥныҥ бӱдӱрер органы — Правительство Российской Федерации — РФ-ныҥ Башкарузыныҥ туразында Москваныҥ ортозында Краснопресненский јаказында (набережная) турат. Тергеелик Дума Охотный Рядта јуундайт. Федерацияныҥ Соведи Јаан Дмитровка деп калада турат. РФ-ныҥ Ӱстӱги јаргызы база Москвада. Ого коштой Москваныҥ Кремли Россия Федерацияныҥ окылу резиденциязы болуп јат, иштенетен резиденциязы Кремльде Сенатский ӧргӧӧдӧ.\n\nАдминистрациялык јерлериниҥ бӧлӱнгени \nМоскваныҥ администрациялык округтары:\n Тӧс администрациялык округ;\n Тӱндӱк администрациялык округ;\n Тӱндӱк-кӱнчыгыш администрациялык округ;\n Кӱнчыгыш администрациялык округ;\n Тӱштӱк-кӱнбадыш администрациялык округ;\n Кӱнчыгыш администрациялык округ;\n Тӱштӱк-кӱнчыгыш администрациялык округ;\n Кӱнбадыш администрациялык округ;\n Тӱндӱк-кӱнбадыш администрациялык округ;\n Зеленоградский администрациялык округ;\n Новомосковский администрациялык округ;\n Троицкий администрациялык округ.\n\n1922 јылдаҥ ала 1995 јылга јетире јерлердиҥ солунталары. Москваныҥ јерлериниҥ бӧлӱктери болуп, аймактар, поселениелер ле администрациялык округтар, кыйулу, атту, каланыҥ правовой акттарында бичилген болуп јат.\n\nАдминистрациялык округ — Москваныҥ јериниҥ бӧлӱги, бу бир канча поселениелӱ ле аймакту јерди башкарарге округ тӧзӧлгӧн.\nРайон (аймак) тӱӱкилик, географиялык, турган туралардыҥ аҥылузынаҥ, улустыҥ тоозынаҥ, социал-экономикалык темдектеринеҥ, транспорт-коммуникациялардаҥ, инженер-инфраструктуралардыҥ барын ајарып тӧзӧлӧт.\n\nПоселение — Москваныҥ јериниҥ бӧлӱги, 2012 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде Москваныҥ јерин јаанадар деген проект аайынча кийдирилген.\nПоселениелерди кийдирерин, кубултарын, јоголторын, олорго ат адаарын, кыйуларын солыырын Москва каланыҥ Думазы Мэрдиҥ айтканыла јӧптӧлӧт, администрациялык округтардыйи — Москваныҥ Мэриле.\n\n2012 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнине јетире Москва калада 125 аймак, 10 администрациялык округ болгон. 2012 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала Москваныҥ јери јаанадыларда, эки јаҥы администрациялык округ (Новомосковский ле Троицкий) ачылган, олорго 21 поселение кирген.\nМосква 12 администрациялык округту: Тӧс, Тӱндӱк, Тӱндӱк-кӱнчыгыш, Тӱштӱк, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш , Тӱштӱк, Тӱштӱк-Кӱнбадыш, Кӱнбадыш, Тӱндӱк-кӱнбадыш, Зеленоградский, Новомосковский, Троицкий. Ӱч калганчызы Последние три МКАД-тыҥ тыштында.\n\nЗеленоградский администрациялык округ эксклав болот: бастыра јанынаҥ Московский областьтыҥ јери курчайт, тӱштӱк-кӱнчыгышта каланыҥ Химки округыла кыйулажат, арткан јери Московский областьтыҥ Солнечногорский аймагыла кыйулажат.\nНовомосковский ле Троицкий округтардаҥ ӧскӧзи аймактарга бӧлинет, Москвада бастыра 125 район. Кезик аймактар эксклавтар. Округтарды окружной префектуралар башкарат, аймактарды — районный управалар. Новомосковский ле Троицкий округтар јаҥы единицаларга — поселениелерге бӧлӱнген. Олордыҥ ичинде каланыҥ округтары ла поселениелер. Округтарды текши префектуралар башкарат.\n\nОкылу символика \nМоскваныҥ кебедели, маанызы ла мак кожоҥы — каланыҥ окылу јӧптӧлгӧн символдоры. Москваныҥ кебедели ле маанызы караҥуй-кызыл ӧҥдӱ геральдикалык куйак ла экче бӧс Агару Георгий Победоносец кара јылан ӧлтӱрип јаткан јурукту.\nКаланыҥ мак кожоҥы «Моя Москва», кӱӱзи Исаак Осипович Дунаевскийдиҥ, сӧстӧри Марк Самойлович Лисянский ле Сергей Иванович Агранянныҥ.\n\nЭл-јон \n\nМоскваныҥ эл-јоныныҥ тоозы 12 655 050[3] кижи (2021). Росстаттыҥ јетиргениле, Москвада Россияныҥ 8,6 % эли јуртайт.\n\n«Росписной список» аайынча («Москваныҥ 1638 јылдагы тооалыштыҥ бичигинде») 1638 јылда Москввада 200 муҥ кире кижи јуртаган. XVIII чактыҥ бажында Москваныҥ эли эмеш астаган, «ревизский сказкала»: 1710 јылда 160 муҥ кижи, 1725 јылда — 140—150 муҥ, 1740 јылда — 138,4 муҥ, 1776 јылда — 161 муҥ кижи.Јууныҥ алдында 1812 јылда Москвада 270 муҥ кижи јуртаган, јуу божоордо — 215 муҥ. XIX чактыҥ ортозында миграциянаҥ улам Москвныҥ улузыныҥ тоозы кӧптӧгӧн: 1840 јылда — 349,1 муҥ кижи, 1856 јылда — 368,8 муҥ, 1868 јылда — 416,4 муҥ кижи.\n.\n\nМосква мегаполистиҥ эл-јоныныҥ тоозын аларга (оныҥ кыйуларын алза) бир канча кӱч: јӱк ле јуугында пригородторды алза, МКАД-таҥ 60—70 км радиусында јерди алза, эмезе бастыра Московский столичный регионды (МСР). 2008 јылдыҥ бажында Москва мегаполисте 13—15 миллион кижи, Москваныҥ администрациялык кыйуларында 10,5 миллион кижи (7,4 % населения Россиияныҥ эл-јоныныҥ текши тоозынаҥ). Эмдиги ӧйдӧ эл-јонныҥ тоозы Московский область ла јуук јаткан калаларда улустыҥ тоозы кезем кӧптӧйт. Специалисттер бу субурбанизацияныҥ башталганы ба, айса Москваныҥ јаҥы јерлерге экстенсивный јаанажы ба деп тартыжат. Москва — Россияныҥ Европей јанында улузыныҥ тоозыла эҥ ��аан кала.\nМосквада јаткан улустыҥ куучыны орус литературалык тилдиҥ нормазы деп чотолот. Эл-јонныҥ ӧзӱжиле Москва европей тӧс калаларла тӱҥей, је ныктазыла улузы ӧткӱре кӧп јаҥы ӧзӱмдӱ ороондорго тӱҥей. Текши јериле Москва Берлин, Нью-Йорк, Лондон ло Париж ошкош. Эл-јонныҥ ныктазыла — Тегеран, Киншас, Манила тӱҥей, Мумбаи, Боготы, Лимы деп калалардыҥ улузыныҥ ныктазынаҥ ас.\n.\n\nМигранттардыҥ тоозы \nМоскваныҥ јоныныҥ тоозы ӧскӧ региондордоҥ келген улустыҥ тоозы кӧптӧгӧниле колбулу.\nОкылу јетирӱлер аайынча, калада тургун улустыҥ тоозы чотолот. Москвада ФМС-тыҥ јетиргениле 2008 јылда база 1 миллион 800 муҥ кижи (ишмекчи мигранттар, гастарбайтерлер, студенттер ле о.ӧ.) окылу регистрация эткендер. Эксперттердиҥ јетиргениле (2009) калада база 1 миллионго шыку регистрация ӧтпӧгӧн мигранттар бар.\n.\n2002 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжыла Москвада 10 382 754 кижи болгон.  2012 јылдыҥ статистикалык бичикте 11 911,1 муҥ кижи. Всероссийский перепись населения (2010)аайынча  Москвада 30 муҥ кижи удурумга јуртайт, 1,2 млн москвичтер тооалышта турушпаган. 2010 јылдыҥ озолодо алган тоозыла 11 643 060 кижи Москвада тургун улус, 30 муҥ кижи тӧс калада удурумга ла, 1,2 млн кижи тооалышта башка-башка шылтакла тооалышта турушпаган. Москвада УФМС јетирет: 9060 муҥ кижи јаантайын регистрациялу, удурум регистрациялу — 1100 муҥ кижи, миграциялык учетто 340 муҥ ӧскӧ ороондордыҥ улузы. 600—800 муҥ россий граждандар Москвада регистрация јок јӱрет.\n.\n\nЭл-јонныҥ ӧзӱми \nМоскваныҥ улузыныҥ бала таап ӧзӧри аҥылу: бийик ӱредӱлӱ, акча-кирелтези кӧп (Россияда ӧскӧ јерлерге кӧрӧ), јиит миграционный потенциалду, эмчилик, ӱредӱлик инфраструктуразы јакшы учун. Тургун москвичтерге кӧрӧ балдары кӧп. 2000 јылдардаҥ ала балдардыҥ тоозы 10 јылга (1999—2009) рождаемость 1,73 катапка јаанаган, текши Россия ичинде 1,45 катапка. В Москве рожают не только жители Москвы, но и иногородние, что завышает показатели рождаемости в статистике среди москвичей.\nЈаҥыс москвичтер эмес, ӧскӧ јердеҥ келгендер бала таап, Москада рождаемостьтыҥ статистиказын кӧдӱрет.\n\nУк-калыктары ла кудайлык јаҥы \n\nXIX чактыҥ бажында, 1812 јылда Москвада православный улус 92 % болгон, арткан улус ӧскӧ кудай јаҥду болгон. 1871 ле 1882 јылдарда кудайлык јаҥдар аайынча мындый айалга болгон: православныйлар ла единоверцы — 92,84 лӧ 91,71 %,\nпротестанттар — 2,05 ле 2,28 %, раскольниктер — 2,72 ле 2,21 %, иудейлер — 0,88 ле 2,00 %, католиктер — 1,24 лӧ 1,23 %, магометандар — 0,17 ле 0,26 %, армян-григорианецтер — 0,10 ло 12 %, арткандары — 0,02 %, темдектелбегени 0,17 %.\nТилдер јанынаҥ 1881 јылда орустап турган москвичтер— 95,6 %, 1882 јылда — 94,5 %; поляктап — 0,60 ла 0,60 %, фин тилле — 0,02 ле 0,05 %, латыштап — 0,03 ле 0,03 %, литов тилле — 0,06 ла 0,03 %, ивриттеп — 0,94 лӧ 1,61 %, татарлап — 0,15 ле 0,24 %, армяндап — 0,10 ло 0,12 %, французтап — 0,34 ле 0,29 %, немецтеп — 1,82 ле 2,02 %, английлеп — 0,12 ле 0,10 %, итальяндап — 0,03 и 0,02 %, нидерланд тилле — 0,01 ле 0,00 %, ӧскӧ тилдерле — 0,04 лӧ 0,04 %, айтпаган — 0,14 %.\n\n1897 јылдыҥ тооалыжыла, калада мындый укту калыктар јаткан: орустар — 987 муҥ (95 %), немцтер (18 муҥга шыку), поляктар (9 муҥ), еврейлер (5 муҥ кире), татарлар (4,3 муҥ). 1926 јылдыҥ тооалыжыла, Москвда орустар 1772 муҥ кижи (87,4 %), еврейлер — 131 муҥ (6,5 %), татарлар — 171 муҥ, украиндер — 161 муҥ. 1912 јылдаҥ ала 1926 јылга јетире орус улустыҥ тоозы 7,8 % астаган (1912 јылда — 95,3 %), немцтер 0,9 % астаган, поляктар — 0,2 %, је еврейлердиҥ тоозы кӧптӧгӧн (6,1 %), украинцев (на 0,6 %), татар, латышей, армян (на 0,3 %). 1926 јылдаҥ ала 1939 орустардыҥ тоозы солунбаган, еврейлердиҥ тоозы эмеш астаган — 6,5 — 6 %.\n\n1939 јылдаҥ 1959 јылга јетире орустардыҥ тоозы (87,4 — 89,5 %), еврейлер астаган (6,0 — 4,1 %), немцтер, поляктар, Прибалтиканыҥ улузы, мордвалар, азербайджандар, грузиндер астаган, је татарлардыҥ тоозы кӧптӧгӧн (1,5 %), украиндер ле и белорустар база. 1970—1989 јылдарда орустар кӧптӧгӧн (89,2 — 89,7 %). 1989 јылда Москвада јаткан калыктар: орус — 7 963 246, украин — 252 670, еврей — 174 728, татар — 157 376, белорус — 73 005, армян — 43 989, мордва — 30 916, азербайджан — 20 727, грузин — 19 608, чуваш — 18 358, узбек — 9183, казах — 8225, осетин — 7270, молдаван — 6997, поляк — 6920, башкир — 5417, немец — 4670, латыш — 3896, корей — 3693, грек — 3586, литов — 3243, ассирий— 3196, киргиз — 3044, таджик — 2893, болгар — 2641, удмурт — 2600, марий — 2490, лезгин — 2434, чечен — 2101, туркмен — 2093, эстон — 1801, авар — 1706, бурят — 1496, таты — 1292, абхаз — 1286, цыган — 1284, кабардин — 1275, араб — 1261, карел — 1245, испан — 1219, коми-зырян — 1141, вьетнам — 1052, лак — 913, даргин — 891, венгр — 838, еврей — 776, якут — 771, кумык — 727, ингуш — 685, карачай — 624, чех — 605, кубин — 597, адыгей — 490, фин — 471, каракалпак — 402, балкар — 399, черкес — 374, китай — 372, гагауз — 352, хакас — 316, коми-пермяк — 307, монгол — 301, караим — 283, румын — 270, афган — 263, крым татары — 239, итальян — 235, серб — 227, Индия ла Пакистан — 223, курд — 209, тувин — 195, словак — 159, уйгур — 159, абазин — 145, турк — 137, перс — 126, француз — 117.\n\n1989—1994 јылдарда орустардыҥ тоозы 89,7 — 90,5 % кӧптӧгӧн, татарлар 1,8 — 1,9 %кӧптӧгӧн. СССР јоголгон кийнинеҥ нелегал миграция кезем јаанаган, чын тоолор айдарга кӱч. Темдектезе, МВД-ныҥ эксперттериниҥ јетиргениле 2002 јылда 9-миллион јонду тӧс калада 0,9 — 3 миллионон нелегал мигранттар болгон. Эксперттердий айтканыла кезик калыктардыҥ тоозы ондор катапка кӧптӧй берген: армян, азербайджан, грузин улус, ортоазиянаҥ таджик, таджик цыгандар — люли, афганцах, кыдаттар, корейлер, Молдавия ла Украинаныҥ ишмексилери, онойдо ок Тӱндӱк Кавказтыҥ улузы (чечендер ле дагестандар). Москвада Кӱнбадыш ороондорго кӧрӧ, чук ла јаҥыс аай јаткан этнический группалар јок деп чотолот, је прессаныҥ айтканыла, Москваныҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде кӧп сабада армяндар, Измайловодо — азербайджандар, Марьина рощада — грузиндер, Очаковто ло метро «Автозаводскаяда» — кыдаттар, метро «Савёловская», «Домодедовская», «Планернаяда» — тӱштӱк-кӱнчыгыш Азияныҥ улузы, Подмосковье ле дачных посёлктордо — таджиктер, а таджик цыгандар (люли) таборло Московский кольцевой кӧӧликјолды айландыра туруп алат.\n\n1989—2002 јылдарда Москваныҥ ук-калыктары: орустар астаган 89,7 % 1989 — 84,8 % 2002, украиндер — 2,8 % — 2,4 %, татар — 1, 8 % — 1,6 %, еврейлер — 2,0 % — 0,8 %, армяндардыҥ тоозы кӧптӧгӧн — 0,5 % — 1,2 %, азербайджандар — 0,2 % — 0,9 %, грузиндер — 0,2 % — 0,5 %.\n.\n\nМосквда, 2002 јылдыҥ ла 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча: орустар — 9 930 410 (91,65 %), украиндер — 154 104 (1,42 %), татарлар — 149 043 (1,38 %), армяндар — 106 466 (0,98 %), азербайджандар — 57 123 (0,53 %), еврейлер — 53 142 (0,49 %), белорустар — 39 225 (0,36 %), грузиндер — 38 934 (0,36 %), узбектер — 35 595 (0,33 %), таджиктер — 27 280 (0,25 %), молдавандар — 21 699 (0,20 %), киргизтер — 18 736 (0,17 %), мордвалар — 17 095 (0,16 %), чечендер — 14 524 (0,13 %), чуваштар — 14 313 (0,13 %), осетиндер — 11 311 (0,10 %), угын айтпаган улус — 668 409 (5,81 %).\n\nМосквада орус улустыҥ тоозыныҥ проценти Россия ичинде олордыҥ тоозынаҥ кӧп (80 %), армян ла еврей улустыҥ тоозы база бийик, ортостатистическийине кӧрӧ (0,78 % ле 0,16 %). 1989 јылдыҥ тооалыжыла орус улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн, 89,7 %.\n\nЭкономиказы \nМосква — текшироссиялык кеминде сӱреен јаан финансовый тӧс јер, јондор ортодо деловой тӧс јер ле ороонныҥ экономиказын башкарар тӧс јер. Онойдо, темдектезе, Москвада бастыра банктардыҥ тал ортозы иштейт, ол тоодо Россияда регистрациялу банктар. Ого коштой, кезик јаан компаниялардыҥ офистери мында, регистрациязы база, је производствозы кайда да јӱстер километр ыраакта болор аргалу. 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айында 200 ороонныҥ 200 јаан предприятиелери ниҥ 104-иниҥ регистрациязы Москвада.\n\nМосква — машиностроениениҥ јаан тӧс јери (регистрациялу производство эмес штаб-квартиралар), ол тоодо энергомашиностроениениҥ, станко-, судо-, приборостроениениҥ; кара ла ӧҥдӱ металлургияныҥ (алюминиевый сплавтар чыгарары), химический, лёгкий, полиграфический промышленностьтор. Је, калганчы ӧйдӧ мындый айалга: јаан производительдердиҥ юридический адрестери солунат (налоговый регистрация).\n\n2008 јылда ВВП-ныҥ кеми (321 млрд $), Москва телекейдиҥ јаан калаларыныҥ ортодо 15-чи јерде болгон..\nЭҥ ле јаан российский ракета-носитель Протон Хруничевтиҥ ГКНПЦ-да эдилет. МиГ-29 — РСК «МиГ»-те чыгарылат.\n2007 јылда год Москвада промышленный производство 11,5 %.\nӧзӱп чыккан.\nКаланыҥ јеринде оборонный промышленностьтыҥ кӧп саба предприятиелери иштейт, ол тоодо:\n М. В. Хруничевтыҥ адыла адалган тергеелик космический билим-производственный тӧс јер;\n РСК «МиГ» деп компанияныҥ производствозы (РФ-ныҥ ВВС истребительдериниҥ ӱсинчи бӧлӱги РСК «МиГ»-те эдилип јат) — штаб-квартира;\n Концерн ПВО «Алмаз-Антей»-диҥ предприятиелери (эҥ јаандары — «Алмаз», «Альтаир», «Авангард») — штаб-квартиразы ла кезик НИИ-лери;\n Тушинский машиностроительный завод — банкрот;\n Ракеталар эдер МКБ «Вымпел»;\n Москвада В. В. Чернышёвтыҥ адыла адалган машиностроительный предприятиези.\nТрёхгорный мануфактура — банкрот;\nМоскваныҥ керептер тудар ла јазаар заводы;\nН. А. Семашконыҥ адыла адалган Мосхимфармпрепараты ӧмӧлик;\nКрасный Октябрь (кондитерский фабрика) — јабылган, Бабаевский кондитерский фабриканыҥ јерине производствозы кӧчӱрилген.\nКалада оптико- ло радиоэлектрон приборлор эдер, авиационный ла космический аппаратура, чыҥдыйы-чикези бийик механический приборлор эдер билим ле технологиялык база бар.\n\nМосква ороондо эҥ јаан инженерный тӧс јер болот, мында кӧп саба российский продукция (анчада ла авиационный, космический, ядерный ла јуу-јепселдиҥ), технологиялары ченелип эдилет, материалдары шиҥжӱ ӧдӧт.\n\n2007 јылда калада розничный саду 2040,3 млрд салковой болгон (2006 јылга јетире кӧптӧгӧни — 5,1 %), оптовый саду, 7843,2 млрд салк. (2006 јылга јетире кӧптӧгӧни — 22,3 %), јонго тӧлӧмирлӱ иш эдилгениниҥ кеим — 815,85 млрд салк. (24 % Россия ичине кӧрӧ).\n\n«Ernst & Young» компанияныҥ јетиргениле 2011 јыл туркунына, Европей калалардыҥ ортодо инвестициялар аайынча Москва 7-чи јерде, оныҥ рейтинги ӧзӧт.\n.\n\nГражданский производстволордыҥ эҥ јаандары:\nМоскованыҥ нефтьле иштеер заводы — јаан производитель, ол тоодо экспортко иштейт, нефтьэдимдер;\nАвтофрамос — Renault деп јеҥил кӧӧликтер јуур предприятие, бир јылга 60 муҥга шыдар, азыйгы АЗЛК-ныҥ јеринде;\nРено Логан Автофрамосто Рено Логанды јууйдылар;\nЭлектрозавод — производитель электротрансформаторлор ло реакторлор эдер јаан производитель;\nМосэлектрощит — производитель электрический распределительный устройстволордыҥ производители;\nКарачаровский механический завод — производство подъёмный оборудованиениҥ производствозы;\nЗавод «Москабель»;\nМосковский нефтемаслозавод;\nКалада оптико- ло радиоэлектрон приборлор эдер, авиационный ла космический аппаратура, чыҥдыйы-чикези бийик механический приборлор эдер билим ле технологиялык база бар\n\nКалада сотовый колбуныҥ алты операторы иштейт, олотдыҥ ӱчӱзи GSM, UMTS (3G) ле LTE деген стандартла иштейт («МТС», «МегаФон», «Билайн»); бирӱзи UMTS ле LTE стандартла («Tele2»[141]); арткан экӱзи беспроводной интернет LTE стандартта («Yota» и «Скай Линк»), бу эки оператор таҥынаҥ бойы эмес, олор «МегаФон» ло «Tele2»-га; оставшиеся два предоставляют беспроводной интернет в стандарте LTE («Yota» и «Скай Линк»), оба эти оператора не являются независимыми и принадлежат «МегаФону» и «Tele2» соответственно кирет.\n\nForbes журналдыҥ јетиргениле (2011), Москвателекейде долларовый миллиардерлердиҥ тоозыла (79 человек)1‑кы јерде турат. Foreign Policy деп журнал телекейлик цивилизацияга јаан јӧмӧлтӧ эткен калалардыҥ ортозында Москва 2010 јылда 25-чи јерде турат деп јетирген глобальных городов, вносящих значительный вклад в развитие мировой цивилизации.\n.\n\nРосстаттыҥ 2011 јылда чотогоныла Москва Россия ичинде јадын-јӱрӱмниҥ баалузыныҥ индекси аайынча, тыҥ ла баалу кала эмес деп айдылат.\n, бир канча сибирдиҥ ле тӱндӱктиҥ калаларыныҥ кийнинде болот.\n2012 јылда Москва заняла 1-кы јергеРейтинге качества городской среды чыккан.\n, мыны Министерство регионального развития РФ тургускан, кожо: Российский инженерлердиҥ бирлиги, Федерал агентство по строительству ла жилищно-коммунал ээлем, Федерал служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека, онойдо ок Московский тергеелик университетле (МГУ).\n\n2018 јылда Москвда футболло Телекейлик чемпионаттыҥ 12 матчы болгон. 2018 јылда кичинек ле орто бизнестиҥ предприятиелери Москваныҥ бюджедин 473 млрд салковойго кӧдӱрген. 2015 јылдаҥ ала налоговый кожултаныҥ кеми 46 % кӧптӧгӧн. Москваныҥ мэры Сергей Собянинниҥ шӱӱгениле огош бизнес не мынай ӧзӱп чыккан дезе, Москвада ого керектӱ инфраструктура бар болордо: јер учун аренда баалу эмес, баалу эмес интернет.\n\nТранспорт \nМосква — ороонныҥ јаан деген чиймели. Кала темирјолдор ло федерал кӧӧлик јолдордыҥ сыраҥай белтиринде турат. 2013 јылда Москвада улус тартыш јанынаҥ кеми 11,5 млрд кижи болгон. Каланыҥ ичинде јондык транспорттыҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдери бар, 1935 јылдаҥ ала метрополитен иштейт; 76 % улус јондык транспортло тузаланат.\n\nТемирјол \nЛенинградский вокзал — Москваныҥ эҥ ле эски вокзалы, 1849 јылда тудулган, Николаевской темирјолло тузаланарга.\nМосквада онноҥ артык вокзалдардаҥ темирјолдорло башка-башка јанына ууланар арга бар — Белорусский, Казанский, Курский, Киевский, Ленинградский, Павелецкий, Рижский ле Ярославский вокзалдар — пригородный, онойдо ок ырада јӱрер поездтер; Савёловский вокзал јаҥыс ла пригородло иштейт, Восточный — јаҥыс ла ырада јӱрериле, Московский окружной темирјолдыҥ кӧп јаны каланыҥ ичинде, бир канча айрылчыктарлу, тыҥ узун эмес.\n\nВсе железные дороги Бастыра Москваныҥ темирјолдоры «Московский железный дорогага» кирет, Ленинградский ууламјы кирбейт, ол Октябрьский темирјолго кирет,јорыктыҥ баазы ла ээжилери бастыра јанындӧӧн тӱҥей. 1990—2000 јылдарда темирјолдордыҥ кезик промышленный предприятиелерге керектӱ болгон айрылчыктары јабылган, бу предприятиелерди каланаҥ чыгарарда, производствоныҥ кеми астаганыла колбулу.\nКаланыҥ ичинде темирјолдордыҥ текши узуны — 394,7 км. Пригородный поездтер, Москваны коштой јон јаткан јерлерле, Москов областьла колбоп турганыла, каланыҥ ичинде де јаан учурлу. «Московское центральное кольцо» (МЦК) деген јаан проект метрополитенле кезик јерде биригип, Московский железноыйй дороганыҥ ижин јарандырган. Јаҥы проект Московские центральные диаметры база ла темирјолды метрополитенле бириктирип, јорыкташты оҥдолтот, 2019 јылда баштапкы эки бӧлӱги ачылган, баштапкы экизи 2019 јылда кӱчӱрген айда ачылган.\n\nТеҥериде јол \nМоскваныҥ јеринде эки јондор ортодо аэропорттор Внуково ло Остафьево бар. Онойдо ок айылчылар ла каланыҥ улузы Московский областьта: Домодедово, Чкаловский, Шереметьево, Жуковский деп аэропортторды тузаланат. 1933—2010 јылдарда граждан ави��цияныҥ самолетторы Быководо аэропортко конып туратан, эмди ол јаҥыс ла ведомственный вертолётный порт болуп јат.\n\nДобраться до Аэропортторго јетире јаҥыс ла кӧӧликтерле једер эмес, темирјол вокзалдардаҥ атанып турган экспресстерле де једер аргалу: Киевскийдеҥ — Внукового јетире, Белорусскийдеҥ — Шереметьевого, Павелецкийдеҥ — Домодедово аэропортко јетире.\n\nКалада Ходынский поледе аэровокзал иштеген болгон, је XXI чакта ижин токтодып, арендаторлорго садуга керектӱ эдип табыштырылган. 2017 јылда аэровокзалдыҥ туразын бызып салган..\n\nКӧӧлик транспорт \nМКАД-та Бусиновская развязка. Россия ичинде баштапкы јаҥыс бешкат транспортный развязка.\nМосква федерал кӧӧлик магистральдардыҥ тӧс јери (башка-Башка ууламјылу), олор тӧс каланы субъекттердиҥ администрациялык тӧс јерлериле, коштой јаткан ороондордыҥ калаларыла бириктирет. Москваныҥ бойында јакшы транспортный инфраструктура бар, ӱч транспорт кольцо: Садовое, Третье транспортноеӰчинчи транспортный ла Московский кольцевой кӧӧлик јол (МКАД), Подмосковьеде Центральныйй кольцевой кӧӧлик јол тудулар (ЦКАД), транспорттыҥ транзит потогын эмеш астадарга.\n\nЈолдо бӧктӧр \n1990 јылдардаҥ ала Москва транспортный (проблемалу) курч суракту боло берген. Москваныҥ автопаркыныҥ ӧзӱжи тыҥыган : 2000 јылда калада 2,6 млн кӧӧлик болгон болзо, 2012 јылда — 4,5 млн (380 кӧӧлик 1000 кижиге); 2020 јылга јетире — 4 %. Увеличился также объём грузовых перевозок автомобильным транспортом в городе; в год через Москву перевозится около 10 млрд т грузов, из них около 4 млрд т приходится на транзитные грузоперевозки кӧптӧӧр болор. Калада кош тартарыныҥ кеми јаанаган; јыл туркунына Москва ажыра 10 млрд т кош ӧдӧт, олордоҥ 4 млрд т кош транзитный болот. Каланыҥ кӧӧликтери кӧптӧгӧнинеҥ улам, јолдоры улам ла бӧктӧлӧри кӧптӧгӧн. Калага кош тартар јаан кӧӧликтерди кийдирбес эдип јӧптӧлгӧн, оноҥ јаҥы развязкалар тудар керек болгон. Кӧӧлик бӧктӧр јаан чыгым экелип турган. Калада тудум иштердиҥ јастыралары учун мындый бӧктӧр база болгон. Каланыҥ башкарузы бу курч суракты чечерге ченежип, кольцевой кӧӧлик јолдыҥ реконструкциязын эткен, ӱчинчи транспорт кольцо тудулган, 2008 јылда Тӧртинчи кольцо тудулып баштаган. Кӧӧлик пробкалар јаан чыгым экелет.\n\n2016 јылда јолдо кыймыгуныҥ тӱргенин бийиктедерге, адаптивная система работы светофоров тузаланып баштаган.\nСветофарлордыҥ втоматикалык режимдӱ ижи јолдо кӧӧликтердиҥ тоозынаҥ камаанду болгон. Мындый системалар тӧрт магистральда иштейт: Пятницкий шоссе, Јайымныҥ оромы, Шереметьевский ором ло Алтуфьевский шоссе. Јылдыҥ учына јетире автоматикалык системалу светофорлорлу магистральдардыҥ тоозы 20-ге јетире кӧптӧгӧн.\n2017 јылда Каширский шосседе Пролетарский проспекттеҥ ала Борисовские пруды деп оромго јетире јолдыҥ полосалары чичкерилген, оноҥ ары 5 полоса боло берген, 4-тиҥ ордына. Москвада транспорттыҥ департаменти јетиргениле, 2016 јылдыҥ кандык айында час пик тушта мында 3,7 муҥ кӧӧлик ӧдӧтӧн, элбеткенниҥ кийининеҥ 19 % (4,4 муҥ) боло берген. Вернадский проспектте ле Тропарёвский оромдо база полосалар чичкертилген (15 % 3,5 муҥ кӧӧликтеҥ, 4,1 боло берген). Липецкий оромдо МКАД -таҥ ала Липецкий путепроводко јетире јаанадылган.\n\n2018 јылдаҥ ала Тӱндӱк администрациялык округта ла МКАД-та база јаҥы информационный мониторлор иштей берген, јолдо айалга керегинде јетирип турган,јолдо кыймык кӱч деп, фотовидеофиксацияныҥ јаҥы камералары тургузылган, ээжилерди бӱдӱрери, јолой ӧдӧтӧн точкалар керегинде, ууры алган кӧӧликтер керегинде, ай-кӱнниҥ айалгазы јанынаҥ јетирӱлер кӧргӱзилген.\n.\n\nКӧӧлӱктер тургузар јер \nКӧӧлӱктер тургузар јер (парковкалар0 једишпейт. 2010 јылдыҥ сыгын айында департаменттиҥ јааны јетирген: калада 250 муҥ парковочный јер бар, бу ла ӧйдӧ 1,2 миллион кӧӧлик турар јер једишпейт. Каланыҥ оромдорында тӧлӧмирлӱ парковкалар эдер ченелте болгон, је однако 10 сентября 2008 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде Јӧп чыккан, оромдордо јолды јакалай кӧӧликтерди акча тӧлӧбӧй тургузарга јараар деп. Акча тӧлӧӧр парковкалар јаҥыс вокзалдарда, аэропорттордо, каланыҥ ортозында окылу темдектелген социал јерде јарадылган. Для решения проблемы в жилых районах была организована программа «Народный гараж» деп программа эмдиге чӧйилгенче.\n\n2012 јылда ойто акча тӧлӧӧр парковкаларды ойто баштаар дешкен, башкаруныҥ шӱӱгениле 2012 јылдыҥ јаан изӱ айында чыккан јӧп парковканыҥ ээжилерин бускан учун штрафтарды кӧптӧтсӧ, керек оҥдолор деп, ого коштой каланыҥ чике ортозында парковкаларды база тӧлӧмирлӱ эдер керек. ГКУ «Администратор московского парковочного пространства» (АМПП) деп ӧмӧлик акча тӧлӧӧр парковкалар учун каруулу болгон..\n\n2012 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала 2013 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнине јетире Петровка ла Каретный ряд деп оромдордо, онойдо ок коштой кош оромдордо баштапкы тӧлӧйтӧн парковкалар ачылган. Бир частыҥ баазы 50 салковой болгон. Тураныҥ јанында јер (двор) акча јокко болгон. 2013 јылдаыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде тӧлӧӧр парковкалар Бульварный кольцоныҥ ичинде табылган. Бульварный кольцоныҥ јанында парковкалардыҥ баазы 50 салковойдоҥ 80-ге јеткен. 2013 јылдыҥ учынаҥ тӧлӧӧр парковкалардыҥ зоназы Садовый кольцого јеткен, баазы 1 часка 60 салк болгон .\n2014 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде мындый парковкалар ММДЦ \"Москва-Сити\"де иштеп баштаган.\n2014 јылда Москваныҥ ортозында 27 539 парковочный јер јазалган, включая придомовые территории (дворы).\n\n2017 јылда нидерланд компания TomTom Москвага премия берген: јолдо бӧктӧрди астаткан иштер учун, парковка бедиреер ӧй 65 % кыскарган. Компанияныҥ јетиргениле 2013 јылда Москва јолдорында кӱч айалгалу калалардыҥ ортозында 1-чи јерде болгон, је 2015 јылда — бежинчи, 2016 јылда дезе тӧс кала 13-чи јерде боло берген.\n\nКаршеринг \nМосквда каршеринг система иштейт — кыска ӧйгӧ кӧӧликти арендага алары (минутла, часла тӧлӧӧр). Каршерингтиҥ эптӱзи неде дезе, улус оныла тузаланарда, јолдор эмеш когызай берет. Транспорттыҥ департаментиниҥ јетиргениле каршерингтиҥ 1 кӧӧлиги таҥынаҥ улустыҥ 10 кӧӧлӱгин солыйт. Баазы оператордоҥ камаанду, 1 минутка 7-11 салковой. Каршерингтиҥ јакшызы неде дезе, парковкага, бензинге, кӧӧлик јунушка чыгым јок. 2020 јылда Москвада каршеринг системага 8 оператор кирет: «Делимобиль», Youdrive, BelkaCar, Rentmee, Lifcar, «Карусель», Яндекс. Драйв, Matreshcar. Тӧс калада мындый системаны 2013 јылда \"СитиКар\"компания баштаган. 2017 јылдаҥ ала Москваныҥ Департамент транспортазы каршеринг компанияларга субсидия берет<\/ref>. 2017 јылдаҥ ала Москваныҥ транспортыныҥ Департаменти каршеринговый компанияларга субсидия эдет.\n.\n\nЈердиҥ ӱстинде транспорт \n\nТрамвай «Витязь-М»\nМосквада јондык транспорт бастыра јерде иштейт: маршрутта автобустар, электробустар, трамвайлар, маршрутный таксилер кажы ла кӱн 12 миллион улус тартат. Кезик маршруттар тӱнде де иштейт.\n\nXX чактыҥ бажында Москвада трамвай јолдор тӱрген јайылган — 1930-чы јылдардыҥ бажында Бульварное ле Садовое кольцо, коштой оромдордоҥ јакалай райондорго јолдор ӧткӱрилген. 1935 јылда метрополитенниҥ баштапкы јолдоры ачыларда, кезик метрополитенле бир уулу трамвай линиялар јабылган. 1940-чи јылдарда кезик трамвай маршруттар троллейбустарла солунып, Кремльдеҥ јоголткон. 1960—1970-чи јылдарда каланыҥ тӱндӱк јанында трамвай линиялары јоголгон, «трамвай кольцолор» ӱзӱлген. 1980-чи јылдардаҥ ала јаҥы јолдор чек тудулбаган.1981-1982 јылдарда јӱк ле Строгинодо калганчы линия тудулган. 1990-чы јылдардыҥ ортозынаҥ ойтодоҥ трамвай линияларды јоголторы башталган, анчада ла каланыҥ ортозында. 2010-чы јылдарда ойто кезик линияларды орныктырган.\n\n2020 јылдыҥ куран айында Москвада троллейбустар иштеген, телекейде эҥ јаан депо болгон. Троллейбусный транспорттыҥ кезиги электробустарла солынган, кезиги — автобустарла. Шылтагы: троллейбустардыҥ эскиргени, ле јаҥы ӧйдӧ керек јок боло бергени. Эмди калада бир ле музейный маршрут бар, Комсомольский площадьтаҥ Елоховскийге јетире.\n\nЈондык улам сайын јолдо бӧктӧрдӧ туруп калаттранспорт, је јаан магистральдарда ого берилген аҥылу полосалар бар, 2009 јылда башталган. 2020 јылда ондый 65 полоса текши узуны 350,82 км. Происходит также обновление подвижного состава Трамвайлар ла автобустар јаҥыртылат, олордыҥ тӱби јабыс, инвалид-коляскалар кирерге эптӱ. 2014 јылдаҥ ала јондык транспортто велосипедтер апарарга јараар боло берген.\n\n8 октября 2016 јылда маршрутный сеть «Магистраль» маштапкы катап кӧндӱккен. «Магистраль» каланыҥ ортозын ла јаказын бириктирет. 2017 јылда «Магистральдыҥ» экинчи бӧлӱк окылу программазы иштей берген.\n\n2017 јылда Москваныҥ транспортыныҥ Департаменти валидаторлор тургузып баштаган, ого коштой улус банковский картала т��заланар аргалу боло берген, PayPass ла PayWave технологияла, онойдо ок смартфонло јол учун тӧлӧӧр арга бар. Бир јорык 40 салковой. Число маршрутов, на которых можно оплатить проезд с помощью банковской карты постоянно растёт.\n.\n\nМоскваныҥ метрополитени \n1935 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала Москвада метрополитен иштейт, тӧс кала ичиле јурӱжетен тӧс транспорт. Бир кӱнде метроло 6,498 млн пассажир јорыктайт (2016). Бу бир јылды алза, пассажиропотокло телекейде алтынчы јерде метро, Европада баштапкы јерде. Общая протяжённость линий Московский метрополитенниҥ текши узуны — 408,1 км, кӧп саба јолы ла станциялары јердиҥ алдында. Узуныла Московский метрополитен телекейде тӧртинчи јерде.\n\n2020 јылдыҥ сыгын айында московский метродо 232 станция ла 14 линия (монорельс јокко, МЦК и МЦД). Метроныҥ кӧп станциялары архитектураныҥ кереестери. 2000 јылдардаҥ ала метрополитенниҥ линиялары МКАД-таҥ чыгып баштаган.\n\n2013 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 14-чи кӱнинеҥ ала Московский метрополитенде оору-јоболду улуска болужар тӧс јер ачылган (маломобильные граждане с нарушениями слуха, зрения, функций опорно-двигательного аппарата, граждане социальны категорий, а также организованные группы пассажиров (в том числе детские группы до 11 лет).\n\n2018 јылда Московский метрополитен АО «Москва Медиа» ла Департамент транспортала кожо вагондордо онлайн-информациялу экрандар тургускан. 2018 јылдыҥ кӱӱк айында метрополитенде карта «Тройка» ла брелоктор «Тройка» иштеп баштаган.\n2004 јылдаҥ ала монорельс јол иштеп баштаган (темдеги 13), ГУП «Московский метрополитен» бу јолды иштедет.\n2016 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде Москваныҥ тӧс кольцозыла јол ачылган (МК МЖД), бу јол 1934 јылдаҥ ала јаҥыс ла кош тартар ла транзит јорыкка јараар болгон. Линия железнодорожный кольцоо болгон, 31 станциялу, је 14 линиялу метрополитен деп чотолгон. Многие станции метро являются памятниками архитектуры. Бу Московский центральный кольцо каланыҥ электричказы кезектей метрополитенле колбулу, (пересадкалары, акча тӧлӧӧри). Онойдо ок Московское центральное кольцо пригородный поездтерле база колбулу.\n2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 26-чы кӱнинде Јаан кольцевой линияныҥ баштапкы (тӱндӱк-кӱнчыгыш) келтейи ачылган — келер ӧйдӧ Московский метрополитенниҥ јердиҥ алдында экинчи кольцозы, 2022 јылдыҥ учында тудуп божоор деп темдектелген.\n\n2018 јылдаҥ ала транспортно-пересадочный узелдер (ТПУ) Большой кольцевой линияда тудулып баштаган. Бастыра 22 ТПУ тудулар учурлу..\n\nСууда транспорт \nСовет ӧйдӧ тудулган каналдардыҥ шылтузында Москва беш талайдыҥ порты () деп адалган — Балтийский, Белый, Каспийский, Азовский ле Кара талай. Тӱндӱк ле Тӱштӱк суу-вокзалдардаҥ круизный теплоходтор јӱрет, Москваны Санкт-Петербургла, Астраханьла, Ростовом-на-Донула Россияныҥ о.ӧ. калаларыла колбойт. Суу тоҥголокто Москве-сууда суу-трамвайлардыҥ бир канча маршруттары иштейт.\n\nТӱндӱк, Кӱнбадыш ла Тӱштӱк речпорттордо кош грузтаар причалдар бар. Москве-суула кош эдип кӧп лӧ сабада тура тудар ишке керек таш, кумак, балкаш материалдар тартадылар.\n\nВелосипед транспорт \nМосквада статистика аайынча 3,5 миллионноҥ артык велосипед. Је баштапкы велојол калада јаҥыс 2011 јылда табылган. 2013 јылда велотрассалардыҥ узуны 100 километрге јеткен. Јайгыда калада велопрокатный станциялар иштейт, спонсоры «Банк Москвы», онойдо ок таҥынаҥ прокатный службалар. Москвада 2013 јылдаҥ ала Единый городской велопрокат иштеп баштаган. Јылдыҥ ла 2019 јылга јетире 50 јаҥы станциянаҥ кожулат, 500 велосипед.\n\nБилим \nМосква — телекейде јаан билим тӧс јер, билим-шиҥжӱ институттарлу, башка-башка отрасльдарда иштейт, ядерный энергетика, микроэлектроника, космонавтика ла о.ӧ.\n\nЭмдиги ӧйдӧ Москвада Россияныҥ билимчилериниҥ ӱчинчи бӧлӱги иштейт. Олор бастыра билим чыгармалардыҥ 40 % бӱдӱредилер. Билим иштердиҥ (Web of Sciencте индексация алып турган) тоозы аайынча Москва телекейде 11-чи јерде, Европада 2-чи јерде, Лондонныҥ кийнинеҥ. Јондор ортодо рейтингтерде QS, THE ле ARWU Москва јаан вузтардыҥ тоозыла телекейлик калалардыҥ ортозында 5-чи јерде. 2014—2018 јылдарда Москва каланыҥ билимчилериниҥ кепке базылган бичимелдери 47,6 % кӧптӧгӧн (2009—2013 ј.ј. кӧрӧ).\n\nТӱӱкизи \nМосквада баштапкы билим иштер Московский университетте 1755 јылдаҥ ала башталган. XIX чакта университеттиҥ ичинде јаҥы билим биригӱлер (сообществолор) иштеп баштаган, Россияныҥ тӱӱкизин шиҥдеген, эмчиликте, физикада, орус тилде ле о.ӧ. билимдерде..\n\n1828 јылда Петербургта Румянцевский музей ачылат — мында кӧп бичиктер, монеталар, колбичимелдер, ӧскӧ дӧ этнографиялыки тӱӱкилик материалдар, оны 1861 јылда Москв јаар кӧчирген, 1924 јылда ондо СССР-дыҥ В. И. Ленинниҥ адыла адалган тергеелик библиотеказы ачылган (1992 јылдаҥ ала — Российский тергеелик библиотека).\n\nXX чакта Москвада башка отрасльдарла билим учруждениелер ачылып баштаган. Москвада Всесоюзный институт минерального сырья (1904), Центральный аэрогидродинамический институт им. Жуковского (ЦАГИ) (1918) ла оноҥ до ӧскӧлӧри.\n\nСовет ӧйдӧ Москвада академический сеть ӧскӧн. Москвада ачылган, эмезе бери кӧчкӧн: Всесоюзная академия сельскохозяйственных наук имени Ленина (1929), Академия наук СССР — Президиум АН СССР (Ленинградтаҥ 1934 јылда кӧчкӧн), Академия медицинских наук СССР (1944), Академия педагогических наук РСФСР (1943).\n\nӰредӱлик\n\nБийик ӱредӱ \nМосква Россияда јаан учурлу ӱредӱлик тӧс јердиҥ бирӱзи. Баштапкы бийик ӱредӱ алар заведение ачылганынаҥ ала — Славяно-греко-латинской академия — калада сӱреен кӧп тоолу ӱредӱлик объекттер ачылган. 1755 јылда году по инициативе Шувалов ло Ломоносовтыҥ баштаҥкайыла Московский университет тӧзӧлгӧн — старейший и самый известный в Россияда эҥ эски ле эҥ јарлу университет.\n\n2009 јылда Москвада 264 бийик ӱредӱлӱ заведениелер бар, олордыҥ 109 тергеел��к, эмезе муниципал учурлу ла 155 тергеелик эмес. Студенттердиҥ текши тоозы 1281,1 муҥ кижи. 11 московский ВУЗ Национал шиҥжӱ университет деп статусту.\n\nМосквада 400-ке шыку библиотекалар, олордыҥ ортозында эҥ ле эски — МГУ-ныҥ билим библиотеказы ла ороондо эҥ ле јаан бичиктердиҥ кӧизӧзи — Российский тергеелик (Ленинская) библиотека..\n\nОрто ӱредӱ \n2010 јылдыҥ учында Москвада 1727 орто ӱредӱлӱ школ (1588 тергеелик ле 139 таҥынаҥ). В городе 168 средних специальных учебных заведения (154 государственных и 14 частных). Калада 168 орто-специальный ӱредӱлӱ заведениелер (154 тергеелик ле 14 таҥынаҥ). 2314 школго јеткелек балдардыҥ туралары (дошкольных образовательных учреждения).\n\nОбщество \nМосква — орусской православный серкпениҥ тӧс јери, орус православный старообрядческий серкпениҥ, орус древлеправославный серкпениҥ, Российский союз евангельских христиан-баптистов ло о.ӧ.\n\nМосквада телекейдиҥ бастыра кудай јаҥдарыныҥ бӱдӱмдери бар. Калада окылу регистрация эткен 1000-наҥ артык кудайлык биригӱлер ле ӧмӧликтер, 50 башка кудай јаҥду.\n\nЭҥ ле јаан кудайлык биригӱ Русская православная церковь (Московский патриархат) — ол 500 кире биригӱ ле организацияларлу, 711 православный храм ла часовнялу, 6 эр улустыҥи 6 ӱй улустыҥ монастырлары, Московский калалык епархияга кирет. 645 храм ла часовня иштейт — эҥ ле јааны — Храм Христа Спасителя — кафедральный собор Россияныҥ тӧс кафедрал соборы, онойдо ок 45 храм ла часовня јаҥынаҥ тудулып ја. «Власть» деп журналдыҥ јетиргениле, 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айында Москвада 253 православный храмы ачылган.\n\nкалада старообрядческий православный биригӱлер ле организациялар бар, тоозы 10 кире бар (Эҥ ле јаан орус православный старообрядческий серкпе), мӱргӱӱлдери 13 храм ла часовняда ӧдӧт.\n\nИсламда 25 биригӱ ле организация, мӱргӱӱл 4 мечетте ӧдӧт, эҥ јааны Московский соборный мечет.\n\nМосквада иудаизм (21 биригӱ ле организация, 5 синагога); буддизм — 16 организация, 4 культовый кып, 1 храм тудулып јат; Армянский апостольский серкпе — 3 организация, 2 храм, база 2 храм тудулат; католицизм — 12 организация, 3 храм; лютеранство — 10 организация, 3 храм; протестантизм — 260 кире организация, 42 молитвенный тура; оноҥ до ӧскӧзи — 15-ке јуук культовый объект.\n\nОго коштой, Москвада 45 кудайлык тӧс јер, 10 духовный ӱредӱлӱ заведение ле ончо ло монастыр.\n\nКаршу \n\n2006 јылда регистрацияга кирген ӧлтӱрерге ченешкени ле ӧлтӱриш Москвада кажы ла 100 000 тургун кижиге 11,4, бу ла ӧйдӧ орто тооло ороондо 20 регистрированный ӧлтӱриш бир јылда кажы ла 100 000 тургун кижиге. Кулданыш учуралдар бар.\n\n2007 јылда уур ла ӧткӱре уур каршулу керектерди тапканыныҥ проценти 36,8 %. Бу Россияда Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ коомой кӧргӱзӱ (25,5 %). По итогам 2016 года раскрываемость убийств составила 84,5 %, раскрываемость изнасилований достигла 95,3 %. 2016 јылда ӧлтӱришти ачканы 84,5 %, албадаганын тапканы 95,3 %. Москва калада каршу керектердиҥ тоозы кӧп лӧ бойы, је 23,5 % -ке астаган да болзо. 2017 јылда чаган айдаҥ ала Москвада 90 муҥ каршу керек темдектелген,ЦФО-до эҥ бийик кӧргӱзӱ, онойдо ок ороондо. Бу ла ӧйдӧ 26 муҥнаҥ ажыра уур ла ӧткӱре уур каршулу керк темдектелген, олордыҥ јӱк ле 10,5 муҥы табылган.\n\nЭмчилик \n\nМосквада 1857 больничный ла амбулаторно-поликлинический учреждениелер бар. Калада олордыҥ 250-неҥ артыгы клинический больницалар ла тӱрген болуш јетирер эмчиликтер. Онойдо ок калада 64 стоматологический поликлиника, 19 балдар табар тура, 20 кире дом ребёнка. Москвада 1700-теҥ артык амбулаторно-поликлинический учреждениелер, ол тоодо 256-зы балдардыйи.\n\nОкылу јетирӱде 2015 јылда јӱрӱмниҥ орто узуны (средняя продолжительность жизни) 76,8 јаш. 2016 јылда бу кӧргӱзӱ 77 јашка јеткен, айса болзо, 2018 јылда 78 јаш болор.\n\nСӧӧксалгыштар \nКаланыҥ јаанап ӧскӧниле колбой кезик сӧӧксалгыштардыҥ јерин кичинерткен болгон, кезигин чек јоголткон. Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ јеринде 63 сӧӧксалгыш ла ӱч крематорий иштейт: Митинский Митинский кладбищеде, Николо-Архангельский Николо-Архангельский кладбищениҥ јанында ла Хованский Хованский кладбищеде.\n\nКультура ла кеендик \n\nМосква — телекейде ле Европада јаан культурный ла туристический тӧс јер, московский регион Россияда бай историко-культурный потенциалду. Москвада јилбилӱ јерлер кӧп — ол тӱӱкилик ле культуралык, архитектуралык кереестер, онойд ок эмдиги ӧйдиҥ улус амыраар инфраструктуразы.\n\nМосквада эмдиги ӧйдӧ 100-теҥ артык театрлар бар. Эҥ ле јарлузы — Большой театр, Малый театр, МХТ им. Чехова, «Современник», Ленком, Театр на Таганке, Театр Петра Фоменко.\n\nКалада 60-наҥ артык музейлер. Московский тергеелик университеттиҥ турушканыла, Москвада Политехнический, Исторический, Зоологический музейлер, антропологияныҥ музеи, музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина, Ботанический ле Зоологический садтар (Московский зоопарк). Каланыҥ кӧп тоолу музейлериниҥ ортодо Третьяковский галереяны темдектеер керек, орус меценат тӧзӧгӧн, ады музейдиҥ адында јажына арткан. Јаан выставочный јерлер бар (Центральный дом художника, выставочный зал «Манеж» ле о.ӧ.).\n\nМосквада кӧп тергеелик ле таҥынаҥ художественный галереялар иштейт, олордыҥ кӧби эмдиги ӧйдиҥ кеендигиле иштейт.\nМосквада бир канча јаан кинотеатрлар иштейт (бастыразын алза 100-теҥ артык кинозал), Кӧп саба кинотеатрлар мультикомплекстер болот, бир ле уунда канча-канча кинолорды башка экрандардаҥ кӧргӱзип јат.\n\nМосквада кӧп јаан киностудиялар: «Мосфильм», М. Горькийдиҥ киностудиязы, «Союзмультфильм» ле о.ӧ. Ежегодно Јылдыҥ ла Московский јондор ортодо кинофестиваль ӧдӧт.\n\nКалада 400-теҥ артык библиотека, ол тоодо Российский тергеелик национал библиотека бар.\n\nМосквада тӱнде иштеер башка-башка заведениелер бар — клубтар, баров, ресторандар, варьетлер. Темдектезе, по данным сайта «Афиша» деп сайттыҥ јетиргениле, тӧс калада 400-теҥ ас эмес клубтар бар Олордыҥ кӧп сабазы Бульварный кольцоныҥ ичинде, Тверской ором, Остоженканыҥ јаны, Јаҥы Арбатта, Кутузовский проспектте ле о.ӧ. Тверской оромло биригип турган Театральный проездте Китай-городто — кӧп тоолу бутиктер турат.\n\n2009 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнине јетире (игорный бизнести астадар деген јасак чыкканча) Москвада кӧп тоолу казинолор, игровой клубтар иштеген.\n\nМосквада балдар ойноор јерлер сӱреен кӧп. Москвичтер ле айылчылар балдарыла кожо баратан эҥ ле јарлу јерлер ол — Московский зоопарк, Московский планетарий, музей занимательных наук Экспериментаниум, А. Тимирязевтиҥ биологический музеи . 2015 јылда ВДНХ-ныҥ јеринде «Москвариум» ачылган. Нагатинский поймада DreamWorks деген компанияла кожо ойынныҥ јаҥы паркы тудулган «Остров мечты» тудулган.\n\nКаоганчы ӧйдӧ московский парктардыҥ модернизация ла реконструкциязы ӧткӱрилет, балдарла кожо јӱрерге сӱреен эптӱ, јакшы эдип тудулган, элбек инфраструктуралу. Велосипедтер ле роликтепдиҥ прокады кӧп парктарда бар. Онойдо ок 2015 јылда Москваныҥ ичин јазаар программа аайынча 12 муҥ балдардыҥ площадкалары јаҥыртылган.\n2019 јылда Москва туристический премия алган World Travel Awards номинациязы World’s Leading City Destination 2019 (Эҥ артык туристический направление. Кала).\n\nФизкультура ла спорт \nМосквада кӧп спорт сооружениелер иштейт. Ол тоодо 200 бассейн, 40-гӧ јуук дворец спорта, 30-таҥ артык стадион, 1500 јерлӱ, 20-неҥ артык јабык тош ареналар, 2700 спортзал, 150-ге јуук балдардыҥ спортивный школы, велотрек ле Телекейде бар (каланыҥ ичинде) јаҥыс олимпий велотрасса Крылатскта. Москвада јарыш эдер эки арена: Центральный Московский ипподром ло Конно-спортивный комплекс Битцада. Кӧп тоолу спорт сооружениелер XXII-чи јайгы Олимпийский ойындарды Москвада 1980 јылда ӧткӱрерге јаҥыртылган, јаҥынаҥ тудулган, бу тоого «Лужники» ле «Олимпийский» стадиондор кирип јат. 1960 јылдаҥ 1994 јылга јетире калада эҥ јаан эжинетен теҥериниҥ алдында ачык бассейн — «Москва».\n\n1990-чы 6ылдарда кӧп саба јаан стадиондор ло спортивный комплекстер коомой айалгада боло берген, спортивный мероприятиелер ӧткӱрилбей турган; олордыҥ јеринде кийим садар рынктор ачылган. Кезик спортивный сооружениелер коммерческий фитнес-центрлер боло берген — темдектезе «Правда» ла машиностроительный заводтыҥ «Рассвет» деп бассейндер.\n\nБаскетбольный, гандбольный ла мини-футбол соревнованиелер кӧп сабада УСК ЦСКА ла «Динамодо» Крылатскийде ле Лавочкинниҥ оромында ӧткӱрилет. Јӱзишле маргаандар, теннисле турнирлер кӧп сабада «Олимпийский» комплексте эмезе «Лужникиде» ӧдӧт. Хоккейле ойындар — МСА «Лужникиде», «Сокольникиде» ле ЛСК ЦСКА-да болуп турат. 2006 јылда «Мегаспорт» деп спорткомплекс тудулган, 2013 јылда оны реконструкцияга тургузып ийген.\n\nОнойдо ок «Динамо» стадион, Э. Стрельцоватыҥ адыла адалган стадион, «Лужники» ле јуук јанында јерл��рди база реконструкция деп тургускан. 2014 јылдыҥ куран айында «Открытая Арена» ачылган, 2016 јылдыҥ куран айында — «Арена ЦСКА» иштеп баштаган, 2017 јылда «Лужники» стадионныҥ реконструкциязы божогон. Бу стадиондорло кожо Москвада база бир стадион «Локомотив» Премьер-лигада футболло ойындарды ӧткӱрген .\n\nЈӱзӱн-јӱӱр спортойындар, мероприятиелер ӧткӱрер сооружениелердеҥ ӧскӧ калада сјреен кӧп спортӧмӧликтер бар, олордыҥ ортозында јарлу футбол клубтар: «Динамо», «Локомотив», «Спартак», «Торпедо» ло ЦСКА; хоккейный клубтар — «Динамо», «Спартак», ЦСКА; баскетбол клубтар — «Динамо» ло ЦСКА; мини-футбол клубтар — «Динамо», «Дина», ЦСКА ла КПРФ.\n\nXX-чи чактыҥ учында ла XXI-чи чактыҥ баштапкы эки онјылдыктарында Москва мындый јаан спорт маргаандар ла турнирлер ӧткӱрген:\n\n1967 јылдаҥ ала јыл ла сайын јондор ортодо «Кубок Первого канала» деп шайбалу хоккейле турнирлер ӧткӱрилет, алдында «Турнир на призы газеты „Известия“» болгон;\n1973 јылда калада Јайгы Универсиада;\n1979, 2007 ле 2016 јылдарда Москвада шайбалу хоккейле телекейлик чемпионат (2016 — Санкт-Петербургла кожо);\n1980 јылда Москвда XXII-чи Јайгы Олимпийский ойындар;\n1986 јылда году Первые Игры доброй воли Москвада;\n1990 јылдаҥ ала «Кубок Кремля» деп теннисный турнир;\n1998 јылда Первые Всемирные юношеские игры Москвада;\n1999 јылда финал Кубка УЕФА «Лужникиде», 2008 јылда ондо ло — финал Лиги чемпионов УЕФА;\n2005 ле 2011 јылдарда Москвда Чемпионат мира по фигурному катанию;\n2013 јылда чемпионат мира по регби-7;\n2013 јылда чемпионат мира по лёгкой атлетике;\n2017 јылда Москвада футболло конфедерацияныҥ кубогына бир канча маргаандар.\n2018 јылда Москвада 64 матчтыҥ 12-зи чемпионата мира по футболу, «Лужники» (7 матч) ла «Спартак» (5 матч).\n\nАрхитектура ла кереестер \nМосква — јаан учурлу туристический тӧс јер, айылчыларды орус архитектуралык кереестерле јилбиркедет (олордыҥ кезиги ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тӧӧзына кирген), эмдиги ӧйдиҥ ойындарлу инфраструктуразыла база јилбиркедет. Калада јаан отельдер ле гостиницалардыҥ тоозы кӧп, телекейлик гостиничный брендтер бар.\n\nМосква озодоҥ ло бери радиально-кольцевой планировканыҥ эбиле тудулып ӧскӧн. Онойдордо, кала ортозынаҥ чӧйилген бир канча оромдордоҥ, ол тоодо Тверской ором ло кольцолор (3 транспортный — МКАД, Садовое, 3-чи транспортный, онойдо ок Бульварный кольцо). Московский метрополитен база ла ондый эп сӱмеле тудулган — Кольцевой линия ла Московский центральный кольцо радиальный линияда ӧскӧзине кӧчӧр арга берет, олор каланыҥ ортозын јаказыла бириктирет, метрополитенниҥ јердиҥ алдында экинчи кольцозы тудулып јат.\n\nМосквада саду јанынаҥ јаан учурлу оромдордыҥ бирӱзи — Тверская — Манежный тепсеҥнеҥ Тверской район ажыра барып, Бульварный кольцоны Пушкинский площадьта кечип, Триумфальный площадьта божойт. Оныҥ улалганы — 1-кы Тверской-Ямской кала — Ленинградский проспект ��олуп Белорусский вокзалдыҥ јанынаҥ улалып јат.\n\nКӱрлер \nМосква кала Москва сууда турат, каланыҥ ичиле кӧп огош то суулар агып јат, оныҥ учун калада кӧп кӱрлер бар. Олордыҥ эҥ ле јарлузы: Јаан Таш кӱр (Большой Каменный мост) ле Кичӱ Таш кӱр (Малый Каменный мост), Крымский кӱр, Живописный кӱр.\n\nМоскваныҥ Кремли ле Кызыл тепсеҥ \nМоскваныҥ тӱӱкилик тӧс јери — Московский Кремль. Свой нынешний вид стены и башни крепости приобрели ещё в XVII-чи чактаҥ ала стенелери ле тыш бӱдӱми эмдиге јетире ол ло бойы. Кремль эмди Россияныҥ президентиниҥ резиденциязы болот. Кремльде кӧп тоолу храмдар ла музейлер бар. Московский Кремльдиҥ ансамбли ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тоозына кирет. Кремльдиҥ ичи музейный зоналарга бӧлинген.\n\nКремльге кӱнчыгыш јанынаҥ коштойында эҥ ле јарлу — Кызыл тепсеҥ. Јанында Покровский собор, Средние торговые ряды, ГУМ-ныҥ туразы, Собор Казанской иконы Божьей Матери, Воскресенские ворота, Манежный площадь, Исторический музей. Кызыл тепсеҥге коштой Никольская, Сенатская ла эҥ јарлу — Спасская башня куранттарлу. Кремльдыҥ стенезиниҥ јанында некрополь эдилген (мемориальное кладбище), Ленинниҥ мавзолеи. Тепсеҥниҥ јанында онойдо ок Лобное место ло Минин ле Пожарскийге кереес. Тепсеҥ јаантайын айылчылар ла москвичтерге ачык, је аҥылу учуралда: јазаар иштер, кандый бир мероприятиеге белетениш, эмезе јамылулардыҥ кортежи ӧдӱп јатса јабылат.\nКремльдиҥ јанында, Александровский садта, Неизвестный Солдаттыҥ сӧӧгиниҥ јанында, Пост № 1 почётный караул турат.\n\nАрхитектуралык кереестер \nКӧп тоолу кереестер ле каланыҥ ичинде телекейде јарлу кезик база кайда да јок уникал тудумдар бар. Олордыҥ тоозына\nЈаан теартрдыҥ туразы, (Большой театр), Музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина ла Третьяковский галерею. ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизине кирген архитектуралык кереестери — Новодевичий монастырь ла Коломенскоеде усадьба. Уникальными в своём роде строениями являются гиперболоидная конструкция Шуховский башняныҥ гиперболоидный конструкциязы ла Останкинский телебашня база уникал-тудумдар болот, сегис јылдыҥ туркунына телекейде эҥ бийик тудум деп статусту болгон..\nЮрии Лужков тушта Москва кӧп архитектуралык ла тӱӱкилик кереестерин јылыйткан, олорды копияларга солыган, «Москва» гостиницаныҥ копиязы чылап, Воздвиженкада Военторгтыҥ туразы. Москваныҥ культуралык средазы кату айалгада.\n\nСМИ \n1702 јылдаҥ ала Москва ла Санкт-Петербургта Россияда баштапкы «Ведомости» деп газет чыгып турган болгон («Ведомости московские»)..\nЭмдиги ӧйдӧ Москвада улай ла јӱзӱн-јӱӱр башка-башка ууламјыларлу газеттер лежурналдар кепке базылат — (информационный, развлекательный, рекламный ла о.ӧ.), аймактардыҥ — округтардыҥ газеттери, аймактар ла ӧскӧ дӧ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ.\n\nОстанкино (телецентр) \n2011 јылда, Москвада 57 радиостанция иштеген: 6-зы УКВ ла 51 FM (р��диоканалдарда, 2017) УКВ (66—74, 88—108 МГц) диапазондордо, СВ: 612 и 738 кГц, ДВ: 153, 171, 198 ла 261 кГц (ижин токтоткон), КВ — «RWM Эталон времени»: 4996, 9996 ле 16996 МГц (орто, узун, кыска волналу). Олордыҥ кӧп сабазы берилтелерин Останкинский телебашнянаҥ ла Балашихада радиомачтанаҥ эфирге аткарып турган болгон (тӱҥдештирзе, Нью-Йорке 82 канал болгон).\n\nКалада 1939 јылдаҥ ала улай телекӧрӱлтелер башталган. Эмди 24 телевизион канала иштейт — федералга коштой, бир кезик регионал каналдар; бастыра федерал каналдар, «Петербург — Пятый каналдаҥ» ӧскӧзи, Москванаҥ берилет. 1980 јылдаҥ ала Москвада Ленинградтаҥ берилтелер башталган. Телевидениеде ретрансляциялар ӧткӱрерге передатчиктер ле антенналарла тузаланат: Шаболовкада, Останкинодо, Октябрьское поледе, Софринодо.\n\nКаланыҥ Кӱндӱлӱ граждандары \n1866 јылда Каланыҥ Кӱндӱлӱ гражданы деп ат-нерени Москвада јӧптӧгӧн, Октябрдыҥ революциязыныҥ кийнинде 1917 јылда јоголтоло, ойто 1995 јылда орныктырган. Бастыра ӧйгӧ јӱк ле 24 катап берилген. Бу улустыҥ ортозында хирург Н. И. Пирогов, меценат П. М. Третьяков, патриарх Алексий II ле ӧскӧ дӧ ады јарлу иосквичтер болгон.\nЭмдиги ӧйдӧ Почётный гражданин Москвы деп нерелӱ атту: композитор А. Н. Пахмутова, строитель В. Е. Копелев, В. А. Садовничий билим-ишчи ле совет тергеелик ишчи В. И. Долгих.\n\nМосквада мероприятиелер \nМосква ла оыҥ јаказында јылдыҥ ла эмезе бир канча јылдыҥ бажынаҥ ӧткӱрер јаан культуралык ла спортивный мероприятиелер, јӱзӱн-јӱӱр выставкалар ла фестивальдар болот. Эҥ јарлу ла кӧп улус болоры: Московский автосалон, Московский международный кинофестиваль, Кубок Кремля, Арх Москва ла Международный авиационно-космический салон, Подмосковьеде (Жуковский) ӧдӧт.\n\nМосквада эки катап Дельфийские игры болгон — јондор ортодо кемдӱ Баштапкызы (2000, Москва) ла текшироссиялык кеминде XI-чизи (2012, Москва).\n\nМосква кеендик иштерде \nКӧп тоолу совет, гран ары јаныныҥ ла эмдиги ӧйдиҥ орус композиторлоры ла кожоҥчылары Москвага чӱмдемелдерин учурлаган. Совет те ӧйдӧ, оныҥ да кийнинде кӧп кинолор согулган, олордыҥ сюжеди Москвада ӧдӧт, кӧрӧӧчилер каланы кинозалдыҥ экраны ла телеэкраннаҥ кӧрӧр аргалу. Москвада эидиги ӧйдиҥ кӧп тоолу сериалдары согулат .\n\nМосква астрономияда \nМосквага учурлай астероидти (787) «Москва» деп адалган, 1914 јылдыҥ кандык айыныҥ 20-чи кӱнинде Россияныҥ астрономы Григорий Неуймин Симеизский обсерваторияда тапкан.\nАйдыҥ ары јанында «Москва» деп «талай» бар.\n\nКарындаш-калалар \nМосквада карындаш-калалар кӧп. Кӧп сабазы 1990-чы јылдарда табылган.\nБаштапкы карындаш-калалар: Берлин ле Буэнос-Айрес (1990); Венала нӧкӧрлик колбулар туку 1956 јылдаҥ ала болгон. Ого коштой, Москвада Париж деп партнер бар.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт\n\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nСССР-дыҥ герой-калалары\nЕвропей тергеелердиҥ тӧс калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\n��оссияныҥ федерал учурлу калалары\nРоссияныҥ калалары","num_words":17665,"character_repetition_ratio":0.043,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12239.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%BE%D1%82%D1%8B-%D0%9E%D0%BE%D0%B7%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Моты-Оозы () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Моты-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nМоты-Оозы .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Мотыныҥ суузыныҥ, Тектен ле Келейдиҥ суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 876—953 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Узун, соок кыш ла, кыска серӱӱн јай. Кышкы чаган айдыҥ орто температуразы —20 °С болзо, јайдыҥ изӱзиниҥ орто кеми +15 °С. Салкындар карды јатырбай учура берет, орто кеми 4,5 м\/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм.\n\nАҥ-кужы \nТайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген. Куштар да кӧп: тарал, ӱкӱ, мечиртке, чай, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозын алып, олордыҥ азын- кӧбин шиҥжуге кийдирип, кӧп тоолу бичиктер чыгарылган.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 108,4 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 53,6 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 37,6 га, јонго керектӱ тудумдар 5,3 га, производстволык јерлер 2,9 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 8,8, рекреационный учурлу 0,2 га.\n\nМоты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 382 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 191 м. Јуртта 7 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Октябрьдыҥ, П.Суховтыҥ, Рулевтиҥ, Тӧс, Школдыҥ. Моты-Оозында 143 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 29 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 9,11 км.\n\nМоты-Оозына јетире ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Чакырдыҥ боочызы — ��кинур — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келей — Моты-Оозы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты — Келей — Моты-Оозы.\n\nЈуртка мындый јолло кирер: «Солонешный — Кан-Оозы» (идентификационный темдеги 84К-96, узуны 55,007 км).\"Моты-Оозы ла Моты-Бажы\" (идентификационный темдеги 84К-115, узуны 7,3 км) деп јолдыҥ бажы.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1925 јылда јуртта баштапкы школ ачылган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 601 кижиниҥ 91 % алтайлар болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ сады;\n эмчилик;\n библиотека;\n стадион;\n почта;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968, Школдыҥ оромы, 9А);\n Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1917—1923, Школдыҥ оромы, 9А);\n Совет јаҥ тургускандарга кереес бичик (1436).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык\n\nАр-бӱткендик \n Агой байлу туу (1353);\n Тоҥмок суу, байлу.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Вязников А. Х. (08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан;\n Анна Балина (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959—1963) Москва; 1963—1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артизи; «За трудовую доблесть» медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады, Россияныҥ театрал кеендикте национал «Золотая маска» деп сыйыныҥ лауреады (2021).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":976,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15519.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%BE%D2%A5%D0%BE%D0%BB%20%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Моҥол тилдер ― моҥол албатылардыҥ тилдери.\n\nМоҥол тилдер \n калка моҥол тил\n Бурят тил\n Ойрот моҥол тил\n\nМоҥол тилдер","num_words":19,"character_repetition_ratio":0.178,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.745,"perplexity_score":79507.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D3%A7%D0%BD%D0%B4%D3%B1%D1%80-%D0%A1%D0%BE%D0%BA%D0%BA%D0%BE%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Мӧндӱр-Соккон () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nМӧндӱр-Соккон .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарыштыҥ суузына Мӧндӱр-Сокконныҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1172 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок, узун кыш, кыска јай. Тыҥ ла деген соок −40 °С. Кыштыҥ чаган айында орто температура −21 °С, јайдыҥ јаан изӱ айыныҥ орто изӱзи: +15 °С. Тыҥ, ӧткӱн салкындар јааган карды ӱзе учура берет, ортојылдык кеми 4,5 м\/с. Јут-чыктыҥ кеми јыл ичинде: 450—500 мм.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа,јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын (), боро ылаачын (), мечиртке (), ылаачын ().\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 137 га. Мӧндӱр-Соккон сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 333 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 568 м.\n\nЈуртта 9 ором: Јажыл, Аладяковтын, Казаковтын Т. Т., Кестелеванын Б. И., Кокшуновтын Ш., Кокышевтин Л. В., Шодоевтин И. В., Чарыштын. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 8,63.\n\n«Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай- Казахстанныҥ кыйузы» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121, узуны 257,600 км) деп регионал учурлу кӧӧлик јолло Кӧксу-Оозы јаар барза, Кан-Оозынаҥ ары 10 км ӧдӧлӧ, оҥ јаныдӧӧн айрылчык јол «Мӧндӱр-Сокконго айрылчык јол» (идентификационный темдеги 84К-66, узуны 7,409 км).\n\nМӧндӱр-Сокконго једерге ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Келейдиҥ боочызы — Кан-Оозы — Мӧндӱр-Соккон.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. ФСБ-ныҥ јасагы (16.06.2006) аайынча мында погранзона темдектелген.\n\nЭл-јон \n\nБерилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 811 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n библиотека;\n алтай тӱӱки ле культураныҥ музеи;\n јурттыҥ клубы;\n стадион;\n почта;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nПроизводстволык јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nМӱргӱӱлдиҥ јерлери \n Тагыл\nМӧндӱр-Соккон јуртка јетпей, Јада-Таш бар, албатын байлап јурген јери.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јерлештерге кереес (1985, Казаковтыҥ № 30А);\n Јуртта музей.\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (1409, 1376);\n Јебрен корумдар (1379, 1380, 1381, 1382);\n Мӧҥкӱсалгыштар (1419, 1455, 1378, 1383, 1384);\n Кайа () (1417);\n Јебрен тӱрк руникалык бичик (1410—1416);\n Куй таш,јебрен јурт (1474, 1418,);ы\n Кӱрее-Таш, Шибеленген јер, () (1395);\n Амыр-Санааныҥ шибеези, Тогай деп кыр (1371);\n Археологиялык комплекс (1377).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу Тогай;\n Аржан суу (1375).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Шодоев И. В. (1914—2006) — бичиичи, журналист, тӱӱкичи, анайда ок Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи.\nhttps:\/\/ustkan-cbs.alt.muzkult.ru\/media\/2022\/01\/13\/1307466349\/Akulova.pdf\n Казаков Т. Т. (1923 —) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, 507-чи Кишиневский истребительно-противотанковый артиллерийский полктыҥ наводчиги (Белорусский фронт), младший сержант.\nСовет Союзтын Геройы.\n Кестелова Б. И. (1917 — 26.06.1967) — чабан, Кан-Оозы аймактыҥ «Ленинский наказ» деп колхозтыҥ Горно-Алтайский автоном областьтыҥ. Социштин Геройы (Герой Социалистического Труда) (1960).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":969,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.266,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11647.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9D%D0%B5%D1%84%D1%82%D0%B5%D0%B1%D0%B0%D0%B7%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Нефтебаза () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Туйакту сууныҥ јарадында турат. Туйук тууныҥ сын айрызы Теректиниҥ сынынаҥ бери келген. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 970 метрге бийик (по уровню с. Талда, которое находится рядом).\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар. Айландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 1 ором: Јаҥы.\n\nНефтебазанаҥ ..км ыракта Себиниҥ боочызы бар. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Чике-Таманныҥ боочызы. Коштой деремнелер: Шибее, Талду, Туйакты, Карагол. Јурт айры јолдыҥ белтиринде турат. Тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Чуйдыҥ трагы келген, оныҥ 612-чи километринде «Туйакты — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы» деп, јол тӱштӱк-кӱнбадыш јаар айрылып барган.\n\nТӱӱкизи \nЈурт Совет ӧйдиҥ јылдарында тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 75 кижи болгон, олордыҥ 40 % орустар, 59 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \nГСМ-ду обьекттер.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \nЈебрен корумдар. Таш бичиктер.\n\nАр-бӱткендик\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":675,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.12,"special_characters_ratio":0.218,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13691.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9E%D2%A5%D0%B4%D0%BE%D0%B9","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Оҥдой () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Оҥдойдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nОҥдой — Урсул сууныҥ оҥ келтейи, Оҥдой .\n\n — пещера, впадина; -дой — аффикс обладания;\n\n — имеющий пещеры, впадины.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nОҥдой јурт Туулу Алтайдыҥ ортозында, Урсул ичи ӧзӧктӧ турат. Алтайдыҥ чике ле тал ортозында. Айландыра Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ сындары, Туйактуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары, Чике-Таманныҥ, Себиниҥ боочылары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 831 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (), боро ылаачын (), мечиртке (), ылаачын ().\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.\n\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nОромдоры: Оҥдой јурт республика ичинде јаан јурттардыҥ бирӱзи, 74 ором.\n\nКоштой деремнелер: Ӧлӧти, Шашыкман. Текши јери 13575,8 га. Јурт ажыра федерал кӧӧлик јол ӧдӧт. Р-256 темдектӱ «Чуйдыҥ трагы». Јурт Р-256 темдектӱ «Чуйдыҥ трагы» деп федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Бастыра аймактарла, республикан тӧс калала, коштой региондорло колбу тудар эптӱ јолдорлу. Себиниҥ боочызына јетире 76 км. Чике-Таманныҥ боочызына јетире 26 км.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн. Тӱӱкилик бичиктерде јурттыҥ ӧзӱми Арасейдиҥ калыктары ла калка-монголдордыҥ ортозында саду тыҥыганыла колбулу деп берилет. П.Киприанов заимка туткан, оноҥ оруссып калган крестӱ алтай кижи А. С. Хабаров 1857 јылда мында баштапкы мӱргӱӱр тура туткан. Какорин деп саду ӧткӱрип турган кижи миссионерский тура туткан. Табынча бери Мыйту, Шабалин, Улалу јурттардаҥ крестӱ алтайлар кӧчӱп келгендер. 1861 јылда Оҥдойдо церковно-приходской школ тудулган, бери Томский губернияныҥ Супруненко деп губернаторы келип јӱрген, Туулу ��лтайга улус кӧчӧри јанынаҥ сурактарды шиҥдеген. Оҥдой кӧчкӱндер экелетен 26 јурттыҥ тоозына кийдирилген. Ол ло ӧйдӧ Чуйдыҥ трагында орто Россиянаҥ крестьяндар кӧчӧтӧн јурттар темдектелген: Топучий, Туйакты, Ӱлегем (Хабаровка), Кӱпчеген, Ийин-Оозы эмдиги Ийин, Јодро, Чибит, Курай, Айгулак ла Кош-Агаш. 1879 јылда Оҥдойго јаҥы кӧчкӱндер келип баштаган. Ол тушта Оҥдойдо 522 кижи јаткан, олордыҥ 268 кижи орус — крестьяндар, ямщиктер, садучылар, теермендер ле тере уужаштыҥ ишчилери. Алтай улус кӧп сабазы кош тартышта, аҥдашта, кузук белетеште иштеген.\n\n1905 јылда В. В. Сапожников јурт керегинде бичиген: «Жизнь в Онгудае очень дорога. Устройство колесного пути по Чуйскому тракту, проведение телеграфа, транспортирование кладей (в Онгудае есть транспортная контора Вавинского), проезжающие купцы и путешественники приучили местных жителей».\nОҥдой јуртла М. В. Чевалковтыҥ салымы јуук тудуш. Михаил Васильевич Чевалковтыҥ јӱрӱми 70 јылдыҥ туркунына Алтайский духовный миссияла тудуш болгон. 1844 јылда Чевалков миссияга тилмеш () болуп ишке кирген, 25 јыл иштеген. Миссия, алтайларды тургун јатсын деп ремеслого ӱреткен, Михаил Чевалков јилбиркеп кузнец, плотник, столяр, кожевенный иштерге ӱренген. Ол Алтайды, тилди, албатыныҥ оос чӱмдемелдерин, чӱм-јаҥдарын јакшы билер учун Туулу Алтайга келген билимчилерди, јорыкчыларды баштап тилмеш болуп јӱрген. Ол тоодо академик-тюрколог В. В. Радлов, Азияныҥ шиҥжӱчилери Г. Н. Потанин ле Н. М. Ядринцев, сибирдиҥ фольклористи Н. Ананьин.\n\n1856—1857 Оҥдойдо правослывный орус духовный миссияныҥ јеезези тӧзӧлгӧн. 1860 јылда баштапкы школ ачылган, 1881 јылда школго јаҥы тура тудулган.\n\n1879 јылда Успенский храм ачылган, 1881 јылда оны освящать эткен. 1908 јылда Святитель Иннокентий Иркутскийдиҥ храмы тургузылган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 5376 кижи болгон, олордыҥ 45 % орустар, 51 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;\n С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адаган орто ӱредӱлӱ школ;\n интернат;\n аймактыҥ библиотеказы;\n культураныҥ байзыҥы;\n аймактыҥ эмчилиги;\n аптека — ;\n магазин — ;\n саду эдер јер (рынок) — 1;\n ашкана;\n почта;\n конор тура — 2;\n кӧӧликтер јепсеер јер;\n АЗС;\n агаш јарар јер;\n эткомбинат;\n турбаза.\n\nРадиојетирӱ: \n 71,66 МГц «Россияныҥ радиозы» + јербойыныҥ јетирӱлери ГТРК «Горный Алтай»;\n 102,1 МГц «Алтай FM»;\n 102,9 МГц «Алиса FM».\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ.Аргачылар (ИП), мал азыраары.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n В. И. Ленинге кереес (1969 ј., Советский, 78);\n Алтайда Совет јаҥ тургускандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1933 ј., Советская,78);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга памятник (1974 г.,ул. Советская, д. 95);\n Мактыҥ мемориалы (славы) (1020).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Оҥдойдыҥ ичинде је��рен корумдар 15-20 кире (741);\n Јебрен мӧҥкӱсалгыштар (855,856);\n Ташта јурамалдар (978,1094);\n Кырышкан (1015);\n Мӧҥкӱсалгыш (1069);\n Куру-Айры (1128,1129-1135).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Тагыл (1123);\n Темир тумчук туу (846);\n Баспак туу (847);\n Ак-Сойоҥ (848);\n Тонош (849);\n Балбак Мӧш (850);\n Аҥду таш (1095).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Саруева А. Ф. (05.12.1914—11.11.1980) — ӱлгерчи. 1958 јылдаҥ ала СССР-диҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы;\n Каташ, С. С. (25.12.1925—2003) — филология билимдердиҥ докторы, профессор, публицист, критик ГАГУ-ныҥ ӱредӱчизи, алтай литератураныҥ билим монографиялардыҥ, статьялардыҥ авторы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n Улицы села Онгудай\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":1392,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.024,"special_characters_ratio":0.246,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17210.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%AD%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%20%D0%9C%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Эркемен Матынович Палкин (кочкор айдыҥ 14 кӱни , Јоло ― кандык айдыҥ 19 кӱни 1991, Улалу) ― алтай поэт, прозаик, јарлу публицист, эл-јонныҥ ишчизи. СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (), РСФСР культуразыныҥ ат-нерелӱ ишчизи (1982). СССР ла РСФСР-дыҥ бичиичилер ортодо кӧп тоолу јуундардыҥ делегады. Кала ла областной Советтердиҥ депутады, «Современник» деп издательствоныҥ редакционный соведине кирип јат, Азия ла Африка ороондорыныҥ бичиичилер ортодо колбулар јанынаҥ рабочий комитеттиҥ турчызы. Сӧӧги — тӧӧлӧс.\n\nБиографиязы \nЭркемен Палкин 1934 јылда кочкор айдыҥ 14-чи кӱнинде Јоло јуртта, колхозчы улустыҥ билезинде чыккан. Областной школды божодып, 1952 јылда Л. В. Кокышев, А. О. Адаровло кожо А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературалык институтка кирген,  јылда једимдӱ божодып јат. Ӱредӱниҥ кийнинде областной радиокомитеттиҥ редакторы болуп иштейт (). Оныҥ кийнинде Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ редакторы, соҥында директоры, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ болушчызы.\n\n― jj. Горно-Алтайск автоном областьтыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ башчызы. Эркемен Палкинниҥ башкартузыла бичиичи организация РСФСР ичинде кӱчтӱлериниҥ тоозына кирген. Ондо улусты бириктирер јайалта болгон, оныҥ канадында јайалталу јииттер таскап, кажы ла јыл улай творческий семинарлар ӧткӱрилет, «Јылдыс» деп литература-кееркемел альманахта «Јаҥы ӱн» деп рубрика ачылат.\n\nЭ. М. Палкин эл-јондык иште эрчимдӱ турушкан. Оныҥ ла СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ председатели Г. М. Марковтыҥ баштаҥкайыла 1973 јылда В. Я. Шишковтыҥ 100 јылдыгына учурлай Ман-Јӱр��к јурттыҥ јанына кереес тургузылат, ол ло ӧйдӧ Г. М. Марковтыҥ болужыла Горно-Алтайскта бичиичилердиҥ Туразы тудулып јат.\n\nЭркемен Палкин Союзтыҥ башка-башка республикаларында алтай литератураныҥ Кӱндерин ӧткӱрип туратан: Украинада, Якутияда, Москвада, Башкирияда ла о.ö. Онойдо ок, Алтайда башкир литератураныҥ Кӱндери ӧткӧн. 1982 j. Горно-Алтайск автоном областьта СССР-дыҥ юбилейине учурлай совет литератураныҥ Кӱндери ӧткӱрилет.\n\nЈайаандык ижи \nБаштапкы ӱлгерлик јуунтызы «Јаҥы кижи» 1956 j кылда кепке чыккан. Оныҥ кийнинде ӧскӧ дӧ јуунтылары — «Тӧрӧл улус» (1958), «Јаҥы ӧй» (1960), «Сӱӱнчилер» (1968), «Тӧрӧлимниҥ таҥы» (1972), «Энебис-јер, адабыс-кӱн» (1991) о.ö. Анайда ок, поэмалары «Наташа» (1958), «Амыр» (1958), «Кара от» (1964) ло о.ö.\n\nПовестьтердиҥ авторы «Кулун киштейт» (1960), «Алан» (1966) ла арткандары. 1978 j. «Алан» јаҥыртылып, роман болуп чыккан.\n\nЭркемен Палкинниҥ поэзиязында тегин кижиниҥ сӱри, јӱрӱми, билим-техникалык ӧзӱм, ар-бӱткен. Чӱмдемел энчизиниҥ аҥылузы — лирикалык ӱлгерлери. Кезик ӱлгерлери калык ортодо кожоҥдор болуп арткан («Меге ижен»).\n\nАнайда ок, орыс ла совет бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин алтай тилге кӧчӱрген: А. Пушкин, С. Куняев, А. Кунанбаев, М. Карим ла о.ö. Оныҥ ӱлгерлери украин, казах, кыргыз, башкир, татар, тыва, якут, латыш тилдерге кӧчӱрилген; олор «Октябрь», «Дружба народов», «Новый мир», «Юность», «Наш современник», «Москва», «Огонек», «Сибирские огни» деп журналдарда јарлалат.\n\nТаҥынаҥ бичиктери\n Јаҥы кижи. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1956. ― 40 с.\n Такой обычай \/ ред. Б. Ш. Окуджава. ― М.: Мол. гвардия, 1959. ― 70 с.\n Кулун киштейт: повесть. ― Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1962. ― 205 с.\n Алан: («Кулун киштейт» деп повестьтиҥ экинчи бӧлӱги) \/ ред. Л. В. Кокышев. ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1966. ― 148 с.\n Амыр: поэмалар. ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1981. ― 142 с.\n Нам надо расти, обгоняя года…: стихи, поэмы \/ ред. Н. И. Шатинова. ― Горно-Алтайск: Алтын-Туу, 2012. ― 224 с.\n\nКайралдары \n РСФСР-диҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи\n Орден Дружбы Народов\n Медаль «За доблестный труд»\n\nКереес \n 22.12.1992 j. Јоло јурттагы орто ӱредӱлӱ сургал Э. М. Палкинниҥ адыла адалган.\n 01.02.1994 j. калада Бабушкина деп ороом, Э. Палкинниҥ адыла солынган.\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Литературы народов России: XX в.: Словарь \/ Под ред. Н. С. Надъярных. — М.: Наука, 2005. — С. 41-42. — 365 с. — 1100 экз. — ISBN 5-02-010208-3.\n Чичинов, В. Поэт Эркемен Палкин \/ В. Чичинов \/\/ Алтайдыҥ тууларында. ― 1964. ― № 14. ― С. 128―133.\n Фоняков, И. Дорога, ведущая к звездам \/ И. Фоняков \/\/ Литературная газета. ― 1972. ― 20 сент.\n Каташ, С. С. Эркемен — человек ласковый \/ С. С. Каташ; ред. В. В. Шатыгин; худож. Т. Ю. Егорова. ― Барнаул: Алтайское книжное издательство, 1995. ― 100 с.: ил., фот.\n Каташ, С. С. Эркемен Матынович Палкин (1934―1991 jj.) \/ С. С. Каташ \/\/ История алтайской литературы. Кн. 2: Литературные портреты. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. респ. тип., 2004. ― С. 88―139.\n Чандыева, Е. Д. Эркемен Палкинныҥ чӱмделге јолы \/ Е. Д. Чандыева \/\/ Алтай литератураныҥ тӱӱкизи. Ч. 2.: учеб. пособие. ― Горно-Алтайск: РИО «Универ-Принт», 2008. ― С. 85―97.\n Э. М. Палкинди кычыралы: алт.лит. хрестоматиязы \/ сост. Р. А. Палкина. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2011. ― 535 с.\n Палкин Эркемен Матынович: материалы к 80-летию со дня рождения \/ сост.: А. В. Бобокова, С. В. Моможокова; ред. М. М. Алушкина. ― Горно-Алтайск: Тип. Г. Г. Высоцкой, 2014. ― 112 с.: ил.\n\nТайантылар \n М. С. Дедина. Эркемен Палкин: образ мира и судьба\n\nАлфавит аайынча кижилер\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери\nТӧӧлӧстӧр","num_words":1185,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.286,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":15290.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B9%20%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%BE%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Самыков Паслей (Василий) Тордоевич (јаҥар айдыҥ 26 кӱни 1938, Каспа — кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни 2020, Горно-Алтайск) — поэт ле кӧчӱреечи. СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), Алтай Республика албатызыныҥ бичиичизи (2007), «Таҥ Чолмон» орденниҥ лауреады (2013). Сӧӧги — кергил.\n\nБиографиязы \nПаслей Самык 1938 јылда кышкы куран\/јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ  Шабалин аймагында Каспа јуртта кергил сӧӧктӱ Тордой Самык деген кӧп балдарлу кижиниҥ билезинде чыккан. Каспа јуртында тӧрт класс баштамы школды божодоло, областьтыҥ национал школына бежинчи класска барган.\nСкончался 8 ноября 2020 года в Горно-Алтайске.\n\nЈаш тужы \nЈерлештериниҥ эске алынганыла болзо, ол јаштаҥ ала коркышту шулмус, недеҥ де јалтанбас ла јилбиркек уулчак болгон. Эмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Каспада ады јарлу Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.\n\nЈаан јол \n1956 јылда национал школды божодоло, Улалудагы педагогикалык институтта тӱӱки-филологиялык факультетке ӱренерге кирген, је јетире ӱренбей, 1959 јылда А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка кирген. Анда јарлу поэт, Лев Ошанинниҥ јайаандык семинарларында јӱрген, О. Сулейменов, Э. Межелайтис, Л. Мартынов, Андрей Вознесенский ле ӧскӧ јарлу поэттерле кожо ӱренген.\n1964 јылда институтты божодып, Туулу Алтайына јанып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында, Алтайдыҥ бичик чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ редакторы болуп иштеген. Кийнинде Каспаныҥ театрыныҥ режиссеры.\n\nКӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде 2020 јылда јада калган.\n\nЈайаандык ижи \n20-неҥ ажыра ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, анайда ок XX чактыҥ экинчи јарымыныҥ алтай поэзиязында эҥ јарык поэттердиҥ бирӱзи.\n\nЭмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Каспада ады јарлу Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.\n\nКритиктердиҥ айдыжыла болзо Паслей Самык — кӧрӱм-шӱӱлтези јайым кижи. От-јалардыҥ, Ойгорлыктыҥ, Орчылаҥныҥ, ада-энениҥ, бала-барканыҥ, эпши улустыҥ учурын сӱреен кӧдӱрип, баалап ла байлайт. Поэттиҥ айткан сӧзиле болзо, «ай-кӱн, јер-јеҥис, агаш-таш, ӧлӧҥдӧр, чечектер, суулар — ончо ар-бӱткен кижиниҥ кеберин алынала, кыймыктажып, бијелеп, кожоҥдоп, каткырып-ойноп, кижиге тӧрӧгӧн боло берет. Ончо ар-бӱткен бисти сӱӱйтен эмтир». Айдарда, ар-бӱткенде кижиге јурерге сӱреен ойгор, јалакай, ајарыҥкай, билгири кӧп, кӧдӱримјизи (культуразы) бийик болор керек: аларыныҥ, јиириниҥ, тузаланарыныҥ ӧйин-кемин, кирезин билер. Аайы-бажы јок агаш кеспес, кескенин орныктырар. Аҥ-кушты кырбас, Алтай јерди киртитпес. Бу ээжилерди бӱдӱрбезе, кижиде келер јӱрӱм кайдаҥ келер. «Тӧрӧгӧндӧрин јоголткон улус» бойы бойын јоголтып јат. Ар-бӱткенди сӱӱбезе, тообозо, кижи ырыстаҥ астыгар, јӱрӱмниҥ учурын аайлабаза, ак-јарыктыҥ ӱсти јер- тамыдый билдирер.\n\nПаслей Самыктыҥ ӱлгерлерин кӧчӱргени \nВасилий Тордоевич Самыков — оок — тобыр кереестерге токтобой, ырада ла элбеде кӧрӧр, кӧргӧнин ле укканын јаанада ла јуунада шиҥдеер поэттердиҥ бирӱзи деп, шиҥжӱӱчи Н. М. Киндикова темдектейт.\n\nВ. Т. Самыктыҥ чӱмдемел јолы, чӱмдӱ сӧзи керегинде С. С. Ка��аш, Г. Кондаков, В. И. Чичинов, Н. М. Киндикова бойлорыныҥ иштеринде айдат. Чӱмдӱ сӧзиниҥ тӧзӧлгӧзи — ол албатыныҥ чӱмдӱ сӧзи ле телекейлик культура (ол А.Блоктыҥ, В.Маяковскийдиҥ, Н.Хикметтиҥ, Э.Межелайтистиҥ, А.Вознесенскийдиҥ чӱмделге јолы).\n\nӰлгерчиниҥ чӱмдӱ сӧзи ӧскӧ ӱлгерчилердийинеҥ тыҥ аҥыланат. Ӱлгерлерде «аҥылу сӱр — кеберлер бар. Олордыҥ болужыла бис П. Самыктыҥ амадуларын, ал- санаазын јакшы оҥдойдыс. Тузаланганыла олор лирикалык геройдыҥ кылык-јаҥын, эткен керектерин ле тартыжузын керелейт» Тургузылган тӧс сурактар јӱзӱн — башка: (кижи, кижи ле ар-бӱткен, кижи ле ак-айас, сӱӱш, санааркаштар ла о. ӧ.)\n\nПаслей Самык — он алты ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы. Олордыҥ алтузы орус тилге кӧчӱрилип, Москвада, Барнаулда, Туулу — Алтайда кепке базылып чыккандар: («Песнь моя — Алтай» 1974; «Огненный марал» 1978; «Ветер вершин» 1984; «Поклонение Белухе» 1988; «Солнечный дождь» 1989; «Созвездие любви» 2001).\nЧын кӧчӱриш-ол кӧчӱреечиниҥ кееркедим чӱмдемелин экинчи катап јазап чыгарганы.\n\nПаслей Самыктыҥ чӱмдемелдерин орус кычыраачылар: И. Фоняков, Р. Букораев, А. Плитченко, Ю. Гордиенко, Г. Панов, Т. Глушкова, Л. Осипова, Л. Юсупова, Г. Фролов, Г. Кондаков ло о.ӧ. кӧчургендер.\n\nБу кӧчӱреечилердиҥ ортозынаҥ чокум, јарт, чындыйы јакшы этире кӧчӱрип тургандардыҥ бирӱзи И. Фоняков. Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин И. Фоняков морлу кӧчӱрет. Ол бажынаҥ ала ӱлгерчиниҥ санаа-шӱлтезин, бичип турган марын, ӱлгердеги сӱр — кеберди тудуп алат. Темдектезе, «Огненный марал» деп ӱлгерлик јуунтыдагы ӱлгерлерди тӧс текстле тӱҥдештирзе, иле кӧрӱне берет. Мында ол јаныс ла сӧстиҥ бӱдӱмин тудуп алган эмес, је ӱлгердиҥ кӱӱзине јаан ајару эдет.\n\nПаслей Самыктыҥ ӱлгерлериҥ кӧчӱреери аайынча И. Фоняков айдат:\n«Паслей Самык — поэт текстового темперамента, самый легкий и самый трудный для перевода. Легкий потому что пишет он большей частью стихом, близким к свободному, и некоторые его подстрочники требуют лишь минимального прикосновения к ним, чтобы стать готовыми к публикации на русском языке. Поэт сам когда — то в юности писал стихи по-русски, и в подстрочниках, выполненных им самим, иногда невольно возникают местами и ритм, и рифма. Там, где она нужна.\n\nТруден же Самык для перевода потому что чрезвычайно трудно передать в иной языковой стихии его интонации, не опирающуюся зачастую на четкий стихотворный размер».\n\nП. Самыктыҥ лириказында куучындап айдар жанрдыҥ (прозаныҥ) эп-сӱмелери элбеде тузаланылат: (сюжет, диалог ла о. ӧ). Бу керегинде Б. У. Укачин бойыныҥ статьязында мынайда бичийт: «…поэттиҥ кӧп ӱлгерлик јолдыктары, проза бичигени чилеп, тегин сӧстӧрлӧ чӧйӧ лӧ узун айдылгандары меге јарабай јат. Ол Вл. Маяковскийдеҥ, У. Ултментеҥ, Назым Хикметтеҥ кӧрӱжип, олордыҥ сӧс бӱдер эп-аргаларын ла маарын алтай литературага кийдирерге ченежет. Оныҥ бу ченелтелеринде алаҥ-ачык албандар иле кӧрӱнип ле билдирип тур��».\n\nТизим \nБиблиографиязы.\n\nКайралдары\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \n «Алтай литература, 5-чи класстыҥ ӱредӱ бичик-хрестоматиязы», М. А. Демчинова, З. С. Казагачева, 193—194 бӱк.\n\nТайантылар \n Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин кӧчӱргени\n Паслей Самык: «Поэзия вышла из любви к Богу…»\n http:\/\/www.gorno-altaisk.ru\/kultura\/105-kultura\/1120-pasley-samyk.html\n\nАлфавит аайынча кижилер\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери\nКергилдер","num_words":1895,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.218,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10463.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Россия, ӧскӧ ады Россия Федерациязы (; РФ) — Кӱнчыгыш Европада ла Тӱндӱк Азияда тергее. Россияныҥ текши јерлери, оныҥ Конституциялык кыйулары аайынча, 17 125 191 км², (ӧрӧ айдылган јерлерде эл-јоны) 146 748 590 кижи (2020)) телекейде улустыҥ тоозы аайынча Россия тогузынчы јерде 146 171 015 (2020 ј). Телекейде текши јериниҥ кемиле баштапкы јерде, алтынчы — ВВП ППС-тыҥ кемиле, Тӧс калазы — Москва, окылу тили — орус тил (), акчазы — орус салковой ()\n\nГосударственный стройы — президентско-парламентский республика болот федерал бӱдӱмдӱ. 1999 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала (2008—2012 јылдарда ӱзӱктелип, качан Дмитрий Медведев президент болордо) Владимир Путин президент болуп туру. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 16 кӱнинеҥ ала РФ-ныҥ Башкарузыныҥ председатели болуп Мишустин Михаил Владимирович иштейт.\n\nРоссияда 18 гран-кыйу (16-зы јерде ле 2-зи талайда). Россия Федерацияга 85 субъект кирет, олордыҥ 46-зы Россияныҥ областьтары болуп јат, 22-зи — Россияныҥ республикалары, 9-зы — Россияныҥ крайлары, 3-зи — федерал учурлу калалар, 4-зи — автоном округтар ла 1-зи — автоном область. Бастыра јаба 157 муҥ јон јадар јер. Россия телекейде эҥ ле соок климатту ороон: оныҥ 65 % јери мӧҥкӱлик тошту јерде; Россиида ортојылдык температура, ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, эҥ ле јабыс −5,5 °С; Россияда: Северный полюс холода јадат; Санкт-Петербург — эҥ ле тӱндӱк кала, эл-јоны миллионноҥ артык. Мурманск — Северный полярный кругтаҥ ары телекейде эҥ тӱндӱк јаан кала; Норильск — Азияныҥ полярный кругтаҥ ары јаан калазы; Сабетта — јаан поселение, Географический координаттары, 70° с. ш. тӱндӱктей. Онойдо ок Россия телекейде температуразы эҥ кезем солунар ороон: 116,6 °C.\n\nРоссия — кӧп калыктарлу, элбек этнокультуралу ороон. Ороонныҥ кӧп саба эл-јоны православныйлар болот (75 % кире), Россия телекейде эҥ кӧп православныйларлу ороон болот.\n\nРоссия — ядерный держава боуп јат; телекейдиҥ эҥ јаан космический державаларыныҥ бирӱзи. Орус тил — телекейлик учурлу тил, ООН-до, ЮНЕСКО-до ло ӧскӧ дӧ элдер ортодо биригӱлерде окылу алтынчы тил болуп јат.\n\nРоссия бу биригӱлердиҥ турчызы болот: Совет Безопасности ООН-ныҥ вето тап-эриктӱ;. Онойдо ок Россия јондор ортодо биригӱлерге кирет: Организация Объединённых Наций (ООН), Большая двадцатка (G20), Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ), Совет Европы, Евразийский экономический союз (ЕАЭС), Содружество Независимых Государств (СНГ), Организация Договора о коллективной безопасности (ОДКБ), Всемирная торговая организация (ВТО), Шанхайская организация сотрудничества (ШОС), Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество (АТЭС), БРИКС, Международный олимпийский комитет (МОК) ло о.ӧ.\n\nСССР јоголгон кийнинде, 1991 јылда Россия Федерацияны телекейлик сообщество государство-правопреемник деп јараткан ядерный потенциал керегинде сурак, тыш тӧлӱлер, гран-кыйу, тыштында государстволык энчи, онойдо ок Совет Безопасности ООН-до турчы болгонын база јараткан.\n\nЭлдер ортодо валютный фондто (, ВВП-ныҥ  кеми 2019 јылда 1,7 трлн доллар болгон, телекейде 61-чи јерде). ВВП-ныҥ садып алар аргазыныҥ кемиле 2019 јылда 4,39 трлн доллар болгон, ( бир кижиге канча доллар), аайынча телекейде 50-чи јерде.\n\nЭтимологиязы \n\n«Росия» деп термин баштапкы катап X-чы чактыҥ ортозында бичилген. Византий император Константин Багрянородныйдыҥ «О церемониях» ла «Об управлении империей» деп бичимелдеринде грек тилле Киевская Русь деп бичийт. Кириллический бичикте «Росия» (Рѡсїѧ) баштапкы катап  1387 јылдыҥ кандык айыныҥ 24-чи кӱнинде, Константинопольдо митрополит Киприанныҥ титулында бичилген, ол  «митрополит Кыевскый и всея Росия»деп кол салган. XV—XVI чактарда эллинизированный ат «Росия» Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ јериниҥ ады болот, Улу Москов княжествоныҥ јери. Коронацияныҥ кийнинеҥ княжество каандыктыҥ (царство) статузын алган: 1547 јылда Иван IV каан боло берген (), оныҥ кийнинеҥ государство Российский царство боло берген. Эмдиги эки «С»-таныкту бичиш: «Россия» XVII чактыҥ ортозынаҥ келеле, Петр I тушта јаантайынга арткан.\n\nТӱндӱк јууныҥ (Северная война) кийнинеҥ, Российский тергеениҥ кӱнбадыш јери элбегениле, 1721 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 2-чи кӱнинде Пётр I Император Всероссийский деп адалган, тергее дезе «Российская империя» боло берген.  1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала, Февральский революция ла Октябрьский революциялардыҥ ортозында Россия республика деп јарлалган,  1918 јылдыҥҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинеҥ ала Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика, РСФСР боло берген; 1936 јылда «Социалистическая» ла «Советская» деп сӧстӧр јериле солынган, калганчы сӧс баштапкы јерге келген. 1922—1991 јылдарда РСФСР, Союз Советских Социалистических Республик — СССР-га кирген болгон, гран ары јанында СССР-ды окылу эмес айалгада Россия дежетен. Советский Союз јоголордо, 1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде РСФСР Россия Федерация боло берген.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \n\nРоссияныҥ кыйуларыныҥ ичинде јери  км² (јериниҥ кемиле телекейде эҥ јаан ороон), Тӱштӱк Америка континент��еҥ бир ле эмеш кичинек. Бӱдӱнге Тӱндӱк полушариеде јадат, кӧп саба јери Кӱнчыгыш полушариеде, јаҥыс ла Чукотский автоном округ Кӱнбадыш полушариеде јадат. Россия телекейде эҥ узун јараттай чийӱлӱ (37 653 км), айландыра: Тихий теҥис ла Тӱндӱк Тӱшту теҥис, онойдо ок Балтий талай, Кара талай, Азов талай (Атлантика теҥистиҥ). Россия Евразия материктиҥ тӱндӱк келтейинде, Кӱнчыгыш Европаныҥ кӧп саба јеринде ле Азияныҥ бастыра тӱндӱк јанында јадат. Уралдыҥ кырлары ла Кумо-Манычская впадина Россияныҥ европей ле азиат бӧлӱктериниҥ ортозында. Россия Европа ла Азияга (бӧлинген де болзо), телекейде јаан тергеелердиҥ бирӱзи болот.\n\nМыс Флигели Россияда эҥ ле тӱндӱк точка болот (Рудольфтыҥ ортолыгында, архипелаг Земля Франца-Иосифада (81°51’ с. ш.), Архангельский областьта), материктиҥ эҥ тӱндӱк точказы — Челюскинниҥ мызы (Таймыр јарымортолыкта (77°43’ с. ш.) Красноярский крайда). Эҥ кӱнбадыш точка — Ратмановтыҥ ортолыгы (Берингов проливте (169°0’ з. д.), Чукотский АО-тыҥ јеринде), эҥ ле кӱнчыгыш материковый точка — Дежнёвтыҥ мызы (Чукотский јарымортолыкта (169°39’ з. д.). Россияныҥ эҥ ле тӱштӱк границазы Дагестан ла Азербайджанныҥ ортозында, Базардюзю, Киченсувтаҥ тӱштӱк-кӱнбадышта (41°11’ с. ш.). Кӱнбадыш јанында эҥ ле кырында точка Калининград областьта, Балтийский косада Гданьский заливте Балтий талайда (19°38’ в. д.). Россияныҥ јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 10 муҥ км, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке — 4 муҥ км ажыра.\n\nГран-кыйулары \nРоссияла кыйулажып турган ороондор (ајару: курсивле бӱдӱмјилебеген ле јарымдай бӱдӱмјилеген ороондор бичилген):\n Јерде ле јарымдай талайда кыйулар\n Норвегия,  Финляндия,  Эстония,  Литва,  Польша,  Украина (контрольдо јерлер кожо  ДНР ла  ЛНР),  Грузия (Абхазияла кожо),  Азербайджан,  Казахстан,  КНДР,  Абхазия.\n\n Јаҥыс ла јерде кыйулар\n Латвия,  Белорусия,  Китай,  Монголия,  Тӱштӱк Осетия,  (Абхазияла кожо).\n\n Јаҥыс ла талайда кыйулар\n Јопон,  США.\n\nГеологиязы \nРоссияныҥ Европей јанында Кӱнчыгыш-Европей платформа јадат. Оныҥ тӧзинде магматический ле метаморфический породалар докембрий ӧйдиҥ. Уралдыҥ кырлары ла Энесай сууныҥ ортозында јаҥы Кӱнбадыш-Сибирский платформа јадат. Энесай сууныҥ кӱнчыгыжында јебрен Сибир платформа Лена сууга јетире јадат, оноҥ, Орто-Сибир плоскогорьеге кирет. Платформалардыҥ кырларында нефть, ар-бӱткен газ, ташкӧмӱр бар. Россияныҥ кыпталчыкту јерине Балтийский щит, Урал, Алтай, Урало-Монгольский складчатый пояс, эпипалеозойский складчатый пояс, Тихоокеанский складчатый поястыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш бӧлӱги ле Средиземноморский складчатый поястыҥ јаан эмес бӧлӱги кирет. Самые высокие горы Кавказтыҥ эҥ ле бийик кырлары эмеш јаҥы складчатый областьтарга кирет. Складчатый областьтарда металлический рудалардыҥ јаан јерлери болот.\n\nСибирский платформа эпиархейский ӧйдиҥ. Сибирский платформаныҥ кабында (чехлы) РФ-да ташкӧмӱрдиҥ сӱреен јаан б��йлыгы јадат, таш ла калийный тустардыҥ, нефтьтиҥ ле газгазтыҥ, трапповый интрузияларлу — медно-никелевый месторождениелер Норильскта, кимберлитовый трубкалу — алмазтар.\n\nУрало-Монгольский эпипалеозойский складчатый пояста, 2 јебрен платформа бӧлӱп турган, Рифей (геохронологический периодтогы ӧй), Байкальский складчатость, салаирский, Каледонский складчатость ло Герцинский складчатость. Енисей-Саяно-Байкальский область рифейский ле байкальский складчатостьтор Сибирский платформаны айландыра турат. Кӱнчыгыш-Европейской платформаны кууй Предуральский краевой прогиб јадат, ондо тӱндӱк јанында пермский ташкӧмӱрдиҥ канча кат месторождениелери ле калийный тустар (соли) прогибтиҥ орто бӧлӱгинде бар (см. Урал).\n\nТихоокеанский складчатый пояс РФ-ныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаказында, ондо јебрен дорифей массивтер, мезозой ло кайнозой складчатостьтор ло эмдиги ӧйдиҥ тектонически активный зоналары. Ӱстӱги-Чукотский областьта алтынду месторождениелер бар, юрский ле нижнемеловой гранитный интрузияларлу, онойдо ок олово, вольфрам ла ртуть. Ташкӧмӱрдиҥ јаан каталчыктары Предверхоянский прогибте ле Зырянский впадинада.\n\nКӱнбадыш-Камчатский складчатый система ӱстӱги мелдиҥ териген геосинклинальный комплекси болот, ол который гранит-гнейсовый ла сланцево-базитовый фундаментке јадып алган, складчатостьтыҥ кийнинеҥ палеоген-неогеновый породаларла бӧктӧдип салган. Кӱнчыгыш зона вулкандарла темдектелген (вулканизм) (28 иштеп турган вулкан).\n\nКурильский ортолыктар (дуга), Јаан ла Кичинек грядалардаҥ турат, 39 иштеп турган вулкан, меловой ло и четвертичный вулканогенно-осадочный ла вулканогенный образованиелерлӱ. Дуга оок јаҥы тал-туура грабендерле бӧлӱнген, алды јанында Кӱнчыгыш-Камчаткада чылап, глубоководный жёлоб барат.\n\nСахалинский кайнозойский складчатый область Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш зоналарга Центрально-Сахалинский грабеньле бӧлӱнет. Тӱндӱк-Сахалинский впадинада нефть ле газтыҥ месторождениелери, ташкӧмӱр база бар.\n\nРельефы \n70 %-теҥ кӧп јер Россияда тӱс јер (равнина, низменность). Ороонныҥ кӱнбадыш јаны элбек Кӱнчыгыш-Европей равнинада, Прикаспийский ле о.ӧ. низменностьтор ло возвышенностьтор (Валдайский возвышенность, Среднерусский возвышенность ло о.ӧ.). Уралдыҥ меридианла чӧйилген кырлары Кӱнчыгыш-Европей равнинаны ла Кӱнбадыш-Сибир низменностьты бӧлийт. Оныҥ кӱнчыгыш јанында Среднесибирский плоскогорье кезик јери кырлу (горными массивами), араайынаҥ Центрально-Якутский низменность боло берет.\n\nТӱштӱк ле кӱнчыгыш јаны ороонныҥ кӧпјандай кырларлу. Тӱштӱктиҥ торт алдында Европей јанында Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк сындары чӧйилет (мында Россияныҥ эҥ бийик туузы Эльбрус, 5642 м), Сибирдиҥ тӱштӱк јанында — Алтайдыҥ туулары, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш Саянныҥ туулары, Становое нагорье ле о.ӧ. сын-тайгалар. Сибирдиҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейи ле Дальний Во��токто тыҥ бийик эмес сын-тайгалар: Сихотэ-Алинь, Верхоянский хребет, Хребет Черского ло о.ӧ. Јарымортолык Камчатка (Евразияныҥ эҥ бийик Ключевская Сопка деп вулканы мында, 4750 м) ла Курильский ортолыктар јака кӱнчыгышта вулкандардыҥ јери. Олордыҥ тоозы мында 200 кире, 50-и иштеп турган.\n\nСуулары \nРоссия — суула бай ороон. Телекейде кӧп тус јок суулу (пресная вода) ороон. Россияныҥ јериниҥ 12,4 % суула бӱркелген, 84 %-ти Уралдаҥ кӱнчыгыштай. Суу ээлемде кӧп саба производственный тузаланыш.\n\nЭҥ јаан тус јок кӧл Байкал ороонныҥ кӱнчыгыш јанында, (31 700 км² кире), планетаныҥ эҥ тереҥ кӧли (1642 м).\n\nЈаан суулары \n\nРоссияныҥ 10 суузы, узуны ла бассейнниҥ текши кеми.\n\nРоссияныҥ јаан кӧлдӧри\n\nАр-бӱткендик тузалу байлыгы \nРоссия тузалу ископаемыйларыла бай, нефть кӧп региондордо бар, Тюменский областьта, Сахалинде, Башкортостанда,газ — Ямало-Ненецкий автоном округта.\n\nТобрагы \nРоссияда јер, кыртыш, тобрак зоналарла јадат. Тӱндӱк Соок теҥистиҥ ортолыктарында ла Таймырдыҥ јаказында арктический почва. Тӱштӱктей тундровый зона, ондо кислый тундровый, тыҥ оглеённый почва. Лесотундровый зонада тундровый глеевый почва, слабоподзолистый эмезе глеево-таёжно-мерзлотный почва болот.\n\nРоссияныҥ 65 % јерин агаш бӱркейт. Тӱндӱктей јериниҥ тобрагы подзолистый, Энесайдаҥ кӱнчыгыштай таёжно-мерзлотный тобрак болот. Тайга подзонада (анчада кӱнбадыш Сибирде) састар кӧп, агаштарлу да јер састалган болот. Кӱнчыгыш-Европей равнинада тайганаҥ тӱштӱктей тобрак дерново-подзолистый болот.\n\nТӱштӱктей јаткан агаштучӧл зонада тобрак боро(серые лесные почвы). Чӧл зонада кара тобрак — особо плодородные чернозёмы (), караҥуй-каштан почва. Оноҥ тӱштӱктей Прикаспий низменностьто — куру чӧл участокто јарык-каштан ла бурый почва, солончактар база туштайт.\n\nРоссийский јердиҥ 70 % кӧби — «зона рискованного земледелия». Бу ла ӧйдӧ телекей ичиниҥ бастыра продуктивный пахотный јериниҥ 9 %-и Россияда, телекейдиҥ 50 %-теҥ артык чернозёмы база Россияда.\n\nКлимады \nРоссияныҥ јери Евразияныҥ тӱндӱк јанында учун (ороонныҥ јери 50° с. ш. тӱндӱктей), ол арктический, субарктический, умеренный ла субтропический климатический поястарда јадат. Јериниҥ кӧп јаны умеренный пояста. Климадыныҥ јӱзӱн башказы рельефтеҥ ле теҥиске јуугы ла ыраагынаҥ камаанду болот.\n\nШиротный зональность тӱс јерде (равнина) лапту јакшы кӧрӱнет. Ар-бӱткендик зоналар ороонныҥ европей јанында тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар солунып барат: арктический пустынялар, тундра, лесотундра, тайга, колый агаш, агаштучӧл, чӧл, куручӧл. Кӱнчыгыштай климат там ла континентал болуп барадат, природный зоналардыҥ тоозы бир широтный интервалда кезем астайт.\n\nЧаган айдыҥ орто температуразы, башка региондордо, +6 ала −50 °C јетире кубулат, јаан изӱ айда 1 ала 25 °C јетире; јут-чык јыл туркунына 150 ала 2000 мм јетире. Россияда мӧҥкӱлик тошту јер (тӱндӱк европей јанында, Сибирде ле Ыр��ак Кӱнчыгышта) 65 %.\n\nЭмдиги Россияныҥ јеринде эҥ ле бийик температура +45,4 °C Утта јуртта (Калмыкияда) темдектелген, 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде кемјилген. Эҥ јабыс температураны Оймякондо академик Обручев Сергей Владимирович 1924 јылдыҥ кыжында −71,2 °C темдектеген, оноҥ до јабяс температуралар темдектелген болгон. Максимальная разница температур: 116,6 °C, бу кӧргӱзӱ аайынча телекейде Россия баштапкы јерде.\n\nАҥ-куштары ла ӧзӱмдери \n\nРоссияда 320 бӱдӱм млекопитающий, 700-теҥ артык бӱдӱмдӱ — куш, 50-неҥ артык — рептилия, 670-ге шыку бӱдӱм балык, 100 000 — курт-коҥыс ла 10 000 јӧргӧмӧш. Кӧп саба јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдер (биоразнообразие) Россияныҥ тӱштӱк Европей јанында (анчада ла Кавказта), Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱгинде ле Сибирдиҥ тӱштӱк кырларында.\n\nАрктический ле тундровый зонада ак айу, бӧрӱ, ак тӱлкӱ, ак-кийик, овцебык, јуҥма, койон, сыгырган, лемминг, тюлень, морж, тӱндӱк ӱкӱ јӱрет.\n\nТайгада боро айу, бӧрӱ, шӱлӱзӱн, јеекен, јоонмойын, киш, колонок, камду, булан, тооргы, бобр, койон, кӧрӱк, тийиҥ, летяга, лемминг, агаштыҥ чычканы, боро чычкан, белозубка, јылан, ылаачын, чай, сымда, кӱртӱк, томуртка, тарал, тайганыҥ мухоловказы.\nКолышкан ла јалбак бӱрлӱ агаштардыҥ аразында тӱлкӱ, јараа, момон, зубр, какай, аҥ, элик, суузар, кӧп тӧӧлу куштар, келескендер, борсык, јылан, тегин медянка. Кавказ региондо леопард, гиена, енот-полоскун, перевязка, тур, серна ла кӧп тоолу рептилиялар. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ агаш-аразында гималай айу, амурский тигр, амурский лесной кот, харза, чоокыр аҥ, восточный горал јӱрет.\n\nЧӧлдӧрдӧ хомяк, цокора, ӧркӧ, тарбаган, чычкан. Сайгактар кӧп, борсык, тӱлкӱ, чӧлдиҥ јаан куштары дрофа, турна, стрепет јӱрет. Куру чӧлдӧ джейран, шакал, барханный кот, кӧп тоолу чычкандар.\n\nБӧлӱктери \nРоссияда бир канча географический пояс бар, климадыныҥ јылузыла аҥыланат, ичинде внутри которых выделяют ар-бӱткендик (ландшафтный) зоналар. Олор зональный ландшафттардаҥ турат. Темдектезе, подтайга деп зонада кӧби подтаёжный тип ландшафттыҥ, је ортозынаҥ широколиственнолесный ла ӧскӧ дӧ ландшафттар туштайт.\n Арктический пояс. Зона ла подзонлар: арктический (тошту, полярнопустынный).\n Субарктический пояс. Зона ла подзоналар: тундра (арктотундра, тегин тундра, тӱштӱк тундра), агашту тундра, лесолуговой.\n Орто пояс (бореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: тайга (тӱндӱк, орто, тӱштӱк), подтайга.\n Орто пояс (суббореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: широколиственные леса, лесостепь, чӧл (тегин, кургак), куру чӧл, пустыня, субсредиземноморский (предсубтропический ландшафттар).\nЛандшафтный зонага бӧлӱнгенинеҥ ӧскӧ, физико-географиялык секторго бӧлӱнет, олор атмосферный циркуляцияла башкаланадылар, климадыныҥ континентальнистиле, ӧскӧ дӧ темдектериле бӧлӱнет. Секторлор, темдектезе, Кӱнчыгыш Европа, Кӱнбадыш Сибир ле о.ӧ..\n\nАрктический зона јаҥыс арктический ортолыктарда тушт��йт. Тундра ла лесотундра Россияныҥ арктический јаказында туштайт, онойдо ок Камчаткада ла тихоокеанский јакада, Чукоткада.\n\nТайганыҥ тӱштӱк кыйузы Псков, Ярославль, Екатеринбург, Томск, Чита ла Комсомольск-на-Амурениҥ алдыла ӧдӧт. Подтайга дегени колышкан агаштар ӧскӧн јер, Россияныҥ Европей келтейи ле Калининград область, Кӱнбадыш Сибирде ӧскӧн хвойно-мелколиственный ла берёзово-осиновый агаштар , Тӱндӱк Приморьениҥ колышкан агаштары (Самарга суу ла Анюй суу (Амурдыҥ кош суузы) ла Сахалинниҥ тӱштӱк келтейиниҥ хвойно-широколиственные леса кирет.\n\nШироколиственный агаштардыҥ зоназына Брянский область кирет. Широколиственнолесный ландшафттар Калужский областьтаҥ ала Башкирияга јетире тӱндӱк агашту чӧлдиҥ подзоназына кирет. Широколиственный агаштардыҥ зоназына Приамурьениҥ тӱштӱк јаны ла Приморский крайдыҥ кӧп јаны кирет. Чӧлдӧр лӧ агашту чӧлдӧрдиҥ зоназына Черноземье ле Орто Волга, Предкавказье, Тӱндӱк Крым, Тӱштӱк Предуралье ле Зауралье, Тӱштӱк Сибир (Омская, Новосибирская областьтар, Алтай кырай, Тыва, Тӱштӱк Забайкалье) кирип јат. Полупустыня ла пустынялар Алтыгы Волгада ла Калмыкияда туштайт. Субсредиземноморский зона јаҥыс Крымда ла Краснодарский крайда туштайт. Предсубтропический ландшафттардыҥ бӧлӱктери Дагестанда учурайт.\n\nАр-бӱткендик зональность Энесай сууныҥ кӱнбадыш јанында чокым кӧрӱнет, Энесайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде зональность (рельефтиҥ аҥылузы ла кезем континентал климат учун) јазап билдирбейт. Ороонныҥ кӧп јеринде кырлар бар учун, кӧп райондор высотная поясностько база бӧлӱнет.\n\nӦзӱмдери \nРоссияда бар ӧзӱмдер 24 700 бӱдӱм, олордыҥ кайда да 11 400 бӱдӱми — сосудистый ӧзӱмдер, 1137 — јеҥеске кеберлежи (мохообразные), 9000 — сууныҥ ӧзӱмдери (водоросли), 3000 — лишайниктер ле 159 — папоротниктер. Кавказ анчада ла јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥниҥ бӱдӱмиле бай (6000), Ыраак Кӱнчыгыш база (4300), Сибирдиҥ арктикалык ортолыктары ӧзӱм јанынаҥ јокту (100—150).\n\nФлористический районирование аайынча, Россияныҥ ӧзӱмдери бир канча областька бӧлӱнет.\n Циркумбореальная область. Јакалай јер (провинциялар): арктический, тӧсевропейский (Санкт-Петербург, Калининград), эвксинский (Сочи — Туапсе), кавказский, кӱнчыгышевропейский, тӱндӱкевропейский, кӱнбадышсибирский, алтай-саянский, ортосибирский, забайкальский, тӱндӱк-кӱнчыгышсибирский, охотско-камчатский (провинция, јакалай јер).\n Кӱнчыгышазиат область. Провинциялар: маньчжурский (Амур ла Приморьениҥ бассейни), сахалино-хоккайдский.\n Средиземноморский область. Провинция: крымско-новороссийский.\n Ирано-туран область. Провинциялар: туранский (Алтыгы Волга], Калмыкия), джунгаро-тяньшаньский (Алтайдыҥ тӱштӱги).\n\nРоссияныҥ агаш-тажы 45,4 %, текши јери 796,2 млн га. Јаан телкем јерде, башка-башка ар-бӱткендик зоналарда аҥ-куш ла ӧзӱмдер сӱреен байлык. Јакалай Тӱндӱктиҥ арктикалык куру чӧлдӧринде пустынях јеҥес, полярный мак, лютик ӧзӧт. Тундрада олорго карликовый кайыҥ, тал, ольха кожулат. Тайгада: чиби, 6ойгон, мӧш, карагай, тыт ӧзӧт. Аралдарда (подлесок) черника, багульник, жимолость, шиповник, смородина ла о.ӧ. Тӱштӱктей хвойно-широколиственный ла широколиственный агаш-аразы болот, мында чиби, карагай, эрмен, липа, ясень, вяз, клен, граб, вишня, лещина, жимолость, бересклет, шиповник, бороҥот, калина, бузина, спирея. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱк јанында тис, маньчжурский кузук, амурский бархат, дзельква, калопанакс, аралия, шелковица, сирень, амурская маакия, рододендрон, магнолия, гортензия, элеутерококк, вейгела, виноград, китайский лимонник, актинидия, древогубец, дольчатая пуэрария, схизофрагмала о.ӧ. Лесостепной ло чӧл јанында агаштар (байрачные леса) ӧлӧҥдӧр злак деп билениҥ (семейство), бобовый, астровый, гвоздичный, гречишный ла о.ӧ. Кавказта ла и Крымда айдылган европей породаларла кожо ягодный тис, арчын (можжевельник), восточный бук], посевной каштан, Грецкий кузук, лапина, инжир, кавказская хурма, облепиха, туполистная фисташка, сумах, чёрная шелковица, земляничный агаш, вечнозелёный самшит, падуб, священный витекс, рододендрон, чубушник, миндаль, лавровишня, колхидская клекачка, ладанник, лесной виноград, плющ, сассапариль, греческий обвойник, ломонос, обыкновенный хмель туштайт.\n\nРоссияда 41 национальный парк ла 103 Корулу јер (заповедник) бар.\n\nРоссияда XXI чакта агаш астаганы (вырубка) курч сурак болуп јат. 2000 ала 2013 јылга јетире 36,5 млн га агаш кезилген. Агаш-аразыныҥ 20,3 млн гектарга јери астаган (телекейде 1-кы јер). Агашты нелегал кезери таркаган (анчада ла Тӱндӱк-Кӱнбадышта ла Ыраак Кӱнчыгышта), мыныҥ бажында WWF, ороон јылдыҥ ла бир миллиард доллар јылыйтат. Кыра салган јерлер чачылып, агашла туй ӧзӧт.\n\nТӱӱкизи\n\nТергеелери \n\nРоссийский Федерацияныҥ окылу Јаҥы (официальная власть) уулалып кӧчӱп келген деп билимчилер айдат (преемственность), 862 јылдаҥ ала («призвания варягов» ло «Повесть временных лет» бичилген ӧйди алза).\nЈебренорус тергее, Киевская Русь (862 — XIII, башка кӧрӱм бар).\n 882 јылга јетире — Великий Новгород, оноҥ Киев.\n орус княжестволор (XII чактыҥ ортозы — XVI чактыҥ бажы).\n государство (XV чактыҥ учы — ; ала  јыл — Великое княжество Московское, оноҥ — орус каандык).\n тӧс кала — Москва, 1712 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург.\n Арасей империя ( — ).\n Тӧс калазы 1728 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург, 1728—1732 јылдарда — Москва, 1732 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург ( јылдаҥ ала Петроград).\n Российская республика боло берген (Удурум Башкаруныҥ Јӧбиле1 (14) 1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14-чи кӱнинде болгон Текшироссиялык учредительный собраниеге јетире).\n тӧс кала — Петроград.\n Российское государство (1918—1920) (Уфада Госсовещанииеде Акт аайынча јарлалган, 1918 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде. 1920 јылдыҥ чаган айыныҥ 5-чи кӱнине јетире болгон, Ак Кыймыгуныҥ тергеези, граждан јууныҥ ӧйи.\n тӧс калазы — Уфа, Омск.\n Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде( депутаттардыҥ Совединиҥ II Всероссийский съездиниҥ јӧби аайынча) јарлалган. 1922 ала 1991 јылга јетире — СССР-дыҥ союзный республиказы. 1917—1918 јылдарда Российский Советский Республика деп адалган. 1918—1936 — Российский Социалистический Федеративный Советский Республика болгон.\n тӧс кала — Петроград, 1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинеҥ ала — Москва.\n Союз Советских Социалистических Республик (30.12.1922 — 26.12.1991).\n тӧс кала — Москва.\n Россия Федерациязы (1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинеҥ ала).\n тӧс кала — Москва.\n\nРоссия Федерацияныҥ окылу туружыла, Российский государство, Российский республика, РСФСР, СССР ла Россия Федерация — эл-јондор, тергеелер ортодо колбуларда бу бир ле тергее, международный правоныҥ субъекты, јоголбой улай ла болгон.\n\nРоссийская Федерация СССР-дыҥ правопреемниги, СССР — Россия Федерациянаҥ озо болгон тергее. СНГ-ныҥ јӧбиле Россия Федерацияны тергее болуп, СССР-ды слыган, Россия Федерация ООН-до Совет Безопасностиде СССР-тыҥ ордына деп, ядерный держава деп јӧптӧлгӧн (Договор аайынча ядер-јуу-јепселди таркатпас, 1968 јыл).\n\nСлавяндардыҥ кӧчкӧни \nV чакта н. э. тӱндӱк Польшаныҥ јеринеҥ кӱнчыгыш Прибалтика ажыра эмдиги Россияныҥ јерине славяндар — кривичтердиҥ угы-тӧзинеҥ келгендер. Бу ӧйдӧҥ ала славяндпр тӱндӱк јаар кӧчип баштаган, Илмен кӧлгӧ јетире, оноҥ кӱнчыгыш јаар, Волго-Окский междуречьеге јетире. VI—VIII чактарда славян уктулар  Русский равнинада јайылып, кӱнчыгыш јерлерди ээлеген, Моравский Подунавьяга кӧчкӱнтип келген, бу айалга славяндардыҥ биригерине, јебрен орус народность бӱдерине салтарын јетирген. XIV чакка јетире славяндар тӱндӱк-кӱнчыгышка кӧчкӱп («Славянская колонизация Северо-Восточной Руси») бир канча миграционный толкуларла кривичтер ле словендерге келген, оыҥ кийнинде Тӱштшк Руська кӧчкинтиген.\n\nЈебрен орус тергее \n \n\nЈебренорус тергеени тӧзӧгӧнин јарлу варяжский князь Рюриктиҥ адыла колбойдылар в 862 году на княжение союзом восточно-славянских и финно-угорских племён. Рюриктиҥ тергеези тӱштӱк Приладожье (Старая Ладога], Великий Новгород) ло Волганыҥ ӱсти јаны (Белоозеро, Ростов). Эл-јоны славяндар (словене ле кривичи), финно-угорлордо (весь, меря, чудь деп уктар болгон), варягтар јуучыл-аристократтар болгон.\n\n882 јылда Рюриктиҥ кийнинде јаҥда турган новгородский князь Вещий Олег бар јерлерине тӱштӱк јаныныҥ кӱнчыгыш славяндарын кожуп алган, Киевти тӧс калазы эткен, совершил поход на Византию, добившись от неё крупной дани и льгот русским купцам.\n\nТӱӱкиде Јебренорус тергее табылганы тӱндӱк ле тӱштӱк тӧс јерлер Рюриковичтердиҥ јаҥы ажыра бириккениниле колбулу.\n\nТергеени тӱштӱк јаны јаар јаанатканы Хазария деп улу каандыкла удурлажарга келишкен, тӧс јери Эдил сууныҥ оозында болгон. Князь Святослав 965 јылда х��зарларды јеҥген. Јуулажып, дипломатикалык албаданыш эдип Киев башкару јаҥы тергееге кӱнчыгышславян, онойдо ок финно-угор, балт, тӱрк-ирантилдӱлердиҥ јерлерин бойындийине кожуп алган.\nБу ла ӧйдӧ славян колонизация Волго-Окский междуречьеде болуп јат. Јебрен Русь Европада јаан деген тергее боло берген, Кӱнчыгыш Европада, Кара талайдыҥ регионында ла Византий империяда башкарарга тартышкан.\n\nКнязь Владимире Святославич тушта 988 јылда Русь христианствого кирген. Князь Ярослав Мудрый утвердил первый общегосударственный свод законов — Русскую Правду. 1132 јылда киевский князь Мстислав Владимирович Великий божогон кийнинде, Киевский Русь деп тергее јайрадылып бӧлӱнген: Новгородская земля, Владимиро-Суздальское княжество, Волынское княжество, Черниговское княжество, Рязанское княжество, Полоцкое княжество ло о.ӧ.. Киев учун тыҥ деген княжеский ӱйелер бой-бойыла тартышкан, Киевтиҥ јери Рюриковичтердиҥ јаба энчизи болгон.\nЈебренорус тергее бойыныҥ ӧйине јетире тыҥ государственный аппаратту болгон.\n\nОрус јерлердиҥ бӧлӱктери. Монгол-татар иго \n\nТӱндӱк-кӱнчыгыш Русьта XII чактыҥ ортозынаҥ Владимиро-Суздальский княжество тыҥып чыккан, оныҥ башкарузы Киев ле Новгород учун јуулашкан, је бойлоры Владимирде ле артатан, бу кала јаҥы орус тӧс јер боло берген. База јаан княжествамолор Черниговский, Галицко-Волынский ле Смоленский княжество болгон.\n\n1237—1240 јылдарда кӧп саба орус јерлерди (Монгольское нашествие на Русь)  Батый каанныҥ монгол черӱлери чаксыраткан. Владимир, Рязань, Киев, Чернигов, Переяславль, Галич ле о.ӧ. кӧп јебренорус калалар быстырткан, тӱштӱк јанында јаткан улус кӧчӱп баштаган. Орус княжестволор Золотой Ордага калан тӧлӧгӧн, Золотой Орданыҥ каандары князьтарга бойыныҥ јерин башкарзын деп јӧп беретендер. Бу ӧй тӱӱкиде «монголо-татарское иго» деп айдылган. Новгородский јерлер XIII чакта шведтерле, крестоносцы-рыцарьларла Кӱнчыгыш Прибалтика учун јуулашкан.  Новгородский вече тургускан князь Александр Ярославич Невский 1240 јылда Нева сууныҥ јанына токтогон швед отрядтарды оодо соккон, оноҥ 1242 јылда (Ледовое побоище) ливонский рыцарьларды тошто оодо соккон.\n\nXIII чактыҥ учынаҥ ала орус княжестволор арайынаҥ јаҥы тӧс јерлер тӧзӧп баштаган — Великое княжество Московское ле Великое княжество Тверское. Москваныҥ князьтаны владимирский великий княжение учун Федорчуков ратьты јеҥген, Алтын Орданыҥ берип турган јарлыгы учун. Улу князь Владимирский Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русь ла Новгородтыҥ ӱстӱги башкараачызы болуп, оноҥ каланды јууп турган болгон. Князь Дмитрия Донскойдыҥ башкарузы тушта Алтын Ордага баштапкы тыҥ табарулар эдилген, 1363 јылдаҥ ала владимирский улу княжение учун јарлык јаҥыс ла «московский тураныҥ» князьтарына берилетен.\n\nАрасейдиҥ бирлик болгоны \n\nИван Васильевич (Иван III) тушта Москва Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ тӧс јери боло берген, јаҥыс тергее болуп бириккен; Россияныҥ кебедели (герб, великокняжеский печать) болуп эки башту кан-кереде Византий империя ла  Русьтыҥ бирлигин керелейт; Иване III тушта, Русь Јаан Орданы бир канча јуу-согуштарда јеҥип чыгала, ого каланды тӧлӧбӧй токтоткон. Онойдо орданыҥ игозы божогон. Русьтыҥ суверенитеди учун, князь каан болуп адаткан (царь-государь), бу ӧйдӧ 1497 јылда «Судебник» (свод общерусских законов) бичилген, Московский Кремль ле Успенский собор  тудулган. Орда бой бойыныҥ ортозында јуулажып, бирлиги уйадаган (XV чак) Крымда ханство, Астраханда ханство, Сибирде ханствого бӧлинген. Князь Василий III орус јерлерди бириктирип, Улу Литовский княжестволо, Казанский ханстволо јуулашкан, бу ӧйдӧ Русьта кӧп туралар тудулган. \n\nИван Грозный каанныҥ титулын алып, јаргыда ла тергее башкарар системада, јуучыл керектерде бир канча реформалар ӧткӱрген.\nОныҥ башкарузы тушта Орус тергеениҥ јери эки катапка јаанай берген. Иван Грозныйдыҥ башкарузыныҥ учы јаар Ливонский јууда јеҥдиртип, чала уйадаган, бу ӧйдӧ опричнинаны кийдирген.\nXVII чактыҥ бажында Россияда Смутное время башталган, јондык ополчение јуулып, польский табараачыларды сӱрген, каанныҥ јерине Романовтордыҥ династиязы турган јылда.\n\nАрасей империя \n\nПётр I каан тергеениҥ ич ле тыш политиказында кезем радикал реформалар ӧткӱрген. Петр I тушта Россия, Тӱндӱк јууныҥ кийнинде, 1721 јылда, империея боло берген. Петр I Санкт-Петербургты, тергеениҥ тӧс калазын туткан.\n\nПетр I божогон кийнинеҥ јаҥ учун тартыжу () башталган, 1762 јылда јаҥга Улу Екатерина II келерде, бу тартыжу токтогон. Екатеринаныҥ јаҥда турган ӧйин «просвещённый абсолютизм» деп адаган, Россия кӱнбадышта, тӱштӱкте јаан јерлерди бойына кошкон, Турцияны јеҥген, Речь Посполитаны бӧлий соккон, Россияга  јебренорус јерлер кожулган, онойдо ок Кара талайдыҥ тӱндӱк јаны ла Крым.\n\n1812 јылда России Францияла јуулажарда, Наполеон Бонапарттыҥ черӱзин јоголткон. 1814 јылда орус черӱ союзниктериле кожо Парижке кирген.\n\nXIX чактыҥ баштапкы јарымында бу ӧй телекейлик культураныҥ тӱӱкизине орус литература ла классикалык кӱӱниҥ алтын чагы деп кирген().\n\n1860—1870-јј. император Александр II «улу реформалар» эдет, 1861 јылда «крепостное право» јоголгон. XIX чактыҥ ортозынаҥ ороондо революционный кыймыгу тыҥыган. 1905 јылда Баштапкы орус революция болгон. Россияда Государственная дума Российской империи, парламент тудулган. 1914 јылда Россия Баштапкы телекейлик јууга кирет. 1917 јылда Февральский революция болордо, император Николай II престолдоҥ мойношкон, Јаҥ Удурум Башкаруга кӧчкӧн, ороонды республика деп јарлаган.\n\nСовет ӧй \n\n1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде (кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱни) Октябрьский революция болгон. Јаҥды Россияда  Советтер колго алган, большевиктерди В. И. Ульянов (Ленин) баштаган. Советский Россия телекейде баштапкы социалистический государство болг��н. 1918 јылда большевиктер Всероссийский учредительный собраниени сӱрген, не дезе эсерлер талдаштарда јеҥген бодгон.\n\n1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинде Брестский мир деп јӧпти тургузып, Россия телекейлик јуунаҥ чыккан. Большевиктер Финляндияны, Польшаны, Эстонияны, Латвияны, Литваны ла Украинаны таҥынаҥ тергеелер деп јӧптӧп, Белоруссияныҥ кезик јерин былашпас деп молјонгон. Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде Россиияныҥ тӧс калазы Москвада боло берген, Петроградтаҥ башкаруны кӧчӱрген.\n\nРеволюцияныҥ кийнинде Россияда Граждан јуу башталган: бир јанынаҥ большевиктер ле олорды јӧмӧгӧн улус, экинчи јанынаҥ олорго удура антибольшевистский «Белое движение», ӱчинчи јанынаҥ анархисттер], басмачтар, эсерлер болгон. Бу јууда ӧскӧ дӧ тергеелер турушкан. 1921-22 јылдарда большевиктер јеҥип, совет јаҥды  озогы  Российский империяныҥ кӧп саба јеринде тургускан.\n\n1922 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (РСФСР), Украинская Советская Социалистическая Республика (УССР), Белорусская Советская Социалистическая Республика (БССР), Закавказская Социалистическая Федеративная Советская Республика (ЗСФСР) биригеле, Союз Советских Социалистических Республик (СССР) боло берген. Јаҥы тергеениҥ тыш политиказы международный изоляциянаҥ чыгар, СССР-ды алдынаҥ тергее деп ӧскӧ ороондор чотозын деп ууламјылаган, 1930-чы јылдарда бу амаду бӱткен.\n\nБольшевиктер общественный реформалар баштаган: Граждан јуунаҥ арткан большевиктерге удура болгон улусты: священниктерди, аргачыларды, аргалу-чакту крестьяндарды, озогы политикалык, јуучыл ла билим элитаны ӧштӧп-кыскан, је база бир јанынаҥ јоктуларга ӱредӱ, эмчилик, јадар јер, башкаруда иштеер арга берген.\n\nЛенина божогон кийнинде, 1920-чи јылдарда  ВКП(б)-ныҥ ичинде јаҥ учун тартыжулар тыҥыган, учында И. В. Сталин бастыра јаҥды колына алала, тоталитарный айалга эдип, кату сталинский репрессиялар ӧткӱрген. Сталин СССР-да меҥдештӱ индустриализация ла текши коллективизация ӧткӱрген, кыска ӧйгӧ јаҥжыккан аграрный обществоны  индустриальный эдерге, бастыра ичбойында ресурстарды мобилизовать эткен, экономический јӱрӱмди ӧткӱре централизовать эдип, СССР-ды бӱткӱлинче командно-административный системага суккан.\n\nРоссийский империяда 1913 јылда промышленный производствоныҥ кеминде 50 %-и немец ле французтардаҥ, 20 %-и англий ле 10 —15 % американдардаҥ болгон болзо, 1941 јылдарда 9000 завод тудулган, экинчи пятилетканыҥ учында, Граждан јууныҥ токтогонынаҥ 14 лӧ јыл ӧдӧрдӧ, СССР вышел по объёму промышленный производствоныҥ кемиле телекейде экинчи јерге чыккан, јаҥыс ла США-га јетпеген, телекейлик промышленный производствоныҥ 10 %-не јеткен.\n\n1930-чы јылдардыҥ экинчи јарымында  ороондо кату репрессиялар башталган («Большой террор»). Бу ӧйдӧ партияда, армияда, госбезопасностьтыҥ органдарында јаан «чистка» болгон, онойдо ок «национальный линияла» СССР-да (1937—1938), (репрессии по национальном признаку) кӧп улус айдуга барган.\n\n1939 јылда СССР Германияла јӧп тургускан (), јажытту (Секретный дополнительный протокол к Договору о ненападении между Германией и СССР) протокол болгон, Кӱнчыгыш Европаныҥ јерин ӱлежери керегинде, бу јӧп аайынча СССР 1939—40 јылдарда Польшаныҥ кӱнчыгыш јанын, Прибалтиканыҥ, Бессарабияныҥ јерлерин бойыныҥ јерине кожуп алган, гранды кӱнбадыш јаар јылдырган. \n\n1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде года Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Кенейте, јууны јарлабай, (операция «Барбаросса») гитлеровский Германия ла оныҥ союзниктери СССР-га табару эткен, Экинчи телекейлик јуу башталган. Германияныҥ черӱзиниҥ јуу-јепсели совет черӱнийине кӧрӧ тоозыла ас та болгон болзо, олор јууга јакшы белетенип алган, тылдаҥ јакшы јеткилдештӱ, баштап тарый тӱрген ичкерлеген.\n\n1941 јылдыҥ кӱзинде јарманныҥ черӱзи СССР-дыҥ гранын кечеле, там ла тереҥжип табарып, Москва уулу бараткан Вермахт Москваныҥ алдына кӧп саба черӱзин тургузып ийген, оноҥ каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында пригородко јеткен. Је совет черӱниҥ удурлажы кезем тыҥый берген, бу ӧйдӧ вермахттыҥ табарар кӱчи астаган,  Георгий Жуковтыҥ башкарузыла совет черӱ контрнаступлениеге барган. Москва учун јуу-согушта јарманныҥ Блицкриг (план молниеносного захвата СССР) ӱлекери бызылган, јарман черӱ Экинчи телекейлик јууда баштапкы катап стратегиялык јеҥдиртип, јуу оноҥ ары улалган. Јуу башталарда ла СССР-ды јӧмӧӧр кӱӱнин кӧп ороондор айткан, антигитлеровская коалиция тӧзӧлгӧн. СССР-ла кожо Германияга удура Великобритания (в состоянии войны с Германией с 1 сентября 1939 года) ла США бириккен, Ленд-лиз, антигитлеровский коалицияныҥ ороондорына военно-технический болуш эткен, СССР-га база.  1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айында () экинчи фронт ачылган.\n\nСталинградтыҥ алдында Курскта јуу-согушта совет черӱ стратегический табаруга ууланган. 1944—45 ҥылдарда јарманныҥ черӱзин оодо соккон, СССР-дыҥ јерин јайымдаган, онойдо ок Польшаныҥ, Румынияныҥ, Венгрияныҥ, Болгарияныҥ, Чехословакияныҥ, Югославияныҥ, нацизмди јеҥген. Немецтердиҥ советско-германский фронтто јылыйтузыныҥ 75 %-и Германияныҥ орныктырылбас јылыйтузы болгон, вермахтла оныҥ союзниктери 80 % черӱзин јылыйткан, 607 дивизия оодо согулган. Совет Кызыл Черӱ Европаны нацизмнеҥ аргадап јайымдаган. \n\n1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде Германияны јеҥдирткен деп, башкарузына кол салдырткан().\n\nЭкинчи телекейлик јууныҥ кийнинде Советский Союз стал США-ла коштой сверхдержава боло берген, ООН-ды баштаган ороондордыҥ бирӱзи, Совет безопасности ООН-ныҥ турчызы, вето тургузар тапту; Кӱнчыгыш Европаныҥ ороондорында  просоветский коммунистический режимдер тургузылган. Совет экономической взаимопомощи (СЭВ) ле Организация Варшавского договора (ОВД), Европейское экономическое сообщество (ЕЭС) удура турган и НАТО.\n\nКапиталистический ле социалистический системалар телекейде баштапкы јерде болуп, ончозын башкарарга амадап, удура-тедире туруп ийген (). \n\nСША ла СССР-дыҥ тартыжузы политикалык сферада ӧткӧн. Чынга јуу-согушка кирбеген де болзо, олор јуу-јепседи кӧптӧткӧн (), телекейди «бийлеери» (за сферы влияния) учун эки система ӱчинчи ороондордыҥ керектерине кирижип, локальный јууларды баштап, ого киришкендер.\n\nН. С. Хрущёв јаҥга келерде, ороонныҥ общественно-политический јӱрӱминде «Хрущёвская оттепель» башталып, Сталинниҥ культ личностизин јартына чыгарган. Је тӱҥей ле, кӱнбадыш аналитиктер СССР-ды, тоталитар тергее деп чотогон( СССР-да кижиниҥ тап-эриктери). Н. С. Хрущёв башкарган ӧйдӧ  ороон телекейде ядерный јепселле баштапкы јерге чыккан Обнинский АЭС ла СССР-дыҥ космосло программазы: СССР телекейде баштапкы катап Спутник-1, Јердиҥ искусственный спутнигин орбитага чыгарган, Гагарин Юрий Алексеевич космосто баштапкы кижи, Ай ла Венераны шиҥдеераппараттар телекейде баштапкы аппараттар эдилип, ачык космоско кижи алтаган.\n\n1964 јылда ЦК КПСС-тыҥ  генеральный секретари болуп Л. И. Брежнев турган, (1964—1982) башкарган ӧйи «период застоя» деп адалган. СССР 1970-чи јылдарда  тыҥыда албаданып, военно-стратегический паритетке США-ла кожо јеткен, оноҥ улам (Разрядка международной напряжённости) болгон. Бу ла ӧйдӧ СССР кӱнбадыш ороондордыҥ јеҥил промышленностьинеҥ тыҥыда артып турган.\n\n1985 јылда М. С. Горбачёв јаҥга тура берерде ороондо «Перестройка» деп политикала кожо Советский Союзтыҥ Коммунистический партиязы (КПСС) башкару учурын јылыйткан, идеологияда тыҥ солунталар болгон, ороонныҥ экономиказы бызылып, дестабилизация башталган. Реформалардыҥ амадузы СССР-да общественно-политический ле экономический стройды  демократизировать эдери ле обществоны идеологический јанынаҥ кыстаарын токтодоры. Бу реформалардаҥ ороондо социалистический строй јоголып, ороон бойы јайрадылган. 1989 јылда Варшавский договор ло  Совет экономической взаимопомощи (СЭВ) база ижин токтоткон. «Таҥынаҥ ороондордыҥ парады» (Парад суверенитетов) (1988—1991) тушта  јасактар јанынаҥ Союз Советских Социалистических Республик (тӧс јер) ле  СССР-дыҥ союзный республикаларыныҥ ортозында оҥдошпостор (конфликт) болгон. 1989 јылдыҥ јаҥар айында Мальтийский саммит тушта, Мальта ортолыкта Горбачёв ло Буш  «холодная война» токтогон деп јарлаган.\n\n1991 јылдыҥ куран айыныҥ 19—21 кӱндеринде Москвада «Августовский путч» болгон, СССР ла РСФСР-дыҥ башкарулары удурлашкан, Ак тураныҥ јанында демонстрациялар (Дом Правительства Российской Федерации,Белого дома) ӧткӧн,  РСФСР-дыҥ президенти Б. Н. Ельцинди јӧмӧгӧн. (Государственный комитет по чрезвычайному положению) ГКЧП СССР тӱргенудурлажып болбой јеҥдиртеле јоголгон. 1991 јылдыҥ јаҥар айында СССР јоголып, Таҥынаҥ тергеелердиҥ бирлиги (Содружество Независимых Государств,СНГ) тӧзӧлгӧнин керелеп, Беловежский соглашениелерге кол салынган.\n\n1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде Совет Республик Верховного Совета СССР декларацияда СССР-дыҥ јоголгонын темдектеген, («холодной войне») бого удурлажу токтогон. Российская Федерация международно-правовой колбуларда тергее-СССР-дыҥ правопреемниги болупјат деп,  онойдо оныҥ јерине туруп ,Совет Безопасности ООН-го кирген. .\n\nРоссия федерация \n\n1991 јылдыҥ јаҥар айында Россия (Российская Федерация) алдынаҥ бойы тергее боло берген.\n1992 јылдыҥ чаган айында Россияда радикал экономикалык реформалар башталган. Ельцин ле Гайдардыҥ Башкарузы либерализация розничных цен ӧткӱрген, тыш садуныҥ либерализациязын, налоговый системаныҥ солынталарын ла другие преобразования ӧскӧ дӧ солынталар эдилген, ороондо экономикалык айалганы торт солыган. Россияда реформалардыҥ турултазы рыночный экономикага кӧчкӧни болот. Орус ла ӧскӧ тергеелердиҥ шиҥжӱчилдериниҥ Российский рыночный экономиканыҥ моделин јаратканы да, јаратпаганы да бар, бу тоодо Нобельдиҥ экономикада сыйыныҥ лаупеаттары база бар. 1992 јылда бааларды јӧптӧӧр тергеелик јӧп јоголгон, јайым саду () јарлалган. \n\nПериод «дикого» — јерлик капитализм боло берген ,первоначальный капиталдыҥ јуулары, централизованный плановый экономиканаҥ мойногоныла колбулу, и катастрофической тергее социал обязательстволорын јемирген, — товарлардыҥ дефициди јоголып, баалар тыҥ кӧдӱрилген, гиперинфляция, эл-јонныҥ акча-манады «кӱйген», текши албаты јоксыраган, каршулу керектер кезем кӧптӧгӧн, бартеризация ла  криминал экономика, текши ишјоктор кӧптӧгӧн, ишјал тӧлӧлбӧгӧн , пенсиялар ла социал пособиелер тӧлӧлбӧгӧн, социал башкаланыш кезем ӧскӧн ,, социал сфераныҥ кризисы башталган,  балдар чыгары кезем астаган, улустыҥ ӧлӱми кезем кӧптӧгӧн, кижиниҥ јӱрӱми кыскарган . 1990-чы  јылдардыҥ реформалары ороонныҥ экономиказын кезем уйадаткан: выпуск промышленной продукции сократился на 60 %, а в лёгкой и пищевой промышленности производство упало на 70 %, составив 30 % от дореформенного уровня.\n\n3—4 октября 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3—4 кӱндеринде Москведа (силовой разгон Съезда народных депутатов и Верховного Совета) Ӱстӱги Советтиҥ депутаттарыныҥ Съездин албан кӱчле сӱрген, улус божогон. 9 октября 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 9-чы кӱнинде президент ижин токтоткон, бастыра Советтерди јоголтып салган, јаҥар айда Россияныҥ јаҥы Конституциязы, чыгып, общественно-политический стройды ӧскӧрткӧн.\n\n1994 јылда Чечен республиканыҥ јеринде федерал тӧс јерге чечен-сепаратисттер удурлажу-јуу башталган (конфликт между федеральным центром и чеченскими сепаратистами]. Јууныҥ турултазы —  российский черӱлерди оноҥ чыгарган, айландыра бастыра оодылып-сайалган-бызылган, улус јууда божогон, Чечняныҥ јайымы учун, экинчи чечен јуу ла Россия ичине јайылган террор. \nРоссияда президенттиҥ талдаштарында (Президентские выборы 1996 года) ороонныҥ тӱӱкизинде бир ле катап болгон, јеҥген кижини тударга, экинчи тур талдаштар јарлалган, Б. Н. Ельцин, озо артып турган болгон,  начале предвыборной гонки значительно отстающий от своего оппонента, лидер Г. А. Зюгановты акалаган, талдаштарда кӧп јастыралар тутактар болгон.\n\n1990-чы јылдардыҥ баштапкы јарымында кӧп тоолу предприятиелер ваучерле приватизировать эдилген (ваучерной приватизации), онойдо ок залоговый аукциондор ажыра база (залоговые аукционы). Ороонныҥ ӧткӱре јаан тыш тӧлӱзин јоголторго јетпей турган (государственный долг). 17 августа 1998 ӱылдыҥ куран айыныҥ 17-чи кӱнинде Россияныҥ Башкарузы (дефолт јарлаган).\n\n1999 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнинде года Борис Ельцин отставка эткен, президент болбой токтогон, бойыныҥ ордына удурумга президенттиҥ ордына, РФ-ныҥ јааны эдип В. В. Путинди кӧстӧгӧн.\n\n2000 јылдыҥ тулаан айында Владимир Путин президенттиҥ талдаштарында јеҥген (выборы) Россия Федерацияныҥ экинчи президенти боло берген. 2000 јылдарда  Россияда бир бӧлӱк социально-экономический реформалар ӧткӱрилген: налог јанынаҥ, јер, пенсия јанынаҥ, банктар ла о.ӧ.  \/\/ Прайм-ТАСС, 13 мая 2010. 2000—2008 јылдарда Россияда экономика эмеш кӧдӱрилген (российской экономики), инвестиций, эл-јонныҥ доходторы, ӧткӱрилген реформалардыҥ болужы, политикалык стабильность, онойдо ок экспортко барган орус товардыҥ баазы  кӧдӱрилерде (особенно минерально сырьевой базы). 2007 јылда берилген энелердиҥ капиталы (материнского капитала) Россияда демографиялык айалганы оҥдолткон. Башкаруда партия тыҥып, бӱдӱрер јаҥныҥ вертикали тыҥыган, «Единую Россию» деп блок бириккен, Тергеелик Думага талдаштарда олор кӧп саба јерди алып, (2003, 2007, 2011, 2016) президент ле башкаруны јӧмӧгӧн. \n\n2000 јылда эдилген системаны — федерал округтар, онойдо ок реформа Совет Федерацииниҥ реформазы јаҥныҥ вертикалин тыҥыткан, росийский административный системанын ижин чыҥдыйлаган.\n\n2000 јылда чечен јеринде јуу токтогон, Чечен Республика Россия Федерацияда арткан. 2009 јылда Чечняныҥ јеринде  контртеррористический операцияныҥ режимин токтоткон.\n\n2008 јылда президент болуп Дмитрий Медведев турган, Владимир Путин дезе премьер-министрболуп турган.\n\n2008 јылдыҥ куран айыныҥ 8-чи кӱнинде Тӱштӱк Осетияда удурлажу башталган (вооружённый конфликт в Южной Осетии) учында Россия Абхазияны ла  Тӱштӱк Осетияны таҥынаҥ тергеелер деп јӧпсинген, Грузии ла НАТОдеп сурак јаҥыс јерге туруп калган.\n\n2011 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱнинде Тергеелик Думага (выборы в Государственную думу VI созыва) талдаштарда «Единая Россия» партия парламентский кӧп јанында артып, је конституционныйын ычкынган. Россияныҥ президентине талдаштарды 2012 јылдыҥ тулаан айыныҥ 4-чи кӱнинде Владимир Путин баштапкы турда јеҥип алган. кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде ижин баштаган. 8 мая Государственная дума дала согласие Владимиру Путину на назначение Дмитрия Медведева Председателем Правительства.\n\n Тергеениҥ бӱдӱми \n Символиказы \nРоссияныҥ маанызы тӧрт толыкту бӧс (полотнище) ӱч тӱҥей горизонтал бӧлӱктер: ӱсти — бак, ортозы — чаҥкыр ла алды  — кызыл ӧҥдӱ. Тууразы ла узуны 2:3.\n\nРоссияныҥ кебедели тӧрт толыкту, алтыгы толуктарын тегерийтип, ортозын эмеш сӱӱрейтип салган кызыл  геральдический куйак. Ортозында алтын эки башту кан-кереде куш, кӧдӱреле јайып алган канаттарлу. Кан-кередеге эки кичинек корона кийдирилген, ӱстинде бир јаан коронаны лентала колбогон. Кан-кередениҥ оҥ тамажында — скипетр, сол — держава. Куштыҥ тӧжинде кызыл куйакта — мӧҥӱндеген кижи, кӧк плащту, мӧҥӱн атту, ады јыга базып алган кара драконды мӧҥӱн јыдаазыла кадап јат.\n\n Тергеениҥ тӧзӧлгӧзи \nРоссияныҥ эмдиги ӧйдиҥ Конституциязы, (1993), бир канча тӱзедӱлерлӱ иштейт (рядом поправок), тӱзедӱлердиҥ јаан учурлузы 2008,2020 јылдарда эдилген. Бу тӱзедӱлер элдер ортодо таркаган. Россияныҥ тергеелик стройыныҥ тӧзинде, Конституция аайынча, мындый базовый принциптер: албаты јаҥы, федерализм, социальный тергее, разделение властей, светский тергее, кижиниҥ тап-эриктери баштапкы јерде, јербойында башкару, кӧппартийность, идеологиялык ла политикалык многообразие, верховенство права, энчиниҥ башка-башка кӧп бӱдӱмдери, башкарарыныҥ бӱдӱми, тергеениҥ бӱдӱми, тергеелик суверенитет. Шиҥжӱчилдердиҥ айтканыла, публично-правовая ответственность носителей публичной власти должна иметь субсидиарный характер и её основы должны быть закреплены в Конституции РФ; необходима детальная проработка и совершенствование правового механизма защиты основ конституционного строя Российской Федерации.\n\n Федерал бӱдӱми \n«Российская Федерация состоит из , , , , ,  — равноправных субъектов Российской Федерации» — пункт 1 статьи 5 Конституции РФ\n\nРоссия — федерал бӱдӱмдӱ тергее. Россия Федерацияда 85 теҥ тап-эриктӱ федерацияныҥ субъекти, ол тоодо 22 республик, 9 край, 46 область, 3 федерал учурлу кала, 1 автоном область, 4 автоном округ ла 1 федерал јер.\n\nФедерал субъекттердиҥ тергеелик јаҥыныҥ органдарыныҥ системазы текши федерация тургускан принциптерле иштейт. Кажы ла региондо законодательный (представительный) орган (јасак чыгарар собрание, дума) ла бӱдӱреечи орган (башкару). Бастыра субъекттерде должность бар (глава, губернатор), олор 5 јылдаҥ кӧп иштебес, бу ишке эки катаптаҥ кӧп турарга јарабас.\n\nРоссия Федерация 8 федерал округка бӧлинет, кажы ла округта РФ-ныҥ президентиниҥ окылу представители иштейт.\n\nФедерацияныҥ субъекттеринде бойыныҥ администрациялык-јериниҥ  бӧлӱктери бар. Кӧп сабада аймактар ла калалар (республикан, краевой, окружной учурлу) Федерация субъектиниҥ администрациялык-јериниҥ бӧлӱктери болот. \n\n Башкараачызы \n\nТергеениҥ јааны Россия Федерацияныҥ президенти, эмдиги ӧйдӧ — Владимир Владимирович Путин. Тергеениҥ јааны Президентке болушты Башкаруныҥ правительствозыныҥ председатели јетирет, эмдиги ӧйдӧ Михаил Владимирович Мишустин. РФ-ныҥ Башкарузыныҥ председатели президент отставкага барза, эмезе божозо, оныҥ ордына турар.\nПрезидент текши талдаштарда јажытту ӱнберишле алты јылга тудулат, бир кижи эки мроктоҥ кӧп турар аргазы јок. Конституцияныҥ нормаларында 2008 јылда президент алты јылга турар деп јӧптӧлгӧн, алдында тергеениҥ јааны тӧрт јылга талдалар болгон.\nПрезидент бир канча јаан учурлу полномочиелерлӱ: тыш политиканы башкарат, Јуучыл черӱлердиҥ Баш главнокомандующийи болуп јат, Тергеелик думала, Башкаруныҥ председателиле јӧптӧжип, Башкаруныҥ отставказын јарадат. Башкаруныҥ председателиниҥ талдаганыла оныҥ болушчыларын ла федерал министрлерди кӧстӧп, онойдо ок ижинеҥ јайымдайт. Президент Россия Федерацияныҥ Совет безопасностизин башкарат, Россия Федерацияныҥ Јуучыл черӱлериниҥ башкарузыныҥ јаандарын кӧстӧп, ижинеҥ јайымдап јат. Тергеелик думага Россия Федерацияныҥ Тӧс банкыныҥ председатели эдип кӧстӧӧр кандидатураны айдып берер аргалу (Россия Федерацияныҥ Башкарузына кирбей турган кижи болзын). Табару болзо, эмезе табарарга ченешсе, Президент ороондо эмезе региондордо военный положениени јарлаар аргалу, је тургуза ла ол керегинде Россия Федерацияныҥ Федерал собраниезине угузар учурлу. Президент Россияда бастыра јерде бӱдӱрилетен Указтар чыгарар тапту, је указтары федерал законноҥ башка болбос учурлу. База ӧскӧ полномочиелери бар.\n\nРоссия Федерацияныҥ Президенти импичмент Совет Федераци јайладар аргалу, качан Тергеелик дума оны государственный измена болгон, эмезе уур каршу керек эткен деп бурулаза, бого коштой Россия Федерацияныҥ Ӱстӱги Јаргызы ла Конституционный Јаргызыныҥ јӧптӧри болзо.\n\n Бӱдӱрер јаҥ \nТергеениҥ Јаҥыныҥ ораны Ӱстӱги бӱдӱрер јаҥ — Россия Федерацияныҥ Башкарузы. Россия Федерацияныҥ президентине карууга турар, Тергеелик Дума дезе оныҥ ижин ширтеер. Башкаруга оныҥ председатели ле болушчылары кирип, бир канча министерстволорло ведомстволор башкарат, Россияныҥ|федерал министрлери (министерство, эмезе кандый да тергеелик программаларды апарат, эмезе окылу јакылта бӱдӱрет, је министерский должность јок ведомстволордыҥ јаандарына министрдыҥ статусы берилет. Башкаруда ишчилердиҥ тоозы ла структуразы Јасак аайынча јӧптӧлбӧгӧн, оны Президент јӧптӧйт.\n\n Јасак чыгарар јаҥ \nКонституция аайынча, Федерал собрание — парламент Јасактарды тургузып, бӱдӱрет, Совет Федерацииниҥ эки палатазы ла Тергеелик думадаҥ турат, билим литературада бу палаталар ӱстӱги ле алтыгы палаталар деп адалат.  Совет Федерацияныҥ Соведине РФ-ныҥ кажы ла субъектинеҥ эки кижинеҥ кирет база президент кӧстӧгӧн представитель кирер, олордыҥ тоозы 30-таҥ ашпас (олордыҥ јети кижи бастыра јӱрӱмине кӧстӧлӧр аргалу). Онойдо ок Также Федерацияныҥ Соведине Россияныҥ президенти болгон улус кирер. 1993 јылда году Федерацияныҥ Совединиҥ турчыларын эл-јон талдаган, 1995 јылда олордыҥ јерин губернаторлор, президенттер, Регионал Јасак бичиир собраниелердиҥ спикерлери тургузылган, 2000 јылдаҥ ала Федерацияныҥ субъекттериниҥ Јасак тургузар ла Бӱдӱрер органдарыныҥ кӧстӧгӧн лӧ талдаган представительдери бого кирген. Тергеелик думада 450 депутат: 225 депутат јаҥысмандатный избирательный округтаҥ тудулат (бир округ — бир депутат), ӧскӧ 225 депутат — федерал избирательный округла (талдаштарда федерал кандидаттардыҥ списогы учун ӱн бергендердиҥ тоозына пропорционально).\n\n Јаргы јаҥ \nСудтығ јаҥын јаҥыс судтарда бӱдӱрер: Россия Федерацияныҥ Конституционный суды, суды общей юрисдикции во главе с Россия Федерацияныҥ Ӱстӱги суды текши юрисдикциялу судтардыҥ бажында ла арбитражный судтар (база Ӱстӱги судла башкарылат). Россия Федерацияныҥ кезик субъекттеринде конституционный (уставной) судтар иштейт. Федерацияныҥ судтарыныҥ системазына онойдо ок мировой судьялар кирет.\n\nТергеелик органдарда должностьто турган јамылулардыҥ тап-эриктерин бӱдӱрери јанынаҥ шиҥдеериниҥ уполномоченныйы   омбудсмен бӱдӱрет. Данный институт впервые в российской практике введён Конституцией Россия Федерацияныҥ Конституциязына бу должность 1993 јылда (пункт «е» ч. 1 ст. 103) кийдирилген, онойдо бу ишке  Уполномоченный по правам человека Тергеелик дума кӧстӧйт, омбудсмен  федераль конституционный јасак аайынча иштейт. Уполномоченный бойыныҥ ижинде кандый да государственный органга ла должностьту кижиге каруулу эмес.\n\n Политикалык партиялар \n2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 7-чи кӱнинде Россияда регистрацияны ӧткӧн 63 политикалык партия болгон.\n2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде регистрация ӧткӧн 44 партия, олордыҥ Тергеелик думага бичиткени алты:\n\n Партия «Единая Россия», 2001 јылда тӧзӧлгӧн, эки политикалык кыймыгу бириккен богон «Единство» ла «Отечество — Вся Россия». Консерватизм учун. Тоозы — 2 млн кижи (2012). Тергеелик думага талдпштарда 2016 јылда 343 јер алган, баштаачы партияныҥ јерин алган. Партияныҥ јааны — Д. А. Медведев.\n Коммунистическая партия Российской Федерации (КПРФ), 1993 јылда тӧзӧлгӧн, Коммунистическая партия РСФСР орныктырылган. КПСС-тыҥ керегин уулалткан. Тоозы — 156 муҥ кижи (2012). 2016 јылда талдаштарда 42 јер алган. Партияныҥ јааны — Г. А. Зюганов.\n ЛДПР (алдында Либерально-демократическая партия России), 1992 јылда тӧзӧлгӧн.  Национализм, патриотизм ле  теория смешанной экономикини тудунат. Тоозы — муҥ кижи (2016). 2016 јылда талдаштарда 39 јер алган. Јааны партияныҥ — В. В. Жириновский.\n Партия «Справедливая Россия» («эсеры»), 2006 јылда тӧзӧлгӧн. Социалистический интернационалга кирет. Тоозы — 160 муҥ кижи (2016). 2016 јылда талдаштарда 23 јер алган. Партияныҥ јааны — С. М. Миронов.\n Партия «Родина», 2004 јылда тӧзӧлгӧн. Придерживается идеологии Сол национализмниҥ идеологиязын тудунат. Тоозы — 135 муҥ кижи (2004). 2016 јылда талдаштарда бир јер алган. Јааны партияныҥ — А. А. Журавлёв.\n Партия «Гражданская платформа», 2012 јылда тӧзӧлгӧн,   идеологии консерватизм ле экономический либерализм деп идеологияны тудунат. Тоозы — 26 муҥ кижи (2014). 2016 јылда талдаштарда бир јер алган. Федерал Политикалык комитеттиҥ партиязыныҥ јааны — Р. Г. Шайхутдинов.\n\nТыш политиказы \n\nРоссия Организация Объединённых Нацийде (ООН) СССР-дыҥ турчы болгонын уулалткан (Совет Безопасностиде јаантайын турчы болгон статузын база), ӧскӧ дӧ эл-јондык биригӱлерде, СССР-дыҥ эл-јондор ортодо јӧптӧжӱлеринде туружып, оныҥ тӧлӱзин бойына алынган, гран ары јанында советский активтер бӱдӱнге Россия тергееге кӧчкӧн.\n\nРоссия ӧскӧ ороондоло колбуларда СССР-дыҥ Континуитеди, государство-продолжатель болот, је кезик тергеелер бу айалгала јӧпсинбей јат, дискуссиялар ӧдӧт билимде (научных кругах).\n\nРоссия — международный общениениҥ јан учурлу турчызы болуп јат. Јаантайынгы беш турчыныҥ тоозында Совет Безопасностиде (СБ ООН) јаҥжыккан улу держава болуп артып, телекейде амыр-энчӱни чеберлеп аларында туружат. 1997—2014 јылдарда Россия «Большую восьмёркага» кирген — формальный эмес экономически тыҥ тергеелердиҥ биригӱзи. Кӧп международный биригӱлердиҥ турчызы болуп јат: Совет Европы ла (Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе) ОБСЕ. Аҥылу јерде озогы СССР-де тӧзӧлгӧн биригӱлер турат,  Россия башкарат: (Содружество Независимых Государств) СНГ, (Организация Договора о коллективной безопасности) (ОДКБ), (Шанхайская организация сотрудничества) ШОС. Россия Белоруссияла кожо Союзное государство болот.\n\n2014 јылда Белоруссияла, Казахстанла кожо учредитель-ороон болуп, Евразийский экономический союза (ЕАЭС) тӧзӧгӧн — (Международная экономическая интеграция), «Таможенного союза ЕврАзЭС» тайанып тӧзӧлгӧн. ЕАЭС 2015 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала иштейт.\n\nРоссияныҥ тыш политиказы ороонныҥ президентиле, Ӧскӧ ороондорло колбулардыҥ министерствозыла башкарылат. Россия кӧпвекторный тыш политика ӧткӱрет. внешнюю политику. Ол 190 тергееле колбулар тудат — ООН-ныҥ турчыларыла, эки  частично признанный ла ӱч наблюдателями при ООН; диппредставительстволор 144 ороондо. Россияда Грузияла дипломатический колбу јок (2008 јылдаҥ ала), Бутанла, Соломоновы Островала.\n\nРоссияныҥ тыш кӧпвекторный политиказы бастыра ороондорло најылык-айылдаш јадары учун, кӧпполярный телекей учун, бир ороон арткан ороондорды јаба базып, нени эдерин албадабазын деп ууламјылаган. Несмотря на поляризованные оценки различных аспектов внешней политики России её политическими оппонентами, некоторые видные западные исследователи (Бжезинский) в целом подтверждают её конструктивную направленность в системе международных отно��ений.\n\nРоссийский загранпаспортло виза јокко телекейдиҥ 76 тергеезине барар арга бар, 32 тергееде визаны једип келзе ле  автоматически алар арга бар, ӧскӧ тергеелерге, ол тоодо Евросоюзтыҥ ороондорына: США, Канада, Великобритания, Китай, Япония ла ӧскӧ ороондорго барарга, визаны озолондыра алар керек. Телегейдиҥ ороондорыла изовый режимди Россия удура-тедире јӧптӧжӧт.\n\nЈуу-јепсели\n\nТӱӱкизи \nРоссия Федерацияныҥ јуучыл черӱзи (ВС РФ) — тергеелик јуучыл организация, Российский Федерацияныҥ коруланар тӧзӧлгӧзи. «Об обороне» деп Федерал Јасак аайынча (№ 61-ФЗ 1996 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31-чи кӱнинде чыккан), Јуучыл черӱ Россия Федерацияга табару болзо, удура турарга, јерин корулаарга керектӱ, онойдо ок федерал конституционный јасактарды ла Россия Федерацияныҥ международный јӧптӧжӱлерин бӱдӱрерге керектӱ.\n\nБӧлӱнгени, тоозы, акча-манатла јеткилдегени \n2010 јылдыҥ тулаан айыныҥ 5-чи кӱнинде Россияныҥ јуучыл черӱзинде 1 млн кижи болгон(Список стран по численности действующих войск, телекейде 5-чи јерде). 2010 јылда бюджеттеҥ черӱге 40,3 млрд доллар чыгарылган. Российский черӱлер ӱч бӱдӱмдӱ: Сухопутные войска, Воздушно-космические силы, Военно-морской флот; эки алдынаҥ бойы черӱ: Ракетные войска стратегического назначения, Воздушно-десантные войска. Мында Материально-техническое обеспечение Вооружённых сил Российской Федерации (МТО) , јуучыл формированиелер ле органдар, алдынаҥ бойы черӱге кирбей турган службалар:\n Федеральная служба войск национальной гвардии Российской Федерации;\n Войска гражданской обороны МЧС России;\n Служба внешней разведки Российской Федерации;\n Органы ФСБ России (в том числе Пограничная служба Федеральной службы безопасности Российской Федерации;\n Органы Федеральная служба охраны Российской Федерации (ФСО России) (ол тоодо окылу связь ла информацияныҥ).\n\nЧерӱлердиҥ Ӱстӱги башкомандующийи болуп Россия Федерацияныҥ президенти кӧстӧлӧт.\n\nЧерӱге јуучылдарды јууры: призыв эдип (экстерриториальный принципле), оноҥ бойыныҥ кӱӱниле Россия Федерацияныҥ граждандары онойдо ок ӧскӧ ороонныҥ улустары база туружар аргалу.\n\nЧерӱге призыв Федерал јасакка тайанат № 53-ФЗ 1998 јылдыҥ тулаан айыныҥ 28-чи кӱнинде чыккан «О воинской обязанности и военной службе». Призывка эр улус 18 јаштаҥ 27 јашка јетире јараар. Ӧйи 1 января 2008 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала — 12 ай.\n\nЧерӱде контрактла Россия Федерацияныҥ граждандары 18 јаштаҥ ала 40 јашка јетире, ӧскӧ ороондордыҥ граждандары 18 јаштаҥ ала 30 јашка јетире болор аргалу. Ӧйи — ӱч, беш, он јыл.\n\nЯдерный јуу-јепсел \n2018 јылда Россияда 1444 ядерный боеголовка (2-чи јер США-ныҥ кийнинде). Ядерный кӱчи Ядерная триада, нескольких средах јадат, Россияга ӧскӧ тергеелер јуула кирзе коруланарга белен. Россияныҥ Военный доктриназы аайынча, Россия Федерация ядерный јуу-јепселин (Оружие массового поражения) табару болзо тузаланар аргалу, онойдо ок тегин јуу-јепселдӱ табарза база коруланар аргалу, качан тергеени јоголтор табару болзо.\n\nЭкономиказы\n\nТекши айалгазы, тӧс кӧргӱзӱлери \nЭкономика Россияныҥ экономиказы телекейде 6-чы јерде, Европаныҥ ороондорыныҥ кийнинде 2-чи јерде (Германияныҥ кийнинде) ВВП-ныҥ кемиле, ППС-тыҥ кемиле (2018 јылда 4,2 трлн доллар болгон). Номинал ВВП Россияда 2019 јылда 1702 млрд доллар — бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 11-чи јерде (Список стран по ВВП, номинал). ВВП ла ППС Россияда бир кижиге 2018 јылда (Список стран по ВВП (ППС) на душу населения) 50-чи јерде.\n\nОроонныҥ телекейлик экономикага кожултазы 2019 јылда 3,1 % јеткен. Индекс развития человеческого потенциала аайынча Россия бийик кеминде ороондорго кирет, ВТО ло ЕАЭС-тиҥ турчызы.\n\n2018 јылда Россияныҥ экономиказыныҥ ӧзӱми 2,3 % болгон, 2019 јылда ӧзӱш уулалган. Федерал бюджет 2019 јылда профицитӱ бӱткен 1 трлн 967,6 млрд салковой, эмезе 1,8 % ВВП. Международный валютный фонддыҥ јетиргениле, Россияда ВВП бир кижиге ППС аайынча 2016 јылда $26 926, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 50 талдама ороондордыҥ тоозына кирет, СНГ-ныҥ ороондорын акалайт.\n\nExpert Market компанияныҥ јетиргениле, в рейтинге стран (2016) по уровню производительности труда јанынаҥ Россия телекейде ороондордыҥ рейтингинде 32-чи јерде, СНГ-ныҥ ороондорын озолойт.\n\nРоссияда ВВП-ныҥ отраслевой структуразы (2011 јыл аайынча):\n Розничная и оптовая торговля — 16,2 %\n Налоги на продукты — 15,1 %\n Финансы и услуги — 14,0 %\n Обрабатывающая промышленность — 13,6 %\n Добыча полезных ископаемых — 9,1 %\n Транспорт и связь — 7,5 %\n Образование и здравоохранение — 5,7 %\n Строительство — 5,5 %\n Госуправление и военная безопасность — 5,0 %\n Сельское и лесное хозяйство, рыболовство — 3,6 %\n Энергетика — 3,2 %\n\n1999—2008 јылдаҥ ала (валовый внутренний продукт) (ВВП) 93,8 % болгон, промышленностьто — 79,1 %, јурт ээлемде — 39,7 %. 2008 Јылда ороондо, 1989 јылга кӧрӧ, ВВП 107 % , промышленный производство — 85 % (1990 јылда промышленный производство 1989 јылга кӧрӧ 99,9 %, 1991—2004 јылдарда 30 %-ке астаган, 2005—2007 ӱылдарда 21,3 %-ке кӧптӧгӧн), сельскохозяйственный производство — 83,6 %.\n\nРост ВВП Россида ВВП-ныҥ 2010—2011 јылдарда ӧзӱми 8,7 % болгон. 2011 јылдыҥ турултазыла , Россияда инвестициялар калганчы 20 јылдарда рекордко кирген бир јылда 370 млрд доллар. Онойдо, Россияда кажы ла кӱн 1 миллиард доллар инвестицияга кирген. Јӱк ле калганчы 20 јылга Россия экономиказына 2,5 трлн доллардаҥ кӧп инвестиция болгон.\n\nАкча (денежная единица) — салковой (российский рубль), 2017 јылда орто курс — 58,3 салковой США-ныҥ 1 доллары болгон. Солыыр акча (Разменная единица) — копейка, салковойдыҥ јӱзинчи ӱлӱзи. Акчаныҥ эмиссиязын ороонныҥ Баш банкы (Центральный Банк России) ӧткӱрет.\n\nИшјоктордыҥ тоозы 5,0 %, иштӱлердиҥ тоозы 59,3 % (2018 јылда кочкор айда чотогоныла). Эл-јонныҥ ишјалыныҥ орто кеми (1 айга) Россияда 2016 јылда 32 122 салковой болгон.\n\nРоссияда кӧп улус иштеп турган компания — (РЖД) Россияныҥ темирјолдоры, 2017 јылда мында 900 муҥ кижи иштеген.\n\nПромышленность \n2014 јылда промышленный производствоныҥ ӱлӱзи ВВП-ныҥ структуразында 36,3 % болгон. Промышленностьто иштегендердиҥ (иштегедий јашту улустаҥ) тоозы — 27,8 % .\n\nВаловой добавленный стоимостьтыҥ кеми (ВДС) Россияныҥ обрабатывающий промышленностьинде 2007 јылда $196 млрд болгон, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 9-чы јерде. 2011 јылда ВДС $252 млрд-ка кӧптӧгӧн. Доля обрабатывающий производствоныҥ ӱлӱзи российский промышленный производстволо — 66 % (2007).\n\n2000 јылдарда российский обрабатывающий промышленностьто ӧзӱш уулалган, 2008—2009 јылдардыҥ телекейлик кризиси тушта туктурылган. 1999 јылдаҥ 2011 јылга јетире обрабатывающий производствоныҥ индекси Россияда 82 %-ке јаанаган, ол тоодо аш-курсак промышленность  — 80 %-ке, машиналар ла оборудованиениҥ производствозы — 74 %-ке,  электрооборудование, электронн ло оптика оборудованиениҥ производствозы — 231 %-ке кӧдӱрилген, производство транспортный средстволор ло оборудованиениҥ производствозы — 29 %-ке кӧптӧгӧн, металлургия — 67 %, химическая промышленность — 62 %. Ӧзӱштиҥ экпинине шылтай, орто телекейлик кӧргӱзӱлердеҥ бийик, Россия телекейлик добавленной стоимости обрабатывающей промышленности-де бойыныҥ ӱлӱзин 2010 јылда 0,9 %-теҥ ала 2002 јылда 2,1 %-ке јетире кӧдӱрип алган. Калганчы јылдарда обрабатывающий промышленностьто ВДС јанынаҥ Россия Испанияны, Канаданы, Мексика, Индонезияны акалаган (2002 јылда бу ороондор Россиянаҥ озо болгон).\n\nРоссияда обрабатывающий промышленностьтыҥ структуразы текши кемиле (2009 јылда):\n Аш-курсак (пищевая) промышленность — 19,3 %\n Машиностроение — 19,1 %\n Кокс эдери ле нефтепродукттар — 18,5 %\n Металлургия — 16,7 %\n Химический производство, резина ла пластмассовый эдимдер чыгарары — 10,0 %\n Агашла иштеери, агаштаҥ эдимдер, целлюлозно-бумажный производство; издательский ле полиграфический иш — 5,0 %\n Производство прочих неметаллических минеральных продуктов — 4,8 %\n Јеҥил промышленность — 1,3 %\n\nРоссияныҥ промышленностиниҥ бастыра отрасльдарыныҥ ортозында 1991 јылга кӧрӧ, электрооборудованиениҥ, электронло оптика оборудованиениҥ, химический производствныҥ, обрабатывающий производствныҥ ла о.ӧ. производстволор, топливно-энергетический полезный ископаемый казары; целлюлозно-бумажноый производство; издательский ле полиграфический иш; металлургический производство ло металлический јазалдар эдери; коруланар промышленность; электроэнергияны эдип таркадары, газ ла суу ууламјылар јакшы кеминде барып јат (2006).\n\nЈурт ээлем \n\nЈурт ээлем производствоныҥ продукциязынаҥ текши кеми 2015 јылдарда тургуза ӧйдиҥ бааларыла 471,2 млрд салковой, чаган-кӱчӱрген айда 2015 јылда — 4740,5 млрд салковой.\n\nЈурт ээлемде объём валовой добавленной стоимости кеми, аҥдаар ла агаш ээлемде Россияда — 1,53 трлн салковой (2009). Росстаттыҥ чотогоныла, 2007 јылда јурт ээлемниҥ общий валовой продукт Россияда 2099,6 млрд салковой болгон, олордоҥ растениеводство (јер ижинде) 1174,9 млрд салковой (55,96 %) келишкен, мал азыраарына (животноводство — 924,7 млрд салк. (44,04 %) келишкен. Производительдердиҥ категориязынаҥ кӧп саба продукцияны таҥынаҥ ээлемдер (ЛПХ) берген (48,75 %, эмезе 1023,6 млрд салк.); экинчи јерде — ј\/э организациялар (колхоз, совхоз ло о.ӧ.), 43,76 %, эмезе 918,7 млрд салк. берген; фермер ээлемдер эҥ ас продукция берген — 7,49 % эмезе 157,3 млрд салк.\n\nТелекейде кыра салар бастыра јерлердиҥ 10 %-ти Россияда. Свыше 4\/5 в Россияда кыра салар јердиҥ 4\/5 бӧлӱги Орто Поволжье, Тӱндӱк Кавказ, Урал регион ло Кӱнбадыш Сибир. Јурт ээлем культуралар: мажакту, сахарлу свёкла, кӱнкузук, картошко, лён.\n\nРоссия мажакту аш садарында телекейде эҥ озо јерде (лидер экспортто). Круг потребителей российской пшеницы увеличился до 84 стран Европы, Азии, Африки и Южной Америки.\n\nРоссияда эт-сӱт ле эт-тӱк јанынаҥ производство. 2000—2008 јылдарда Россияда јылдыҥ ла эт производствоныҥ кеми бийиктеген. В 2008 году его было произведено 2,9 млн тонн, что в 2,6 раза больше показателя 1999 года. С 2002 по 2008 годы производство курятины в России утроилось, достигнув 2 млн тонн в год.\n\nВсероссийская сельскохозяйственная перепись 2006 ла 2016 јылда ӧткӧн.\n\nСфера услуг \nРоссияныҥ экономиказында, јаҥжыккан аайынча, сфера услуг кӧп эмес болгон (советӧйдӧ база), је 1990-чы јылдардаҥ ала тыҥыда ӧзӱп баштаган. 2015 јылда ВВП-да  сферА услугтыҥ ӱлӱзи 59,7 % боло берген, бу иштенер јашту улустыҥ тал ортозынаҥ кӧбине (63 %) иш берген.\n\nБанктар \nРоссияда кредитно-финансовый система 1998—1999 јылдардыҥ кризисинде кӱч ӧйлӧрди ӧдӱп чыгала, 2000 јылдарда токуналу айалгага кирген. 2005 јылда Россия Федерацияныҥ Баш банкы узакка иштеер программа ачкан, бу программа ороондо таҥынаҥ улустыҥ банковский учреждениелерин астадарга ууламјылаган, темдектезе, кичинек банктарды бириктирип, јаан банктарга кошкон болгон.\n\nБоссияда 500 јаан деген банктарыныҥ активтеринде 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде 28,4 трлн салковой ($0,91 трлн) болгон.\nРоссияныҥ јондор ортодо алтын резервында 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде 401 млрд долларов (7-чи јер телекейде). Государственный внешний долг России на 1 марта 2015 года составляет $54 млрд.  Ороондо ВВП-ныҥ текши кеминиҥ јӱк ле 3 %-ти болуп јат,  бу телекейде эҥ јабыс кӧргӱзӱлердиҥ бирӱзи болуп јат.\n\nСалковыйдыҥ (рубль) валютный курсын телекейде нефтьтиҥ баазынаҥ камаандузын астадып ийерге ченежедилер.\n\nРосстаттыҥ чотогоныла , 2011 јылда ӧскӧ ороондордоҥ јуулган инвестицияларыныҥ текши кеми Россия экономиказында  $347 млрд болгон. «Всемирная книга фактов ЦРУ» јетиргениле,  2014 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнинде Россияда ӧскӧ ороондордоҥ јуулган инвестицияларыныҥ текши кеми $606 млрд болгон(16-чы јер телекейде).\n\nТуризм \n\nРоссияныҥ ичбойында туризмы 2017 јылда 55 миллион јорык (поездка) болгон. 10 регион-лидердиҥ ортозында: Московская область, Москва, Приморский край, Санкт-Петербург, Республика Татарстан, Краснодарский ле Алтайский край, Калининградский, Волгоградский ле Калужский областьтар.\n\n2018 јылда году Сочиде болгон Российский инвестиционный форумда вице-премьер Ольга Голодец Россияда  60 млн кижи јорыктаган, бу 2017 јылга кӧрӧ 15 %-ке кӧп деп айткан.\n\n2017 јылда Россияда санаторно-курортный айалгада  амыраган улустыҥ тоозы 9,5 %-ке (5,59 млн кижи) астаган. 2014—2015 јылдарда улустыҥ кирелтези астаганынаҥ улам, ӧскӧ ороондорго путевкалардыҥ бааланганынаҥ, российский санаторийлерге барыжы кӧптӧгӧн: Крымада, Краснодарский, Ставропольский ле Алтайский крайларда.\n\nРоссияныҥ ФСБ-зыныҥ погран службалары јетиргениле 2019 јылдыҥ баштапкы кварталында, РФ-га келген ӧскӧ ороондордыҥ улузыныҥ кӧп сабазы — постсоветский ороондордыҥ. Украинанаҥ РФ-га эҥ ле кӧп улус келген (1,7 миллиона кижи). 870 муҥ кижи Казахстаннаҥ (2,5 % јетире кӧптӧгӧн), 635 муҥ граждан — Узбекстаннаҥ (15 %-ке кӧптӧгӧн), 689 муҥ — Таджикистаннаҥ (24,3 %-ке кӧптӧгӧн). Кыдат ороон бу беш эҥ кӧп улус келген ороондорго кирет 342 муҥ граждан .\n\n2019 јылда туристтер мындый ороондордоҥ келген: Китай, Тӱштӱк Корея, Израиль, Германия, Франция, Италия, Таиланд, Турция, США ла Япония.\n\nРоссияныҥ экономиказы райондорго бӧлӱнгени \nРоссия 12 јаан бӧлӱкке бӧлӱнген: Тӱндӱк-Кӱнбадыш экономикалык район, Тӱндӱк, Ортодо, Волго-Вятский, Орто-Чернозёмный, Поволжский экономический район, Северо-Кавказский экономический район, Уральский экономический район, Западно-Сибирский экономический район, Восточно-Сибирский экономический район, Дальневосточный экономический район ло Калининградский экономический район, (Крым кажы да экономический районго кийдирилгелек).\n\nНефтьти ле газты Кӱнбадыш ла Кӱнчыгыш Сибирде алат; гидроэлектростанциялар, ӧҥдӱ металлургия ла агаш  промышленность — Кӱнчыгыш Сибирде. Ыраак Кӱнчыгышта алтын ла алмазтар, балыкташ ла морепродукты алары. Тӱндӱк  райондо ташкӧмӱр, нефть, газ, апатиттер, никель ле ӧскӧ дӧ металлдар алып јат, онойдо ок агаш белетеери ле балыктаары. Тӱндӱк-Кӱнбадыш, Орто, Волго-Вятский, Уральский ле Поволжский райондор јакшы кӧндӱккен машиностроениезиле, химический, лёгкий, пищевой промышленностьло, энергетиказыла, сфера услугла аҥыланат. Орто-Чернозёмный район ло Тӱндӱк Кавказ јакшы ӧзӧмдӱ јурт ээлемдӱ ле аш-курсак промышленностьту. Калининградский областьта јакшы сфера услуг, балыкташ ла туризм.\n\nЭлектроэнергетика \n\nЭлектроэнергиеяла Россияда ороонныҥ 99 %-ти јеткилделген. Электричество ороондо јеткилинче бойыныҥ кӱчиле табат,   электроэнергияныҥ јаан эмес бӧлӱги экспортко барат.\n\nПо объёму выработки электроэнергии Россия телекейде электроэнергия јанынаҥ 3-чи јерде. Электроэнергияныҥ кӧп јаны — 67,79 % — тепловой электростанцияларда эдилет, ол тоодо 44,9 % ташкӧмӱр тузаланып, 26,5 % — нефть ле 15,8 % — ар-бӱткен газ. Производствоныҥ 20,35 %-ти гидроэлектростанцияларла берилет, 11,80 % — атомный станцияларла . 0,03 % кирези кӱнле иштеген электростанциялар берет. Менее 0,01 %-теҥ азын салкын-электростанциялар берип јат.\n\nТыш саду ла инвестициялар \nТыш садуныҥ (Внешняя торговля) 2016 јылда текши кеми 424,4 млрд долл. США положительный сальдо болзо, 94,2 млрд долл. Экспорттыҥ кеми — 259,3 млрд долл., импорттыҥ — 165,1 млрд долл. (телекейде 19-чы ла  24-чи јер).\n\nЭкспортко нефть ле нефтепродукттар, ар-бӱткен газ, металл, агаш ла агаш эдимдер, химикаттар ла гражданскй, јуучыл  промышленный продукция. Импортко кӧп саба техника, транспорт, фармацевтический продукция, пластмасса, металлический полуфабрикаттар, эт, фрукты ла кузуктар, оптикалык ла эмчилик инструменттер, темир, сталь.\n\nРоссийский экспортты (2015) Нидерланды (11,9 % ), Китай (8,3 %), Германия (7,4 %), Италия (6,5 %), Турция (5,6 %) керексийт. Импорттыҥ кӧп сабазы Китайдаҥ (19,2 %), Германиянаҥ (11,2 %), США-наҥ (6,4 %), Белоруссиянаҥ (4,8 %), Италиянаҥ (4,6 %) келет.\n\nИностранный инвестицияныҥ российский экономикада текши кеми 2016 јылда 348 млрд долл. кире (телекейде 20-чи јер). Российский инвесторлорло гран ары јанында 359,3 млрд долл. кире салынган (телекейде 19-чы јер).\n\nВсемирный банктыҥ шиҥдегени аайынча 2015 јылда рейтинг лёгкости ведения бизнеса аайынча Россия 62-чи јерде,  бу ла ӧйдӧ 2014 јылда Россия 92 јерде болгон.\n\nЭкономикалык једикпестер \nРоссияныҥ экономиказы энергоресурстардаҥ тыҥ камаанду деп шӱӱлте бар. Россия «голландская болезнь» деп оорула ору деп кезик эксперттер бодойт, ол качан экономика бир-эки бӱдӱм сырьеныҥ экспортынаҥ тыҥ камаанду болзо. Существует даже мнение о том, что огромные запасы природных ресурсов мешают модернизировать производство, что превращается в т. н. «проклятие ресурсов». Однако, в 2003 году журнал «Эксперт» писал, что слишком сильная связь российского экономического роста с нефтяными ценами является заблуждением. Журнал привёл подсчёты МВФ, согласно которым вклад нефтяных цен — это не более 40 % российского роста, остальные 60 % — результат роста внутреннего рынка. По оценке Минэкономразвития, вклад нефтяных цен в рост ВВП России в 2007 году составил 1,4 % из 8,1 %.\n\nТранспорт \nРоссияда транспортный система (мындый јаан ороондо) јакшы јайылып ӧспӧгӧн, је мында 124 муҥ. км темирјол, 1 млн км кӧӧлик јолдор, 230 муҥ. км магистрал трубопровод, 100 муҥ. км суула јӱрер јолдор. Сӱрекей јаан јерлер ле кату климат Россияда озо ло баштап кандый ла ай-кӱн (погода) турза маҥтадар  транспорт керектӱзин некейт — железнодорожный ла трубопроводный. Кош тартар ишке мындый транспорт керек. Суу транспортто ондый јаан учур јок, не дезе навигационный ӧй кыска .\n\n2010 јылда транспорттыҥ грузообороды 4,75 трлн тонно-км болгон, ол тоодо темирјолго 42 % келишкен, трубопроводныйга — 50 %, кӧӧлик — 4,1 %, талай — 2,1 %, агын сууларда — 1,1 %, кейде — 0,1 %. Текши транспорттыҥ  пассажирообороды 2010 јылда 484 млрд пассажиро-километров болгон, кейде транспортко 0 %, автобус — 29 %, темирјол — 29 %, метрополитен — 9 %. Калганчы ӧйдӧ кейде транспорттыҥ ӱлӱзи бийиктеген пассажирооборотто (2000 јылга кӧрӧ 3 катапка), темирјолдо астай берген.\nРоссияда телекоммуникационный сеть јакшы таркаган, мында стационарный ла мобильный связь, интернет-провайдерлердиҥ сети. Международный союз электросвязиниҥ тургускан информационно-коммуникационный технологиялардыҥ рейтингинде Россия телекейде 38-чи јерде, СНГ-ныҥ ороондлрын акалайт. По уровню развития электронного правительства Россия находится на 27 месте в мире.\n\nТемирјолдор \n\nРоссияныҥ темирјол транспорты XIX чактыҥ ортозында экпиндӱ ӧзӱп баштаган. Октябрьский темирјол, темирјолдыҥ тӱӱкизинде баштапкы јаан темирјол магистраль Санкт-Петербург — Москва 1851 јылда иштеп баштаган.\nРоссиияда Транссибирский магистраль, телекейде эҥ ле узун темирјол (самая длинная железная дорога в мире). \n\n2012 јылда год,  Россияныҥ 83 субъектиниҥ 78-инде темирјолдор бар. Бастыра темирјолдордыҥ текши узуны 124 муҥ. км, в том числе 86 тыс. км путей общего пользования (электрифицировано 43 тыс. км),38 муҥ. км јолдор текши тузаланышта эмес (предприятиелердиҥ јеринде ле тузалу ископаемыйлар алар јерде). Темирјолдордыҥ орто плотности 7,3 км  1000 км² јерге. Россия темирјолдордыҥ текши узуныла США-ныҥ кийнинде 2-чи јерде, (194,7 тыс. км), 1-чи јерде — электрифицированный јолдордыҥ узуныла.\n\nРоссияда темирјолдыҥ колеязыныҥ јалбагыныҥ стандарты 1520 мм. Сахалин ортолыкта (Карафуто, тӱӱкилик айалга учун) колеяныҥ јалбагы 1067 мм. Рельстыҥ стандартный узуны — 12,5 ла 25 метр, онойдо ок бесстыковой јолдор бар.  Ороонныҥ Европей јанында темирјолдор радиальный бӱдӱмдӱ ле ныкта ӧткӱрилген, бастыра темирјолдор (Московский железнодорожный узел) Москвага келет. Ороонныҥ азиат келтейинде темирјолдор широтный эдип чӧйилет, ныкта эмес. \n\nТемирјолдордо 20 муҥ кире (Список локомотивов и МВПС СССР и России) локомотив бар, 1000 муҥ кош тартар 70 муҥ пассажир тартар вагон. 2007 јылда темирјолдо кош тартканыныҥ кеми 1,34 млрд т, алдынаҥ тузаланар темирјолдорло — 3,68 млрд т, текши иемирјолдорло грузооборот 2090 млрд т-км болгон, алдынаҥ темирјолдордо — 33,8 млрд т-км болгон, пассажирлер тартканыныҥ текши кеми  (метрополитен ле трамвай јокко) — 1282 млн кижи, пассажирооборот — 175 млрд пассажиро-км.\n\nРоссияныҥ темирјол транспортыныҥ федеральный агентствозы бастыра темирјолдорло ишти башкарат. Ээлемдик функцияларды кӧп саба јолдордо ОАО «Российские железные дороги» бӱдӱрет, ол телекейде эҥ јаан транспорт компаниялардыҥ бирӱзи. ОАО «РЖД» темирјол сеть 16 бӧлӱкке бӧлӱнген, Российские железные дорогиниҥ филиалдары болот.\n\nЈаан калаларда Список городских трамвайных систем России ле Список троллейбусных систем мира иштейт. Трамвайный линиялардыҥ текши узуны  2,6 муҥ км, троллейбустардыҥ — 4,9 муҥ км. Санкт-Пет��рбургта эҥ узун трамвай јолдордыҥ бирӱзи бар (500 км). Јети јаан калада  — Московский метрополитен, Петербургский метрополитен, Нижегородский метрополитен, Самарский метрополитен, Екатеринбургский метрополитен, Новосибирский метрополитен ле Казанский метрополитен — метрополитендер бар. Метрополитендердиҥ текши узуны 475 км.\n\nТалай транспорт \n\nРоссияныҥ талай транспорты тергеелер ортодо кош тартарга јаан учурлу, керектӱ, Россия ӱч теҥистиҥ, 12 талайдыҥ јарадында јадат, талайда кыйуларыныҥ узуны 42 муҥ км. \n\nТекши грузооборот 2007 јылда 451 млн т болгон, кӧп саба кош нефть ле нефтепродукттар. \n\n2006 јылда  талай транспорттыҥ грузообороды 48 млрд т-км болгон, пассажирооборот — 30 млн пассажиро-км, регистрацияга кирген керептер: 173 муҥ кош тартар  ла 6 муҥ пассажирский грузо-пассажирский талайдыҥ керептери. \n\nТӱндӱк Тошту Теҥис () кечире Северный морской путь ӧдӧт — Россияныҥ европей јаны ла Ыраак Кӱнчыгышты бириктиретен кыска јол.\n\nСуу транспорт \n\nРоссияныҥ ээлеминде суу транспорт јаан учурлу. Тергеениҥ ичинде судоходный јолдордыҥ текши узуны 200 муҥ км. Суу транспорттыҥ текши грузообородыныҥ удельный бескези 3,9 %. 2006 јылда оныҥ грузообороды 58 млрд т-км болгон, пассажирооборот — 0,6 млрд пассажиро-км, регистрация ӧткӧн 6,5 муҥ кош тартар ла 600 пассажирский ле грузо-пассажирский суу керептер.\n\nРоссияда Волго-Камский суу бассейн тӧс јерде турат, ого 40 % грузооборот келижет. Волго-Балтийский каналга шылтузында, Беломорско-Балтийский, Волго-Донской каналдардыҥ шылтузында Волга Россияныҥ европей јанында бирлик суутранспорт системазыныҥ ӧзӧги боло берген, Москва безе — беш талайдыҥ порты (). К другим важным судоходным рекам европейской Россияныҥ европей јанында база учурлу суулары: Тӱндӱк Двина, Сухона, Онега, Свирь, Нева. Россияныҥ азиат јанында учурлу судоходный суулары Оп, Энесай, Лена, Амур.\n\nКӧӧлик транспорт \n\n2010 јылда Россияныҥ кӧӧлик јолдорыныҥ текши узуны 1 млн км-деҥ ажа конды, ол тоодо ӱсти кату јолдор — 786 муҥ км. Длина дорог федерального значения составляет 50 тыс. км. 2008 јылда кӧӧлик транспортло 6,9 млрд т кош тарткан, кошоборот транспорттыҥ 216 млрд т-км. 2000 јылдаҥ ала 2008 јылга јетире кӧӧликтерле коштартыштыҥ кеми 17 %-ке кӧптӧгӧн, грузооборот — на 41 %.\n\nРоссия европей ороондорды кӧӧлик јолдорыныҥ текши узуныла артыктайт, јаҥыс Францияны эмес, телекейде 7-чи јерде . Эл-јонныҥ тоозын алала, кӧӧлик јолдордыҥ ого ныктазын кӧрзӧ (к численности населения плотность автомобильных дорог), с Россияда 5,3 км 1 муҥ кижиге. Ороонныҥ тӱндӱк ле кӱнчыгыш региондорында кӧӧлик јолдор ло кӱрлер једишпейт.\nРоссияда јонныҥ автомобилизациязы ӧзӧт. 2000 јылда јеҥил кӧӧлӱктердиҥ тоозы 20 млн болгон болзо, 2010 јылда олордыҥ тоозы 34 млн-го јеткен. Общее количество официально зарегистрированных в стране автомобилей на 2010 год достигло 40 млн, из них грузовых 5,4 млн. Уровень автомобилизации в России составил в 2009 году 270 автомобилей на 1000 жителей.\n\nЈолдо јеткерлер (Дорожно-транспортное происшествие#ДТП в России) бир јылда 200 муҥ кире бар, ондо 27 муҥ кижи божоп јат, ДТП-наҥ 2,5 %-ти ВВП-ныҥ. Число погибших на 100 тыс. автомобилей является одним из самых низких в странах СНГ и в последние годы сокращается: с 2004 по 2011 год число погибших в ДТП снизилось на 19 % при росте автомобильного парка за тот же период на 35 %.\n\nКейде транспорт \n\nГражданский авиаколбу XX чактыҥ бажында табылган: баштапкы аэродром М. В. Фрунзениҥ адыла адалган баш аэродром  (Москвада Ходынский јалаҥда) 1910 јылда ачылган. 2013 јылда ороондо 1218 аэропорт (телекейде 5-чи јер), онойдо ок 49 вертодром. 594 аэропорты асфальт эмезе бетондогон (взлётно-посадочная полоса), 624 — грунтовый јол-полосалу.\n\nРоссияда 46 авиакомпания иштейт, башка-башка форма собственности. По состоянию на начало 2012 года в составе действующего парка российских авиакомпаний было 605 магистральных и 340 региональных пассажирских самолётов, 32 самолёта класса бизнес-джет, а также 127 грузовых самолётов.\n\n2011 јылда авиатранспортло тартылган коштыҥ кеми 8339 млн тболгон, грузообороды кейде транспорттыҥ 4916 млрд т-км. За 2011 год было перевезено 64,06 млн пассажиров, пассажирооборот транспорта составил 166,7 млрд пассажиро-км.\n\nТаблицада: Россияныҥ јаан аэропортторы (пассажирообороды  1,5 млн кижи, 2016 јыл туркунына (муҥ пассажир):\n\nСвязь \nРоссия ӧзӱми орто ороондордыҥ ортодо эл-јонды связьла јеткилдееринде бийик јерде турат, је 2000 јылдарда бу сектордо сӱреен јакшы ӧзӱм болгон , анчада телефонный связьта. Сотовой связьтыҥ кеми 5 %  2001 јылда болгон болзо, бӱгӱн бастырага јуук јеткилделген. Ороонныҥ телефонный коды — +7.\n\nИнтернет јон ортодо тӱрген таркайт : 2000 јылда 1 % улуста болгон болзо, 2007 јылда бу кӧргӱзӱ 8,9 % болгон, 2009 јылда — 16,1 %. Эмдиги ӧйдӧ Россия Европада интернет-пользовательдердиҥ тоозыла бажында. Не реже одного раза в неделю компьютером пользуется Ороондо 58 % јон неделеде компьютерле бир катаптаҥ ас эмес тузаланат, ол ло кире улус интернетле тузаланат. Евросоюзтыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ чала јабыс та болзо, башказы тӱрген астайт.  Широкополосный доступ в интернет 40 % Россияныҥ 40 % јонында бар (2010 јылда 35 % улуста болгон, 2009 јылда — 25 %). Широкополосный соединениениҥ орто тӱргени Россияда  орто телекейлик кӧргӱзӱлерди акалайт. Россияда интернеттиҥ ижинде јарт эмес курч айалгаларда программа обеспечения безопасности функционирования Интернета на территории России деп программа иштейт.\n\nРунет — русскоязычная часть Интернета. Более узкое определение: Рунет — российский днационал омендердиҥ .ru ла .рф деп телекейлик паутиназы. Интернет-хосттордыҥ тоозы: 3,7 млн .ru зонада, 788 муҥ .рф зонада (март 2012). Количество интернет-пользователей: 52 млн (2012 јылдыҥ тулаан айы).\n\n2009 јылдыҥ ортозында ФОМ јаҥы шиҥжӱлерди јарлаган: «Јон ортодо Интернеттиҥ јарымјылдык аудиториязы 18 јашту ла оноҥ јааны 33 %, эмезе 37,5 млн кижи».\n\nЦРУ-ныҥ ӧскӧ ороондорло справочниги кӧргӱзет, Россияда интернет-хосттордыҥ тоозы 2010 јылда 10,3 млн болгон,  интернет-тузаланаачылардыҥ тоозы 2009 јылда 40 млн-ды ажа конгон, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 10-чы јерде.\n\nФонд «Общественное мнение» чотогоныла бир айга интернеттиҥ аудиториязы 18 јаштаҥ ӧрӧ тузаланаачылар 2009 јылда — 2010 јылдыҥ бажында:\n\nДемография ла социал сфера\n\nЭл-јонныҥ тоозы \n\n \nТекшироссиялык тооалыштыҥ чотогоныла (Всероссийская перепись населения (2010), общенациональная перепись), 2010 јылдыҥ ӱлӱрген айында ӧткӱрилген, Россияда 142 905 200 киди болгон. Чаган айдыҥ 1-чи кӱнинде  јылда Росстатла Россияда болгон   эл-јон. Россия, онойдо, Европаныҥ эл-јоны кӧп орооны болот, (Список стран, сортировка по численности населения) улузыныҥ тоозыла телекейде 9-чы јерде.\n\nЭл-јонныҥ ныктазы —\n\n1 миллионноҥ кӧп элдӱ јон јаткан јерлер\n\nЭл-јонныҥ ӧзӱминиҥ тӱргени, социал. јажыла, эр ле ӱй улус структура \nРоссияда совет ӧйдиҥ кийнинде эл-јонныҥ тоозы астаган. 2000 јылдарда божогондордыҥ тоозы астап, кыккан улустыҥ тоозы кӧптӧй берген. 2009 јылдаҥ ала года јонныҥ тоозы ӧзӱп баштаган. В 2018 и 2019 годах в России происходила убыль населения, смертность превышала рождаемость.\n\n2020 јылда улустыҥ тоозы 352,5 муҥ кижиге астаар, 2024 јылга јетире эл-јонныҥ тоозы 1,2 млн кижиге астай берердеҥ айабас, јаҥыс ла 2030 јылдаҥ ала улустыҥ тоозы кӧптӧп баштаар.\n\nЭл-јонныҥ јажыныҥ структуразы: средний возраст жителя Россияда јуртап јаткан кижиниҥ «орто тоодо јӱрӱми» (средний возраст) 39 јаш.\n\nЭр ле ӱй улустыҥ тоозын тӱҥейлегени — 0,86эр кижи 1 бир ӱй кижиге. Бу тоолордыҥ кубулганы телекейде текши айалгага тӱҥей.: 1,06 — јаҥы чыкса, 1,06 — 15 јаштаҥ кичинек, 0,91 — 15-теҥ  64 јашка јетире, 0,43 — 65 јаштаҥ ӧрӧ.\n\nЈаштыҥ структуразы:\n 0—14 јаш: 15,1 % (эр улус — 11,9 млн\/ӱй улус — 10,4 млн)\n 15—64 јаш: 72,0 % (эр улус — 48,9 млн\/ӱй улус — 53,3 млн)\n 65 јаштаҥ ӧрӧ: 12,9 % (эр улус — 5,7 млн\/ӱй улус — 12,6 млн) (2010)\n\nСредний возраст:\n общий: 38,7 јаш\n эр улус: 35,5 јаш\n ӱй улус: 41,9 јаш (2011)\n\nСоциал структура:\nКӧп саба граждандар — јалданган ишчилер (наёмные работники),орто доходту, сӱреен јабыс кирелтелӱ социал группа текши улустыҥ тоозынаҥ 30 % болот, јеткил-бӱткӱл кирелтелӱ улустыҥ тоозы кӧптӧйт, социальный мобильностьтыҥ вертикали (социальный лифт) ортосоциальный группаларда бар, бу ӧйдӧ ӱстӱги социал группа туйукка артат; Россия текшителекей тенденцияда увеличения концентрации общественного дохода в рамках высшей социальной группы(кӧр. Капитал XXI чакта).\n\nС января по май 2017 јылдыҥ чаган айынаҥ кӱӱк айына јетире Россияда 679,2 муҥ бала чыккан деп Росстат јетирет,  јаҥы чыккан балдардыҥ тоозы 11 %-ке астаган.\n\nНационал бӱдӱми \n\n2010 јылдыҥ текшироссийский тооалыштыҥ кӧргӱскениле, Россияда 200 ук-калыктар (этнический группалар)бар. Важность этого факта отображена в преамбуле к Россия Федерацияныҥ Конституциязы. Около 80 % населения России составляют русские. Русские расселены по территории страны неравномерно: в некоторых регионах, таких как Чечня, составляют менее 2 % населения\n\nТилдер \n\nРоссияныҥ калыктары индоевропейский, алтайский ле уральский тилдердиҥ билелерине кирип турган, кавказский ле палеоазиатский группалардыҥ 100-теҥ артык тилдериле, диалекттериле куучындайт. Ороондо эҥ таркаган тилдер: орус тил, татар, чечен, башкир, украин ле чуваш тилдер. Россияныҥ 130 млн улузыныҥ (Россияныҥ јондорыныҥ 92 %-ти) тӧрӧл тили деп орус тилди чотойт.\n\nРоссияда эҥ ле јайылган тил — орус. Ол Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ 68-чи статьязы аайынча Россия Федерацияныҥ окылу тергеелик тили болуп јат. РФ-да база сегис тилле куучындап турган улустыҥ тоозы бир миллион кижинеҥ. Республикаларда тергеелик тилди талдап алар табы бар, бу табын, темдектезе, Карачай-Черкесия Республика, орус тилле коштой абазин тил, карачай, ногай ла кабардино-черкесский тилдерди тергеелик тилдер эдип алган.\n\n2009 јылда ЮНЕСКО Россияда 136 тилди торт јоголорго јеткен тилдерге кошкон.\n\nФедерацияныҥ субъекттериниҥ бастыра бичиктери кириллицала болор учурлу.\n\nӦскӧ ороондордыҥ тилинеҥ јарлузы англий тил, оныҥ кийнинде немец, француз ла испан тилдер.\n\nКудай јаҥдар \n. Конституция гарантирует «свободу совести, свободу вероисповедания, включая право исповедовать индивидуально или совместно с другими любую религию или не исповедовать никакой, свободно выбирать, иметь и распространять религиозные и иные убеждения и действовать в соответствии с ними».\n (Уголовный кодекс Российской Федерации) УК РФ кудайлык биригӱдердиҥ ижине, эмезе олордыҥ обрядтарын ӧткӱрерге, јасакты бузуп, јаратпай турза, кату карузына тургузар (уголовный ответственность). Федеральный закон от 11 июля 2001 года «О политических партиях» (запрещает создание таковых, среди прочего, «по признакам религиозной принадлежности»).\n\nРоссияда христиандар јуртайт (кӧп сабазы православныйлар), мусульмандар, буддисттер, иудейлер, онойдо ок ӧскӧ дӧ кудайлык јаҥду улус јуртайт.\n\n2010 јылда ВЦИОМ ӧткӱрген сурак-куучындарда, бойын православный деп чотогон Россияныҥ граждандарыныҥ ӱлӱзи 2009 јылда 70-неҥ 75 %-ке кӧптӧгӧн.\n1990 јылдардыҥ учынаҥ общественный дискуссия ӧткӱрилет: тергеелик школдордыҥ программаларына «Основы православной культурыны» кийдирерге јараар ба деп. Предмет введён с 1 апреля 2010 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала бу предмет 19 регионныҥ школдорында предмет эдип, экспериментал айалгада ӧткӱрилет.\n\nРоссияныҥ калыктарыныҥ кудай јаҥга бӱткедердиҥ ӱлӱзи керегинде окылу статистиказы јок, (калганчы катап ол керегинде суракты 1937 јылдыҥ тооалыжы тушта кӧдӱрген болгон); је, (Всероссийский центр изучения общественного мнения) ВЦИОМ-ныҥ 2007 јылда куран — сыгын айларда ӧткӱрген шиҥжӱзинде, Россияныҥ тал орто јоны бойын кудайга бӱдӱп турган��н айткан, олордыҥ 10 % улай ла серкпеге барат, бастыра обрядтар ла ритуалдарды бӱдӱрет, 43 %-ти серкпеге јаҥыс байрамдарда барат, обряд, ритуал бӱдӱрбейт. Респонденттердиҥ ӱчӱнчи ӱлӱзи (31 %) кудай бар деп чотойт, је серкпеле јилбиркебейт. Јӱк ле 6 % улус атеисттер болгон. 8 % улус кудай јаҥы керегинде торт сананбайт. Улустыҥ кудай јаҥына тартылганы кӧп сабада национал традицияны, ада-ӧбӧкӧзиниҥ јаҥыла таныжары болуп јат. Россияда эҥ ле кӧп улус бӱткен јаҥ 2007 ле 2008 јылдарда православие болгон (66-67 % куучындашкан улус), 5-6 % — мусульмандар. 1-2 %-теҥ кӧп эмес респонденттер ӧскӧ јаҥду.\n\nОнойдо ок ВЦИОМ ӧткӱрген сурак-куучында (2007 јылдыҥ куран айыныҥ 25—26 кӱндеринде), Россияныҥ тал ортоноҥ кӧп улузы (55 %) президент православиеде болор учурлу деп чотойт;45 % бодоп јат: ол кыйалта јок кудайзак эмес,је Орус серкпени тоор учурлу, ого болужып, байрам-богослужениезине барып турар учурлу.\n\nЭмчилик \nРоссияда эл-јонныҥ су-кадыгын корууры — политический, экономический, правовой, социальный, культурный, билим, эмчилик, санитарно-гигиенический ле противоэпидемический бӱдӱмдӱ керек, кажы ла кижиниҥ физический ле психический су-кадыгын тыҥыдарга ууламјылалган, оныҥ узак ла једимдӱ јӱрӱмин корулаары, су-кадыгы коомойтыза, ого эмчилик болуш јетирери.\n\n2007 јылдыҥ учында больничный учреждениелердиҥ тоозы 6,8 муҥ болгон, больничный јер (коек) — 1522 муҥ (107,2 јер 10 000 кижиге). 2017 јылда больничный јерлердиҥ (коек) тоозы 1,2 миллион јерге астаган. 2000 јылдаҥ 2015 јылга јетире Россияда больницалардыҥ тоозы эки катапка астаган 10,7 муҥнаҥ 5,4 муҥга јетире. Пациенттерди корулаар Национальнй Лиганыҥ јетиргениле, Россияда јылдыҥ ла чыҥдыйы коомой эмчилик болуштаҥ улам 50 000 кижи божойт; Медицинский страхованиениҥ фондыныҥ ФОМС-ы јетиргениле, бастыра эмчилик болуштыҥ медицинский јастыраларга 10 %-ти келижет, эмезе бир јылга 800 000.\n\nРоссияда бастыра бар клиникалардаҥ таҥынаҥ (частный) клиникалардыҥ тоозы 5—10 %-теҥ ашпайт. Россияда башка-башка специальностьту 707 муҥ эмчилер бар (2007 јылдыҥ учында); Россияныҥ Минздравыныҥ јетиргениле (2016), Россияда башка-башка специальностьту 543,6 муҥ эмчи.\n\n2016 јылда Россияныҥ эмчиликке чыгымдаган акчазы 3,6 % ВВП болгон, бу ЕС-тиҥ ороондорыла орто кеминеҥ јабыс, ОЭСР (6,5 %), БРИКС аайынча, Кыдаттыҥ чыгымдананынаҥ кӧп (3,1 %), Индиянаҥ база кӧп (1,4 % ВВП), је эмчиликте јерлер астаган да болзо, Россияда 1000 кижиге келижер деген јрлер 1,6 катапка ЕС-те больничный јерлердиҥ орто тоозынаҥ кӧп; 2011—2017 јылдарда јаҥы чыккан балдардыҥ ӧлӱминиҥ тоозы 36 %-ке астаган; 2011—2017 јј. «Здоровье» деп нацпроект аайынча 300 поликлиника, 1800 фельдшерский пункт, 600 кире специализированный пункттар (инфаркт ла инсульт болзо болужар) тудулган.\n\nBlomberg деп консалдинговый компанияныҥ отчёды аайынча (2014), Россия эмчиликтиҥ чыҥдыйы (качествао) ла эффективности деген критерийле калганчы 51-чи јер алган, 2013 јылда ол критерийлердиҥ рей��ингине јуук турбаган;  Система здравоохраненияныҥ отчедында 2015 јылда рейтинги 1—2 позицияга кӧдӱрилген, 49—50-чи јерге чыккан.\n\n2010—2014 јылдарда Россияда кӧп европей ороондорго кӧрӧ јаш балдардыҥ ӧлӱми астаган (Список стран по уровню младенческой смертности); бу јанынаҥ российский эмчилик система оҥдолгоны кӧрӱнет.\n\nЭксперттердиҥ јетиргениле (проф. Корчажкина Н.), Россияда јылдыҥ-јылга санаторно-курортный учреждениелердиҥ тоозы ла санаторно-курортный эмдеш алган улустыҥ тоозы астайт, бу мындый эмдениш баалу болгонында. Из-за запрета заместительной терапии для наркозависимых и отсутствия сексуального воспитания в Россияда наркозависимый улусты эмдебес эткениле, сексуальный јанынаҥ ӱредӱ коомой болгонынаҥ ВИЧ эпидемия токтобойт. Россия является лидером по темпам распространения ВИЧ в Европе.\nРоссия кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуны јанынаҥ 110-чы јерде (2015)- 105-чи јерде (2017), (Общие расходы на здравоохранение) бу Россияныҥ эмчиликке чыгымдаган ас акчазыныҥ камаанду. Је, Россияда калганчы 12 јылга кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуны ортодо алты јылга узаган, Советский Союзтыҥ 1989 јылына келижет, 2016 јылда 71,87 јашка јетире.\n\nThe Lancet деп эмчилик журналдыҥ бичигениле (2016), Россия телекейде ороондор ортодо јоныныҥ су-кадыгыныҥ рейтингиле 119-чы јерде . Стратегический разработкалардыҥ тӧс јериниҥ башкараачызыныҥ А.Кудринниҥ јетиргениле, Россия эр улустыҥ су-кадыгы јанынаҥ аутсайдерлердиҥ тоозында. The Economist Intelligence Unit деп јондор ортодо аналитик компанияныҥ јетиргениле (2016), эмчиликтиҥ российский модели эффективность ло уч-турултага ууланган јанынаҥ критерийле рейтингтиҥ учында турат: Нигерияныҥ, Бразилия ла ЮАР-дыҥ кеминде, бу российский здравоохранениени јеткилдеери кезем астап калганы,  јӱрӱмниҥ чыҥдыйын јабызадат , Россия ол јанынаҥ 80 јердиҥ 72-чи јеринде. ООН-до докладта, (Всемирный доклад о счастье, оценивающему «уровень счастья») ороондо комплексный показательдердиҥ суммазы аайынча: безопасность, здоровье, образование, удовлетворённости жизнью, — Россия 2017 јылда телекейде 49-чы јерде болгон, јаҥыс ла СССР-дыҥ алдындагы республикаларын акалаган (Прибалтиканыҥ ороондорын эмес); 2018 јылда Россия 59-чы јерге јылган.\n\nСоциал једикпестер\n\nЈокту-јойу \nРосстаттыҥ јетиргениле, 2016 јылдыҥ 1-кы кварталында Россияда кирелтези прожиточный минимумнаҥ јабыс 23 млн кижи болгон, бу оронныҥ бастыра јоныныҥ 15,4 %-ти.\n\n«Ромир» деп шиҥжӱ холдингтиҥ јылдыҥ ӧткӱрип турган сурак-куучынынаҥ алган кӧргӱзӱлер, «нормальный јӱрӱмге» керектӱ айалга: российский биледе ӱч кижи болзо , экӱэи иштӱ болзын, ай сайын 70—80 муҥ салковой кирелте болор учурлу, эмезе 23 — 27 муҥ салковой бир айда биледе кажы ла кижиге. Росстаттыҥ јетиргениле, 2015 јылда кирелтези 15 муҥ салковойдоҥ ас улус 29,4 % болгон, эмезе 43 млн граждан — бу јокту айалганыҥ окылу кӧргӱзӱлеринеҥ эки катапка кӧп.\n\nВице-премьер Ольга Голодец јарлаган, Росси��да јокту айалга (бедность) официал кеминеҥ чик јок бийик, мыны статистика тоолор кӧргӱзет. Онойдо Голодец ајарган, Россияда «иштеп турган јоктулар» деп уникал  явление бар.\nРоссияда пенсияда улустыҥ комфорт айалгада јӱрӱми деп рейтинг аайынча ороон телекейде 43 јердиҥ 40-чи јеринде. Разрыв между наиболее богатыми слоями — верхними 10 % населения — и самыми бедными 10 % составлял в 2013 году 16 раз, за двадцать лет расслоение увеличилось в четыре раза.\n\nКаршулу керектер \n(Министерство внутренних дел Российской Федерации) (МВД), 2020 јылдыҥ чаган — сыгын айларында 1540.2 муҥ каршулу керек темдектелген, ол 2019 јылга кӧрӧ 1,2 %-ке кӧп. Каршунаҥ улам 17.5 муҥ кижи божогон, 27.1 муҥ кижиниҥ су-кадыгын тыҥ ӱреген. Деремне јерге божогон улустыҥ 39,3 %-ти келижет (6.9 муҥ кижи); калалар ла кала бӱдӱмдӱ поселокторго — 67,6 % кижи, су-кадыгы ӱрелген улус 18.3 муҥ кижи .\n\t\nТӱҥдештирзе, 2011 јылда органами внутренних дел 24,61 млн заявление кӧрӱлген, ӧскӧдӧ каршу керек аайынча јетирӱлер болгон. Кажы ла 12 јетирӱде (8,1 %) уголовный керек ачылган. Каршулу керектеҥ 40,1 муҥ кижи (4,5 %) божогон, 49,4 муҥ кижиниҥ су-кадыгы ӱрелген (2,8 %). Деремне јерде 41,0 % божогондор болгон (16,4 муҥ кижи);  калалар ла посёлоктордо, федерацияныҥ субъекттериниҥ тӧс јери эмес, — 35,8 % болгон; су-кадыгы тыҥ ӱрелген улус — 17,7 муҥ кижи.\n\nРосстаттыҥ бергениле, 2010 јылда Россияда 1800 каршулу керек болгон, (100 муҥ кижиге чотозо), бастыра эл-јонго бодоштыра чотозо, 2,63 млн Каршулу керек. 2011 јылда 16,4 муҥ темдектелген (Список федеральных субъектов России по уровню убийств) ӧлтӱриш 2010 јылга кӧрӧ 12 %-ке ас.\n\nИшјок \nРоссияныҥ иштӱ улузыныҥ тоозыныҥ кеми совет ӧйдӧҥ ала бийик болгон, рождаемость јабызаарда,  экономикада иштеп турган ӱй улустыҥ тоозы кезем кӧптӧй берген.\n\nКризистиҥ кийнинде иштиҥ рыногында Россияныҥ экономиказында шоковая терапия болгон (1990-чы јылдар), экономиканыҥ ойто ӧзӱми кӧндӱгерде, ишјоктор астаган. 2013 јылда года (Трудовые ресурсы в России)  Россияда 75,2 млн  иштенгедий јашту кижи болгон. Бу ороонныҥ эл-јоныныҥ 53 % болуп јат. Ол тоодо 71,0 млн кижи экономикада турушкан, 4,3 млн кижи (5,7 %) иш јок болгон, је улай ла иш бедиреген. Бу ӧйдӧ Россияныҥ башка-башка региондоры онойдо ло ок иш јанынаҥ кӱч айалгада болгон, гастарбайтерлер иштеген (иностранной рабочей силы). В 2013 году в России по данным МОТ насчитывалось 4,137 млн безработных.\n\nРоссияда ӱй улус экономикада кӧп туружат, је, эмдиге јетире кӧп ишбереечилер ӱй улусты дискриминировать эдет. Мындый проблемный схематический дискриминациянаҥ ӧскӧ, Россияда проблема занятости , экономикада неформальный сектордо кӧп иш, перестройканыҥ кийнинде бу тыҥыган. Бу феноменде бойыныҥ јакшызы ла јаманы (плюстары ла минустары) бар.\n\nВЦИОМ-дыҥ јетиргениле, безработица Россияда јаан социал проблемалардыҥ бирӱзи болот.\n\nСМИ-де цензура, кижиниҥ тап-эриктерин бусканы \n1989 јылда американский неправительственный орг��низация Freedom House јетиргениле, ол јылдыҥ ла Россияга ӱч варианттаҥ («свободное», «частично свободное» и «несвободное») статус «частично свободный» ороон деп статус берет.\n\n2004 јылда Россия «несвободный ороондорго» коштырткан, бастыра јайым эмес ороондордыҥ («несвободный ороондордыҥ») тоозы ол тушта 49 болгон. «Частично свободны»й 54 ороон, «полностью свободный» — 89.\n2005 јылда Россия бӱдӱнге јайым эмес ороон(полностью несвободной страной) деп чотолгон, 194 јердиҥ 158--чи јеринде болгон. Бу организация, «российские власти используют юридическое и экономическое давление, а также угрозы физической расправы, чтобы предотвратить появление в СМИ критической информации по особо острым темам, таким как, например, конфликт в Чечне» деп чотойт. Олордыҥ 2006 јылда эткен «Россияда СМИ» деп доклады аайынча,  правительство телеканалдарды кезем контрольдо тудат (2005), јайым журналисттерди јеткерле коркыдат. \n2009 јылда Россия 195 ороонныҥ рейтингинде 174-чи јерде турат.\n\n2008 јылда Россияныҥ «јайымныҥ рейтинги», House-ниҥ јетиргениле 5,5 болгон. Јакшы рейтинг 1,0 болот (темдектезе, Канада); эҥ коомой — 7,0 (темдектезе, Корейская Народно-Демократическая Республика,КНДР). Бу рейтинг аайынча, Россия эмдиге јетире «јайым эмес ороон». Росия Федерацияныҥ Общественный палатазыныҥ ла Российский Едерацияныҥ ӧскӧ ороондорло министерствозыныҥ јетиргениле,  доклады организации Freedom House организациияныҥ доклады бъективный эмес, организация бойы является США-ныҥ политиказыныҥ инструменти.\n\n2016 јылда Россия 100-теҥ 35 балл алат.\n\n2017—2019 јылда Россия текши јайымныҥ кемиле 100-теҥ 20 балл алат, јайым эмес болуп артат (рейтинг Freedom House).\n\nӦскӧ организация јетиргениле — «Репортёры без границ», 2008 јылда Россия 173 јердеҥ 141-чи јерди јайым прессаныҥ рейтингинде болгон. \n\n2008 јылда тележурналист Познер Владимир Владимирович Россияныҥ тергеелик телевидениезинде баштапкы каналда иштеп тура РФ-ныҥ Общественный палатазында  вопросам морали и нравственности на отечественном телевидении керегинде куучынында айткан: Россияда јайым сӧс (свободы слова) јок. 2011 јылда Познер баштапкы катап официально јарлаган: российский телевидениеде «стоп-листтер» бар — кӧрӱлтелерге кычырбас улустыҥ списогы бар. 2010 јылдаҥ ала федерал телеканалдарга кату цензура учун Немцов Борис Ефимовичти кӧргӱспей барган, Гарри Каспаровты, Михаил Касьяновты, Эдуард Лимоновты, Алексея Навальныйды ла о.ӧ. политикалык оппозиционерлерди јууктатпаган. Познердиҥ айтканыла, 2015 јылдыҥ кӱӱк айында, Немцов тыҥ јарлу болордо, телекӧрӧӧчилерге сӱрекей јилбилӱ де болгон болзо, политикти Познер бойыныҥ авторский программазына телеэфирдиҥ «баштапкы каналына», кату токтодып турганы учун, кычырып болбогон, канча катап албаданган да болзо.\n\nАнчада тыҥ телевидение политический цензурга бастырган деп кинокритик Ирина Петровская чотойт. «Критика ла јаҥга ја��абас материалдар» ӧйинде јарлалбайт, темдектезе, 2011 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱнинде болгон текши удурлажуны «За честные выборы, массовые протесты»јӱк ле неделе ажыра кӧргӱскен. Российским телевидениеде политикалык сатира јок (демократияныҥ темдеги — сатира), јаҥда улус бойы керегинде сатираны телеэкранда кӧрӧр кӱӱни јок. Бу айалга (Дело НТВ, разгрома старого) НТВ-ны куклаларлу телепрограмма Путинди «гофманныҥ кичинек Цахези» деп кукла эдип кӧргӱзерде, јаҥдар НТВ-ны «оодып», јоголткон.\n\n2012 јылдыҥ кочкор айында «Познер (телепередача)» деп ток-шоуныҥ ӱзӱгин кӧндӱре эфирдеҥ (Прямой эфир) кезип чачкан Тина Канделаки ле Познер Владимир Владимировичтиҥ Алексея Навальныйды телевидениеге кӧргӱзери јанынаҥ блаашту куучыны кезилген. Ээфирдиҥ бир бӧлӱги ороонныҥ кӱнчыгыш јанында кӧргӱзилген, европей јанына ол чолтык эдип кӧргӱзилген. Кийнинде Познер бу јанынаҥ пресс-конференцияда инцидент чын болгон деп айткан,  бу эфирдиҥ цензуразы болгон. Как пояснил сам Познер јартаган, студияда јаантайын генеральный директорго информация јетирер кижи отурат, гендиректор оноҥ кезик кадрларды јоголтот.\n\nКоррупция \nЈондор ортодо Transparency International деп биригӱ  коррупцияныҥ кеми аайынча Россияга 3 баллдаҥ ас берген (2011—1996), бу олордыҥ чотогоныла, сӱреен коомой кӧргӱзӱ. Је, согласно исследованию британ аудиторский компания Ernst & Young-тиҥ шиҥдегени аайынча, 2012 јылдыҥ јазында ӧткӱрилген, 2011 јылда коррупционный рисктер Россияда тыҥ јабызаган, бир канча параметрле орто телекейлик кеминеҥ јабызаган. Ernst & Young-тыҥ шиҥдедежинде 43 ороонныҥ јаан компанияларыныҥ 1500 топ-менеджерлери 43 турушкан. Онойдо, 2011 јылда  Россияда 39 % куучындашкан менеджерлер бизнести корулаарга, оноҥ корпоративный кирелте аларга наличный акчала карын берерге келижет деп айдышкан болзо, 2012 јылда мынайда 16 % менеджер айткан.\n\n2011 јылда международныя консалтинговый компания PricewaterhouseCoopers ле Transparency International деп биригӱлер докладтар чыгарган,  Россияда коррупцияныҥ кеми астайт деп ондо айдылган. PWC-тыҥ докладында  темдектелген,  «широкий общественный резонанс, который вызывает эта тема, и меры, принимаемые российским правительством в правовом поле, а также работа внутри компаний по укреплению систем обеспечения комплаенса и формированию у сотрудников культуры этичного поведения, — бу айалга јакшы кубулталар экелет».\n\nВТБ 24 банктыҥ башкараачызы Михаил Задорнов Россияда коррупцияныҥ кеми эмдиги ӧйдӧ, 1990-чы јылдарга кӧрӧ, бийик деп бойыныҥ шӱӱлтезин айткан. По оценкам международной организации сертифицированных бухгалтеров ACCA, Россия находится в пятёрке стран с наиболее высоким уровнем теневой экономики. По поводу борьбы с коррупцией Генпрокуратура РФ отчиталась об увольнении в 2018 году 1303 чиновников в связи с коррупционными расследованиями.\n\n«Чын солынталар эдерге политикалык кӱӱн јок болзо, коррупцияга удурл��жары карго культ болуп артар. Башкаруныҥ  коррупцияга удура эткен каа-јаа точечный ижи, онойдо ок јасактарда локальный тӱзедӱлер ороондо коррупционный айалганы кезем солып болбос — солыырга выстраивать инклюзивную систему согласования интересов общественных акторов, которая не позволит власти принимать необдуманные решения в интересах узкой группы лиц» деп, Антон Поминов, «Трансперенси Интернешнлдыҥ башкараачызы айдат».\n\nӰредӱлик \n\nРФ-ныҥ Конституциязы аайынча текши орто ӱредӱни кыйалта јокко алары. Ол учун ада-энелер ле олордыҥ ордында улус каруулу.\nРоссияда бастыра 31,5 млн кижи ӱренет (2016). Јаан улустыҥ грамотности (2015) — 99,8 %.\n\nЭмдиги Россияныҥ ӱредӱлигиниҥ системазы школго јеткелек, текши ле профессионал ӱредӱ (дошкольное, общее и профессиональное образование). Текши ӱредӱниҥ бӧлӱктери (тепкиштери): баштамы, орто, јаан (начальный, средний и старший), онойдо ок специальный (коррекционный) ла дополнительный образование.  Профессионал образование онойдо ок бӧлӱнет: баштамы, орто, бийик (начальный, средний и высший), база послевузовский ле дополнительный профессионал ӱредӱ.\n\nРоссияда текши ӱредӱде учреждениелердиҥ бӱдӱмдери (образовательных учреждений)  :\n Дошкольный образование (6—7 јашка јетире): ясли, детский сад;\n Баштамы ӱредӱ (6—11 јаш, 1—4 класс): школа, лицей, гимназия, интернат;\n орто ӱредӱ (12—16 јаш, 5—9 класс): школа, лицей, гимназия, училище, интернат;\n Толо орто ӱредӱ (16—18 јаш, 10—11 класс): школа, лицей, гимназия, училище, интернат;\n Баштамы профессионал ӱредӱ: профессионал училище, профессионал лицей, учебно-курсовой комбинат (пункт, центр);\n Орто профессионал ӱредӱ (9-чы класстыҥ кийнинде): техникум, колледж;\n Бийик ӱредӱ: институт (ВУЗ), академия, университет.\n\nРоссияда 2005\/06 ӱредӱлӱ јылда 60,5 мкҥ. общеобразовательный учреждениелер иштеген: баштамы, толо, текши, орто школдор, интернаттар, гимназиялар, лицеейлер ле о.ӧ. (46 794, 2015 јылда). В них обучается свыше 15,6 млн учащихся (2018). Бу ӧйдӧ 2 муҥ. ӱредӱлӱ заведениелер, мында 0,3 млн кижи, оору балдарла иштеер ууламјылу. 3,5 муҥ. ӱредӱ заведениелер баштамы  профессионал ӱредӱ берет, мында 1,5 млн кижи. Министерство юстицииниҥ 300-ке јуук мындый ӱредӱ заведениелери катуныҥ јеринде улусты ӱредет. Демографиялык айалга коомой болордо, ӱренеечилердиҥ тоозы астайт.\n\nОроондо 7 млн кире студенттер (3,5 млн тӱште ӱренет), 1068 вуз, ол тоодо 413 тергеелик эмес (2005 јыл). Оноҥ ӧскӧ 2,9 муҥ учреждение орто профессионал ӱредӱниҥ (ол тоодо 217 тергеелик эмес), мында 2,5 млн кижи ӱренет. Профессионал ӱредӱниҥ учреждениелери јасактар аайынча ӧй-ӧйинде аттестация, лицензирование ле тергеелик аккредитация ӧдӧр учурлу. Ӱредӱ заведениелер, тергеелик аккредитациязы јок болзо, ӱредӱни алган деп государственный бӱдӱмдӱ документти (диплом, свидетельство) берер учуры јок, лицензия јогы — ӱредер табы јок. «Аттестация» деген оҥдомол учреждениелерг�� эмес, ӱредӱ программаларга баштанган, онойдо ок вузтыҥ ла орто ӱредӱ заведениелерди божодып јаткандарга керектӱ.\n\n2008 јылдаҥ ала бийик ӱредӱни эки бӧлӱктӱ системага кӧчӱрери уулалат: бакалавр — магистр (см. Болонский процесс). Квалификацияны «специалист» деп алза, кезик профессиялар ла ӱредӱ ууламјылар, темдектезе, медицина эмезе оборонный учурлузы бир уровеньдӱ системада артат.\n\nООН-ныҥ јетиргениле Россия телекейде инженерный ӱредӱ алып турган улустыҥ тоозыла баштапкы јерде турат.\n\n2010 јылдаҥ ала 2017 јј јетире Россияда бийик ӱредӱ алар заведениелерде бюджетный (акча тӧлӧбӧс) јерлер кӧптӧгӧн (2010 — 43,43 %; 2017 — 49,91 %), је бу ла ӧйдӧ тӧлӧп ӱренер јерлерде ӱредӱниҥ баазы тыҥ кӧдӱрилген, бу айалга текши телекейде ӱредӱ учун тӧлӧмирлер астап бараатканына торт келишпейт кезик шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, Россияда бийик ӱредӱ бааланганыла колбой  бастыра кӱӱнзегендер ӱренип болбос.\nРоссия бийик ӱредӱниҥ национал системазыныҥ рейтингинде (Universitas21 деп элдер ортодо сетьтиҥ версиязыла) 33-чи јерде турат. Ӱредӱниҥ кеминиҥ телекейлик рейтингиле (Education index) (2018) — комбинированный показатель Программы развития Организации Объединённых Наций (ПРООН), Россия 32-чи јерде. Согласно рейтингу эффективности национальных систем образования (Global Index of Cognitive Skills and Educational Attainment (2016)) — рейтинг, измеряющий достижения стран мира в сфере образования по версии британской компании , — Россия 34-чи јерде.\n\nБилим \n\nРоссияда билим социальный институт болуп Петре I тушта табылган, ол тушта Сибирь ле Америка јаар бир канча экспедициялар аткарылган, ол тоодо Витуса Беринга ле Василия Татищева, баштапкы орус историограф. 1725 јылда Петербургский академия наук ачылган, (эмдиги ӧйдӧ ол  теперь Российский академия наук, Россия Федерацияда фундаментал билимде тӧс башкару јер). Оныҥ ичинде  университет ачылган, кийнинде ол Петербургский университет боло берген. Академик Михаил Ломоносов орус билимниҥ ӧзӧрине јеен кирелте эткен, «закон сохранения масс»ы бу ачылтаны ол эткен. 1755 јылда году на основе проекта Ломоносовтыҥ ӱлекери аайынча, И. И. Шуваловтыҥ болужыла Московский университет тӧзӧлгӧн.\n\nXVII—XIX чактарда Дерпте университет, Вильнеде , Казанда ла Харьковто университеттер ачылган . XIX чакта Варшавский, Киевский, Одесский ле Томский университеттер бк тоого кожулган. Д. И. Менделеев 1869 јылда ар-бӱткенниҥ законын —  ачкан.  1904 јылда И. П. Павлов Нобельдиҥ сыйын физиология ла эмчиликте ижи учун алган, 1908 јылда — И. И. Мечников —  иммунитеттиҥ механизмин шиҥдеген учун база ондый сый алган. 1909 јылда Саратовто университет тӧзӧлгӧн.\n\nРоссияныҥ билимчилери јаҥы билим ууламјылар баштаган: физическая химия (М. Ломоносов, Д. Менделеев), органическая химия, тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи (А. Бутлеров), неевклидова геометрия (Н. Лобачевский, Б. Риман), металлография (Д. Чернов, П. Аносов, Г. Клифтон), криобиология (П. Бахметьев), биогеохимия (В. Вернадский), геохимия (В. Вернадский  Ф. Кларкла кожо, А. Ферсман, В. Гольдшмидт, А. Виноградов), геронтология (И. Мечников), гелиобиология (А. Чижевский), нефтехимия, тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи (Н. Зелинский), теоретическая космонавтика (К. Циолковский, А. Штернфельд), аэродинамика (Н. Жуковский), военно-полевая хирургия (Н. Пирогов), психофизиология (И. Сеченов), рефлексология (И. Сеченов, И. Павлов, В. Бехтерев), тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи крестьяноведения (peasant studies) является А. Чаянов, тектология (А. Богданов), реаниматология (В. Неговский, С. Брюхоненко), одним из основателей социологии является П. Сорокин, почвоведение (В. В. Докучаев), тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи трансплантологии является В. П. Демихов.\n\nСовет ӧйдӧ российский билим  јаан ачылталарды, једимдерди естественный билимдерде  эткен, мында башкару партияныҥ идеологиялык ширтежи тыҥ эмес болгон. Кезик эксперттердиҥ айдыжыла,  (проф. Н. Азаров), СССР-да билимниҥ культы болгон. Бу ӧйдӧ эдилген ижи учун Нобельдиҥ сыйын алган физиктер: Тамм, Франк, Черенков, Ландау, Басов, Прохоров, Капица, онойдо ок химик Семёнов ле математик Канторович, 1975 јылда экономикала сый алган. Математиктер С. Новиков (1970) ло Г. Маргулис (1978) математикала эҥ ле бийик сыйды — Филдсовский сыйла кайралдаткандар. Курчатоватыҥ, Королёвтыҥ ла СССР-дыҥ ӧскӧ дӧ билимчилериниҥ баштаган билим школдорына шылтай ядерный јуу-јепсел ле космонавтика ӧзӱп чыккан. Ол ӧйдӧ биологияда ачылталар «туктурылган» , не дезе сдерживалось начатой в середине 1930-чы јылдарда Лысенко баштаган кампания генетикага удура болгон, оныҥ учун коштой база ӧскӧ билим дисциплиналар тыҥыда арткан(см. Идеологический контроль в советской науке).\n\nСовет ӧйдӧ билим учреждениелердиҥ тоозы ӧскӧн, академический ле вузовский бӧлӱктерле кожо билимде  в науке отраслевой ло заводской секторлор кожулган. Калганчылары кӧп нургуны совет ӧйдиҥ кийнинде тергеениҥ секторынаҥ бойыныҥ акча-манадыла иштеерине кӧчӱрилген.\n\nXX чактыҥ кийнинде российский билим уур кризис ӧткӧн. 1987 јылды билимниҥ кризисы тыҥып баштаган јыл деп темдектейдилер, качан ЦК КПСС ла Совет Министров СССР бастыра билим учреждениелерди таҥынаҥ бойыныҥ акчазын чыгымдап иштеерине(«О переводе научных организаций на полный хозяйственный расчёт ло самофинансированиеге) кӧчӱрер деп јӧби чыгарда», прикладной исследованиелер ле разработкалар товар деп чотолгон, научно-технический продукцияны (по договорным ценам) јӧптӧжӱ-баала тӧлӧӧрине кӧчкӧн, билим ишчилердиҥ тоозы астап баштаган. Промышленностьты јаҥыртар шиҥжӱлер ӧткӱрилбей барган , оборудование јаҥырбай, эскирип ле кадрового потенциала кожулбай барган.  Билимди акчала кенейте јеткилдебей барарда, ороонноҥ муҥдар тоолу билимчилер ӧскӧ јерлерге, ороондорго  јӱре берген (Утечка мозгов).\n\n1990-чы јылдардыҥ кризисине алдырышпай билимниҥ кезик областьтарында кӧп билимчилер телекейде бийик јерде болгондор, темдектезе 4 российский физик Нобельдиҥ сыйын алган: Жорес Алфёров — 2000 јылда, Алексей Абрикосов ло Виталий Гинзбург — 2003 јылда, Константин Новосёлов — 2010 јылда. Математиктер В. Дринфельд (1990), Е. Зельманов (1994), М. Концевич (1998), В. Воеводский (2002), Г. Перельман (2006), А. Окуньков (2006), С. Смирнов (2010) [Филдсовская премия|Филдсовский сыйла]] кайралдаткан. Математиктер М. Пинскер (1978), А. Холево (2016) Шеннонныҥ сыйыла кайралдаткан, теория информацииде эҥ ле бийик кайралдаткан. Математиктер М. Громов (2002), Я. Синай (2014), Г. Маргулис (2020)  Абелевский сыйды   математикала алган, Нобельдиҥ сыйына тӱҥей. Пуанкарениҥ сыйын — математикалык физикада бийик кайралды — М. Концевич (1997), Я. Синай (2009), А. Бородин (2015) алган. 20-чи ле 21-чи чактардыҥ белтиринде Россияда канча јӱс муҥ билим шиҥжӱчилер иштеген, кӧп сабазы (јарым миллион кирези ) — билимниҥ кандидаттары ла докторлоры.\n\nРоссияда тӧрт муҥ кире билим организациялар иштейт, олор шиҥжӱлер эдет. 70 % кирези тергеениҥ.\n\nД. А. Медведевтиҥ башкарузы Российский академия наукта ӧткӱрген реформазын билимчилер тыҥ критикалаган, 2019 јылда Ӱредӱлик ле билимниҥ министерствозы 8000 билимчини иштеҥ јайладарга сананган, «Развитие науки и технологий» деген тергеениҥ программазы бюджетти 0,98 %-теҥ  2015 јылда 0,87 %-ке јетире 2019 јылда астадарга сананган.\n\nРоссияда муҥдар билимчилер иштейт, олордыҥ иштерин телекейде кӧп катап темдектеп, цитировать эдедилер (олордыҥ ижине ондор, јӱстер тоолу ссылкалар).\n\nМатематика ла программирование сферада Россия бойыныҥ билим потенциалын чеберлеп алган, телекейде эмди лидер јерде; олимпиадаларда (математика ла программированиеде) российский туружаачылар бийик јерде болот. 1994—2011 јылдарда јылдыҥ изобретениениҥ патентный заявкалары Россияда 25 745 ала 41 414 јетире кӧптӧгӧн. 2011 јылда Россияда 4 катапка кӧп патентный заявка болгон, СНГ-ныҥ бастыра ороондорыныҥ патенттерин катай алганынаҥ.\n\nКосмосты шиҥдеери \n\nКосмосто технологиялар ла космосты шиҥдеери Россияда Константин Циолковскийдеҥ башталат, теоретический космонавтиканыҥ адазынаҥ. Оныҥ иштери баш совет ракетостроительдердиҥ јайаандыгын кӱйбӱреткен, Сергей Королёвты, Валентин Глушконы ла о.ӧ., совет космический ӱлекерлердиҥ једимине јаан јол берген.\n\n1957 јылда телекейде Јердиҥ баштапкы искусственный спутниги учуп чыккан  — Спутник-1; 1961 јылда Юрий Гагарин] — телекей ичинде баштапкы кижи космоско учып чыккан. Совет ле российский шиҥжӱчилдердиҥ јаан једимдериниҥ ортозында телекейде ачык космоско кижи, Алексея Леонова, чыкканы болуп јат. Луна-9 деп космический корабль Айга баштапкы катап конгон аппарат болот, Венера-7 дезе планета Венерага баштапкы катап конгон аппарат болуп јат, , Марс-3 дезе баштапкы катап Марс планетага отурган планетоход Луноход-1 болуп јат. Орбитальный станция Салют-1 ла кӧпмодульду орби��альный станция Мир база телекейде баштапкы катап учкан.\n\nСовет Союз јоголгон кийнинде, космосты шиҥдеерге башкару акча-манат чыгарып турган ӱлекерлер, ол тоодо космический челнокты, Буранды јеткилдегени токтодылган, удаткан, бу ла ӧйдӧ  российский ракетно-космический отрасльда коммерческий кыймыгу јондор ортодо биригӱде тыҥыган. После того, как программа США-ныҥ Спейс шаттл деп программазы 2011 јылда токтоордо, ракета Союз Международный космический станцмяга космонавттар ла кош јетирер јаҥыс кереп болуп арткан.\n\nРоссийский Ай ӱлекер (Луна-Глоб) айдыҥ миссиязыла 2021 јылда учарга белетелет. Роскосмос база Федерация деп атту космический корабль белетейт, оны ичинде экипажту эдип орбитага 2025 јылда чыгарар. В феврале 2019 было объявлено, что Россия планирует свою первую миссию с экипажем для высадки на Луну в 2031 году.\n\n Культура ла кеендик \nРоссия кӧп культуралардыҥ белтиринде турат, онойдо ок тергееде башка-башка укту калыктар јуртайт, этнокультурный байлык, культуралар ортодо колбулар барКоваленко О. Диалогичность русской национальной культуры, Автореферат диссертации, Ростов на Дону, 2017. Россияныҥ кӧпнациональный культуразы телекейлик культураныҥ учурлу бӧлӱги болуп јат. ООН-ныҥ јетиргениле, Россия сӱреен бай культуралык энчилӱ ороондорго кирет. Российский материальный ла духовный культураныҥ ӧзӱмине православие ле башка-башка бӱдӱмдӱ язычество салтарын јетиргенКомков А. Влияние византийской духовной культуры на становление древнерусской эстетической мысли и художественной практики, Автореферат диссертации, Липецк, 2004 и разнообразных форм язычества, онойдо ок монгол-татар ла кӱнбадышевропей салтар. Мындый јӱзӱн-башка культуралык энчи бастыра бар јок национал кеендиктердиҥ бӱдӱмдеринде кӧрӱнет. \n\n Литература \nБилимчилердиҥ шӱӱлтезиндеЛю Вэньфэй. Как русская литература сформировала русскую общественную мысль \/ Пер. с кит. Ф. Кокорева. \/\/ Гуанмин жибао, 19.05.2013., литература Россияныҥ кӧлӱрилгенине јаан учурлу болгон, качан телекейлик интеллектуал элита Россияны јерлик варвар ороон деп айдатан, ойто Россияны аҥылу культуралык бӱдӱмдерлӱ ороон деп ајарган, орус культура телекейдиҥ культуразыныҥ база бир бӧлӱги деп кӧргӧн.\n\nБистиҥ ӧйгӧ јетире Јебренорус литератураныҥ бир бӧлӱк кереестери јеткен кудайлык эмезе куучын кептӱ, олордыҥ ортодо јарлузы: «[Повесть временных лет», «Слово о законе и благодати», «Память и похвала князю Владимиру», «Житие Феодосия Печерского», «Сказание о Борисе и Глебе», «Поучение Владимира Мономаха», «Слово о полку Игореве», «Моление Даниила Заточника», «Задонщина», «Повесть о житии Александра Невского» ло о.ӧ. Самара кептӱ (эпистолярного жанра) бичимелдер, темдектезе «Послание Климента Смолятича пресвитеру Смоленскому Фоме». XVI чакта (жемчужина эпистолярного жанра) Иван Грозный ла Андрей Курбскийдиҥ ортодо самаралар. Ол тушта поляктар ажыра табынча ла кӱнбадыш литературала таныжып баштаган. Албатыныҥ творчествозы былины ла  сказтар ажыра кӧрӱнген. Светский литература Россияда јаҥыс XVII чакта табылган. Баштапкы ондый јарлу бичимел — «Житие протопопа Аввакума». Ол ло тушта орус литература арайынаҥ ӧзӱп баштаган, орус поэзия база (известные представители русской орус силлабический стихосложениениҥ, силлабический поэзияныҥ баштапкылары — Симеон Полоцкий ле Сильвестр Медведев).\n\nXVIII чакта Россияда јаркынду орус бичиичилер ле ӱлгерчилер табылган. Олордыҥ ортозында — поэттер ле бичиичилер В. К. Тредиаковский, А. Д. Кантемир, М. В. Ломоносов, Г. Р. Державин, Н. М. Карамзин; драматургтар А. П. Сумароков ла Д. И. Фонвизин. Ол ӧйдӧ классицизм деп стиль болгон. Оныҥ ордына сентиментализм келген(М. Херасков, М. Муравьёв, Н. Карамзин, И. Дмитриев ле о.ӧ.).\n\nТелекейде XIX ле XX чактардыҥ эҥ ле јарлу орус бичиичилери ле драматургтары: А. С. Грибоедов, Н. В. Гоголь, А. И. Герцен, И. А. Гончаров, А. Н. Островский, Д. В. Григорович, М. Е. Салтыков-Щедрин, Ф. М. Достоевский, И. С. Тургенев, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, М. Горький, И. А. Бунин, А. И. Куприн, И. Э. Бабель, М. А. Булгаков, В. В. Набоков, В. Г. Короленко, А. П. Платонов, К. Г. Паустовский, В. Ф. Тендряков, А. И. Солженицын, В. П. Астафьев, В. Г. Распутин, В. Н. Войнович, Ф. А. Искандер, братья Стругацкие, С. Д. Довлатов ло о.ӧ., олордыҥ бичимелдери кӧп ӧскӧ тилдерге кӧчӱрилген, телекейлик культураныҥ учурлу бӧлӱги болуп арткан.\n\nОрус поэттердиҥ телекейде эҥ јарлузы: В. А. Жуковский, К. Н. Батюшков, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, А. В. Кольцов, Е. А. Баратынский, А. А. Фет, И. Ф. Анненский, Ф. И. Тютчев, Н. А. Некрасов, А. А. Блок, С. А. Есенин, К. Д. Бальмонт, А. Белый, В. Я. Брюсов, Д. С. Мережковский, Н. С. Гумилёв, И. Северянин, О. Э. Мандельштам, В. В. Маяковский, Э. Г. Багрицкий, М. И. Цветаева, М. А. Волошин, С. Чёрный, Б. Л. Пастернак, А. А. Ахматова, В. Хлебников, Н. А. Заболоцкий, И. А. Бродский (Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады, 1987), Н. М. Рубцов, А. Т. Твардовский, К. М. Симонов, А. А. Тарковский, В. С. Высоцкий, Е. А. Евтушенко, Р. И. Рождественский, А. А. Вознесенский, Б. А. Ахмадулина, Я. В. Смеляков, Э. А. Асадов, Ю. В. Друнина, Л. А. Рубальская, Ю. И. Визбор, Б. Ш. Окуджава, Р. Г. Гамзатов ло о.ӧ.\n\nТӧрт российский писатель Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреаттары болгон: Бунин (1933, эмиграцияда), Пастернак (1958), Шолохов (1965) ло Солженицын (1970).\n\n Философия \n\nШиҥжӱчилдердиҥ кӧрӱмиле Россияныҥ философиязыныҥ тӧзинде  («идея целостного знания»), курч айалгалар ла јӧпсинишпестерди ӧдӱп чыгарга ууланган, нравственно — ӱредӱлик ууламјылу; орус литература нравственный философияныҥ тили, Россияда аҥылу литературоцентричный бӱдӱмдӱ болгон. Николай Лосскийдиҥ шӱӱлтезиле, орус философияныҥ аҥылузы: космизм, софиология (учения о Софии), соборность, метафизичность, религиозность, интуитивизм, позитивизм, реалистичность (онтол��гизм) болуп јат.\nКезик шиҥжӱчилер Россияныҥ философиязында эсхатологический мотивтер темдектейтБердяев Н. Опыт эсхатологической метафизики, Париж, 1941 г..\n\nОрус философтордыҥ ортозында башка-башка философиялык ууламјыларлу, орус ла телекейлик философияныҥ кӧмзӧзине јаан кирелте эткендериниҥ эҥ ле јарлузы: А. Н. Радищев, П. Я. Чаадаев, А. С. Хомяков, П. В. Киреевский, Н. Г. Чернышевский, Ф. М. Достоевский, Л. Н. Толстой, Н. Ф. Фёдоров, Г. В. Плеханов, М. А. Бакунин, П. А. Кропоткин, В. С. Соловьёв, В. В. Розанов, К. Э. Циолковский, Д. Л. Андреев, В. И. Вернадский, Н. О. Лосский, В. И. Ленин, С. Н. Булгаков, Н. К. Рерих, Н. А. Бердяев, А. А. Богданов, Н. Я. Данилевский, П. А. Флоренский, Ф. А. Степун, И. А. Ильин, С. Л. Франк, П. А. Сорокин, Е. П. Блаватская, А. Ф. Лосев, С. А. Яновская, В. В. Зеньковский, А. А. Зиновьев, Э. В. Ильенков, А. Л. Чижевский, Г. И. Гурджиев, С. Н. Трубецкой, Л. И. Шестов, Г. Г. Шпет, М. М. Бахтин, С. С. Аверинцев, А. М. Пятигорский.\n\n Јурамал кеендик \nЈебрен јурамалдардыҥ бир бӱдӱми — орус иконопись. Ол византий устардыҥ эп-аргаларын энчилеген, је бу ла ӧйдӧ олордо бойыныҥ стили болгон.. Олорго реализм эмес, символизм јуук болгон; иконописте орус символизм кӧп јурукчыларга ууламјы берген, темдектезе, влияние русской иконы на своё творчество подчёркивал Анри Матисс бойыныҥ јайаандык ижинде орус икона јаан салтарын јетирген деп айдат. Орус иконописьте тӧс тема: ончозыныҥ јаманын таштаары (), јаҥыс Храм Божий эмес, је бастыра Айлаткыш (Вселенная) Святой Троицада бириккен, ого јебренорус живописьте ончозы бажырат, бир јанынаҥ аскетизм, экинчи јанынаҥ бастыра тынду немеге айдары јок сӱӱштӱ; орус иконада Кудай бар, агарулар, онойдо ок тегин улус, кудайдыҥ улусты кичеегени: калаш ла (Святая чаша) байлу айак; орус иконописьте јураш ортозынаҥ башталат, тӧс фигуранаҥ, оны айландыра симметричный эдип экинчи планныҥ фигуралары јуралат. Орус иконописьте аҥылу ӧҥдӧрлӱ гамма ла, византий јаҥжыгуга кӧрӧ, јаркынду кызыл ӧҥди () тузаланбайдылар. Алипий Печерский, Григорий Иконописец, Андрей Рублёв, Даниил Чёрный, Дионисий, Гурий Никитин, Симон Ушаков, Фёдор Зубов ло ӧскӧлӧри де, орус иконописьти телекейлик кемине јетирген.\n\nБаштапкы реалистический портреттер Россияда XVII чакта табылган, XVIII чактыҥ ортозы ла учы јаар Россияда јарлу јурукчылар болгон: Левицкий ле Боровиковский. Российский живопись ол ӧйдӧҥ ала текшителекейлик тенденцияларла барган. Выдающиеся художники XIX чактыҥ айдары јок јарлу јурукчылары: Ф. А. Бруни, С. Ф. Щедрин, О. А. Кипренский, К. П. Брюллов, А. А. Иванов, И. К. Айвазовский, А. И. Куинджи, В. А. Тропинин, А. Г. Венецианов, П. А. Федотов. Бу ӧйдиҥ јуруктарында кӧп саба  академический ууламјы болгон. XIX чактыҥ экинчи јарымында века — реалистический живопись јайылып ӧскӧн (А.Саврасов, В.Поленов). Передвижниктер јурукта «критического реализм» деп ууламјы кӧндӱктирген, олордыҥ иштеринде улай ла социал тема болгон. Критический реализмниҥ эҥ јарлу јурукчызы — Репин. XIX чактыҥ учында Россияда Француз импрессионизмныҥ ууламјылары башталган.  Реалистический ууламјынаҥ ыраабай, јурукчылар бойыныҥ ижинде бир канчага јайым ла виртуозный эп-аргаларла тузаланган, бу Сероватыҥ иштеринде кӧрӱнет. Василий Верещагин база бир јарлу орус јурукчы-баталист, орус черӱде бойы орто-азияда походтордо турушкан.\n\nчактыҥ бажында Россияныҥ јурукчылары  јаҥы эп-аргаларды экпиндӱ бедирейт, кӧп јаҥы ууламјылар табылат, темдектезе, символизм (Врубель, Добужинский), декоративный ууламјы, модернге тӱҥей, авангардный кеендик (Кандинский, Малевич). XX чактыҥ ортозында ла учында элбеде јарлу боло берген јурукчылар: И. Грабарь, А. Рылов, М. Шагал, Н. Крымов, И. Бродский, Б. Иогансон, С. Герасимов, М. Фейгин, З. Серебрякова, В. Стожаров, Ю. Васнецов, Е. Моисеенко, П. Кончаловский, Д. Жилинский, В. Орешников, Г. Ряжский, Т. Яблонская, К. Юон, В. Мешков, А. Пластов, Н. Ромадин, П. Оссовский, С. Чуйков, А. Дейнека, М. Сарьян, Ф. Решетников, А. Мыльников, Н. Нестерова, Б. Ряузов, О. Филатчев, О. Верейский, Э. Браговский, К. Васильев, М.Шемякин, Э. Окас, Я. Ромас, В. Алфеевский.\n\n Архитектура \nЈебренорус архитектура () бир јанынаҥ византий јаҥжыгуларды уулалткан, је база бир јанынаҥ бойыныҥ јебрен орус агаш зодчествозын ӧскӱрген. Византиянаҥ орус храмдар кӱнбадыш — кӱнчыгыш деп осьло тудулган: притвор, эмезе трапезный, наос ло алтарь. Орус храмдардыҥ аҥылу темдеги : «согоно» башту (луковичные главы) ла кӧп баштарлу.  Кремльдер орус шибеелердиҥ зодчествозыныҥ јаркынду темдеги. Орто чактарда орус крестьяндардыҥ туралары агаштаҥ чапкан сруб јаҥжыккан   изба болгон эки- ле тӧртскатный јабынтылу. Арга-чакту калада јаткан улус хоромный комплекстер тудатан.\nКийнинде орус архитектура кӱнбадышевропей архитектурага тӱҥейлешкен барокко, классицизм, темдектезе, оны Санкт-Петербургтыҥ ла оны айландыра архитектура керелейт. XIX чактыҥ ортозынаҥ Российский империя ойто кайра јебрен орус зодчествого баштанып, орус ла јаҥы орус стильди таркадат.\nСССР-дыҥ архитектуразыныҥ јаркынду тӱӱкизинде авангард проекттер сад-калалар, коммунна-туралар, жилкомбинаттар, соцкалалар конструктивизм ле рационализм деп ууламјыларла тудулган. 1930-чы јылдарда политическалык конъюнктура архитектура авангардты токтотсын деген, оныла кожо улус јадар туралардыҥ проекттерин «левацкими загибами» деп јамандап, сталинский архитектураныҥ ӧйи башталган. Переход к массовому типовому строительству при Н. С. Хрущёвтыҥ ӧйинде тудулган туралар «хрущёвкалар» деп чоло алган».\n\nСанкт-Петербургтыҥ тӱӱкилик тӧс јери, Кижиде серкпелердиҥ комплекси, Московский Кремль ле Красная площадь, Новгород, Дербентте Нарын-кала деп шибее ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизине кожулган(Всемирного наследия ЮНЕСКО). Славист и историк русской архитектуры У. К. Брумфилд славист ле орус архитектураныҥ шиҥжӱчили јебренорус агаш зодчествоны ла конструктивизмди орус архитектурада элдеҥ ле учурлу болгонын темдектейт. Оноҥ ӧскӧ, Россияда Кавказтыҥ элдериниҥ тудумдары арткан (осетинский, рутульский архитектура); свой самобытный облик имеет татар архитектурада бойыныҥ аҥылузы бар.\n\n Кӱӱлик \nКӱӱлик культура Россияда јаан учурлу болуп, телекейлик культураныҥ база бир јаан бӧлӱги болот. Россияда јаткан калыктардыҥ кӱӱлик культуразы  јаба байлык энчи болот. Орус ла совет кӱӱчӱмдеечилердиҥ XVI—XX чактарда орус кӱӱ-фольклоры, орус романс, совет ле кийнинде кожоҥдоры, орус рок, бардтардыҥ чӱмдемелдери байлык энчи болуп биригет.\n\n «Знаменное пение». Јарлу композиторлор: Василий Рогов,Фёдор Крестьянин (Христианин) ле Иван Нос.\n Орес албатыныҥ кӱӱлери. Јарлу кожоҥчылар: Надежда Плевицкая, Лидия Русланова, Фёдор Шаляпин, Ольга Воронец, Людмила Зыкина, Евгения Смольянинова ла о.ӧ.\n Орус классикалык кӱӱ, опера ла балет, орус симфонический кӱӱ. Россия кӧп композиторлордыҥ тӧрӧли, олор классикалык симфонический кӱӱниҥ жанрыла бастыра телекейге јарлу. Олордыҥ ортозында А. А. Алябьев, М. И. Глинка, А. П. Бородин, П. П. Булахов, М. П. Мусоргский, П. И. Чайковский, Н. А. Римский-Корсаков, А. К. Глазунов, А. Н. Скрябин, С. В. Рахманинов, С. С. Прокофье, И. Ф. Стравинский, Д. Д. Шостакович, Н. Я. Мясковский, Г. В. Свиридов, А. И. Хачатурян, Э. В. Денисов, С. А. Губайдулина, Р. К. Щедрин, А. Г. Шнитке ле о.ӧ.  Онойдо ок Россияныҥ кӱӱлик культуразына јаан кожулта эткен кӱӱчилер: Д. Ф. Ойстрах, М. Л. Ростропович, Ю. А. Башмет, В. А. Гергиев, Е. В. Образцова, Д. А. Хворостовский, С. П. Ролдугин ле о.ӧ.\n Орус романс. Јарлу композиторлоры: А. А. Алябьев, А. Е. Варламов, А. Л. Гурилёв, М. И. Глинка,  А. С. Даргомыжский, А. П. Бородин, М. П. Мусоргский, П. И. Чайковский, Н. А. Римский-Корсаков, С. В. Рахманинов. В совет ойдӧ: Г. В. Свиридов, Ю. А. Шапорин, Д. Д. Шостакович, С. С. Прокофьев ле о.ӧ.\n Российский поп-кӱӱ. Јарлу кожоҥчылар: Иосиф Кобзон, Муслим Магомаев, Эдуард Хиль, Эдита Пьеха,  Олег Анофриев, Юрий Антонов, Лев Лещенко, София Ротару, Алла Пугачёва, Валерий Леонтьев, Филипп Киркоров, Дима Билан ла о.ӧ.\n Авторский кожоҥ.\n\n Театр ла кино \n\nОрто чактарда орус актерлор скоморохтор XI чактаҥ бери болгон. Олордыҥ ортозында музыканттар, кожоҥчылар, бијечилер, кокырчылар, јерлик аҥдардыҥ дрессировщиктери болгон.\n\nЈе театр Россияда иностранецтердеҥ келген. Развитием театрального дела занимались Алексей Михайлович ле Пётр I орус театрдыҥ ӧзӱмин кичееген . Петра Первый божогон кийнинеҥ театральный искусство Россияда чала уйадап баштаган. Је Елизавета Петровна каан болуп турарда, кӱӱлик ле театрал кеендик ойто ӧзӱп чыккан. 1756 јылда куран айдыҥ 30-чы кӱнинде орус театрды Петербургта иштедер деп Јарлык чыккан, эмди ол Александринский театр. Екатерина II театрды јаан учурлу деп чотогон, воспитательно-образовательный учуры јаан деп, је к��п сабада ол ӧйдӧ театр, балет, опера  \nулус соотодор учурлу болгон.\n\n1896 јылда, парижский кинематографический сеанстардыҥ 4 ай кийнинде Россияда  баштапкы  кинематографический аппараттар табылып келген. Камилл Серф кӱӱк айда Россияда документал кинематографический съёмка эткен: Николай II каанныҥ коронациязына учурлай байрамды соктырган. Кино кӧргӱзери соот болуп тӱрген модага кирген, Санкт-Петербургта баштапкы кинотеатр 1896 јылда кӱӱк айда Невский проспектте ачылган. Баштапкы орус художественный ленталар орус классикалык литератураныҥ ӱзӱктери аайынча болгон: «Песнь про купца Калашникова», «Идиот (фильм, 1910)», «Бахчисарайский фонтан (фильм)»), албаты-кожоҥ аайынча «Ухарь-купец (песня)», эмезе орус тӱӱкилик куучындардыҥ иллюстрациязын кӧргӱзетен «Смерть Иоанна Грозного (фильм)», «Пётр Великий (фильм, 1910)». 1911 јылда Россияда баштапкы полнометражный фильм «Оборона Севастополя (фильм)» чыккан.\n\n1925 јылда режиссёр Сергеем Эйзенштейном «Броненосец «Потёмкин» (фильм)» деп кино тургускан, критиктер бу киноны бастыра ӧйлӧрдиҥ ле бастыра калыктардыҥ талдама кинозы деп айдышкан10 Best Films of All Time Polls by Sight & Sound Magazine.\n\n3 совет ле 1 российский кино Оскар деп сый алган, «Лучший фильм на иностранном языке» деп категорияда:\n «Война и мир (фильм, 1967)» Сергея Бондарчука;\n «Дерсу Узала (фильм, 1975)» Акира Куросава (кожо производство СССР ла Япония);\n «Москва слезам не верит» (1981) Владимир Меньшов;\n «Утомлённые солнцем» (1994) Никит Михалков.\n\nСовет ӧйдӧ мультипликация јаранып ӧскӧн. Мультфильм «Ёжик в тумане» Юрия Норштейна 2003 јылда Токиодо эҥ артык мультфильм «всех времён и народов» (башка-башка ороондордыҥ 140 кинокритик ле мультипликаторлорыныҥ айтканыла).\n\n Балет \nБалет Россияда јаан ӧзӱмин алынып, телекейде јарлалып, бастыра балеттиҥ тӧзӧлгӧзи болуп, ороонныҥ орус культураныҥ визитный карточказы боло берген. Орус балетте телекейге јарлу бијечилер:  Матильда Кшесинская, Ольга Спесивцева, Вацлав Нижинский, Анна Павлова, Тамара Карсавина, Джордж Баланчин, американ балетке јол ачкан эмдиги неоклассический балетный искусствого база; Марис Лиепа, Рудольф Нуреев, Галина Уланова, Константин Сергеев, Майя Плисецкая ла о.ӧ..\n\nМузейлер \nРоссияда телекей ичинде јаан музейный фондторлу ороондордыҥ бирӱзи. Российский музейлер телекейде эҥ ле кӧп улус келер музуйлердиҥ тоозында.\n\nТӱӱкилик музейлерге культура энчини чеберлеери, шиҥдеери ле јартаары јанынаҥ јаан иш келижет. Россияныҥ 2027 музеинде (РФ-ныҥ культура министерствозыныҥ музейлериниҥ системазында), 60 млн единица кире бар, јылдыҥ ла 70 млн кижи ол музейлерге келет. Россия јаан музейлериниҥ тоозыла телекейлик лидер болот: Кунсткамера Санкт-Петербургта Музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина, Третьяковская галерея, Оружейная палата, Государственный Русский музей — орус кеендиктиҥ телекейде эҥ јаан музейи. Государ��твенный Эрмитаж  телекейде 10 эҥ артык музейлердиҥ тоозына кирет, National Geographic деп журналдыҥ чотогоныла, Государственный исторический музей — Россияныҥ јаан деген тӱӱкилик национал музеи.\n\nБиблиотекалар ла архивтер \nРоссия библиотечный фонд аайынча телекейде баштаркы јерлерде: Россияда 39000 библиотека иштейт, ороонныҥ кайда да 30 % улузы тузаланат. В стране действует несколько библиотек мирового уровня, Российская национальная библиотека, по мнению аналитической компании World atlas, занимает пятое место в мире по своим размерам.\nРоссияда архивтердиҥ системазы федерал, регионал ла каланыҥ ичинде таркаган. Российские архивы входят в число крупнейших архивов мира.\n\nДекоративно-прикладной кеендик \nРоссияда јаткан калыктардыҥ соојындары ла чӧрчӧктӧри јебрен ӧйдӧҥ бери калыктыҥ кӧгӱс байлыгын биске јетирген .\n\nРоссияда художественный промыселдер калыктыҥ јайаандыгына тайанып ӧскӧн, оноҥ ары  профессионал јурукчылар ла аргачы улустыҥ кӱчиле XX чакта профессионал декоративный искусство болуп ӧскӧн: дымковская игрушка, филимоновская игрушка, оренбургский пуховый платок, палехская миниатюра, абашевская игрушка, хохлома, гжель, хлудневская игрушка, городецкая роспись, богородская резьба.\n\nСМИ\n\nБасма \nБаштапкы периодический изданиелер Россияда XVIII чактыҥ бажында табылган, је басма ла СМИ јаҥыс ла XIX чактыҥ учында тыҥ таркаган.\n\n2000 јј Россияда 170 кӱнӱҥ чыгар газеттер — тӧс јердиҥ ле јербойыныҥ — текши тиражы 4,8 млн экземпляр кире, онойдо ок а 425 кӱнӱҥ чыкпас газет ле журналдар текши тиражы 7,8 млн экземпляр кире. Баш национал газеттер (муҥ тиражту, бир катап чыгар):\n«Известия» (150), 1917 јылда тӧзӧлгӧн,Совет јаҥныҥ башкарузыныҥ;\n«Коммерсантъ» (125), 1989 јылда тӧзӧлгӧн;\n«Комсомольская правда» (955), 1925 јылда тӧзӧлгӧн,  ВЛКСМ-ныҥ тӧс комитединиҥ башкарузы;\n«Московский комсомолец» (700), 1919 јылда тӧзӧлгӧн, Московского горкомныҥ (ВЛКСМ) башкарузы;\n«Независимая газета» (40), 1990 јылда тӧзӧлгӧн;\n«Новая газета» (284), 1993 јылда тӧзӧлгӧн;\n«Новый взгляд» (307), 1992 јылда тӧзӧлгӧн;\n«Парламентская газета» (56,5), 1996 јылда тӧзӧлгӧн, Россия Федерацияныҥ собраниезиниҥ;\n«Правда (газет)» (100), 1912 јылда тӧзӧлгӧн, КПРФ-тыҥ тӧс комитединиҥ органы;\n«Российская газета» (166), 1990 јылда тӧзӧлгӧн, орган РФ-ныҥ Башкарузыныҥ;\n«Советский спорт» (180), 1924 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nБаш информ агентстволор: ТАСС, 1904 јылда тӧзӧлгӧн; «Россия сегодня», 2013 јылда тӧзӧлгӧн; «Интерфакс», 1989 јылда тӧзӧлгӧнг. «Российский книжный палата» тергеелик библиографияныҥ ла российский басманыҥ статистиказыныҥ тӧс јери болот. ТАСС-тыҥ филиалы болуп, палата улай ла библиографический указательдер чыгарат. «Ежегодный библиографический указатель книг России» деп јыл сайын чыгар статистический ежегодникте канча кире печатный продукция кепке чыкканын бичийт (1954 јылдаҥ ала). Республикан книжный палатлар Башкортостанда, Чувашияда ла Татарстанд�� бар.\n\nТеле, радио \n\nРоссийский учёный Попов Александр Степанович радионы тапкан изобретатель улустыҥ бирӱзи, баштапкы катап радиопередачаны ыраакта угускан. 1924 јылдаҥ ала Россияда радиовещание, телевизионный берилтелер — 1931 јылдаҥ ала. 1991 јылга јетире телевидение ле радиовещаниени  Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию, Гостелерадио башкарган болгон, передачалар 3 всесоюзный радио- ло 2 всесоюзный телевизионный программала кӧргӱзилген, јербойында телевизионный передачалар бойыныҥ телестудияларыла 2-чи  программала, бежинчи канал Ленинградский студия телевидения ла Московский телевизионный канал јербойыныҥ передачаларын 1-чи программала кӧргӱскен. Проводное радиовещание: 1-чи программа кожмак болгон, смешанной и јербойыныҥ ла всесоюзный программалар, 2-чи программада экинчи всесоюзый программа, 3-чиде — ӱчинчи всесоюзный программа берилген.\n\n1992—1995 јј. Останкино телерадиокомпания, РГТРК «Останкино»,«РТР», ВГТРК башкаруны колго алган.\n1-й канал Останкино, Радио-1 (ады «Радио 1») ле Маяк (радиостанция) федеральным радиоканалам осуществлялось  «Останкино», (РГТРК «Останкино»), Россия-1|2 федеральному телеканалу, (заголовки «Российское телевидение», «РТР», «Россия»,) ла Радио России  — (ВГТРК). Јербойыныҥ радио- ло телевизионный передачалары 2-чи теле- ле 3-чи радиоканалла бойыныҥ государственный телерадиокомпанияларыла ӧткӱрилген (2004 јылдаҥ ала — ВГТРК-ныҥ филиалдары),  Московский ле бежинчи Санкт-Петербургский каналдардаҥ ӧскӧзи. Проводной радиовещание: 1-кы канал кошмок арткан федерал ла јербойыныҥ берилтелери, 2-чи каналла федерал радиоканал, 3-чизиле — баштапкы федерал радиоканал.\n\n1995 јылда РГТРК «Останкино» јоголгон, оныҥ ордына акционер общество государственный капитал туружар («Общественное российское телевидение» ле Общероссийская государственная радиокомпания «Маяк» (1998 јылда башкарары ВГТРК-га берилген, 2004 јылда оныҥ филиалы) ла Общероссийский радиостанция «Радио 1» (1997 јылда јоголгон, артканы акционерлерге). Гран ары јаар Российский государственный радиокомпания «Голос России» берилтелер эдет, 2014 јылдаҥ ала — Международный информационный агентство «Россия Сегодня» берилтелер ӧткӱрет. Бу ла ӧйдӧ коммерческий телевидение таркаган, акционер обществолор: Телекомпания НТВ (2001 јылдаҥ ала «Газпромныҥ колына кирген», оны государство јӧмӧйт), «ТВ-6, Московская независимая вещательная корпорация» (2002 јылдаҥ иштебейт), онойдо ок коммерциялык радиовещание. Бир канча проводной (кабельный) телевидениениҥ сетьтери бар.\n\nТергеелик байрамдар \n\nНерабочими праздничными днями в Россия Федерацияда иштебес байрам кӱндер:\n\n чаган айдыҥ 1,2,3,4,5,6 ла 8-чи кӱндери — Јаҥы јыл, каникулдар;\n чаган айдыҥ 7-чи кӱни — Россияда Рождество Христово;\n кочкор айдыҥ 23-чи кӱни — День защитника Отечества;\n тулаан айдыҥ 8-чи кӱни — Ӱй улустыҥ те��екейлик байрамы;\n кӱӱк айдыҥ 1-чи кӱни — Јас ла иштиҥ байрамы;\n кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱни — Јеҥӱниҥ кӱни;\n кичӱ изӱ айдыҥ 12-чи кӱни — Россияныҥ кӱни;\n кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱни — Эл-јондордыҥ бирлиги.\n\nИш јок байрам кӱндерде производственно-технический айалгала токтодор аргазы јок иш (эл-јонго керектӱ обслуживание) уулалат, ого коштой тургуза ла эдетен ремонт ло погрузочно-разгрузочный иштер токтобойт.\n\nСпорт \n\n1952 јылдыҥ Хельсинкиде Олимпий ойындардаҥ ала 2012 јылда Лондондо Јайгы Олимпий ойындарда советский, кийнинде российский спортсмендер качан да ӧскӧ ороондордыҥ ортозында медальдардыҥ тоозыла  (общем медальном зачёте среди всех стран мира на летних Олимпийских играх) ӱчинчи јердеҥ тӧмӧн тӱшпеген. Бастыра медальдардыҥ зачедында СССР\/Россия (бастыра Олимпий ойындарда) 2 јерде, США-ныҥ сборный командазыныҥ кийнинде.\n\n1980 јылда Москвада Јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн, 2014 јылда Сочиде — Кышкы Олимпий ойындар XXII болгон. Онойдо ок Россия Универсиадалар ӧткӱрген: 1973 јылдыҥ Јайгы Универсиадазы Москвада, 2013 јылда Казаньда Јайгы Универсиада болгон. 2019 јылда Красноярск Кышкы Универсиада ӧткӱрген.\n\nСоветский ле российский хоккеисттердиҥ јеҥӱлери тӱӱкиге кирген, олор кӧп катап телекейлик чемпионаттарда ла кышкы  Олимпиадаларда јеҥӱ алгандар.\n\nРоссияда футболдыҥ традициялары тыҥ. Советский ле кийнинде российский футбольный клубтар европей турнирлерде јеҥӱ алган. СССР-дыҥ сборныйы Европаныҥ 1960 јылда чемпионы болгон, онойдо ок 1956 ла 1988 јылдарда олимпий алтын алган, футбольный турнирдее. Эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ сборныйы 3-чи јерге ЧЕ-да 2008 јылда чыккан. 2017 јылда Россияда Кубок конфедераций ӧткӧн. 2018 јылда Россия баштапкы катап футболло телекейлик Чемпионат ӧткӱрген, ороонныҥ 11 калазында болгон. 2021 јылда Европаныҥ футболло чемпионадыныҥ кезик матчтары Санкт-Петербургта болгон.\n\nРоссийский спортсмендер фигурный јыҥылашла, биатлондо, чанала, мини-футболло, пляжный футболло, мячту хоккейле, шайбалу хоккейле, спортивный ла художественный гимнастикала, јеҥил атлетикала, синхрон эжинишле, онойдо ок а также башка-башка единоборстволордо, анчада  вольный борьба ла бокста тыҥ кӧргӱзӱлерлӱ.\n\nТелекейде международный шашкиле чемпиондорыныҥ ортозында, го ло рэндзюныҥ европей турнирлериниҥ јеҥӱчилдериниҥ ортодо советский ле российский спортсмендер кӧп. Советский ле российский шахмат: 1946 јылдаҥ ала 1990 јылдарга јетире телекейдиҥ шахматла чемпиондоры болуп мира јаҥыс ла совет шахматисттер чыгатан, (американец Роберт Фишердеҥ ӧскӧ). Кӧп саба телекейлик командный чемпионаттар эр де улу, ӱй де улустыҥ группаларында, онойдо ок равно «СССР телекейдиҥ сборныйына удура» деп турнирлерде совет шахматисттер јеҥӱни алатан болгон. Совет ойдиҥ кийнинеҥ российский шахматисттердиҥ айдары јок јеҥӱлери токтогон до болзо, баштапкылардыҥ ортозында барып ла јат.1991 јылдаҥ ала эмдиги ӧйг�� јетире шахматла ӱч чемпион  — россияндар.\n\n2015 јылда российский спортсмендерди допингле тузаланат деп бурулаган (). 2019 јылдыҥ јаҥар айында российский спортсмендерди тӧрт јылга международный соревнованиелерге божотпос деп јӧп чыккан.\n\nАјарулар \nКомментариелер\n\nАјарулар\n\nЛитература\n\nТайантылар","num_words":33050,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9694.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B5%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B0%20%D0%A4%D1%91%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Александра (Эмил) Фёдоровна Саруева (јаҥар айдыҥ 5 кӱни 1914, Оҥдой — кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱни 1980, Улалу) — поэтесса. СССР-диҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы (1958). Ленинградтыҥ блокадазыныҥ туружаачызы. Сӧӧги — меркит.\n\nБиографиязы \nАлександра Саруева 1914 јылда кышкы куран айдыҥ 5-чи кӱнинде Оҥдой јуртта чыккан. 1930 јылда крестьян јашӧскӱримниҥ школын божодып, педтехникумда ӱренген. Ӱредӱниҥ кийнинде, Оҥдойдыҥ школында качы болуп иштейт. Ол ӧйдӧ оныҥ ӱренчиктериниҥ тоозында јарлу критик С. С. Каташ болгон. Отличник-качылардыҥ баштапкы областной јуунында турушкан.\n\n1936 јылда оны райкомныҥ апарадыныҥ комсомол ижине алдыргандар, кийнинде Улалуга бичик чыгарар издательствоныҥ баш редакторы эдип тургускан. Бу ӧйлӧрдӧ Александра Федоровна ээчий бичиичилерле таныжат: П. Кучияк, А. Смердов, И. Мухачев ло о.ӧ. Бу таныштар, оныҥ јаайандыгыныҥ ӧзӱмине тем берип јат.\n\nАнайып, 1940 јылда Ленинградта А. И. Герценныҥ адыла адалган тергеелик пединституттыҥ литературалык факультедине ӱренерге кирген. Је јуу башталганынаҥ улам оны божотпогон.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу \nЈуу башталарда Александра Федоровна бойыныҥ кӱӱниле ӧштӱге удурлажар албатыныҥ кӧдӱрилип чыккан рядтарына кирген.\n\n1941 јылдыҥ кӱзинде контузия алып, јарымдай укпас болуп калган. 1942 јылда «Јӱрӱмниҥ јолыла» Ленинградтаҥ чыгып, эмденеле, Алтайына јанып ийген.\nТӧрӧлинде литература ижиле коштой национал рабфакта, оноҥ областной радиокомитетте редактор болуп иштеген.\n\n1980 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде Горно-Алтайскта јада калган.\n\nЈайаандык ижи \nАлександра Саруева ӱлгерлерди 30-чы јылдарда бичип баштаган.\n 1950 јылда баштапкы туујы «Колхозчы Јыргал» чыгат. Мында автор тегин колхозчы ӱй кижиниҥ сӱр-кеберин аҥылу кӧргӱзип јат.\n 1952 — алтай ла орус калыктыҥ најылажы керегинде «Ырыс керегинде кожоҥ» деп экинчи туујызы чыгат.\n 1960 — «Сырга» деп јаан туујы. Бу чӱмдемелде автор ойто такып революциядаҥ озо алтай калыктыҥ кӱч салымы керегинде теманы кӧдӱрет.\n 1964 јылда поэт прозала чыгат, оныҥ «Кӧктийектер» ()деп бичиги кепке базылат.\n 1968 — повесть «Кижи ырыска туулган» ().\n\nАлександра Федоровнаныҥ поэзиязы јӱрӱмди јартаганынаҥ, оҥдогонынаҥ салынат. Оныҥ кӧрӱми јаан, бӱдӱп калган; чӱмделгезинде айдылган темалары: Тӧрӧли, албатылар ортодо најылык, иш керегинде, амыр-энчӱ учун тартыжу ла о.ӧ. Поэт кандый бир суракты чике јартап, оныҥ тӧс учурына ајару салат.\nАнайда ок, Александра Саруеваныҥ аҥылузы — телекейде болуп турган учурлу керектерге ајару салып, ол керегинде ӱлгерлер ле кожоҥдор бичийт: «Ю. Гагарину», «Космонавтам», «Куба», «Ленинграду» ла о.ӧ.\n\nАдакыда, Александра Федоровна Саруева канча бир ӱлгерлик јуунтылардыҥ, балдарга учурлалган куучындар ла чӧрчӧктӧрлӱ јуунтылардыҥ авторы. Оныҥ бичигени — балдарга, балдар керегинде, килемји, јараш, кӧгӱстиҥ байлыгы.\n\nАлександра Федоровна Саруева 1958 јылда СССР бичиичилериниҥ Биригӱзине алылып, баштапкы турчыларыныҥ бирӱзи болгон.\n\nТизим\n\nТаҥынаҥ бичиктери \n Чечектел, Тӧрӧлис: ӱлгерлер \/ ред. С. С. Каташ. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1953. — 64 с.\n Мениҥ Алтайым: ӱлгерлер \/ ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. — 47 с.\n Сырга: ӱлгерлер ле туујылар \/ А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское книжное издательство, 1960. — 84 с.\n Алмас: ӱлгерлер ле поэма \/ ред. Л. В. Кокышев. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1961. — 41 с.\n Энемниҥ чолмоны (): ӱлгерлер \/ А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1965. — 46 с.\n Туулар чечектериниҥ кожоҥдоры (): ӱлгерлер \/ А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1970. — 69 с.\n Кӱни карыкпас орооным (): ӱлгерлер ле туујылар \/ А. Ф. Саруева. — Горно-Алтайск : Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1974. — 96 с.\n Карагана: стихи \/ А. Ф. Саруева; пер. Г. Володина. — Барнаул : Алтайское книжное изд-во, 1975. — 64 с.\n\nЈӱрӱми ле јайаандыгы керегинде \n Тюхтенев, Т.с. Александра Саруева \/\/ Алтай литература керегинде статьялар. — Горно-Алтайск, 1962. — С. 159—169.\n Каташ, С. С. Первая поэт Горного Алтая \/\/ Звезда Алтая. — 1964. — 5 дек.\n Саруева Александра Федоровна \/\/ Писатели Горного Алтая: библиогр. справочник \/ сост. Л. Т. Баштыкова. — Горно-Алтайск, 1988. — С. 157—163.\n Киндикова, А. В. А. Саруеваныҥ энчизи \/\/ Алтай литератураныҥ тӱӱкизи: учеб. пособие. Ч.1. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2008. — С. 106—110.\n Канарина, В. П. Алтай эпшилердиҥ прозазы \/\/ Чуйские зори. — 2015. — 19 авг.\n Коровина, Г. Война в судьбе семьи: [о Саруевых, участниках ВОВ] \/\/ Звезда Алтая. — 2015. — 25 нояб.\n\nКайралдары\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Кебеделдӱ келин кеп. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-Издательский Дом «Алтын-Туу», 2011. — 376 с.: с ил.\n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 64—65.\n Тюхтенев, Т.с. Александра Саруева \/\/ Алтай литература керегинде статьялар. — Горно-Алтайск, 1962. — С. 159—169.\n Каташ, С. С. Первая поэт Горного Алтая \/\/ Звезда Алтая. — 1964. — 5 дек.\n Саруева Александра Федоровна \/\/ Писатели Горного Алтая: библиогр. справочник \/ сост. Л. Т. Баштыкова. — Горно-Алтайск, 1988. — С. 157—163.\n Киндикова, А. В. А. Саруеваныҥ энчизи \/\/ Алтай литератураныҥ тӱӱкизи: учеб. пособие. Ч.1. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2008. — С. 106—110.\n Канарина, В. П. Алтай эпшилердиҥ прозазы \/\/ Чуйские зори. — 2015. — 19 авг.\n Коровина, Г. Война в судьбе семьи: [о Саруевых, участниках ВОВ] \/\/ Звезда Алтая. — 2015. — 25 нояб.\n\nТайантылар \n Александра Саруеваныҥ јуругы\n Александра Федоровна Саруева \/ Алтай туристский (сайт)\n\nАлфавит аайынча кижилер\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары\nМеркиттер","num_words":1340,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.302,"special_characters_ratio":0.274,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":18042.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%BE%D0%BE%D1%80%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Соору () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Сооруныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nСоору .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, јаан сын тайгалардыҥ колтыгында, Кадынга кожылган Сооруныҥ суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1070 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра арка туузы агашла бӱркелген, ачык јайым јалаҥдары малга јакшы одор, кыралары элбек. Мӧш, ��ыт, кайыҥ, терек, чиби, јодро, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јердиҥ де ажы, кыра да ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 11 ором: Ермолаевтиҥ, Олјондо, Јииттердиҥ, Кӱнет, Школьный, Советский, Меесте, Јараттай, Октябрдыҥ 70 јылдыгыныҥ, Проточный кош ором, Маалалу кош ором.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1861 јылда тӧзӧлгӧн. Сооруныҥ јерине Огнев деп ӧбӧкӧлӱ орустар кӧчкинтип келип токтогон, оноҥ улам деремениҥ ады Огневка болкалбаза. «Список населенных мест Сибирского края» деп 1928 јылда чыккан бичикте Кӧксуныҥ јерлеринде кичинек јурттар (выселкалар) бар деп айдылган: Баштаҥул, Кастакту, Соору, Ылгаксы. Соору аймактыҥ эҥ туура турган јурты болгон.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 704 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы «Колобок»;\n культура байзыҥы;\n библиотека;\n краевед музей;\n стадион;\n спортклуб «Олимпиец»;\n магазин;\n почта;\n рафтинг;\n чаначыларга јазалдар (чанаатрассалар, 1-4 категория трудности).\n\nЭкономиказы \nКажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештерге кереес (1536) (1983 ј., Школдыҥ оромы).\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум (1523).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Ӱч-Сӱмер байлу туу (9150);\n Аржан суу (1509).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":758,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.226,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14639.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%91%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%BC%20%D0%9A%D3%B1%D0%BD%D0%B4%D3%B1%D0%BB%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Байрам Кӱндӱлеевич Суркашев (кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни 1939, Эзендик — 2010) — бичиичи, поэт. Сӧӧги — чапты.\n\nБиографиязы \n1939 јылда кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Оҥдой аймактагы Эзендик деп кичинек јуртта чыккан. Адазы Кӱндлей 1942 јылда јууга барып јанбаган, энезиниҥ ады Тодул, сыйнызы Нина (ӱч јашка оогош), аказы Јозлай (5 јашка јаан). Энези ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥын качанда буспас болгон.\n\n1948 јылда тогус јаштуда баштапкы класска барган, баштапкы ӱредӱчизи — Мария Михайловна Суразакова.\n\n1952 јылда Оҥдойдыҥ школына 5-чи кл��сска келет. Анда интернатта јадып јат. Ӱреткен качылары: Классный руководители кайлык кижи Майдурова Галина Алексеевна. Завуч — Елизавета Васильевна. Математика — Сайдутова Татьяна Павловна. Алтай тил ле литература — Кочеева Зинаида Петровна. Оҥдойго барып јадып, бойына Павел деп ат аданган. Ол ӧйдӧ школдо 7-чи класста Александр Ередеев ӱренген болгон.\n\n1955 јылда Горно-Алтайскта национальный школго ӱренип келет. Интернатта Николай Майманов (Кара Майманов), Тудуркин Миша, Адыбасов Саша, Таханов Манарбек деп уулдарла кожо јаткан. Николай Маймановло кожо јуук најылашкан. Бијениҥ, хордыҥ, ӱлгер кычыраарыныҥ кружокторына јӱрген. Клазыныҥ баштаачы ӱредӱчизи — Георгий Васильевич Кондаков болгон.\n\n1958 јылда национал школды божодып јат. Айлына јанып бир кезек Коркобыныҥ школында 1-кы класстыҥ качызы болуп иштейт.\n\n1959 јылда Барнаулдыҥ мединститудына кирет. 1964 јылда Кошева Рая деп кысла биле тӧзӧйт. 1965 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 31-чи кӱнинде кыс балалу болуп калгылайт. 1965 јылда институтты божодот. Кураан айдаҥ ала Улаганда врач-терапевт болуп иштейт. 1966 јылда Казаньга рентгенолог болуп, ӱч ай ӱренип јанат. 1969—1976 j.j. Улаганда баш врач болуп иштейт.\n\n1978 јылда Горно-Алтайска кӧчӱп келет. 1978—1980 j. тере эмдеер эмчиликте иштейт. 1980—1982 јылдарда тӱрген болушта врач болуп иштейт. 1982 јылда ойто Улаган кӧчӧт. 1987 јылда поликоиникада участковый врач болуп иштейт.\n\n1988 јылда оорудаҥ улам врач ижин токтодот. 1994 јылда Горно-Алтайск кӧчӧт.\n\nЈайаандык ижи \nБаштапкы ӱлгерин 4-чи класста бичиген:\n\nЈайгы эҥир — тӱн… Тымык…\n\nТеҥериде койу јылдыстар…\n\nАй јаҥы ла чыгып келген.\n\nТелекей меге саҥ башка\n\nЈараш деп билдирген.\n\nМен турага јӧлӧп койгон\n\nТекпишке јаҥыскан отургам.\n\nБу јолдыктарды Байрам Кӱндӱлеевич мынайда бичийт «Поэзияныҥ јажытту, кеендик телекейин мен ол тушта баштапкы катап ачкам». Школдыҥ кийнинеҥ Коркобыда качы болуп иштеп, Александр Ередеевле јуук најылашкан.\n\nУлаганда иштеп тура ӱлгер бичиир уулдарла таныжат: Эзендей Тоюшев, Роберт Бекенов, Ботпок Кушкулин, Караҥ Кошев. Игнат Иванович Ортонуловло таныжат (ол тушта Улаганныҥ школында јураарыныҥ качызы болгон), анайып 1966 јылда «Алтай» деп альманахта ӱлгерлери чыгат. Аржан Адаров јайаан ижине болужып, јӧмӧжип јӱрген.\n\nЈуунтылары: \n1971 јылда «Кӱзӱҥичектер», «Кӱншыҥырт»\n\n1974 јылда «Ак сӱмерлер алдында»\n\n1976 јылда «Јакшы болзын, турналар» (ӱлгерлер ле туујылар). Мынаҥ ала 12 јолдыкту ӱлгерлер бичип баштайт\n\n1979 јылда «Песни высоких вершин». Орус тилге Е. Стюарт кӧчӱрген\n\n1980 јылда «Туулар мениҥ кабайым» (ӱлгерлер ле туујылар)\n\n1984 јылда «Кижи ле јылдыс» (туујылар)\n\n1987 јылда «Амыр јурта, агару јер» ӧмӧлик јуунты\n\n1990 јылда «Сай Солоҥ кожоҥы» 12 јолдыкту ӱлгерлер\n\n1976—1990 јылдарга јетире 400 шыдар 12 јолдыктар бичилген.\n\nБиблиографиязы \n Кижи ле јылдыс (Человек и звезды): поэмы \/Горно-Алтайск: Алт. кн. изд-во, Горно-Алт. отд-ние, 1984. — 84 с.\n Сай-Солон кожоны (Песнь Сай-Солона): улгерлер \/ Горно-Алтайск: Алт. кн. изд-во, Горно-Алт. отд-ние, 1990. — 264 с. — ISBN 5-7405-0489-9\n Арчын јытту Алтай: улгерлер ле туујылар \/ Горно-Алтайск: Б.и., 2000. — 400 с.\n Илби: сб. ст. \/ Горно-Алтайск: Уч Сумер, 2005. — 143 с. — ISBN 5-9209-0054-7 \n\n Чике-Таман ажыра: улгерлер, трагедия, публицистика \/ Горно-Алтайск: Алтын-Туу, 2009. — 300 с. — ISBN 978-5-9209-0136-1\n\nКайралдары\n\nЛитература \n Алтайские писатели. Юбилейные материалы и автобиографии. — Горно-Алтайск, 2001. — 214 с\n Литературы народов России: XX в.: словарь. \/ Отв. ред. Н. С. Надъярных. М., Наука. 2005. 365 стр. 1130 экз. ISBN 5-02-010208-3\n Календарь юбилейных и памятных дат Республики Алтай. 2009 год. — Горно-Алтайск, 2009\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nЧаптылар","num_words":961,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.275,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18639.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%83%20%28%D0%9A%D3%A7%D0%BA%D1%81%D1%83-%D0%9E%D0%BE%D0%B7%D1%8B%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BA%29","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Талду () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Талдуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nТалду — тал агаш, талду јер .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сындарыныҥ эдегинде, Талду сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1168 метрге бийик\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Јайы кыска ла серӱӱн, кыжы узун ла соок. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 С° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАрка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ ко��лында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 9 ором: Олјондо, Каратык, Агашту, Јииттердиҥ, Јалаҥду, Строительный, Тӧс, Јодролу, Энергетиктердиҥ.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 790 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n культураныҥ байзыҥы;\n библиотека;\n спотрзал;\n пилорама;\n СПК «Абайский»;\n сарјусырзавод;\n КХ «Тазай»;\n почта.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары, марал, уй, кой, эчки, сарју ла сыр эдери, аш салары, агаш белетеери. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1983 ј., Тӧс ором,38)\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум (1519).\n\nАр-бӱткендик \n Боочы Ыйыктуныҥ, байлу (1506);\n Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505);\n Аржан суузы (1509).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Хорьков, Игорь Алексеевич — Россия Федерацияныҥ нерелӱ ветврачы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":636,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.124,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14034.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D2%A5%D0%B8%D1%82-%D0%A1%D0%B0%D1%80%D1%8B%20%D0%A2%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D0%B9","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Телеҥит-Сары Токой () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Телеҥит-Сары Токой јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nТелеҥит-Сары Токой тӱзедер керек .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nБу јурт Туулу Алтайтыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Ак-Алака, Сайлугем, Бертек, Кулгуты, Аргамӱы деген јаан сындардыҥ эдегинде, Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында, Чуйдыҥ суузы јарадында турат. Ырак јокто састу јерлер, кӧлдӧр. Айландыра јерлердиҥ алды мӧҥкӱ тошту, јайы-кыжы кумакла шуурып јадар, Јакалай тӱндӱк ле Ырак кӱнчыгыш тыҥ јериле тӱҥейлеген. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ ыйык сындары чӧлди эбире турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱ��чыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Тӱштӱктей калка-монголдыҥ ла тана-тубаныҥ гран-кыйуларына јуук турат. Ыраак јокто Чуйдыҥ суузы агат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1778 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м\/с, 15 м\/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.\n\nАҥ-куштары \nТайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине». кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ..\n\nӦзӱмдери \nКош-Агаш аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс) сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка.\n\nКойу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер) кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 9 ором: Малсаковтыҥ, Мурзагуловтыҥ, Јаҥы, Тадыевтиҥ, Тӧс, Чалчибаевтиҥ, Самтаковтыҥ, Кордоевтиҥ, Самтаковтыҥ.\nКош-Агаш — Телеҥит-Сары Токой деп регионал учурлу јол.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында Чапаевтиҥ адын аданган колхоз болгон. Кӧп мал-ашту, јылкы, сарлык, ийнек, тӧӧ азыраар бек ээлем болгон.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 771 кижи болгон, олордыҥ 57 % алтайлар, 42 % казактар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n јурттыҥ клубы;\n эмчилик;\n библиотека;\n почта;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ аргачылар.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1957 ј. Тӧс ором, 1 А).\n\nАрхеологиялык \n Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209);\n Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Телеҥит Сары-Токой јурт јеезениҥ јерлеринде\n Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209);\n Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кош-Агаш аймак»\n galt-auto.ru сайт\n\nКош-Агаш аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":957,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.076,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15765.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%9A%D3%B1%D0%BB%D0%B5%D1%80%20%D0%AD%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кӱлер (Александр) Эзендикович Тепуков (сыгын айдыҥ 28 кӱни 1952, Салјар) — Ӱлгерчи, прозаик, кӧчӱреечи. «Солоҥы» журналыныҥ баш редакторы. Россияныҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (). Сӧӧги — тодош.\n\nБиографиязы \nКӱлер Тепуков сыгын айдыҥ 28-чи кӱнинде  јылда Оҥдой аймактыҥ Салјар деп кичинек јуртта, јаан биледе чыккан. Ӧскӧн-чыдаган јери Кыҥыраар јурт (эмди Кичинек Јаламан деп адалат). Адазы — Эзендик Јаҥарчинович Тепуков.\nШколды божодып А. М. Горькийдиҥ адыла адалган литературный Институтка киреле 1976 јылда божоткон. Лев Ошанин деп јарлу поэттиҥ творческий семинарында јӱрген.\n јылда балдарга учурлалган «Солоҥы» деп журналдыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире оныҥ баш редакторы.\n\nЈайаандык ижи \nКӱлер Эзендикович школдо ӱренип турар ӧйдӧ ӱлгер чӱмдееринде јаан јайалталу болгон. Литинституттыҥ ӱчинчи курста ӱренип турарда, оныҥ ӱлгерлери «Новое время» деп тӧс журналда чыгып туратан. Анайда ок јиит поэттиҥ ӱлгерлери «Сузрия» деп журналда украин тилле чыккан.\n\nКӱлер Эзендикович — јирмеге јуук бичиктердиҥ авторы.\n  јылда ӱлгерлик јуунтызы «Чагылышкан јылдыстар» ;\n  — ӱлгерлер ле куучындардыҥ јуунтызы «Сапыш бистиҥ нӧкӧрис» ;\n  — «Учалы» («Давайте полетаем»);\n  — «Сӱӱнчи ачты эжигин» ;\n  — куучындар ла чӧрчӧктӧрдиҥ јуунтызы «Кӱндӱзек койонок»;\n  — «Айлыс бистиҥ азбука»  ла оноҥ до ӧскӧлӧри.\nКӱлер Тепуковтыҥ чӱмдемелдери школдыҥ бичиктерине, хрестоматияларгала, анайда ок, школдоҥ озо ӱредер јерлердиҥ пособиелерине кирет.\n\n јылда Интернетте балдарга учурлалган «Азатпай» деп интернет-сайт тӧзӧгӧн, тургуза ӧйдӧ оныҥ баш редакторы.\n\nКӧчӱрмези \nОныҥ чӱмдемелдери башка калыктардыҥ тилдерине кӧчӱрилген: орус, турк, балкар, туркмен, азербайджан, кыргыз ла украин.\nАлтай тилге Корней Чуковскийдиҥ ӱлгерлерин, Лев Толстойдыҥ кичинек куучындары («Филипок»), Льюис Кэрроллдыҥ философиялык чӧрчӧгин («Удивительные приключения Алисы в Стране Чудес» («Кайкалдыҥ јеринде Алисала болгон учуралдар»), балкар поэттиҥ, Керим Отаровтыҥ «Уча берген турналар» , телекейлик албатылардыҥ чӧрчӧктӧрин.\n\n јылда Кӱлер Тепуковтыҥ ӱлгерлери «Детская литература» деп антологияга кирген (Современная литература народов России)\n\nТизим \n Сапыш бистиҥ нӧкӧрис: ӱлгерлер ле куучындар \/ ред. З. Ш. Шинжина. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1983. — 32 с.\n Учалы: ӱлгерлер \/ худож. В. С. Янсон. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1986. — 36 с.\n Алтай јерис агару: болчомдордыҥ ӱлгерлери \/ худож. В. С. Торбоков. — Горно-Алтайск: Солоҥы, 2008. — 30 с.: ил. цв.\n Сӱӱнчи мында бир кучак: ӱлгерлер \/ ред. Н. Тайборина. — Горно-Алтайск: Алтын-Туу, 2012. — 295 с.\n Најылажып ойнойлы: ӱлгерлер \/ ред. Н. Тепукова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2015. — 120 с.\n\nЈӱрӱми ле јайаандыгы керегинде \n Јайалталу јерлештерис \/\/ Чике-Тамандагы јас \/ сост. Т. М. Садалова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2004. — С. 169—170.\n Лауреаттыҥ ады адалган \/ Алтайдыҥ Чолмоны. — 2013. — 12 февр.\n Сайт для детей на алтайском языке \/\/ Звезда Алтая. — 2014. — 6 марта.\n Пиянтинова К. Чӧрчӧк алтай тилле — Лондондо \/ Алтайдыҥ Чолмоны. — 2016. — 16 сент.\n Чочкина М. П. К. Э. Тепуковтыҥ балдарга учурлалган чӱмделгези \/ Балдардыҥ алтай литературазы: ӱренер бичик. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2017. — С. 109—129.\n\nКайралдары \n  јылда «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи»\n  — «Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи»\n  — алтай балдардыҥ литературазыныҥ ӧзӱмине јаан иш ӧткӱрип турган учун Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Госпремиязыла кайралдаткан.\n  — «Бичиктер ижинде аҥылу ижи учун»  деп медалиле кайралдаткан.\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 71—72..\n Јайалталу јерлештерис \/\/ Чике-Тамандагы јас \/ сост. Т. М. Садалова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2004. — С. 169—170.\n Лауреаттыҥ ады адалган \/ Алтайдыҥ Чолмоны. — 2013. — 12 февр.\n Сайт для детей на алтайском языке \/\/ Звезда Алтая. — 2014. — 6 марта.\n Пиянтинова К. Чӧрчӧк алтай тилле — Лондондо \/ Алтайдыҥ Чолмоны. — 2016. — 16 сент.\n Чочкина М. П. К. Э. Те��уковтыҥ балдарга учурлалган чӱмделгези \/ Балдардыҥ алтай литературазы: ӱренер бичик. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2017. — С. 109—129.\n\nТайантылар \n Кӱлер Тепуковко 65 јаш\n Балдарга учурлалган литературный сайт «Азатпай»\n\nАлфавит аайынча кижилер\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nСыгын айдыҥ 28 кӱнинде чыккандар\n1952 јылда чыккандар\nТодоштор","num_words":996,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.256,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":19404.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D0%BE%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Толгойок () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nТолгойок — толгой, толголып, эбирип, толголгон ӧзӧк .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Бешпек тууныҥ јанында, Чамалдаҥ ырак јок јерде, Кадынныҥ коолында турат. Јуртты айландыра каскак, кайыр кырлар турат, кошмак агаштарла бӱркеткен. Бийик кырлардыҥ ортозында суу јараттай кызык јерлерде покостор. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 400—550 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Јайы кыска, кыжы узун, је тӱштӱк аймактарга кӧрӧ чик јок јылу.\nМында кышкыда чаган айда орто температура −16 °С, тыҥ салкындар бийик, ичпек кырлардыҥ ортозында болбойт.\nЈайгыда изӱлер +35 °С кӧдӱрилбейт, кей серӱӱн ле чыкту болот. Маала ажы ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет.\n\nАҥ-куштары \nАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ.\nЈайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 1 ором: Энергетиктердиҥ.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1931 јылда тӧзӧлгӧн. Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй.\n1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Толгойок јурт Чамал аймакка кирген. Кадын ГЭС-ти тудатан ишмекчилер јадар деп бу јуртты тӧзӧгӧн, је бу проект келишпесте, јурт артып калган. 80 јылдарда ойто орныктырылган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nОрус ла алтай улус јадат.\nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 133 кижи болгон, олордыҥ 86 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \nБастыра инфраструктуралык обьекттер Чамалда.\n\nЭкономиказы \nТаҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум (636).\n\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\n Ташта јурамалдар (673,674).\n Мӧҥкӱсалгыштар (645).\n\nАр-бӱткендик \n Байлу кыр Бешпек.\n Кайыр-Суу. Тоҥбок суу (459).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nЧамал аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":608,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13244.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%B9%D0%B0%D0%BA%D1%82%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Туйакты () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nТуйакты — туйук туу, туй турат .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ колтыгында, Урсул сууныҥ јарадында, Чуйдыҥ јолыныҥ 612 км турат. Туйактуныҥ суузы Урсулга кожылат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 913 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштдардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.\n\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, ��ӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 3 ором: Јаҥы, Семеновтыҥ, Урсулдыҥ.\nЈурт Чуйдыҥ трагыныҥ 614-чи километринде турат.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн.\n1870 јылда Том-Тураныҥ губерниязыныҥ Јаш-Турада округыныҥ Алтай волостиниҥ крестьяндары Бичик (прошение) аткаргандар,\nУрсул ичинде Туйакту деп јерге кӧчӧлӧ јадарга. Је исправниктеҥ каруу сакып болбой, таҥынаҥ сурак јокко кӧчӱп баштагандар.\n1896 јылда Алтайда духовный миссия мында школ ачар деп јӧптӧгӧн. Мӱргӱӱлдиҥ туразын туткан, јаан эмес куполду, шаҥду,\nкресттӱ. Бир башка турада школ ачкан. Граждан јууныҥ ӧйинде јурт улам ла актар ла кызылдар јуулажар јер боло берген.\nМында эҥ ле јаан карындаштык мӧҥкӱ, 97 кижи Совет јаҥ учун тынын берген.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 360 кижи болгон, олордыҥ 60 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n библиотека;\n магазин;\n почта;\n мини-отель;\n АЗС;\n пост ГИБДД.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян — фермер ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Совет јаҥ учун корогондлрдыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Чуйдыҥ трагыныҥ 614-чи км, 50 км сол јаны јаар);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1059);\n Карындаштык мӧҥкӱ. Совет јаҥ учун јуулашкан улустыҥ мӧҥкӱзи (800);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (1151—1153);\n Ташта јурамалдар (1030,1031,1156);\n Јебрен корумдар (818);\n Мӧҥкӱсалгыштар (1149,1154,1155,1173-1179).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Кезер таш (Чуйдыҥ трагыныҥ 277-чи км) (1180—1181);\n Мукур-Туу (1029);\n Кара суу, тоҥмок (927).\nТуйакты јурттыҥ јанында кайада озогы ӧйдиҥ, јебрен чактыҥ јуруктары бар. Мында эликтер, аҥдар, бир канча улустар јуралган. Јолды јакалай лаптап кӧрзӧ, кӧп корумдар, кезер таштар, тагылдар кӧрӱнер.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n  Туекта\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":826,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.039,"special_characters_ratio":0.239,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14352.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BA%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Турачак аймак () Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Турачак јурт.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nТурачак аймактыҥ јери Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, текши јери 11,06 муҥ кв.км. Аймак Алтай Республиканыҥ Чоо, Улаган аймактарыла кыйулажат, онойдо ок Кемеров областьла, Хакас Республикала, Алтай кырайдыҥ Солтонский ле Красногорский аймактарыла кыйулажат. Республиканыҥ тӧс калазына, Горно-Алтайскка јетире 145 км.\nАймактыҥ 80 % јеринде сын-тайгалар, бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 500 метрдеҥ ала 2100 метрге јетире, койу ийне бӱрлӱ кара агашла  бӱркелген.\n\nРельеф \nТурачак аймактыҥ јеринде тӱрген суулар, кайыр кырдаҥ тӱшкен учарлар, тайгада кӧлдӧр, альпий јалаҥдар.\n\nГидрология \nТурачак аймактыҥ суулары\n\nКлимады \nКлимады орто-континенталКейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 05.06\/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 94, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 826 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,3, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м\/с кӧп) болгон кӱндер — 10,3\n\nАҥ-куштары \nАймактыҥ тайгаларында 300-теҥ артык бӱдӱмдӱ куштар јӱрет, је олордыҥ 50 кирези Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирет. Алтын Кӧлдӧ, Ӧӧн лӧ ӧскӧ дӧ сууларда таймень, ӱчкӧс, јылмай, чараган, балыктар бар.\n\nӦзӱмдери\n\nЈери ле јолдоры \nАймактыҥ регионал учурлу кӧӧлик јолдоры башка-башка айрыланат: Горно-Алтайск — Чоо — Артыбаш, Јаш-Тура — Кӱрей кӧл — Турачак — Артыбаш, Турачак — Таштагол (Кемеровская область), јурттарды колбогон тегин грунт-јолдор, кӧӧлик јӱрбес орык јолдор бар. Јуук ла деген темирјолдыҥ токтодузы Кӧмӱр областьтыҥ Таштагол јуртында (95 км), экинчизи Јаш-Турада (188 км).\n\nЭкологиязы \nАймактыҥ јурттарында 2022 јылда парктарга агаш отургызып, скверлер јазап, балдар ойноор јерлер эдип алары јанынаҥ шӱӱжӱ ӧдӧт.27.05.2021 (сайт 4.gorodsreda.ru)\n\nТӱӱкизи \n\nКраеведческий музей «Эрми-таш».\nКраеведческий музей в селе Турочак.\nШкольный музей в селе Иогач.\n\nЭл-јон \n\nЭл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле\n(Минэкономразвития России) мындый болор:\n 2024 јылда — 12,68 муҥ. кижи.\n 2035 јылда — 12,85 муҥ. кижи.\n\nУк-калыктары \nАймакта орус, алтай, туба, куманды, чалканду, байат ла о.ӧ. укту улус јуртайт.\n\nМуниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр\n\nЈурт јеезелер \nАймактыҥ 9 јурт јеезезине 32 јон јаткан јер кирет.\n\nЈурт јеезелерге кирет \n\nЈоголгон јон јаткан јерлер: Заречье ле Промартель деп јурттар.\n\nИнфраструктуразы \n Аймактыҥ администрациязы — 1;\n Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;\n Орто ӱредӱлӱ школ — 12;\n Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 8;\n Баштамы школ — 7;\n Балдардыҥ туразы — 10;\n Кӱӱлик сургал — 1;\n Музей — 3;\n Аймактыҥ библиотеказы — 1;\n Јурттыҥ библиотеказы — 6;\n Культураныҥ байзыҥы — 10;\n Јурттыҥ клубы — 15;\n Аймактыҥ спортшколы — 1;\n Стадион — 11;\n Аймактыҥ эмчилиги — 1; Ыйык-Агашта эмчилик — 1;\n Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;\n Магазин — 21;\n Почта — 10;\n Агаш јарар эдим — 9;\n Кӧӧликтер јазаа�� јер — 4;\n АЗС — 3.\n\nКраеведческий музей «Эрми-таш».\nКраеведческий музей в селе Турочак.\nШкольный музей в селе Иогач».\n.\n\nЭкономиказы \nЈурт ээлемниҥ тӧс ууламјызы агаш белетеери, агаштаҥ јазалдар, алтын ла гранит казары, соок тумчукту мал ӧскӱрери, адару тудары, эм-ӧлӧҥдӧр лӧ папоротник-орляк белетеери, кайыҥныҥ тозынаҥ керектӱ эдимдер ле сувенирлер јазаары, кузук, мешке, јиилектер јууры. 1960-чы јылдардаҥ ала Япония мынаҥ јылдыҥ ла 200 тоннадаҥ кӧп папоротник-орляк садып алат, јербойында база суруда. Пыжы сууныҥ бажында ташкӧмӱр алгадый јер бар.\n\nӰредӱлик\n\nМӱргӱӱр јер \n Христиан серкпелер — 4;\n Алтын-Туу, байлу ;\n Алтын-Кӧл, байлу;\n Аржан суу, Јыланду кырдыҥ јанында.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 12;\n Граждан јууда корогондорго кереес — 4.\n\nАрхеологиялык\n\nЈарлу улузы \n Башунов В. М. (1949 — 2005) — поэт, Росиия Федерацияныҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы.\n Кандаракова А. М. (07.11.1932—25.05.2021) — ӱредӱчи, чалканду калыктыҥ оос чӱмдемелдерин јууган, Горно-Алтайский педагогический училище божоткон (1948–1952). Пединститутта ӱренген (1954—1959). Чалканду тилле чыккан бичиктердиҥ соавторы. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады,\n Макошев А. П. (08.01.1938 — 13.11.2020) — ӱредӱчи, 56 јыл ГАГУ-да иштеген, доцент (1978), профессор (1994), географиялык билимниҥ кандидады (1976), спортчы-шахматист, «Алтай Республикада Билимниҥ нерелӱ ишчизи», «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации», јондык ишчи, «Тубалар» деп бичиктиҥ авторлорыныҥ бирӱзи, каланыҥ, областьтыҥ, кырайдыҥ кӧп катап шахматла, орус шашкала чемпионы. Јондор ортодо маргаандардыҥ туружаачызы (Монголия).\n Пустогачев В. Л. (22.03.1944) — шахтер, горный инженер, Кемеровский горный институтта ӱренген,  чаначы-спортчы, Телекейлик маргаандардыҥ Чемпионы (1966, Турин.Италия), СССР-дыҥ јуунты командазыныҥ турчызы, чанала эстафетада алтын медаль, јаҥыскан јӱгӱриште кӱлер медаль алган.\n Пустогачева Р. М. (11.07.1939) — эмчи-онколог, Россияныҥ нерелӱ эмчизи (1996).  «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлтай Республиканыҥ аймактары\nТурачак аймак","num_words":982,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20936.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D3%A7%D0%B3%D3%A7%D1%80%D0%B8%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тӧгӧрик () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nТӧгӧрик .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ тайгаларыныҥ эдегинде, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Јуртта 10 ором: Кайыҥду, Јолду, Агашту, Јииттердиҥ, Јараттай, Суулу, Тӧс, Школдыҥ оромы, Чибилӱ кош ором, Меесте кош ором. Талайдыҥ ке��јӱзинеҥ 1008 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30°,-40°, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30°,+35° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми : 4,7 м.\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра тайгазы агашла бӱркелген, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, тыт агаш ӧзӧт. Ак јалаҥдары кыралу, јайым телкем одорлу. Јакшы јылда мында кырада, маалада ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет. Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.\n\nЈери ле јолдоры \nТалду — Тӱҥӱр деп јолдо турат, 84К-134 темдектӱ.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда, кӧчкин јаржактар келгениле тӧзӧлгӧни колбулу.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 320 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар, ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nИнфраструктуразы \n Орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы «Веснянка»;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n стадион;\n магазин;\n пилорама;\n турбаза.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик\n\nАрхеологиялык\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505);\n Аржан суу (1509);\n Байлу боочы Ыйыкту (1507).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»\n\nКӧксу-Оозы аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":586,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.135,"special_characters_ratio":0.235,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14322.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81%20%D0%A3%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Борис Укачинович Укачин (кочкор айдыҥ 18 кӱни , Кайырлык ― јаҥар айдыҥ 25 кӱни , Улалу) ― поэт, прозаик, публицист, кӧчӱреечи. СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (), Алтайдыҥ Ленин комсомол премиязыныҥ лауреады (1980), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (). Сӧӧги — тӧӧлӧс.\n\nБиографиязы \nБорис Укачин  јылда кочкор айдыҥ 18-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртында, малчы кижиниҥ билезинде чыккан. Энези Чапыева Јаҥаш Мендешевна.\nКайырлыктыҥ школында ӱренип, ― јј. областьтыҥ национал школында ӱренген. ― јј. черӱде болгон. Черӱнеҥ келеле «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте корреспондент болуп иштеген. — jj. М. А. Горькийдиҥ адыла адалган литературный Институтта ӱренип, В. Журавлевтыҥ творческий семинарында јӱрген.  јылда СССР-дын бичиичилер Бирлигиниҥ членине алылган.  јылда Алтайдыҥ бичик чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ баш редакторы,  j. ― областной радиокомитеттиҥ каруулу редакторы болуп иштеген. 80-чи jj. Туулу Алтайдыҥ бичиичилер биригӱзиниҥ литература аайынча консультанты, ― jj. ― Алтай Республиканыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ председатели.\n\nБ. Укачин јайалталу јиитердиҥ некелтелӱ ӱредӱчизи болгон, АР-диҥ литература-јондык мероприятиелеринде эрчимдӱ туружып туратан. Япония, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш Азияныҥ ороондорын ла Монгол Албаты Республиказын эбирип келген.\n\nБорис Укачинович Укачин јаҥар айдыҥ 25-чи кӱнинде  јылда 67 јаштуда јада калган.\n\nЈайаандык ижи \nБорис Укачин проза ла поэзияла 40 ажыра бичиктердиҥ авторы.\nБорис Укачинниҥ баштапкы ӱлгери «Адым, маҥтазаҥ» «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде чыккан. Черӱде болордо, «Армейский натиск» деп газетте ӱлгерлери чыгатан.\n\nӰлгерлиги \n 1960 j. баштапкы ӱлгерлик јуунтызы «Јолдор» («Дороги») кепке базылган.\n 1963―1979 jj. ӱлгерлик јуунтылар: «Мен кем?» («Кто я?», 1963), «Земля синего неба» (1970), «Ветка горного кедра» (1974), «Бег аргамака» (1975), «Кардыҥ ӱни» («Голос снега», 1975), «Эхо вечного Алтая» (1979), «Календарь души: стихи, баллады, поэмы» (1982) ле о.ö.\n\nПрозазы \n 1961 j. ― прозаикалык јуунты «Јакшы улус» («Хорошие люди»).\n 1976 j. ― «Горные духи» деп повесть чыккан.\n 1978 j. ― прозаикалык јуунты «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак» («До смерти еще далеко»).\n 1979 j. ― «Ӧлтӱрген болзом тороны» («Убить бы мне голод»), о.ö.\n\nДрамада \nНационал театрла ээчий кӧргӱзӱ ойындар тургузылган:\n 1979 j. ― «Горные духи» деп повесть аайынча (реж. М. Назарова).\n 1985 j. ― «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак» деп повесть (реж. Н. Шумаров).\n 1988 j. ― «Мен кем?» ― поэтика-публицистикалык монолог (реж. Н. Паштаков).\n\nКӧчӱрмези \nБорис Укачин тӧрӧл тилине М. Ю. Лермонтовтыҥ, И. Ерошинныҥ, Л. Кассильдыҥ, Ч. Айтматовтыҥ, С. Михалковтыҥ, А. Даржайдыҥ, Ю. Кюнзегештиҥ, Исикава Такубоканыҥ ла о.ö. бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин кӧчӱрген.\n\nАнайда ок, оныҥ чӱмдемелдери орус, тыва, кыргыз, якут, француз, немец, англ ла оноҥ до ӧскӧ тилдерге кӧчӱрилген. Борис Укачинныҥ ӱлгерлерин јарлу поэттер И. Фоняков, Б. Слуцкий ла о.ö. кӧчӱрген.\n\nТизим\n\nТаҥынаҥ бичиктери \n Јолдор: ӱлгерлер. ― Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1960. ― 94 с.\n Ветка горного кедра: стихи. ― М.: Мол. гвардия, 1966. ― 85 с.\n Ӧлӧргӧ јетире эм де узак: прозаныҥ јуунтызы. ― Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1978. ― 302 с.\n Горные духи: повесть. ― М.: Дет. лит., 1979. ― 127 с.\n Сӱӱш ле ӧштӧжӱ: прозаныҥ јуунтызы \/ ред. В. Т. Самыков. ― Горно-Алтайск: Алт. бичиктер чыгарар изд-ҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1981. ― 376 с.\n Избранное: стихотворения, баллады, поэмы \/ вст. ст. Ал. Михайлов; худож. Д. Крылов. ― М.: Худож. лит., 1987. ― 334 с.\n На мой взгляд…: публицистика, очерки, стихи, воспоминания, литературные миниатюры. ― Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1996. ― 416 с.\n Человек. Жизнь. Время: Стихи и поэмы (1958―2003 jj.) \/ сост. А. Б. Укачин; гл. ред. Т. Торбоков. ― Горно-Алтайск: Алтын-Туу, 2016. ― 272 с.: портр.\n\nКайралдары \n «МХЗЭ-ийн ХУНДЭТ» Монгол Албаты Республиканыҥ Ревкомсомолыныҥ медали,   \n  А. С. Пушкинниҥ 200 јажына учурлай медаль, .\n\nКереес \nГТРК «Эл Алтай» Б. Укачин керегинде документал кинолор соккон:\n 1998 j. ― «Кайырлыкка кайра бурылып» (И. Белекова, Н. Багыров ло ӧскӧлӧри).\n 2005 j. ― «Оныҥ салымы ― поэзия» (Г. Елемова, Ы. Ойношев, А. Амыева ла ӧскӧлӧри).\n\nАјарулар\n\nЛитературазы \n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 76—78..\n Г. В. Кондаков. Борис Укачин \/ История алтайской литературы. Кн. 2: Литературные портреты. ― Горно-Алтайск, 2004. ― С. 160―190.\n А. В. Киндикова. Творчество Бориса Укачина: тематическое и жанровое своеобразие: науч. изд. отв. ред. Т. Н. Галиудин. ― Горно-Алтайск, 2005. ― 176 с.\n Борис Укачинды кычыралы: алтай лит. хрестоматиязы \/ сост.: К. Е. Укачина, А. Б. Укачин; ред.: А. С. Шокшиланова, Э. И. Каинчина. ― Горно-Алтайск, 2006. ― 512 с.\n Э. П. Чинина. Алтай в повести Б. Укачина «Горные духи» \/ Диалог культур: поэтика локального текста: мат. конф. ― Горно-Алтайск: РИО «Универ-Принт» ГАГУ, 2009. ― С. 233―242.\n Борис Укачинович Укачин \/ сост. А. Б. Укачин; ред. С. В. Абысова; корр. К. Е. Укачина. ― Горно-Алтайск: Алтай Респ. ӱредӱ ле билим Министерствозы, 2015. ― 201 с.: ил., цв. ил.\n Борис Укачинович Укачин: библиографический указатель [к 80-летию со дня рождения] \/ сост.: А.В. Бобокова, С.В. Моможокова; ред. А.Б. Укачин; отв. за вып. С.К. Штанакова. ― Горно-Алтайск, 2018.\n\nТайантылар \n Журнал «Сибирские огни». Литературный календарь\n Алтай Туристский. Туристический портал. ― Борис Укачинович Укачин\n\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлфавит аайынча кижилер\nАлтай бичиичилер\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтт��ҥ выпускниктери\nТӧӧлӧстӧр","num_words":1336,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.015,"special_characters_ratio":0.294,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.991,"perplexity_score":11681.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Улаган аймак () Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.\n\nАдминистрациялык тӧс јери — Улаган јурт.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nУлаган аймак Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш јанында јадат.\nАймак Тана-Тыбала гран-кыйулу, Шапшалдыҥ сын-тайгазы ар-бӱткендик границадый. Тӱштӱк јанынаҥ Кош-Агаш аймакла кыйулажат (Чихачевтыҥ ла Курайдыҥ сын-тайгалары). Кӱнбадыш јанынаҥ Оҥдой аймакла кыйулажат, ондо Сымалтыныҥ сын-тайгалары, тӱндӱк-кӱнбадышта Чоо аймак Сымылтыныҥ тайгалары. Тӱндӱк јанында кыйузы Турачак аймакла ӧдӧт, ондо Сысылтыныҥ, Алтын-Тууныҥ, Момаргыныҥ сындары.\n\nРельеф \n\nУлаган аймактыҥ јери кӱнчыгышта, сын-тайгалары широтный ла тӱндӱк-кӱнбадыш ууламјылу, талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 2500-теҥ 3500-ке јетире кубулып турат. \n\nОрографический ӱлекерди кӧрзӧ (схема), Чолушман суу бӧлиген эки тӧс сын-тайга болот. Аймактыҥ ортозында Чолушман суунаҥ кӱнчыгыштай јаан јерлӱ Чолушманское нагорьеде кырларыныҥ бийиги, талайдыҥ кемјӱзине кӧрӧ, 1500 ала 3110 метрге једет (Кӱркӱре-Бажы туу). Чолушман суунаҥ кӱнбадыштай Улаганское плоскогорьеде дезе кырларыныҥ бийиги 2000 ала 3446 м (Кӱркӱре-Бажы туу) ла ӧскӧ дӧ кырлар кардыҥ кыйузынаҥ (2700-2950 метр кире ) бийик.\nОнойдордо, аймактыҥ орографиязында сындары: кӱнчыгышта — Шапшалдыҥ, тӱштӱкте — Чолушманныҥ ла Курайдыҥ, кӱнбадышта — Тоҥгош деп сын, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Корбу деп сын. Шапшальский хребет кӱнбадыштаҥ Чолушманныҥ плоскогорьези болуп, Алтын-Кӧлдӧҥ Чолушман-Бажына једет. Алтын-Кӧлдиҥ јанында туулардыҥ бийиги 2300 м (?)-кӧл (Киндчектич-Коль). Тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Сундрукиынтайга (2477 м), плоскогорьениҥ ортозында массив Куркуребажи (3110 м) Елобек-Кырла бириге берет (2756 м) Шапшальский хребетте: Кийтыкуль (3066 м), Плоский (2801 м) ле кезик бийиги 3000 м туулар.\n\nШапшал сынныҥ кӱнчыгыш келтейинеҥ бастыра суулар Энесай суу јаар агат, кӱнбадыш келтейиниҥ Чолушман ичиниҥ суулары Оп (Обь) сууга ууланат. Башкуш сууныҥ бажынаҥ Чихачевтыҥ сынына јетире Чолушманныҥ сын-тыйгазы 160 км јерге тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар ууланып, Башкӧс лӧ Чолушман деп эки јаан сууларды бӧлийт. Чолушманныҥ сын-тайгазы тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар 2000—2100 метрдеҥ баштайла 500—600 метрге јабызап, Улаганныҥ чӧли боло берет. Оноҥ ары сын-тайга ойто бийиктеп, Чихачевтыҥ сынына тептирген јерде бийиги 3000 метрге једет.\nКурайдыҥ сын-тайгазы Башкуш лӧ Чуйдыҥ сууларын бӧлийт. Башкуш сууныҥ бажынаҥ ла ала 130 км кире јерде бу сын тайга Кӱнчыгыш Алтайды стене чилеп кыйулайт. Бийик кырларда јаан эмес таскыл јерлер () рельефте улам ла учурайт. Ол Улаганныҥ Чолушманныҥ сындарыныҥ тегерик тас башта��ы, кӧбизинде састалган.\n\nГеологиялык бӱдӱми \nУлаган аймактыҥ тектониказында мындый структуралар бар: Чолушманныҥ антиклинорийи, рельефте Чолушманныҥ плоскогорьезине келижет, Алтын-Кӧлдиҥ кӱнбадыжында горст, Шапшалдыҥ антиклинорийи рельефте Шапшалдыҥ сындары, Башкуштыҥ синклинорийи Чолушманныҥ ла Алтын-Кӧлдиҥ (между выступами) учтарыныҥ ортозында, кӱнбадышта\nУйменско-Лебединский синклинорийге эмеш кире берет. \nТекроникалык районированиеде Кӱнчыгыш-Алтай структурно-формационный зонаны алдынаҥ башка бӧлийдилер, оныҥ ичине Башкуштыҥ, Чолушманныҥ, Уймено-Лебединский подзоналага бӧлӱнеле, Алтай-Сайан складчатый-системага ла Сайано-Шапшальский Кӱнчыгыш-Алтай структурно-формационный зонага кирет.\nАймактыҥ платформаларыныҥ таркаганы геологиялык бӱдӱмниҥ аҥылузынаҥ ла тектоникалык структуралардаҥ, полиметаликалык рудалардаҥ јестӱ руда Чибитте, кобальт ла никель кошмок болуп, Башкуш ла Чолушман сууларда бар. Алтын-Кӧлдиҥ тайгаларында алтындалган руда ()бар. Улаган ичинде Саратанда Башкуш сууда, Чолушман плоскогорьеде, Шабла сууда корголјын (), цинк, Кара-Кујур сууныҥ (Башкуштыҥ кош суузы) бажында јес (), молибдендӱ јер Улаган нагорьениҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Аргымаш ла Јолду деп суулардыҥ бажында бар.\nКурайдыҥ сындарында  кырдыҥ породаларында киноварь, слюда ла о.ӧ. минералдар туштайт. Курайдыҥ сындарыныҥ тӱндӱк келтейинде ртутьту јер (Акташское ртутное месторождение жильного типа). Аймактыҥ рельефы бастыра Алтайдыҥ рельефы ла чылап палеозой ӧйдиҥ тектоникалык кыймыгыла, каледонский ле герцинский  бӱктелчиктерлӱ болуп, 300-600 млн јыл кайра бӱткен.\nОноҥ мезозой ло неген ӧйлӧрдӧ (145 — 70 млн јыл кайра), тыҥыда јунулган, оноҥ неогенниҥ учы јаар (10 млн јыл кайра ) бир эмеш бийиги башка-башка тӧҥдӧрлӱ јер болгон. Ӱстӱги неоген-четвертичный ӧйдӧ  (9 млн јыл кайра) тектоникалык эмес кыймыктар бололо, кезик тектоникалык структуралар ӧрӧ кӧдӱрилген.\nБу јердиҥ јаан кыймыктаныжынаҥ Шапшалдыҥ сындары бӱдӱп, Улаганныҥ ичи ле Алтын-Кӧлдиҥ, Чӧйбӧк-Кӧлдиҥ тӱби бӱткен.Туулу Алтайдыҥ морфоструктуралары бӱдеринде Геоморфологическое выражение болуп, Курайдыҥ тектонический зоназында аҥылу учту боло берген, Курайдыҥ тӱштӱктей сындарында, Акташ, Јарык-Сакты суулардыҥ јанында.\n\nГидрология \nУлаган аймактыҥ суулары\n\nКлимады \nАймактыҥ климады тӱштӱктей јерлерде кезем-континентал болзо, Алтын-Кӧлдиҥ јанында јерлердиҥ айы-кӱни чик јок јымжак. Улаган аймакты Јакалай тӱндӱктиҥ јерине туҥейлеген.\nЈе кышкыда Калка-Монгол јанынаҥ соок континентал салкын согуп, Алтайдыҥ сындарыла соок кургак кейди јайып, айас кӱндер экелет. Мындый айас (антициклон) ай-кӱн 5—6 ай турат. Атлантиканаҥ келген кейдиҥ толкулары 2000—3000 м бийикте јӱрет. Олор јут экелип, јайгы изӱни серӱӱндедип, кышкы температураны кӧдӱрет. Јайгыда кӱн улам ла солунып турар, недеҥ улам дезе, јакшы јылыган кей бийик кӧдӱрилет. Изӱлер кӱнрадиацияныҥ шылтузында болот, онойдо ок Казакстан ла Орто Азияныҥ кейи мында турат. Је арктикалык соок кей кенейте табарып, кейдиҥ температуразын кезем тӱжӱрет, айдарда, кырбаштай боочыларда јай ортозында карлап, шуурып та ийет. Климаттыҥ мындый айалгалары јердиҥ аайы, кырлар, ӧзӧктӧр, суулардыҥ коолы, орографиязы, рельеф кандыйынаҥ камаанду. Рельефтиҥ аҥылузынаҥ јербойыныҥ салкындары табылат, темдектезе, Алтын-Кӧлдиҥ салкыны — феновый тип.\n\nЈуттар \nУлаган аймактыҥ јерине 337 мм јут-чык тӱжет. 41 кӱн јуттайт. Соок јок 52 кӱн турат, је јабыстай кырлу јерде, темдектезе Чамал аймакта — 119 кӱн, Оҥдой аймакта — 87 кӱн. Кар кайылбай јаткан кӱндер — 91. Кардыҥ орто калыҥы — 8-10 см.\n\nРадиационный балансы \nРадиационный баланстыҥ кеми — 50-52 ккал\/см². Аймактыҥ јеринде альбедо текши солунып јайылат:  сууныҥ ӱстинде 6 — 8 %, мӧҥкӱ-тоштордо 60 — 70 %, кышкыда ӧзӧктӧрдӧ 20 — 30 %. Альбедоныҥ бийиги ӱсти ару, узак јадар кардаҥ камаанду. Эҥ бийик альбедо эртен-эҥир болот.\nАймак ичинде радиация текши радиацияныҥ кеминеҥ 110 — 120 ккал\/см² болот. Јылдык радиационный баланс Улаган аймакта 32 ккал\/см². Бу бийик кырлу аймак учун,  кейдиҥ јылузы атмосферага чыгып,радиационный баланс астап јат.  Јыл туркунына, эмезе бир конокко атмосферада давление, температураныҥ солынганы, салкынныҥ тӱргени ле ӧскӧ дӧ  метеорологический айалгалардыҥ солынганынаҥ радиационный баланстыҥ кубулары камаанду. Кейдиҥ температуразы кажы ла јерде кӱнниҥ радиациязынаҥ, атмосфераныҥ циркуляциязынаҥ, јердиҥ аайыныҥ камаанду. Улаган аймакта ортојылдык температура: −5,6 °C, чаган айда орто температура -25..-26 °С, бу ла айда эҥ соок кӱндер -30..-32° С.\nЈаан изӱ айда ортоайлык температура +13..+14 °C.\n\nМедико-климатический темдектери  \nУлаган аймак 50 ле 51° с. ш. ортозында јадат, ултрафиалеттиҥ јарамыкту айалгазы (), талтӱште Кӱнниҥ бийиги  61 — 62 ° эҥ ле биологиялык чыдым ӧйи (јаан изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде), кышкыда (јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде) Кӱнниҥ бийиги  14 — 15 ° болот, УФ-чоктор јердиҥ ӱстине јетпейт, (УФ дефицит). Талтӱштеги Кӱнниҥ бийиги 47 °С кубулат. Эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +34 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы -3 °С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 30.05\/01.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 53, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми —  292 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м\/с кӧп) болгон кӱндер — 3,2\n\nАҥ-куштары \nУлаган аймак аҥ-куштарыла байлык. Мында 70-неҥ ажыра бӱдӱм млекопитающийлер јӱрет, ол тоозы арбынду, аҥдаарга јараар тындулар: марал, элик, булан, какай. Јерлик казыр аҥдар кӧп айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, борсык, албаа, киш, американ суузар, јоонмойын ла шӱлӱзин. Куштар јӱзӱн-јӱӱр 323 бӱдӱм, башка башка отрядтардаҥ: гагарообразный, веслоногий, аистообразный, фламингообразный, гусеообразный, соколообразный, совообразный, стрижеобразный, ракшеобразный, дятлообразный, воробьинообразный бӱдӱмдӱлер\n\nӦзӱмдери \n\nУлаган аймактыҥ ӧзӱмдериниҥ байлыгы рельефтиҥ аҥылузыла, јердиҥ кыртыжы ла климаттаҥ, биогеографиялык јерлердиҥ бириккенинеҥ камаанду. Мында кырлу-чӧлдӱ јердиҥ ӧзӱмдери туштайт, калка-кытат формацияга келижип, Улаган ичинде, Башкуш сууныҥ орто агынында, Чолушман сууныҥ алтыгы агынында туштайт. Кыр-тайгалу јердиҥ ӧзӱмдери бастыра јерде туштайт. Олор Урал-Сибир формацияга ла альпийсколуговойго кирет, онойдо ок кырлу-тундра јердиҥ Алтай-Саян формацияныҥ ӧзӱмдери Чолушманныҥ тепсеҥдеринде ле Шапшалдыҥ сындарында туштайт.   \nЧӧлдиҥ ландшафты койу ла байлык ӧлӧҥ-чӧплӧ бӱркелген. Агашту зона эҥ ле кӧп туштайтан ландшафт, кӧп лӧ сабада тыт ла мӧш-чиби агаштарлу. Аймактыҥ бастыра јериниҥ 52 % бӱркелип, тӱштӱк-кӱнчыгыштаҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаар агаштар кӧптӧп барат. Вертикал зона аайынча агаштардыҥ бӱдӱми база бӧлинет. Агаштар ла тепсеҥдердиҥ кыйузында чичке ӱзӱктер јыра-тайала бӱркелген, тӧмӧндӧй каа-јаа ӧскӧн кыскачак-јабызак мӧштӱ јерлер оноҥ ары койу ла тудуш мӧштӱ тайга боло берет, алтыјандай јойгондор кожулат, Чолушман сууныҥ коолында агаштардыҥ ӱстӱги курчуузына () тыт агаштар кирет.\n\nОртодо курчуузы агаштардыҥ () 1400-1500 метрге талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийик јерде, Алтын-Кӧлдиҥ јанында мӧш лӧ јойгон колынган ла бастыра мӧш аркалардаҥ турат.\nАлтыгы курчуузы () 800-1000 метр бийикке јетпейт, колый агаштарла бӱркелген: кайыҥ, аспак, мӧш, јойгон, карагай, беле, тал, јодро ло о.ӧ. Алтыгы курчууда агаштыҥ бӱдӱмдерине кырдыҥ кажы келтейи болгоны учурлу: тӱштӱк јанында кайыҥ ла карагай, тӱндӱк јанында мӧш, јойгон ло аспак.\nАгаштарлу зонада јыралар база текши ӧзӧт. Ол тоодо кызылгат, тожла, бороҥот, тайа, арчын, кырчын, ийт-кӧс лӧ о.ӧ.\nАгаш-аразында бийик ле койу ӧлӧҥдӱ јаан ачык јалаҥдар болот.\n\nАлтайдыҥ бийик кырлу курчуузында альпийский ле субальпийский јалаҥдар, тундра ла чибилерлӱ састар, јеҥестер.\nТыҥ бийиктеги субальпийский јалаҥдар кырда аламык агаштардаҥ альпий јалаҥдарга кӧчкӧн кыйуда јадат. Јыралар ошкош болуп ӧскӧн јабызак тайа-кайыҥдар ла талдар () чыт ла эдип јайылып ӧзӧт, агаштардыҥ ӱстӱги кыйузы болот.\nБириктире алза, ӧзӱмдердиҥ 1477 бӱдӱмин тоого алат, 300 кире бӱдӱм јеҥес. Мешкелердиҥ, сууныҥ ӧзӱмдериниҥ, кезик јеҥестердиҥ бӱдӱмдери јетире шиҥделгелек.\nБу јердиҥ ӧлӧҥ-чӧбин «Алтай деп корулу јерде» текши шиҥдеп јат (). Бу корулу јер аймактыҥ тал орто јеринде турат.\n\nЈери ле јолдоры \nАймактыҥ текши јери 18393 км² (республиканыҥ текши јериниҥ 19,8 % ). Муниципал тӧзӧлмӧниҥ эл-јоныныҥ ныктазы – 0,63 кижи км².\nАкташ ла Чибиттиҥ јурт јеезелериниҥ јери ажыра «Чуйдыҥ трагы» деп федерал учурлу кӧӧлик јол ӧдӧт (Р-256), узуны 45,5 км. Кош тартары ла улус јорыктаары јаҥыс ла кӧӧлик јӱрер јолдорло ӧдӧт, айдарда кӧӧлик јолдордыҥ учуры јаан.\nМуниципал аймакта 2016 јылда кӧӧлик јолдордыҥ текши узуны 145,5 км.\n\nЭкологиязы \nАлтайда экологияныҥ регионал институды( ) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кадын-Бажында, Ийнегенде, Шаблада ()болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар\nЭки айдыҥ тӱркунына «Улаган аймак» деп муниципал тӧзӧлмӧниҥ јеринде јаскы арутанар иштер ӧткӱрери: санитарный аруташ, јурттарда агаш отургызып, кичеери, онойдо ок кӧп улус амыраар јерлерди арутап јазаары (09-09-2019).\n\nАймакта 2019 јылда Россия Федерацияда космосто иштиҥ ар-бӱткенге јеткен салтары јанынаҥ лабораторный шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген: \nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №30696-18 от 16.01.2019 \nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №30695 от 16.01.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №30695\/1-18 от 15.01.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №761 от 29.01.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №2392 от 28.02.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №5483 от 01.04.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №10972 от 14.06.2019 г.\nШиҥжӱ иштиҥ протоколы №16164 от 09.07.2019 г.\nБаштаган ӧйи: 09-01-2018\nКалганчы кубулта: 09-09-2019\n\nТӱӱкизи \nОбластька 1922—1924 јылдарда 24 волость кирген, ол тоодо Улаган волость. Је јада-тура 24 волостьты астадарда, 10 ло арткан.\n\nУлаган аймак 1963 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде тӧзӧлгӧн..\n\nЭл-јон \n\nЭл-јонныҥ тоозы калганчы ӧйдӧ тыҥ солунбаган.\nЭл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле \n(Минэкономразвития России) мындый болор:\n 2024 јылда — 12,58 муҥ. кижи.\n 2035 јылда — 13,84 муҥ. кижи.\n\nУк-калыктары \nУлаган аймакта 57,2% алтайлар,  20,2% орустар, 16,3% телеҥиттер(ас тоолу калык),  4,5% казактар ла  1,8% ӧскӧ укту улус.\n\nМуниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр\n\nЈурт јеезелер \nАймактыҥ 7 јурт јеезезине 13 јон јаткан јер кирет.\n\nАймактыҥ јон јаткан јерлери (јурттар) \nЈурт јеезелерге кирет\n\nИнфраструктуразы \n Улаган аймактыҥ администрациязы — 1;\n Јурт јеезениҥ администрациязы — 8;\n Орто ӱредӱлӱ школ — 7;\n Толо эмес ӱредӱлӱ школ — 2;\n Баштамы школ — 5;\n Кӱӱлик сургал — 1;\n Культураныҥ байзыҥы — 5;\n Јурттыҥ клубы — 8;\n Аймактыҥ библиотеказы — 1;\n Музей — 4; \n Спорткомплекс — 1;\n Стадион — 9;\n Аймактыҥ эмчилиги — 1; Акташта эмчилик — 1;\n Јурт-эмчилик — 13;\n Почта — 4;\n Магазин — 18;\n Конор тура — 8;\n Турбаза — 15;\n Кӧӧлик јазаар јер (автосервиз) — 2;\n АЗС — 4;\n Агаш јарар јазал — 3;\n\nЭкономиказы \n«Улаган аймак» деген муниципал тӧзӧлмӧниҥ ижинде тӧс ууламјызы јурт ээлем (сельское хозяйство).\nАймакта крестьян-фермер ээлемдер бар, кажы ла јурт ээлем таҥынаҥ мал азырайт, ол тоодо јылкы, чоокыр аттар, ийнектер, кой ло эчки, сад ӧскӱрери, эм ӧлӧҥдӧр јууры. Эчки азыраары јанынаҥ аймак республик ичинде экинчи јерде турат. Мал азыраары јарамыктузы неде дезе, кышкыда мал кары ас јерде одорлоор аргалу болот, айылда јаҥыс соок тумчукту ла оок малды кыштадып јат, јылкы ла сарлык кыжыла одорлойт. Агашла иштеери јербойында ла керектерге ӧй. Акташта рудник эмди иштебейт.\n\nМӱргӱӱр јер \n Улаган јуртта православный серкпе;\n Улаганныҥ боочызы;\n Кату-Јарыктыҥ боочызы.\n\nКереестер \nУлаган аймактыҥ јеринде 140 культура-тӱӱкилик кереестердиҥ энчизи бар: федерал учурлу кереестер — 7; јаҥынаҥ табылган регионал учурлу кереестер — 51; јербойыныҥ кереестери — 82.\n\nТӱӱкилик \nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереестер Акташ, Улаган, Балыктујул, Саратан, Балыкчы јурттарда тургузылган.\n\nАрхеологиялык \n\nЭмдиги эрадаҥ озо VI — II чактарда кереестердеҥ билимчилер пазырыктыҥ археологиялык культуразын () чокумдагандар, телекейде јарлу Пазырык ӧзӧктӧ табылган кургандар учун бу культураны онойдо адаган (Балыктујул јурт, Улаган аймак).\n\nТӱӱкилик билимниҥ докторы С. И. Руденко деп кижи Ленинградтаҥ экспедицияны баштап келеле, 1929 јылда кургандарды каскан. Кийнинде тӧрт шиҥжӱ иштер 1940 јылдардыҥ учында эдилген. Шиҥжӱ иштердиҥ табынтызы јаан билим учурду ла баалу музейный экспонаттар болот. Бу јебрен эдимдер Санкт-Петербургта Государственный Эрмитажта Пазырыкский деп залда тургузылган.\n2001 јылда федерал бюджеттеҥ «Пазырык» деп музейный комплекс тудары јанынаҥ ӱлекерге (проектке) акча чыгарылган.\n\nАр-бӱткендик \n  \nУлаган аймакта боочылар, учар суулар, аржан суулар, кӧлдӧр лӧ ландшафтный ӱерлер — Чолушманныҥ ла Чибиттиҥ аржандары, Чибиттиҥ јанында морена, Кызыл кызык (), Пазырык ӧзӧк, Ачылманыҥ учар суузы, кӧлдӧр — Кӧк-Кӧл, Сарушу-Кӧл,Буланду-Кӧл, Джулукӧл, Чӧйбӧк-Кӧл (), Узун-Кӧл, гейзер-кӧл. Кезер-Таш тургузылган.\n\nЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик Энчӱ деген статузын алган јерлер —  «Алтай деп корулу јер» (Алтайский заповедник) ле Алтын Кӧл (Телецкое озеро). Эмдиги ӧйдӧ Шабланыҥ заказниги ле Алтай деп корулу јерди ар-бӱткен корулаар башкару окылу ајаруга алган.\n\nЈарлу улузы \n Буучай Бурмалов (1959—2003) — ӱлгерчи, Алтай Республиканыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы;\n Елдепова К. Г. (1961) — бичиичи, поэт. Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы;\n Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи;\n Каятов Борис (30.05.1955—) — кожоҥчы, ӱлгерчи, кӱӱчӱмдеечи, јурукчы, «Амаду» деп ансамбльдыҥ башкараачызы болгон;\n Караҥ Кошев (02.01.1946 — 2007) — ӱлгерчи, Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, инженер, изобретатель, патенттердиҥ авторы, ВДНХ-ныҥ алтын медалин алган;\n Сартакова С. М. (4.11.1950) — поэт, ӱлгерчи, Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1996), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады(1995), Алтай республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, «Быйанду эне» («Почитаемая мать») теп адаткан, «Россия Федерацияныҥ Културазыныҥ нерелӱ ишчизи» (2012), Экинчи степеньдӱ алтын медаль «Улаган аймактыҥ ӧзӱмине турушкан учун» («За вклад в развитие Улаганского района»).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлтай Республиканыҥ аймактары\nУлаган аймак","num_words":3531,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14547.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Улалу () Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи болуп, тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайск кала деп адалат. Улалу республиканыҥ тӧс калазы ла каланыҥ округына кирет. Кӱнбадыш Сибирдиҥ алты јанында јадат.\n\nЭтимологиязы \nУлалу — гидроним, мында агып јаткан Улалу деп сууныҥ адын алган јер.\n\nТӱӱкизи \nМайма сууга Улалу деп атту суу кирип турган јерде болгон кичинек алтай јурт. 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлӧрдӧ, Улалу јурт оныҥ тӧс јери боло берген. 1928 јылда Улалуга каланыҥ статузын берген. СССР ВЦИК-тиҥ јӧби аайынча 17 јаан изӱ айда (04.07.) 1932 јылда каланыҥ ады Ойрот-Турага солынган. 1948 јылда тургун эл-јонды ойроттордыҥ ордына алтайлар деп адайла, Ойрот автоном областьты Горно-Алтайская автономная область деп солыган кийнинде каланы Горно-Алтайск деп адаган.\nОзодо Алтайга келген абыстар ла казактар јурттыҥ адын јастыра бичип, Улала деп айдып ла бичип баштагандар. Узак јылдырдыҥ туркунына окылу чаазындарда Улала деп бичигилеп турган болгон. 1948 јылдаҥ ала каланыҥ окылу ады солынбаган.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nУлалу Алтай Республиканыҥ тӱндӱк келтейинде, Майма аймактыҥ јериле кыйулажат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 270—305 метрге бийик. Айландыра кырлары тыҥ ла бийик эмес Туукайа, Комсомолка, Татанак, Сӱӱремей, Боочы-Арка, Байат, Кайас, Јыланду деп ӧзӧктӧрлӱ кырлар, Майма сууга Улалу суу киргенинде турат. Майма дезе Кадынныҥ Ӱч-Сӱмерде башталганынаҥ тӱндӱктей 250 км ого кожулат. Јаан чӧл-јалаҥдар јок учун кала кырлардыҥ ортозында кысталгандый турат. Кала турган ӧзӧк састу јер. Суујакалай тал, кайыҥ, аспак ла јӱзӱн-јӱӱр јыраалар, тайалар ӧзӧт. Майма сууны јараттай ла кырларда кӧп сабазы карагай, јойгон агаш ӧзӧт. Кырды кырлай садтарда Алтайдыҥ климадына јарагадый јулукту агаштар ӧзӱп, тӱжӱм берет: алама, груша, беле, вишня, слива ла о.ӧ. Каланыҥ ичинде јолдорды јакалай терек, кайыҥ агаштар ла декоративный јыраалар отургызылган.\n\nУлалуга Чуйдыҥ трагы кирбей, кӱнбадыш јаныла Майма аймактыҥ јериле ӧдӧ берет. Тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинеҥ Артыбаш — Турачак — Чоо — Улалу деп јол, тӱндӱктеҥ Новосибирск — Барнаул — Јаш-Тура деп јол, тӱштӱктеҥ Кош-Агаш — Туйакты — Шабалин — Улалу, Кӧксу-Оозы — Кан-Оозы — Нефтебаза — Майма — Улалу, Чамал — Себи-Оозы — Майма — Улалу.\n\nУлалунаҥ Москвага јетире 3641 км. Кӱнбадыш Сибирдиҥ темирјолыныҥ эҥ јуук Јаш-Турада токтодузына јетире 100 км.\n\nВысота над уровнем моря: минимальная — 250 м, максимальная — 1205 м, средняя высота — 456 м.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Алтайдыҥ тӱштӱкте аймактары ла Сибирдиҥ климадына кӧрӧ, калада јымжак климат. Јай кыска, јылу-изӱзи +13 °С..+20 °С ала +30 °С..+35 °С јетире, сутказына температура кенейте ле солунып турар аргалу. Јаан изӱ айга кӧп саба кӱкӱрттер келижет, кураан айга оло��дыҥ тоозы астай тӱжет.\n Изӱниҥ ӱстӱги бажы: +40,2 °С;\n Сооктыҥ алтыгы учы: —48 °С.\n\nКаланыҥ куштары \nУлалу јажыл кала, мында ӧзӱмдердеҥ јӱзӱн-јӱӱр агаштар, тайалар, ӧлӧҥ-чӧп, чечектер артыгынча учун кӧп тоолу куштар јайы кыжы мында јӱрет. Каргаа, саҥыскан, кӱӱле, борбыйак, јелечи, кӧктӧш, кызылтӧш, томуртка ла о.ӧ.\n\nӦзӱмдери \nКаланы айландыра койу агаштар курчайт, олорды јууныҥ кийнинде студенттер ле ӱренчиктер таркада отургыскан, нениҥ учун дезе бастыра агаш јууныҥ кӱч ӧйинде одыру болуп кезилип калган болгон. Каланыҥ оромдорын керий терек, кайыҥ, беле, аламаныҥ агаштары, толоно, јодро, каргана агаштар ла кӧп јараш чечектер кееркемјилӱ тарылган.\n\nЭл-јон\n\nЭкономиказы\n\nСтатузы ла башкарузы \n Эл Курултай АР\n Алтай Республиканыҥ башкарузы\n\nАрхитектуразы \n1935 јылда Ойрот-Турада јаҥы туралар тудулып баштаган: Дом Советов, стадион Спартак, Дом специалистов 1936 јылда бӱткен, баштапкы благоустроенный тура болгон. План аайынча обкомныҥ туразыныҥ алдында сквер, Ойротский оромдо бульвар, облбольницаныҥ јанын ла Улалу сууныҥ јарадын јажыл ӧзӱмдерле јарандырары темдектелген. 1936 јылда алтынчы школдыҥ ла кинотеатрдыҥ фундаменттери салынган. Педучилищениҥ туразы (эмдиги ӧйдӧ бу госуниверситет) ла Горькийдиҥ кинотеатры, эткомбинат ла мебельный фабрикалар тудулып башталган. Оноҥ ары калада јылдыҥ ла јаҥы туралар тудулып, кала там ла элбеп, јаанадо ӧзӱп баштаган. 1969 јылда администрацияныҥ туразы, 1985 јылда Эл Курултайдыҥ туразы, Кинотеатр Голубой Алтай, каланыҥ дом культуразы, стадион Динамо, садулу-базалар: Байтерек, Панорама, Весна, Ткацкий, Горный.\n\nКалада оромдордыҥ ортозында эҥ ле узуны Коммунистический проспект, ол Санкт-Петербургта Невский проспекттеҥ 2 км-га узун. Калада тӧс тепсеҥ В. И. Ленинниҥ адыла адалган. 1958 јылда бу тепсеҥде кӱлер кереес памятник тургузылган «В. И. Ленин». Скульптураныҥ авторлоры Т. Мамедов ло О. Эльдаров, кереестиҥ бийиги постаментиле кожо 11 м. Ондый ок кереес памятник Ригада тургузылган болгон, је 1991 јылда оны јоголткондор. Эмди Арасей ичинде мындый памятник бир ле.\n\nБилим ле ӱредӱлик \n С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистика институт;\n СО РАН-ныҥ бӧлӱктери Горно-Алтайскта јуртээлем филиал;\n Горно-Алтайскта ботанический сад (филиал ЦСБС СО РАН);\n ГАГУ, 7 факультет ле јуртээлем колледж кирет;\n Горно-Алтайсктыҥ педагогикалык колледжи;\n ГАТК, технологический колледж;\n ГАККиИ, колледж культуры и искусства;\n ГАМК, медицинский колледж.\n\nКультура \n П. В. Кучияктыҥ адыла адалган республикан алтай јондык театр (1936 јылда обдисполкомныҥ јӧбиле јондык театральный студия ачылган, ол 1971 јылда јондык театр боло берген, 1977 јылда јаҥы тудулган театрга кӧчкӧн);\n А. В. Анохинниҥ адыла адалган республикан јондык музей;\n АУ РА «Госфилармониязы» 1986 јылдаҥ ала иштейт (1962 јылда облисполкомныҥ јӧбиле ачылган «национал концертный группа» болгон);\n М. В. Чевалко��тыҥ адыла адалган республикан эл библиотека;\n Калада культура туразы, иштеп турган ӧмӧликтер: «Синегорье», «Ойойым», «Раздолье», «Декаданс», «Глория», «Беловодье», «Радуница», «Наурыз»; мында улай ла јондык байрамдар ӧдӧт: Масленица, Наурыз, Чага-Байрам, 1913 јылда Эл-Ойын байрам республикан статус алган;\n Калада 5 библиотека, 2 библиотека республикан учурлу.\n\nСпорт\n\nСМИ \nТелевидение ле радиовещание\n\nТелевидение\n\n ФГУП ВГТРК ГТРК «Горный Алтай»\n 4 МВ «Первый канал»;\n 7 МВ «Россия 1» \/ «ГТРК Горный Алтай»;\n 8 МВ «НТВ»;\n 11 МВ «ТНТ»;\n 24 ДМВ Первый мультиплекс цифрового телевидения России;\n 26 ДМВ «Россия К»;\n 28 ДМВ «Пятый канал»;\n 31 ДМВ «Матч ТВ»;\n 32 ДМВ Второй мультиплекс цифрового телевидения России;\n\nРадиовещание\n\n 67,22 МГц «Радио России» \/ «ГТРК Горный Алтай»;\n 100,6 МГц «Радио Искатель»;\n 102,2 МГц «Радио Дача»\n 102,8 МГц «Авторадио»;\n 103,4 МГц «Дорожное радио»;\n 104,2 МГц «Радио Маяк»\n 105,0 МГц «Радио России» \/ «ГТРК Горный Алтай»;\n 105,5 МГц «Радио Пи FM»;\n 106,0 МГц «DFM»\n 106,4 МГц «Европа Плюс».\n\nМӱргӱӱл ӧткӱрер јерлер \n Туукайада тагыл, байлу јер;\n Свято Макарьевский храм (калада тӧс храм);\n Покровский храм;\n Серафим Саровскийдиҥ храмы;\n Преображенский храм;\n Старообрядческий храм иконы Пресвятой Богородицы Одигитрии (РПСЦ);\n Медресселӱ мечет;\n Будданыҥ дацаны.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ленинниҥ памятниги(Тӧс сквер, 1958)\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары-јерлештерге Јеҥӱниҥ 25-чи јылдыгына учурлаган кереес (Социалистический ором)\n Совет јаҥ учун тартышкан јуучылдардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Социалистический ором)\n Мактыҥ мемориалы (Јеҥӱниҥ паркы)\n Н. У. Улагашевтиҥ бюсты (Коммунистический проспект \/ Валерий Чаптыновтыҥ оромы)\n Репрессиялардаҥ корогон улуска кереес темдек 1937—1938 јј, (гардинно-тюлевый фабриканыҥ јанында)\n Ленинге кереес (район Медицинского городка, 1958, утрачен?)\n С. С. Суразаковтыҥ мӧҥкӱзи (јаҥы сӧӧксалгыш)\n П. В. Кучияктыҥ мӧҥкӱзи (јаҥы сӧӧксалгыш)\n Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереези (2006)\n А. С. Пушкинге кереес (ГАГУ-ныҥ јеринде, скульптор З. Церетели, 2013)\n\nАрхитектуралык \n Бодунов којойымныҥ јурты (краевед музейдиҥ туразы);\n Бодунов којойымныҥ туразы (Социалистический ором, 6);\n Тобоков којойымныҥ лапказы (электротовары деп магазинниҥ туразы) (Социалистический ором, 34);\n\nАрхеологиялык \n Курганная группа (4 насыпи)\n Палеолитическая стоянка «Улалинская» (юго-восточная окраина города, на левом берегу р. Улалинки)\n\nАр-бӱткендик \n Туукайа — байлу туу;\n Тоҥмок суу;\n Тегенектӱ кыр ().\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Чорос-Гуркин, Григорий Иванович (1870―1937) ― јарлу јурукчы, этнограф, политик.\n Чаптынов, Валерий Иванович — Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизи, баштапкы башкараачызы, 1994 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала — 1997 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнине јетире,\n Гоман А. М. (1931 јылда тулаан айдыҥ 7-чи кӱнинде — 2008 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнинде) — хирург, Народный врач СССР-дыҥ эл эмчизи, Заслуженный врач РСФСР, Заслуженный врач РФ-ныҥ нерелӱ эмчизи, здравоохранениениҥ отличниги, Горно-Алтайск каланыҥ кӱндӱлӱ кижизи.\n Плакас, В. К. (30.01.1905-28.10.1964) — ӱредӱчи математик, РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Московский Всесоюзный государственный киноинститутта ӱренген (1929—1932), кийнинде Туулу Алтайга ӱредӱлик ишке аткарылган, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1942—1945), областьтыҥ рабфагыныҥ ӱредӱчизи (1945—1949), ОНСШ-тыҥ башкараачызы (1950—1965).\n Табакаев, Ю. В. (14.03.1945) — философиялык билимдердиҥ докторы, профессор, Горно-Алтайский государственный университеттиҥ баштапкы ректоры. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады (2000), РФ-ныҥ бийик ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчизи (1999), «За заслуги перед Отечеством II степени» деп медалин алган (2006), орденом «Таҥ Чолмон» («Утренняя звезда») деп орденле кайралдаткан.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Единый государственный реестр объектов культурного наследия на сайте Министерства культуры Российской Федерации\n Окылу сайт «Научно-исследовательский институт алтаистики им. С. С. Суразакова»\n Окылу сайт «Горно-Алтайский государственный университет» (ГАГУ)\n Окылу сайт «Горно-Алтайский ботанический сад»\n Окылу сайт «Горно-Алтайский НИИ сельского хозяйства»\n Алтай туристский\n  Окылу сайт «Тӧс кала Улалу (орустап Горно-Алтайск)»\n\nАлтай Республика\nРоссияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nАлфавитле Россияныҥ калалары","num_words":2148,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15224.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D1%84%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Уфа (, ) — Россия тергееде Башкортостан Республиканыҥ тӧс калазы. Миллионер-калалардыҥ бирӱзи, Уфимский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, је ого кирбейт.Ороонныҥ кӱнбадыш јанында турат. Уфаныҥ эл-јоныныҥ тоозы 1 128 787 кижи (2020). Уфа каланыҥ округы деп муниципал тӧзӧлмӧ, каланыҥ округы (Россия)\nдеп статусту. Уфимский агломерацияныҥ тӧс јери. Россия Федерацияда јаан экономикалык, культуралык ла билимдик тӧс јерлердиҥ тоозына кирет.\nУфимский провинцияныҥ, Уфимский наместничествоныҥ, Уфимский ле Симбирский генерал-губернаторствоныҥ, Уфимский губернияныҥ, Уфимский областьтыҥ (Арасей империяныҥ), Уфимский уездтиҥ тӱӱкилик тӧс јери (1586—1708).\n\nУфимский јарымортолыкта, Белая (Каманыҥ кош суузы) ла Уфа суулардыҥ коолында турат.\n\nЭтимологиязы \nКаланыҥ ады кайдаҥ келген деп бир канча бодоштыру (версия) бар:\n « Оренбург губернияныҥ топографиязы» (1755 ј.) Рычков П. И. бичиген Уфа деп ат калага јаҥы берилген эмес, озодо мында јаткан каандардыҥ () јеринде олор адаган сӧс. Ак сууныҥ јанында кала () Уфа суунаҥ эки катап јаан, Уфа деп адалар аргазы јок, Уфа суу оҥ јанынаҥ Ак сууга кирет, ӱч беристе ӱсти јанында, је ондо кандый да кижиниҥ јуртыныҥ орды јок. Ого коштой Уфа сууныҥ јарадында, беш беристе јерде јурттыҥ орды бар, ондо хандар јуртаган дежет. Айдарда ол ло јебрен јурттыҥ адыла кийнинде орустар туткан кала Уфа деп адалган. Башкирлер Уфа сууны Уфа-Идель дейдилер, ол Уфа-суу дегени, Белаяны — Ак-Идель деп адайдылар, ак суу дегени.\n Михаил Сомов «Оренбургский губернский ведомостиде» (1864 ј.) бичигениле упе бийик јер, тӧҥ, (), табынча уфа деп сӧс боло берген. Бу бодоштыру чынга тӱҥей не дезе каанныҥ турган јери бийик тӧҥдӧ болгон. Уфа суу озо Кара-Идель () деп атту болгон (эмди де кезик башкирлер ол сууны онойдо адайт) — Белая сууга кӧрӧ ӧҥин кара деп адайт. Уфа деп айтпай, кайдаҥ билер, озодо ханныҥ јуртын Туратав деп айдар эди.\n «Оренбург губернияныҥ памятный книжказында, 1865 јыл» мындый бодоштыру айдылат: «На правыхъ возвышенныхъ берегахъ Бѣлой — городъ Уфа (слово башкирское, значитъ „тёмная вода“), такъ названный издавна башкирцами».\n Кузеев Р. Г., А. А. Камаловко тайанып, айдат «upe» — суу, балтий тилдерде туштайт.\n А. К. Матвеевтиҥ айтканыла иран тилде «ап» — суу (вода).\n Тюрколог Н. К. Дмитриев ле краевед А. Н. Сергеевтиҥ бодоштырганыла каланыҥ ады «Уба» деп сӧстӧҥ барган, башкир тилде бу тӧҥ («холм»), «курган».\n Д. Г. Киекбаев Уфа деп сӧсти Ова эмезе Ува, ва — коми тилде «суу».\n Ого коштой Уфа дегени упей укту улус, башкир этноним(), упей сӧӧктӱлер Уфа сууны јакалай јадат.\n\nФизико-географикалык темдектери \nУфа кала Прибельский увалисто-волнистый равнинада, Белая сууга (Каманыҥ кош суузы) Уфа суу ла Дёма суу кожулганында турат, Тӱштӱк Урал сындардаҥ 100 км кӱнбадыштай. Кӧп јаны эки сууныҥ ортозында, Белая ла Уфа суулар, Уфимский јарымортолыкта. Каланыҥ ӧзӱми, тудулганы, планировказы эмдиги бӱдӱми бастыра ландшафтла тудуш. Сутолока суу Уфимский јарымортолыкты Сутолоцкий јарла кожо (овраг) Бельско-Сутолоцкий ле Сутолоцко-Уфимский бӧлӱктер эдип јат. Каланыҥ текши јери 708 или 715 км², каланыҥ кыйуларыныҥ узуны — 232 км. Уфа — јонныҥ ныктазы јанынаҥ (по критерию плотности населения) Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортодо эҥ ле јайым, телкем кала, Россияныҥ (текши јери 100 квадрат километрдеҥ јаан) калалары ортодо бежинчи јерде, онойдо ок јериниҥ чӧйилгениле (протяжённость).\n\nГидрографиязы \n\nАк-сууныҥ (Каманыҥ кош суузы) калага тушташ јалбагы — 400 м, орто тереҥи — 1,5-5 м, суу кирӱ тужында 6-9 метрге кӧдӱрилет. Уфа сууныҥ јалбагы — 300 м, орто тереҥи — 2-2,5 м.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал, Екатеринбургка, эмезе Перьмге кӧрӧ климады бир канча јымжак.\nОрто температура: чаган ай — −15 °С; јаан изӱ ай — +19,7 °С. Эҥ јабыс температура СССР-да чаган айда сооктор (1978—1979) −48,5 °C болгон, ӱстӱги бажы 1952 јылда — 38,6 °C. Кейдиҥ ортојылдык температуразы — 3,8 °C. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 418 мм (сол јаратта (Кооперативная Поляна, Затон (Уфа)) — 349 мм јетире, оҥ јараттай — јыл туркунына 550—600 мм.\n\nЭкологиязы \nӦткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында Уфада «Химпром» деп производственный объединениеде (эмди заво�� јок, чачылган) № 19-чы (хлорфеноксиуксусный гербицидтер эдетен) цехте бир канча авария болгон (2,4-Д, 2,4,5-Т ла олордыҥ тустары), побочный продукттар болгон, олордыҥ тӧс веществозы: 2,3,7,8-Тетрахлородибензодиоксин (ТХДД). Авариянаҥ улам ишмекчилер тыҥ корондолгон, хлоракнеле корондолып божогон. Цех база корондолгон, эмдиге јетире јеткерлӱ. Је, авария болгон до болзо, № 5-чи цехте 2,4,5-ТХФ-ны чыгарып турган болгон.\n\nЗаводтыҥ јерин корондогон ТХДД-ныҥ бӱткен кеми кайда да 200 кг болгон. Оныҥ кӧп сабазын шламонакопительдерде кӧмӱлген. Калага јаан јеткер Огромную опасность для города представляет проникновение ТХДД шламонакопительдердеҥ јердиҥ алдында (грунтовые воды) сууларла јердиҥ ӱстине чыгала, онойып корон јерге ле атмосферага јайылар аргалу.\n\nКаланыҥ экологиязына Уфада Фенольный катастрофа јаан тӱбек экелген, 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1990 јылдыҥ тулаан айына јетире «Уфахимпром» деп химический заводто болгон, диоксиндерле корондолгондый ла болгон. Авариядаҥ улам Чернушка, Шугуровка, Уфа суулар коронло тыҥ киртиген. Фенолло корондолгон сууны тузаланган улустыҥ тоозы (Южный водозабор, Уфа) 672 876 кижи.\n\n2015—2019 јылдарда атмосфераны киртиткен веществолордыҥ кеми таблицада.\n\nКӧп саба корон таркадып турган стационар источниктер — нефтеперерабатывающий промышленностьтыҥ предприятиелери — 71 % , энергетика — 4,3 %. Кӧӧлик-транспорттыҥ атмосфераны киртидип турган веществолорыныҥ бастыра јаба кеми — 22 %. Каланыҥ бир кижизине келижип турган коронду кей — 0,190 т.\n\nТӱӱкизи \nУфаныҥ тӱӱкизи 1574 јылдаҥ башталат (по другим данным — с 1586) года со строительства Уфимского кремля. Бу шибеени тӧзӧгӧн кижи — каланыҥ баштапкы воеводазы Нагой Михаил Александрович. XVI чактыҥ учынаҥ ала Уфа по­ли­тический ссылканыҥ јери болгон. XVII—XVIII чактаҥ ала Уфа-шибее кӧп табарулар ла осадаларга чыдашкан, бир де катап бактыртпаган; ол тоодо Пугачёвтыҥ тӱймеени тушта тӧрт айга туйуктаткан, табарткан (1773—1775) . Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта СССР-да Уфа јаар промышленный предприятиелерди, билим ле ӱредӱлик учреждениелерди, улусты эвакуировать эткен.\n\nШибее тудардаҥ озо \nУфада озо болгон јурттарды бир канча городищелерле колбойдылар, темдектезе: Городище Уфа II, текши јери 2 га кире, IV\/V-XIV чактыҥ табынтылары болгон, V—VII чактыҥ каандарыныҥ мӧҥкӱлери (Турбаслинский культура). Уфа II деген городищеле кезик шиҥжӱчилер орто чактардагы калала колбойт, 1337 јылда Пиццигани-карындаштардыҥ картазында Паскерти (Pascherti) кала деп темдектелген, в Каталонском атласе 1375 года, и позднее также на карте 1554 года Г. Мер­ка­то­ра. Также с городищем отождествляется город Башгирд (Башк­орт), XIV чактыҥ араб авторы Ибн Хальдун Алтын Орданыҥ ӧскӧ јаан деген калаларыла кожо темдектейт. Француз востоковед А. Кордье связывает положение этого города на карте с местонахождением современной Уфы, кӱнбадыш-европей картографтар (XIV—XVI чактарда) бу каланы Уфа сууныҥ оозы јаар темдектеген.\n\nXVI чакта эмдиги Уфаныҥ ордында Ногай Орданыҥ бийлериниҥ наместнигиниҥ ставказы Имэн-ка­ла («Ду­бо­вый го­род»)болгон. П. И. Рычков, имевший в распоряжении недошедшие до нас рукописные документы по истории Уфимской губернии XV — начала XVI веков и исторические предания башкирского народа, писал, что на территории города Уфы до прихода русских существовал большой город, простиравшийся по высокому берегу реки Белой от устья реки Уфы «вёрст на десять», в котором находилась ставка Тура-хана. М. Сомов бичиген: «Место, занимаемое Уфой, как сказано выше, давно уже заселено было башкирами…, хан которых имел здесь своё становище… Строения башкиров и даже становище хана были деревянные, отчего и не осталось никаких следов их существования, кроме курганов… Становище хана находилось на возвышенном и живописном берегу реки Уфы, которое в настоящее время называется Чёртовым городищем… Башкирцы жили в Уфе только зимой; на лето же уходили кочевать в места, удобные для пастбищ их скота… Самый город основался на том же месте, где был прежде башкирский, только ближе к рекам Сутолоке и Белой».\n\nШибеени тӧзӧгӧни \n1557 јылда Башкортостан Арасей каандыкка (Московский) кирген кийнинде, башкирлер Иван Грозныйга бу јерде кала тударга јаратсын деп «челобитьелӱ» баштанган. П. И. Рычков ол керегинде бичиген: башкирлер 7081 (1573)јылда кала тударга каанга баштанган, јаҥыс ла јасак тӧлӧӧри јанынаҥ эмес, онойдо ок ӧштӱлерге удурлажарга шибее тудар керек деп бичиген. Башкир јонныҥ (юрматтар) шежеринде айдылат: Казан јаар јасак јетирерге ыраак, улу каан бойыстыҥ јериске Уфа каланы тударга јаратсын деп. Тӱштӱк-кӱнчыгыш башкирлердиҥ шежеринде калык кааннаҥ шибее тударга суранган деп айдылат. 1560 јылда думный дворянин И. А. Артемьев Иван IV каанныҥ јакылтазыла башкир јерге кала-шибее тудар јерди темдектеп, Ак-сууныҥ јарадына межа ӧткӱрерге келет.\nТроицаныҥ кӱнинде  года московтыҥ стрелецтериниҥ отряды Сутолока ла Ногай деп суулардыҥ јанына келип токтогон. Мында Уфа каланыҥ баштапкы тудумы кӧдӱрилген — јаан эмес Троицага учурлаган серикпе. 1574 јылда Уфимский кырларда (Троицкий холм), воевода Иван Нагойго башкарткан стрелецтердиҥ отряды Уфимский кремльды тӧзӧгӧн.\n\n1586 јылда Уфа каланыҥ статусын алып, Уфимский уездтиҥ (1586—1708) администрациялык тӧс јери боло берген. Уфимский уезд боло берерде, бу кырайда воеводалардыҥ башкарузы боло берген (). Тӱӱкичилердиҥ темдектегениле Москва ийген баштапкы воевода — Михаил Нагой. Воевода каланыҥ тӧс администрациялык учреждениезин — Уфимский приказной избаны башкарган. Ол гарнизонный черӱни (150—200 стрельецтер) башкарган. Каланыҥ стенелери кӧдӱрилип, посад бӱдӱп (торгово-промышленный бӧлӱк шибееле тудуш), ортозында острог кремль деп адалган. Кремль тоормошторло частоколло (440 метр) туйукталган, тӱштӱк ле тӱндӱк јандарында эрмен агаштаҥ эдилген башнялар кӧдӱрилген.\n\nЭл-јон \n2008 јылдаҥ ала эл-јонныҥ тоозы кӧптӧгӧн (). 2009 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде калада республиканыҥ јоныныҥ 25,4 % болгон, калаларда јаткандардыҥ 42,2 %. Ӱй улустыҥ тоозы эр улустыйына кӧрӧ кӧп (54,5 ле 45,5 %), 1000 муҥ ӱй кижиге 835 эр кижи. Иштеерге јеткелек јииттердиҥ тоозы 15,4 %, иштееерге јараар јашту улус — 65,2 %, иштеер јаштаҥ јаан јаштулар — 19,4 %. Јӱрӱмниҥ орто узуны 2016 јылда: ӱй улус — 75 јаш, эр улус — 66 јаш. Каланыҥ миллионынчы кижизи 1980 јылда куран айдыҥ 12 кӱнинде туулган, је Башкирияда башка укту кӧп калыктар јуртаган учун, бир бала эмес ӱч бала миллионынчы болгон (СССР-дыҥ кӧп калаларында јаҥжыгу аайынча) — башкир Салават Базаров, орус Пётр Сошников ло татар кызычак Гульшат Зарикова. Уфа Россияда 11-чи кала-миллионер ле 21-чи СССР-да.\nУфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %.\nУфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %.\n\nБилим ле ӱредӱлик \nБилимниҥ ӱч тӧс јери:\n РАН-ныҥ Уфимский билим тӧс јериниҥ институттары: Институт математики с вычислительным центром УНЦ РАН, Институт физики молекул и кристаллов УНЦ РАН, Институт механики Уфимского научного центра РАН, Институт нефтехимии и катализа РАН, Институт органической химии УНЦ РАН ла о.ӧ.;\n Башкортостан Республиканыҥ билим Академиязыныҥ учреждениелери: Уфимский научно-исследовательский институт глазных болезней, научно-издательский комплекс «Башкирская энциклопедия», центр гидравлики трубопроводного транспорта, Научно-исследовательский и производственный институт биотрансплантатов и биопрепаратов «Биоплант»\" ла о.ӧ.\n Таҥынаҥ компаниялардыҥ проектный ла исследовательский институттары: РН-УфаНИПИнефть, Башгипронефтехим ле о.ӧ.\n\nВузтар \n\n8 федерал ла 1 республикан государстволык учреждение ле 3 филиал федерал государстволык бийик ӱредӱликтиҥ учреждениелери (тоозы тӧзӧлгӧниниҥ јылдарыла берилген):\n Башкирский государственный университет. 1909 јылда тӧзӧлгӧн Уфимский учительский институт;\n Башкирский государственный аграрный университет. 1930 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде Башкирский сельскохозяйственный институт болуп тӧзӧлгӧн;\n Башкирский государственный медицинский университет. 1932 јылда Башкирский медицинский институт тӧзӧлгӧн;\n Уфимский государственный авиационный технический университет 1932 јылда Рыбинскте тӧзӧлгӧн, 1941 јылда Уфа јаар эвакуацияга кӧчӱрилген;\n Уфимский государственный нефтяной технический университет. 1948 јылда Уфимский нефтяной институт тӧзӧлгӧн;\n М. Акмулланыҥ адыла адалган Башкирский государственный педагогический университет. 1967 јылда Башкирский педагогический институт тӧзӧлгӧн;\n Загир Ис��агиловтыҥ адыла адалган Уфимский государственный институт искусств. 1968 јылда году как Уфимский институт искусств тӧзӧлгӧн;\n Уфимский юридический институт МВД России. 1988 јылда Уфимская высшая школа МВД СССР болуп ачылган;\n Башкирская академия государственной службы и управления при Главе Республики Башкортостан. 1991 јылда Башкирская коммерческая академия болуп тӧзӧлгӧн.\n\nКультура ла кеендик \n\nУфа — Башкортостанныҥ культуралык тӧс јери.\n\nТеатрлар \n\nУфада алты государственный театр иштейт — Опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театры, Мажит Гафуриниҥ адыла адалган Башкирский академический драманыҥ театры, Башкортостанныҥ орус академический драма театры, Мустай Каримниҥ адыла адаган Башкортостан республиканыҥ јииттериниҥ Национал театры, «Нур» деп Уфимский государственный татар театр, Наадайлардыҥ Башкирский государственный театры ла таҥынаҥ эки профессионал театр — альтернативный театр «Перспектива» ла Уфимский бастыра жанрлардыҥ классический театры. Онойдо ок Х.Ахметовтыҥ адыла адалган Башкир государственный филармония.\n\nБиблиотекалар \n\nИштейт РАН-ныҥ билим тӧс јериниҥ Уфимский билим-библиотеказы, А.-З. Валидиниҥ адыла адалган Национал библиотека филиалдарыла, Республикан базовый библиотека, каланыҥ тӧс библиотеказы, Ш. А. Худайбердинниҥ адыла адалган калада балдардыҥ тӧс библиотеказы, Кӧсјоктордыҥ специальный Башкир республикан библиотеказы, Билим-технический библиотека УГАТУ. Ого коштой калада 25 текши ле 20 балдардыҥ библиотекалары.\n\nКинотеатрлар \n\nУфада иштеп турган кинотеатрлар: «Родина (кинотеатр, Уфа)», «Ultra Cinema» ЦТиР «Мир», «Јымжак кинотеатр» КРК «Мегаполисте», «Кинопростор» ЦТиО «Простор», «Синема Парк» ТРК «Галерея ART», «Синема Парк» ТРК «Семьяда», «Киномакс» ТРК «Планетада», «Синема 5» ТГК «Меркурийде», «Ultra Cinema» ТКЦ «Ultra»-да, «Синема 5» ТРЦ «Акваринде».\n«Фурор» деп баштапкы уфимский кинотеатр алдынаҥ бери иштеген (1908 јылда ачылган, 1925 јылдаҥ ала — «Горн», 1936 јылдаҥ ала — «Салават», (зрительный залы ол ло тушта јаанадылган) — эмди офисный тура, озо бу кафе-бистро болгон «Башкирское бистро», кинотеатр «Победа (кинотеатр, Уфа)».\n\nМузейлер \nУфада 50-неҥ артык государстволык ла таҥынаҥ музейлер ачылган.\n\nГалереялар ла кӧрӱ ӧткӱрер кыптар \nУфада арт-галерея «Мирас», арт-галерея «Сара» иштейт, «Ижад» деп М. В. Нестеровтыҥ адыла адалган Башкир тергеелик художественный музейдиҥ кӧрӱ ӧткӱрер кыптары, Башкортостан Республиканыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ Уфимский художественный галереязы ла кичӱ выставочный зал иштейт, галерея «Урал», галерея X-max, Дамир Ялиловтыҥ адыла адалган фотографияныҥ каладагы туразы, «Облака» деп эмдиги ӧйдиҥ кеендигиниҥ тӧс јери, городской центр «Арт-КВАДРАТ». Алдында бу «Ватан» деп тематический этнопарк болгон.\n\nКӱӱ \nУфа —кӧп рок-музыканттардыҥ тӧрӧли: Юрий Шевчук (ДДТ (группа)), Земфира, Рустем Булатов (Lumen), Год Змеи (рок-группа), Светотень (группа), Emigstation; рэп ле хип-хоп-кожоҥыылардыҥ: Via Chappa, МанифестЪ, Boulevard Depo, Моргенштерн, Basic Boy, Thomas Mraz, Face; поп-артисттердиҥ: Андрей Губин, Сергей Приказчиков (Пицца (группа)), Элвин Грей ле о.ӧ.\n\nФестивальдар \nУфада калыктар ортодо фестивальдар ла конкурстар: 1995 јылдаҥ ала — Н. Сабитовко учурлаган музыкант-исполнительдердиҥ ачык конкурсы, 2002 јылдаҥ ала — органла фестиваль «Sauerfest» (бу ады 2015 јылдаҥ ала), 2003 јылдаҥ ала — кажы ла јыл ӧткӱрер джазовый фестиваль «Розовая пантера»; «Зов Урала» деп албаты ойноткылардыҥ ансамбльдарыныҥ ла оркестрлериниҥ конкурс-фестивальдары (2012, 2015 ле 2016 јылдарда).\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \nУфада эҥ ле эски јоголбогон тура: Октябрьский Революция оромныҥ толугында (57\/1) бир кат улус јадып турган тура, јарлу горнозаводчик Демидовтыҥ. Бу тура XVIII чактыҥ ортозында тудулган. Тура орус полководец Александр Васильевич Суворов мында 1774 јылдыҥ кӱчӱрген айында (кезик јерде 1775 јылдыҥ бажында) токтогоныла јарлу, (Суворовты императрица Екатерина II пугачёвский тӱймеенди ӧчӱрерге ийген) .\n\n1803 јылда оренбургский гражданский губернатор Алексей Александрович Врасский Уфа каланыҥ јаҥырта тудулатан планировказыныҥ проектин јазайла, Александру I каанга јетирген. Планировканы губернский архитектор Д. М. Дельмедико эткен. Уфаныҥ јаҥы генеральный планыла каланы тӱс ле кургак јерге кӧчӱрер учурлу болгон. Каланы јаанадып, эски оромдорды кечире јаҥы оромдор јазаар учурлу болгон. Је план оноҥ ары кайда барган јарт јок.\n\nКалада 1816 јылдыҥ ӧртиниҥ кийнинде шотландский архитектор (российский службада) Вильям Гесте каланыҥ баштапкы генеральный планын тургускан (текши јери 667,5 га). 1817 јылдыҥ јаҥар айында Уфага Сметанин деп губернский землемерле кожо планды јаҥырткан. Башкару мындый планды 1819 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3 кӱнинде јӧптӧгӧн. Бу генплан XIX чактыҥ туркунына каланыҥ стройказына ууламјы берген. Гестениҥ планында каланыҥ кыйулары јаанадылган Цюрупаныҥ оромынаҥ ала Гафуриниҥ оромына јетире, Ак-суунаҥ ала Революцияныҥ оромына јетире. Архитектор бар тудумдарды јерге келиштире эптӱ эдип јазаган. Ол Октябрьский Революцияныҥ оромын Јаан Казанский оромло бириктирген (каланыҥ тӧс оромы), каланыҥ эски тӧс јери бириге берген — Троицкий тепсеҥ ле Нижнеторговый тепсеҥ — каланыҥ јаҥы саду тӧс јерле: Гостиный дворло Верхнеторговый тепсеҥде. Бу ла ӧйдӧ Уфаныҥ јаҥы администрациялык тӧс јери — Соборный тепсеҥ — Ӱстӱгиторговой тепсеҥле Театрал оромло тудушталган. Уфаныҥ административно-торговый тӧс јери узак ӧйгӧ каланыҥ тӱӱкилик ядрозыныҥ ичинде болгон.\n\nКалада эҥ ле бийик тудум: 31 кат небоскрёб Идель-тауэр (бийиги 102,3 метр), 2018 јылдыҥ јаҥар айында Октябрьдыҥ проспектинде тудулган. Бийигиле экинчи тура — Уралсиб (тура), «Уралсиб (банк)» финансовый корпорацияныҥ тӧс офиси . Бу 26-кат тура, бийиги 100,5 метр. Ого ј��л кечире 1962 јылда тудулган Уфада баштапкы 9-кат тура.\n\nРеспублика Башкортостанда Уфа каланыҥ округыныҥ текши јери 2014 јылда 71,6 муҥ гектар болгон, бу јердиҥ тудумдарлу бӧлӱги — 20 муҥ га. Јон јадар фонд 23 миллион 800 муҥ квадратный метр. Јадар јерле јеткилделгени: 21,6 квадратный метр бир кижиге. Уфимский јарымортолыктыҥ тудумдарыныҥ ныктазыныҥ коэффициенти 0,55. Каланыҥ орто бийиги: беш кат.\nМинистерство регионального развития РФ, Российский союз инженеров, Федеральное агентство по строительству и жилищно-коммунальному хозяйству, онойдо ок Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова 2012 јылда ӧткӱрген рейтинг качества городской среды деп кӧрӱде Уфа 10-чы јер алган. Россияныҥ јӱс јаан калазыныҥ интегральный рейтинги аайынча 2013 јылда (Санкт-Петербургский институт урбанистики тургускан), Уфа комфортность јанынаҥ экинчи јерге чыккан.\n\nТӱӱкилик \n\n Најылыктыҥ кереези — Белая сууныҥ јарады (Каманыҥ кош суузы), Троицкий тепсеҥ.\n Салават Юлаевке кереес (Уфа) — Салават Юлаевтиҥ тепсеҥи.\n Салават Юлаевке кереес Башкортостан Республиканыҥ Курултайыныҥ јанында, Заки Валидиниҥ оромы, 40.\n Энчилик от .\n Якутов Иван Степановичтиҥ паркы,\n Черниковка, Јеҥӱниҥ паркы (Уфа).\n А. М. Матросов ло М. Х.Губайдуллинге кереес — Черниковка, Јеҥӱниҥ паркы.\n «Скорбящая мать» деп  локальный јууларда корогондорго  мемориал (Уфа) — Черниковка, Комаровтыҥ оромы.\n А. М. Матросовко кереес — В. И.Ленинниҥ паркы.\n Владимир Маяковскийге кереес —  Маяковскийдиҥ скверы, Цюрупа ла Коммунистический оромдордыҥ белтиринде.\n Ленинниҥ кереези  Ленинниҥ скверында (Уфа)— Ленинниҥ скверы (2011 јылдыҥ кӱчӱрген айында орныктырылган).\n В. И. Ленинниҥ кереези — В. И. Ленинниҥ тепсеҥи.\n В. И. Ленинниҥ кереези — Черниковка, «Химик» деп ДК-ныҥ јанында скверде.\n В. И. Ленинниҥ кереези — Дёмский аймак, Дёма деп темирјол станцияныҥ алдында.\n Мажит Гафуриге кереес — Заки Валиди ором, Мажит Гафуриниҥ Башкирский академический драма театрыныҥ јанында (БДТ).\n Ш. М. Бабичке кереес — Телецентрдыҥ јанында (Уфа).\n Мифтахетдин Акмуллага кереес, М. Акмулланыҥ адын адаган Башкирский государственный педагогический университеттиҥ јанында (БГПУ).\n А. Д. Цюрупага кереес (бюст) — Цюрупаныҥ оромы ла Октябрьский Революция оромныҥ белтиринде.\n Загир Исмагиловко кереес Театрал скверде, опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театрыныҥ јанында .\n Шаляпинге кереес (Уфа) — Ленинниҥ оромы, кеендиктиҥ Уфимский государственный академиязы.\n Максим Горькийге кереес — Пушкинниҥ оромы, № 3-чи гимназияныҥ эжигинде\n Ф. Э. Дзержинскийге кереес — Чернышевскийдиҥ оромында, «Родина (кинотеатр, Уфа)» ла Башкортостанда ФСБ РФ јанында .\n Серго Орджоникидзеге кереес — Первомайский ором.\n Сергей Николаевич Тыртышнойго кереес, Черниковка, стадион «Нефтяник»\n Советский Союзтыҥ эки катап Геройына Гареев Муса Гайсиновичке кереес (Бюст) �� Мактыҥ бульвары.\n Генерал Шаймуратов Минигали Мингазовичке кереес (Бюст) — Мактыҥ паркта мемориал комплекс.\n Советский Союзтыҥ Геройы генерал-майор Т. Т. Кусимовко кереес (Бюст) — Јеҥӱниҥ паркында мемориал комплекс.\n Маршала Жуковко кереес — Сипайлово, Жуковтыҥ скверы , Жуков ло Баязит Бикбайдыҥ оромдорыныҥ бириккенинде.\n А. С. Пушкинге кереес (бюст) — Пушкинниҥ аллеязы.\n  С. Т. Аксаковко кереес (Бюст) — Пушкинниҥ аллеязы.\n И. С. Якутовко кереес (Бюст) Иван Якутовтыҥ адыла адаган кеендиктиҥ паркыныҥ эжигинде.\n  Ш. А. Худайбердинниҥ бюсты Дом печатиниҥ јанында.\n Советский Союзтыҥ Геройы И. И. Рыбалконыҥ бюсты, Дёмский аймакта 112-чи Башкирский кавалерийский дивизияга учурлаган скверде.\n Октябрьский революция ла граждан јууныҥ геройлорына кереес.\n Политикалык репрессияларда корогондорго кереес (Уфа) — Јеҥӱниҥ 50-јылдыгыныҥ скверы, Јииттердиҥ Байзыҥыныҥ јанында (алдында ДК «Юбилейный»).\n Россияда репрессияда болгон немцтерге кереес (Уфа) — Јеҥӱниҥ 50-јылдыгыныҥ скверы, Јииттердиҥ Байзыҥыныҥ јанында (алдында ДК «Юбилейный»).\n Дворникке кереес, «Мир» деп саду ла ойынныҥ тӧс јериниҥ эжигиниҥ јанында.\n Землемерге кереес, Башкортостан Республикада Росреестрдиҥ управлениезиниҥ туразыныҥ јанында,  ором 30\/5.\n Скульптуралык композиция «Машина времени», Машиностроителей деп скверде.\n Н. Ф. Гастеллого кереес —  Гастеллоныҥ скверынде, алдында отдел кадров УМПО болгон тураныҥ јанында, Сельская Богородская ором.\n «Колесо» деп скульптура — Пархоменко ором, 156.\n «Нулевой километр»  плита — Тӧс јер, Ленинниҥ оромы, 28, главпочтамттыҥ орто эжигиниҥ јанында.\n «Дом куницы (скульптура)» Гостиный дворго удура (Уфа), Якутовтыҥ паркыныҥ эжигинде тепсеҥге кӧчӱрилген.\n «Трибуна (скульптура)» — Цюрупаныҥ оромы, ТК «Центральный» ла УСА «Уфа-Арена»-ныҥ јанында.\n М. Нагойго кереес — 8 Март деп јуртта.\n Паровоз, Дёмский аймакта, Уфимский темирјолдык техникумныҥ јанында, Ухтомскийдиҥ оромы, 33.\n «Никто, кроме нас» деп кереес ВДВ-га учурлалган — Ленинский райондо (Уфа),  Затон деп микрорайон, «Волна» деп парк. \n Јуучылга кереес, Ада-тӧрӧл учун Улу јуу  — Черниковкада, Калининский универмагка тушташ.\n М. Нестеровко кереес, М. В. Нестеровтыҥ адыла адалган Башкирский государственный художественный музейдиҥ јанында скверде.\n «Јууга барган јерлештерге» деп кереес — Привокзальный тепсеҥ.\n Тылда иштегендерге кереес (Уфа).\n Валера деп шалјага кереес, тындуларга толерантный болорго — каланыҥ ортозында Мустай Каримниҥ оромында (Уфа). Постаменттиҥ тажы Тӱштӱк Уралда муҥ метр бийик кырдыҥ бажынаҥ экелген, арт-объект — мӧҥӱннеҥ экелген 925-чи проба.\n «Союз поколений десантников» деп кереес (2021) — Јеҥӱниҥ паркында (Уфа).\n\nАр-јӱткендик \nУфа — јажыл кала, сӱреен кӧп јажыл зоналар керелейт — јуукаларлу агаш-аразы-парктар, парктар, садтар, скверлер, аллеялар ла бульварлар калада јаан јерге јайылган. Уфада он  культура ла амыраштыҥ парктары бар, бир военно-мемориальный парк, тӧрт сад, ӱч тӱӱкилик аллеялар, алты лесопарк, эки дендропарк, бир ботанический сад ла бир лимонарий.\n\nЭкономиказы \nУфа Башкортостанныҥ экономика ӧзӱминиҥ бажы, Россия экономиказына јаан кирелте экелет — калада ороонго јаан учурлу продукциялар јазалат — бензин, дизельный топливо ло пропилен полимерлер, онойдо ок клеёный фанера, нефть ле топочный мазут. Уфада обрабатывающий промышленностьтыҥ тӧзӧгӧзи: нефтепродукт ла нефтехимия чыгарары, машиностроение ле химический промышленность.\n\nУфаныҥ экономиказында 2020 јылда јаан ла орто предприятиелердиҥ аткарган бастыра продукциязы бир јылга 1 трлн 91,4 млрд салковой болгон, Башкортостанныҥ 56,6 %.\n \nБашкортостан Республиканыҥ Уфа каланыҥ округыныҥ социально-экономический ӧзӱминиҥ стратегиязы бар, 2030 јылга јетире.\n\nПромышленность \nXX чактыҥ бажында Уфада Уфимский тепловозоремонтный завод иштеген, 1886—1888 јылдарда Самаро-Златоустовский темирјолло јаҥыс ӧйдӧ тудулган; силикатный кирпич эдетен завод (кӱчи бир јылга 3-3,5 млн штук).\n\nСССР-да индустриализация тушта 1929—1932 јылдарда Черниковкада 1-чи Майдыҥ Уфимский сереҥке эдер фабриказы ла Тӧс электростанция тудулган, 1933—1935 јылдарда — Уфимский фанерный комбинат, чаазын эдер фабрика, Уфимский деревообрабатывающий комбинат ла «Дубитель» (дубильно-экстрактный) завод, 1931 јылда Уфимский моторостроительный производстволык биригӱ (комбайнныҥ моторлорын эдер завод) тудулып баштаган. 1934 јылда Уфада онойдо ок К. Е. Ворошиловтыҥ адыла адалган ӧдӱк кӧктӧӧр фабрика ла Уфимский швейный фабрика («8 Мартка учурлаган»]). 1938 јылда Уфимский крекинг-завод ачылган.\n\nСССР-да Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде предприятиелерди Уфа јаар эвакуировать эткендер, бу ӧйдӧ Уфада «Гидравлика» (№ 85 темдектӱ завод), Уфимкабель завод ло Башкирский электронно-телекоммуникационный объединение (завод телефонной аппаратуры) кӧчӱп келген заводторго тайанып иштеп баштаган. 1941 јылда Уфимский моторостроительный производственный объединениеде алты авиапромышленностьтыҥ предприятиелери: Рыбинсктиҥ № 26 темдектӱ моторный заводы, «Климов» компания (завод № 234) ла «Красная Заря» (завод № 451) Ленинградтаҥ, Балашихинский литейно-механический (завод № 219), авиационный моторостроениениҥ тӧс институдыныҥ проектный бюрозы (ЦИАМ, Москва), В. А. Добрынинниҥ «ОДК-Сатурн» деп конструкторский бюрозы, Воронежтеҥ; Уфимский тепловозоремонтный заводко — Запорожский, Гомельский ле Станиславский паровозоремонтный заводтор кӧчӱп токтогон.\n\nЭмдиги ӧйдӧ каланыҥ предприятиелери нефтепереработкала, химияла, машиностроениеле иштейт. Каланыҥ экономиказы топливно-энергетический ле машиностроительный комплекстердеҥ турат. Уфада 200 јаан ла орто промышленный предприятиелер. 2013 јылда ол Россияныҥ 250 јаан деген промышленный тӧс јерлериниҥ рейтинг��нде 7-чи јер алган, ого коштой эки јыл улай «Лучшие для бизнеса города России» деп Forbes-тыҥ рейтингинде экинчи јерде (2012—2013).\n\nБашкортостанда 2020 јылда аткарылган бастыра продукциязыныҥ кеми јыл туркунына 785,4 млрд салковой болгон, бу 54,4 % республика ичинде, темп — 77,8 %.\n\nУфада јаан нефтеперерабатывающий комплекс бар, эмди АНК «Башнефтьтиҥ» ӱч филиалынаҥ турат — «Башнефть-УНПЗ», «Башнефть-Новойл» ла «Башнефть-Уфанефтехим» — нефть аларыныҥ тереҥи —84,9 %. Онойдо ок нефтехимический заводтор иштейт — «Уфаоргсинтез», химический — «Уфимский лакокрасочный завод» — промышленностьто. Озодо «Уфахимпром» иштеген.\n\nУфада јаан машина ла приборостроительный предприятиелер бар: Уфимский моторостроительный производственный объединение, Уфимский приборостроительный производственный объединение, микроэлектрониканыҥ «Магнетрон» деп Уфада заводы, билим-производственный предприятие «Полигон», Башкирский производственный объединение «Прогресс», Уфимский агрегатный производственный объединение, кӧсјоктордыҥ текшироссийский обществозыныҥ Уфимский учебно-производственный предприятиези, Уфимский тепловозоремонтный завод, Уфимский агрегатный предприятие «Гидравлика», автокомплектующийлердиҥ заводы, «Молния» деп Уфимский билим-производственный предприятие, «Вихрь» деп билим конструкторско-технологический бюро, Уфимский трансформаторный завод, «Буринтех» деп билим-производственный предприятие. Алдында иштеген: «Промсвязь» деп Уфимский завод , Башкирский троллейбусный завод, «Эталон» деп Уфимский опытный завод .\n\nТранспорт \nУфа — Россияда јаан транспортный белтир (узел) болуп јат (железнодорожный, трубопроводный, автомобильный магистральдар, кейде ле сууда јолдор). Судоходный суу Белая (Каманыҥ кош суузы) бойыныҥ Уфа деп кош суузыла кожо мында Транссибирский магистральла туштажат. Уфа ла Белая суулар каланы тӧс лӧ јака јерлерге бӧлийт.\n\nКӧӧлик \nКӧӧлик јолдор каланы Москвала, Челябинскле, Казанла, Самарала, Пермьле, Оренбургла колбойт. Ого коштой, Уфа — Россияда Москвала бир ле уунда эки федерал кӧӧлик јолло бириккен баштапкы кала (экинчи ондый кала 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала Санкт-Петербург болуп јат). Каланыҥ тӱштӱк јаныла федерал кӧӧлик јол  «Урал», федерал кӧӧлик јол  «Волга» дезе мында токтоп калат. Уфанаҥ тӱштӱктей «Уфа-Оренбург» деп трасса башталат, ол јол Уфада международный аэропортко јетире база барат. Башкортостан Республикада калалары ла аймактары ортодо, коштой айылдаштарыла колбу автобустарла, кӧӧлӱктерле тудулат. Автобустар Тӱштӱк кӧӧлик вокзалдаҥ атанат (улус тартар тӧс биригӱ ГУП «Башавтотранс»).\n\nКелер ӧйдӧ Уфаныҥ кӱнчыгыш јанынаҥ чыгар јолдор кӱрлер тударынаҥ башталар: Интернациональный оромдо М7 јаар чыгар кӱр, Воровскийдиҥ оромыныҥ јанында јаҥы кӱр, Салават Юлаевтиҥ проспектин тӱндӱк јаар улалтары.\n\nТемирјол \n\n«Самара — Уфа — Златоуст — Челябинск — Екатеринбург» деп темирјолдыҥ ӱлекери 1885 јылда јӧптӧлгӧн, Белая сууны кечире Уфимский темирјол кӱр 1888 јылда тудулган. Железнодорожные , Уфа ажыра ӧткӧн темирјол магистральдар Россияныҥ орто ло кӱнбадыш келтейлерин, Урал ла Сибир региондорды колбойт.\n\nОАО «Российские железные дорогиниҥ» филиалы — Башкир бӧлӱгиниҥ тӧс јери Куйбышевский темирјолдор. Калада 9 темирјол станция, Дёма деп станция эҥ ле јаан кош тартарыныҥ станциязы болот, онойдо ок Бензин деп станция, база јаан пассажирский станция Уфа. 2008 јылдыҥ кӱчӱрген айында јаҥырта тудулган вокзальный комплекс ачылган. 1965 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире Уфа ла Москваныҥ ортозыла фирменный пассажирский поезд «Башкортостан» јорыктаган (1993 јылга јетире — «Башкирия»).\n\nКейде \n\n1938 јылдаҥ ала авиалиниялар улай иштейт. Уфада аэропорттоҥ Россияда 27 калага самолеттор учат, ого коштой Симферопольго, онойдо ок международный рейстер бар: Стамбул, Анталья, Барселона, Даламан, Ташкент, Худжанд, Бангкок, Душанбе, Ларнака, Даболим (Гоа), Дубай, Ираклион, Бакула о.ӧ. 2014 јылда аэропорт Приволжский федеральный округтыҥ кейле јорукташтыҥ гаваньдарыныҥ ортодо пассажиропоток аайынча лидер болуп јат.\n\nОноҥ ӧскӧ, каланыҥ ичинде спортивный аэродром Забельский бар, каланаҥ 32 км кӱнбадыштай јеҥил авиацияныҥ Первушино деп аэродромы, каланаҥ 15 км кӱнчыгыштай Тауш деп аэродром иштейт.\n\nУфа — ады ла аэропорттыҥ коды (UFA) тӱҥей телекейде кӧп эмес калалардыҥ бирӱзи, авиацияда кыскартылбай тузаланылат.\n\nСууда \nБелая сууда судоходство јӱс бежен јыл кире иштейт. Каланыҥ ичинде эҥ јараш јерлерин кыска ӧйгӧ эбирип келерге суула јорыктаза јакшы. Суу транспорт кошты, пассажирлерди сууларла, кӧлдӧрлӧ, каналдарла, водохранилищелерле тартат. Одно из бывших крупнейших речной отрасли в Башкир суу пароходство — Уфада суу отрасльда јаан предприятиелердиҥ бирӱзи. Јайгыда Белая сууда ла Уфа сууда уфимский паромный переправалар иштеп јат.\n\nКала ичинде общественный \nКала ичинде транспорт: трамвай, троллейбус, автобус, маршрутный такси, такси. Метрополитен тудары токтодылган, оныҥ ордына генплан 2025 јылга јетире скоростной трамвай иштедерин јӧптӧгӧн.\n\nВелосипед \nУфада 2018 јылда велодорожкалардыҥ текши узуны 72 км кире бар. Узуны 67,5 км јаан уфимский велосипедный кольцо тудар деп проект бар. Оныҥ тӧс магистрали Октябрьдыҥ проспектиле, Менделеев ле Жуковтыҥ оромдорыла ӧдӧр учурлу. Оноҥ ӧскӧ, Гафури, Лесоводов, Победаныҥ, Мемориальный ла «Кашкадан» деп парктарда база ондый кольцевой прогулочный велодорожкалар тударга јазанадылар.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nБашкортостан\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле  Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери","num_words":8025,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":8693.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%BB%D1%8F%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Финляндия (, , ) — Европада тергее. Площадь 338 145 км², эл-јонныҥ тоозы: 5 539 146 кижи (2020). Тӧс калазы — Хельсинки.\n\nТайантылар \n\nФинляндия\nЕвропаныҥ ороондоры","num_words":34,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.366,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.482,"perplexity_score":39077.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D0%B0%D1%82%D1%85%D0%B0-%D0%99%D0%BE%D0%B3%D0%B0-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Хатха-Йога-Прадипика — Свами Сватмараманыҥ XV чакныҥ Хатха-Йога темазына бир бичик. Свами Сватмарама — Шиваит автор.\n\nХатха-йога","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.151,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.516,"perplexity_score":13822.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%BF%D1%82%D1%8B%D0%BD%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9%20%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаптынов Валерий Иванович (11.06.1945 — 10.08.1997) — политик, Алтай Республиканыҥ тӧзӧӧчизи, баштапкы башкараачызы (1992—1997), Алтайский сельскохозяйственный институтты (Барнаул, 1967) «билимчи-зоотехник» деп специальностьло божоткон, КПСС-тыҥ XXVIII съездиниҥ делегады, «Суверенитет и равенство» деп фракцияда ла Конституционная комиссия Съезда народных депутатов РСФСР деп комиссияда иштеген (1990), Россияда Совет Федерацияныҥ депутады (1993), Россия Федерацияныҥ Совединде јамызы аайынча иштеген (1996—1997), сӧӧги кергил\n Биографиязы \nВалерий Иванович Чаптынов јаантайын государственник – центрист, федералист, Россияныҥ бирлиги учун политик болгон. Саха (Якутия) Республиканыҥ экс-президенти М.Е. Николаевтиҥ айтканыла Валерия Иванович «державник» болгон: \n\n«От имени своего народа он подал голос о повышении статуса области, вовремя, ни раньше ни позже пришел к власти, к вопросам повышения государственности своей родины подготовленный и с жизненным опытом». («Звезда Алтая» газет №№37 — 40, 25.05.2015 ј.)\n\nВ.И.Чаптынов јӱрӱмде алтай калыгына баатырдый учурлу кижи болгон. Алтай Республика ла Россия Федерацияда эткен политикалык ижиниҥ учуры, кеми сӱреен јаан.\nВалерий Иванович Чаптынов1945 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде Ойрот автоном областьтыҥ Шабалин аймагыныҥ Апшыйакты јуртында  чыккан. Барнаулда Алтайский сельскохозяйственный институтты (АСХИ, 1967) «билимчи-зоотехник» деп специальностьло божоткон. Бир узак эмес ӧйгӧ Кӧксу-Оозында аймактар ортодо государстволык племенной станцияда божоткон.\n1969—1972 јылдарда секретарь болуп, оноҥ исполкомныҥ председатели болуп Кӧксу-Оозыныҥ райсовединде иштеген. 1972—1976 јылдарда секретарь, оноҥ экинчи секретарь, оноҥ ВЛКСМ-ныҥ Горно-Алтайский обкомныҥ баштапкы секретари. 1976—1978 јылдарда ЦК КПСС-тыҥ общественный билимдердиҥ Академиязында  ӱренген. 1978—1983 јылдарда — ОК КПСС-тыҥ инструкторы, Кош-Агашта райком КПСС-тыҥ баштапкы секретари. 1983 јылда — секретарь, 1984 јылдаҥ ала 1988 јылга јетире — Горно-Алтайский ОК КПСС-тыҥ экинчи секретари.\n\n Политикалык ижи \n1988 јылдыҥ кӱчӱрген айында Горно-Алтайский облисполкомныҥ председатели эдип кӧстӧлгӧн. 1990 јылдыҥ тулаан айында Горно-Алтайский ОК КПСС-тыҥ баштапкы секретари ле бого коштой областьтыҥ албаты депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели боло берген. Автоном областьтыҥ статусын кӧдӱрерге эрчимдӱ иштеген. 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде Горно-Алтайский областной Советтиҥ ӱчинчи ээчий эмес сессиязы «О государственном суверенитете Горно-Алтайской советской социалистической республики» деп Декларация јӧптӧгӧн. 1991 јылда јаан изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде таҥынаҥ јарлалган Горно-Алтайский ССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ председатели болуп В.И.Чаптынов тудулган. 1991 јылдыҥ куран айыныҥ 20-чи кӱнинде, алтай радиоберите ажыра ол Горно-Алтайский АО РСФСР-дыҥ Конституциязыла башкарынат деп јарлап айткан, је бу ла ӧйдӧ аймактар сайын телеграммаларда ГКЧП-ны јӧмӧӧр деп башкарган. В феврале 1992 јылдыҥ кочкор айында ол  —  јаҥы тӧзӧлгӧн Алтай Республиканыҥ Ӱстӱги Совединиҥ председатели эдип кӧстӧлгӧн.  1993 јылдыҥ ӱлӱрген айында Ӱстӱги Советтиҥ блокадазын токтодор деп «Сибирское согласие» деген ассоциацияныҥ јӧбине кол салган.\n\n1994 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Государственный Собраниезиниҥ председатели болуп кӧстӧлгӧн, 27 ӱннеҥ21 ӱн алган. 1997 јылдыҥ чаган айыныҥ 30-чы кӱнинде Госсобраниениҥ сессиязында  избран председателем  республиканыҥ правительствозыныҥ председатели болуп талдалган, тулаан айдаҥ ала республиканыҥ правительствозы Советом Министров деп адалган.\n\n Россияда \n КПСС-тыҥ XXVIII съездиниҥ делегады;\n 1990 јылдыҥ чаган айында РСФСР-дыҥ албаты депутады;\n «Суверенитет и равенство» деп фракцияда ла Конституционная комиссия Съезда народных депутатов РСФСР'' деп комиссияда иштеген;\n 1993 јылдыҥ кочкор айында  КПРФ-тыҥ I учредительный съездиниҥ делегады болгон;\n 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинде Совет Федерацияныҥ депутады болуп тудулган , талдаштарда 46,29 % ӱн алган;\n Федерацияныҥ керектериле Комитетте иштеген, Федерал јӧптӧжӱлер ле регионал политика аайынча;\n1996—1997 јылдарда Россия Федерацияныҥ Соведине јамызы аайынча кирген\n\nМосквада 1997 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнинде божогон.\n\nКереестер \n 2001 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Горно-Алтайскта Кировтыҥ оромыныҥ бӧлӱги В.И Чаптыновтыҥ адыла адалган;\n Кош-Агашта школ ло Тӱндӱк-Чуйдыҥ мӧҥкӱ тайгаларыныҥ бирӱзи В.И.Чаптыновтыҥ адыла адалган;\n В.И. Чаптыновтыҥ кереези оныҥ адыла адалнан оромдо, правительствоныҥ туразыныҥ јанында тургузылган (2021).\n\nКайралдары\n\nЛитература \n\n Зенькович Н. «Губернаторы новой России: Энциклопедия карьер». М. ЗАО «ОЛМА Медиа Групп». Стр. 522—523\n Губернаторы.ру: К юбилею первого главы Республики Алтай\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛи��ература\n\nТайантылар \n\n Биография\n К юбилею первого главы Республики Алтай\n\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":919,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.046,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23480.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8B-%D0%9E%D0%BE%D0%B7%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаргы-Оозы () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nЧаргы-Оозы .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, Ануй ла Чаргыныҥ суулары бириккенинде турат. Кан-Јабаганныҥ салкындак, алаҥ ачык чӧл-јалаҥдарына кӧрӧ мында бир канча ыжык, јердиҥ ажы, маала ажы јакшы бӱдер јер. Кан-Оозы јанынаҥ келзе, Келейдиҥ ле Јалаҥыйдыҥ боочыларын ажар керек. Бу јурт Алтай кырайдыҥ гран-кыйузына јуук турат, Солонешный аймакка једер јолдор бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 711—753 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска јай болот. Кышкы ортоайлык температура −19..-20 °С болзо, чаган айдыҥ тыҥ соогы кайда да −30..-40 °С тӱжер аргалу. Јайдыҥ ортоайлык јылузы +15,2 °С кире бар. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ тӱргени 4,2 м\/с.\n\nАҥ-куштары \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайыҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\n«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: арчын, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 242,1 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 82,7 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 127,1 га, јонго керектӱ тудумдар 7,2 га, производстволык јерлер 5,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 17,2 га, рекреационный учурлу 0,2 га, окылу јер 2,0 га. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,735 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2,307 м. Јуртта 8 ором: Октябрьский, Советский, Тугамбаевтиҥ, Тӧс, Шуклинниҥ, Эмчиликтиҥ кош оромы, Меесте кош ором. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 14,96 км. Јуртта 330 таҥынаҥ ээлем, кажызы ла јерлӱ, јаҥыс кат агаш туралар, јерлериниҥ орто кеми 2000 м².\n\nЧаргы-Оозына јетире тӧрт јолло једар арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы — Чаргы-Оозы; Улалу — Чаргы — Барагаш — Боочы — Јалаҥай — Чаргы-Оозы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Јалаҥай — Чаргы-Оозы.\nАлтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы. «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп јолдо турат, идентификационный темдеги 84К-123, узуны 47,46 км. «Чаргы-Оозы — Кара-Коол» деп јолдыҥ узуны 16,8 км, идентификационный темдеги 84К-124.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1914 јылдаҥ ала мында эмчилик иштеп баштаган.\n\nЭл-јон \n\nБерилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 793 кижи болгон, олордыҥ 54 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n К. А. Туганбаевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы «Пӧтӱгеш»;\n интернат;\n серкпе;\n эмчилик;\n јурттыҥ клубы;\n библиотека;\n спортзал;\n калаш быжырар јер;\n сарјусырзавод;\n АЗС;\n «Ануй» деп ээлем;\n почта;\n ашкана;\n магазин — 9.\n\nЭкономиказы \nЈуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј.,Центральный ором, 7Б);\n Карындаштык мӧҥкӱ, (гр.јуу) партизандардыҥ (1345);\n Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1918—1919 јј., Тӧс ором,7Б).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологияныҥ \n Јебрен корум (1475—1477);\n Денисовтыҥ куй тажы (1337);\n Јебрен јурт (1390).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу Тӱӱкей;\n Тоҥмок суу.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":974,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16414.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D3%B1","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чибилӱ () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чибилӱниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nЧибилӱ .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Кабак-Тайганыҥ сындарыныҥ эдегинде, Башкуш сууныҥ јарадында турат.\nТалайдыҥ кемјӱзинеҥ 1231 метрге бийик (по селу Улаган, находящемуся рядом).\n\nКлимады \nУзун ла соок кыш, кыска јай, Чолышман ӧзӧккӧ кӧрӧ чик јок соок. Јаҥыс аймактыҥ ичинде мындый башка климат болгоны кайкамчылу, талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги башка-башка кырлар, јабыс ӧзӧктӧ аламалу садтар ла кату сыркынду салкынду кырбаштай тепсеҥдер, кӧп учар суулар ла боочылар, эҥ бийиги Кату-Јарык болор.\n\nКлимады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05\/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,6, 15 м\/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер — 3,2 м\/с. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.\n\nАҥ-куштары \nУлаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат пелядь, чараган ла форель.\n\nӦзӱмдери \nАйландыра тайгаларды кӧбинде тыт ла мӧш агаш бӱркейт.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 7 ором: Олјондо, Кубарјыныҥ, Јараттай, Меесте, Улаганныҥ, Тӧс, Јаҥы.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1770 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 642 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n библиотека;\n јурттыҥ клубы;\n магазин.\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агашла иштер. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1681) (1967 г., Центральный ором, 31).\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (1720,).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Боочы Чибилӱ ле Кара-Кујурдыҥ ортозында (1699);\n Байлу Кабак-Тайга (1610);\n Аржан суу (1625).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nУлаган аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":551,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20313.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%2C%20%D0%9C%D0%B0%D1%8F%20%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чочкина Мая Петровна (1962 — 19.01.2023, Горно-Алтайск) — таскадаачы, филология билимдердиҥ кандидады (1995), доцент, Горно-Алтайский государственный университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ баш ӱредӱчизи (2002—2023). Горно-Алтайский педагогический институттыҥ тӱӱки-филологиялык факультедин божоткон (1985)\n\nБиографиязы \nЧочкина Майя Петровна – филологиялык билимдердиҥ кандидады, доцент, алтай филология ла востоковедениениҥ кафедразыныҥ јааны Горно-Алтайски государственный университеттиҥ.\n\nИжи \nКӧп тоолу бичиктер ле методикалык пособиелердиҥ авторы\n Алтай элдиҥ оос кееркедим чӱмдемели (авторлоры М.А. Демчинова, Т.М. Садалова, К.Е. Укачина, Майя Петровна Чочкина, Елизавета Еркиновна Ямаева) УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 2022 јыл.\n Балдардыҥ алтай литературазы. Алтайская детская литература.  Литературоведение.  УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 2017\n Алтай кай чорчок ло јебрен турк литература (Алтайский героический эпос и древнетюркская литература). Литературоведение. УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 1266\n Алтайский детский фольклор. Литературоведение. КУРС ЛЕКЦИЙ. 2014 \n Алтайский речевой этикет. Авторлоры Сурна Борисовна Сарбашева, Майя Петровна Чочкина. УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 2012\n Поэтиканын сурактары. Литературоведение. УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 2014 \n Балдардын алтай литературазы.  Литературоведение. УЧЕБНОЕ ПОСОБИЕ. 2014\n Балдарды кееркедим телекейле таныштырары: ӱренер бичик. (Литературное развитие дошкольников.) Литературоведение. 2014\n Фольклорды ӱредер методиканын сурактары: ӱренер бичик. (Методика преподавания фольклора). Педагогика. Психология. 2014\n Алтай элдин оос кееркедим чумделгези. Устное народное творчество (алтайское).Авторлоры М.А. Демчинова, Т.М. Садалова, К.Е. Укачина, Майя Петровна Чочкина, Елизавета Еркиновна Ямаева. Литературоведение. КУРС ЛЕКЦИЙ. 2014\n Алтай элдин оос кееркедим чумделгези. Устное народное творчество (алтайское). Авторлоры М.А. Демчинова, Т.М. Садалова, К.Е. Укачина, Майя Петровна Чочкина, Елизавета Еркиновна Ямаева. Литературоведение. КУРС ЛЕКЦИЙ..2011\n\nКайралдары\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":342,"character_repetition_ratio":0.109,"word_repetition_ratio":0.222,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.474,"perplexity_score":30783.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A8%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%A8%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%20%D0%9F%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%88%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Шатра (Николай) Пепишевич Шатинов (сыгын айдыҥ 5 кӱни , Ӱлегем — кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱни ) — ӱлгерчи, драматург, кӧчӱреечи. СССР бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (), Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Тергеелик премияныҥ лауреады (). Сӧӧги — майман.\n\nБиографиязы \nШатра Пепишевич Шатинов сыгын айдыҥ 5-чи кӱнинде  јылда Оҥдой аймактыҥ Ӱлегем јуртында ӱредӱчи улустыҥ билезинде чыккан, јаш тужы Боочы јуртта ӧткӧн.\n\nАда-энези \n30-чы јылдарда Шатиновтыҥ ада-энези Оҥдой аймактыҥ башка-башка јурттары сайын улусты бичикке ӱреткендер. Адазы 1940 јылда черӱге алдырткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу jyyдa 1944 јылда Совет Белоруссияны јайымдаган јууларда јеҥ јастанып јыгылган. Энези эрчимдӱ комсомол кижи болуп, «Кызыл Ойрот» деп областной газеттиҥ бӱктеринде јарлалып турган агитациялык ӱлгерлер чӱмдеген. Јаҥыскан эки бала чыдаткан: Роза ла Николай. Јаан кызы, Роза, ӱредӱчиниҥ ижин талдап алган.\n\nӰредӱлӱ јылдары \nЈаштаҥ ала оҥ кӧзинеҥ соныгып (јаш тужында кӧзине черет тийген), Шатра Шатинов озо Боочыныҥ баштамы школын божодып, оноҥ областной национал ортолык школго киреле, 1957 јылда божодып јат. Ол ло јылда Горно-Алтайсктыҥ пединститудыныҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ алтай бӧлӱгине кирет. Мында оныла коштой, ол туштагы јиит поэттер Эзендей Тоюшев, Таныспай Шинжин ӱренген. Экинчи курстыҥ кийнинеҥ, Шатра Шатинов ӱредӱзин артыргызып, корреспондент, оноҥ литературный ишчи болуп «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына кирет. Кийнинде оны бичик чыгартуныҥ редакторына кычыргылайт.\n\nОныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолыныҥ бажында јаан болужын А. Адаров, Л. Кокышев, Э. Палкин ле о.ӧ. бичиичилер јетирген.\n\n1961 јылда Ш. Шатинов А. М. Горькийдыҥ адыла адалган Литературный институтка поэзияныҥ бӧлӱгине кирет. Ол ӧйгӧ јетире јербойындагы прессада ла јиит поэттердиҥ ӧмӧлӱ јуунтыларында оныҥ чӱмдемелдери чыгып калган: «Јиит ӱндер»  (1960), «Јиит ӱйе» .\nСтудент болуп ол ээчий поэттерле таныжып ла најылажып алган: Николай Рубцов, Анатолий Передреев, Олжас Сулейманов, Фикрет Годжа, Леонид Мерзликин, Имант Зиедонис, Юрий Линник, Роберт Винонен ле ӧскӧлӧри. Алтайдаҥ ол ӧйдӧ литературный институтта ӱренгендер: Паслей Самык, Борис Укачин, Александр Ередеев, Кӱӱгей Телесов ло ӧскӧлӧри.\nЈе јетире ӱренерге оору кӧзи бербеген, оноҥ улам 3-чи курста Литинституттаҥ чыгып јат. Бир кезек ӧйгӧ јарлу поэт Иван Ерошинда јаткан. Оноҥ кожо ӱренген Иван Киуру ла Новелла Матвеева деп нӧкӧрлӧриниҥ Беговой деп ороомдогы бичиичилердиҥ туразында, бир кып квартиразында јаткан. Ол ӧйдӧ олордыҥ квартиразына коштой алтай чӧрчӧктӧрдиҥ кӧчӱреечизи Анна Гарф јаткан. Ол бойыныҥ ӱлгерлерине јолдыктай кӧчӱрмелер эдип, «Московский комсомолец», «Московская правда» деп газеттердиҥ бӱктеринде чыгат.\n\n1967 јылда јаан конкурс ӧдӱп, Ломоносовтыҥ адыла адалган МГУ-ныҥ философиялык факультединиҥ 1-кы курсына кирет.\n\n1993—1997 јј. национал театрдыҥ труппазы тӧзӧлӧнинеҥ, Шатиновты ӱредӱчиниҥ ижине Москвадагы М. С. Щепкинныҥ адыла адалган бийик театрал училищеге кычыргылайт.\n\nМосквадаҥ келеле Кан-Оозыда «Сокровенный Алтай» деп литературный кружокты башкарат.\n\nБожогон јылы \nШатра Пепишевич 2009 јылда, 71 јаштуда јаан оорудаҥ улам јада калган.\n\nЈайаандык ижи \nПоэттиҥ баштапкы ӱлгерлик јуунтызы «Ӧскӧн јерим»  1963 јылда Горно-Алтайскта кепке базылган. Ээчий:\n «Кӱн келди» (1966),\n «Амыргы» (1969),\n 1971 јылда бичиичиниҥ «Эрјине» деп повези чыккан.\n «Тымык јылдыстар»  (1974),\n «Кабай јанында ай»  (1982),\n «Таш айылдар»  (1988),\n «Јылдар ла кылдар»  (2005),\n Орус тилле «В каждой росинке звезда» (2013) деп јуунты.\n\nШатра Шатинов тыва, јакут поэттердиҥ ӱлгерлерин кӧп кӧчӱрет. Орус классиканаҥ А. П. Чеховтыҥ, Н. В. Гогольдыҥ, А. Н. Островский ле ӧскӧлӧриниҥ пьесаларын, М. Ю. Лермонтовтыҥ ӱлгерлерин, А. С. Пушкинныҥ «Евгений Онегин» романыныҥ ӱзӱктерин кӧчӱрет.\n\n2020 јылда «Телекейлик классика алтай тилле» деп бичик кепке базылат. Анда Шатра Шатиновтыҥ кӧчӱргениле Уильям Шекспирдиҥ «Гамлет» ле «Ромео ло Джульетта», Эдуардо де Филиппоныҥ «Цилиндр» деп пьесалары чыгат.\n\nКан-Оозы аймактыҥ мак кожоҥыныҥ сӧстӧриниҥ авторы болуп јат.\n\nКритиказы \nН. М. Киндикованыҥ темдектегениле: «Шатиновтыҥ бийик ады — Поэт: сӧскӧ сескир, сӧскӧ олјолоткон, сӧскӧ бактырткан. Бу јолдоҥ чыгып, ол тура барып болбойт. Оныҥ чӱмделгени чыҥдыйыла быжу, ӱргӱлјик болгоныла аҥыланат. Шатра Шатинов — бичип баштаганынаҥ ла ала лирик… Кӧп ӱлгерлери кожоҥ болуп, јон ортодо таркаган».\nШатра Шатиновты бийик кеминдеги поэт деп адагылайт, алтай ӱлгердиҥ культуразыныҥ узы. Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, Шатра Пепишевичтиҥ творчествозы, јаҥы поэтерге поэтикалык школдыҥ узы болуп јат.\n\nТизим \nТаҥынаҥ бичиктери\n Ӧскӧн јерим: ӱлгерлер \/ ред. В. О. Адаров. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возы, 1963. — 71 с.\n Кӱн келди: ӱлгерлер \/ ред. В. О. Адаров. — Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар изд-возыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1966. — 103 с.\n Эрјине: повесть \/ ред. З. С. Суразакова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд-ние Алт. кн. изд-ва, 1971. — 125 с.\n Кабай јанында ай: ӱлгерлер \/ ред. В. Т. Самыков. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд-ние Алт. кн. изд-ва, 1982. — 112 с.\n Таш айылдар: ӱлгерлер. Горно-Алтайск, 1988. — 174 с.\n Јылдар ла кылдар: сборник \/ редкол. Б. Бедюров, ред. Б. Кортин. — Горно-Алтайск, 2005. — 436 с.\n В каждой росинке звезда: стихи \/ сост., ред. Н. М. Киндикова. — Горно-Алтайск: Центральная типография, 2013. — 108 с.\n Телекейлик классика алтай тилле: кӧчӱриштер \/ ред. С. С. Торбоков. — Горно-Алтайск: «Алтын-Туу», 2020. — 200 с.\nЈӱрӱми ле јайаандыгы керегинде\n Чичинов В. Јиит ӱндердиҥ бирӱзи \/ В. Чичинов \/\/ Туулардыҥ јылдызы. — 1969. — № 1. — С. 121—124.\n Шатинов Шатра Пепишевич \/\/ Писатели Горного Алтая: библиогр. справочник \/ сост. Л. Т. Баштыкова. — Горно-Алтайск, 1988. — С. 237—241.\n Шастина Т. П. Вегетативный код в «Затесях» В. П. Астафьева и в «Индер» алтайского писателя Шатры Шатинова \/ Т. П. Шастина \/\/ IV Астафьевские чтения в Красноярске: национальное и региональное в русском языке и литературе. — Красноярск, 2007. — С. 143—151.\n Киндикова Н. М. Шатра Шатиновтыҥ јайаан ижи — јаш ӱйеге \/ Н. М. Киндик��ва \/\/ Алтайдыҥ Чолмоны. — 2010. — 4 нояб.\n Шатра Шатиновты кычыралы: алтай лит. хрестоматиязы \/ сост. И. С. Шастина. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2013. — 319 с.\n Чендекова А. Б. Мифопоэтические образы в лирике некоторых тюркоязычных поэтов (сравнительно-сопоставительный анализ) \/ А. Б. Чендекова \/\/ Актуальные вопросы алтайского языкознания: проблемы развития литературного языка, совершенствование современной орфографии. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. тип., 2017. — С. 203—206.\n\nКереес \n Кан-Оозы аймактыҥ орто ӱредӱлӱ школында Шатра Шатиновтыҥ адыла адалган музей-кып ачылган.\n Кан-Оозыныҥ ороомдорыныҥ бирӱзи база Шатра Шатиновтыҥ адыла адалган.\n\nКайралдары \n Кан-Оозы аймактыҥ кӱндӱлӱ кижизи\n Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (2007),\n Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Тергеелик премияныҥ лауреады (2009).\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Киндикова Н. М. Личный архив Ш. Шатинова: проблемы публикации \/\/ Литературы Сибири: опыт исследования: монография \/ Н. М. Киндикова. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2014. — С. 116—124.\n Алтай литератураныҥ тӱӱкизи (История алтайской литературы). Часть II: учебное пособие для студентов \/ Н. М. Киндикова, А. В. Киндикова, Е. Д. Чандыева, М. П. Чочкина, М. С. Дедина. — Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2008. — 235 с.\n «Алтай литература, 5-чи класстыҥ ӱредӱ бичик-хрестоматиязы», М. А. Демчинова, З. С. Казагачева.\n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 89—92..\n Возрождение \/ Газета Листок\n\nТайантылар \n Шатинов, Шатра — Каменные аилы : Стихи \/\/ Российская государственная библиотека\n\nАлфавит аайынча кижилер\nРеспублика Алтайдыҥ ады јарлу улузы\nАлтай бичиичилер\nМаймандар","num_words":1818,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.252,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":15795.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A8%D0%B5%D1%80%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%20%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Шерстова Людмила Ивановна ―  этнограф, тӱӱкичи, Алтай кырайда Краснощековский аймакта Березовка јуртта,  јылда тулаан айдыҥ 2 кӱнинде чыккан . Барнаулда Алтайский госуниверситетти божоткон, тӱӱки билимдердиҥ докторы, профессор. 150-неҥ артык билим ле ӱредӱ-методикалык иштердиҥ авторы, 9 монография. Оныҥ статьялары орус, англий тилдерле Россия, Казахстан, США, Великобритания ла Монголияда кепке базылган.\n\nБиографиязы \nЭнези – Октябрина Харлампиевна Хворова (кыс ӧбӧкӧзи Демидова, ), медицинский ишчи болгон. Была замужем за Витольд Донатович Славнинле јуртаган (–). Ол тӱӱки-филологиялык факультетти Томский университетте божоткон, јарлу томский тӱӱкичи ле бичиичи болгон.\nЛ.И. Шерстова школды божодоло ({{Јыл|}1975}) (Бийский аймак Алтай кырай) ондо ло тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болгон.  јылда  Алтайский государственный университеттиҥ тӱӱкилик факультедине кирген. Университетте ӱредӱчилери А.П. Бородавкин, А.Е. Глушков, Е.М. Залкинд, В.Д. Славнин болгондор. Ӱредӱзин јакшы божоткон (1981), дипломы  «Проникновение ламаизма в Горный Алтай и его эволюция» (билим башкараачызы А.С. Шемякина). Алтайский государственный университетти божодоло, доктор, профессор Е.М. Залкиндтиҥ рекомендациязыла, была направлена аться на   исторического факультета Ленинградский университетке этнография ла антропологияныҥ кафедразына стажировкага барган (эмди Санкт-Петербургский государственный университет). 1982–1985 – јылдарда ол ло кафедраныҥ аспиранты.\n\nАлтай калыктыҥ тӱӱкизин ле чӱм-јаҥдарын шиҥдеген, кӧп билим бичимелдер бичиген.— јылдарда Кудирмеков Василий Дмитриевичти ле Сат Валерий Аранчуловичти орус православный церкпениҥ ле орус тӧс јердиҥ угузу бичигиле уголовный кодекстиҥ 282-чи статьязыла бурулап, јаргылап турарда, билим экспертизалар бичип, судтаҥ актап, аргадап алган.\nЈарлу ӱренчиктери:\t\nН.О. Тадышева, К.С. Ануфриев, Л.А. Андронова, А.Н. Баловнева ла о.ӧ.\n\nИжи \nТом-Турада госуниверситетте  јылдаҥ ала эмдиге јетире иштейт.\nШерстова Людмила Ивановна тӱӱки билимдердиҥ 19 кандидадын белетеген. МИОН, РГНФ, РФФИ, Минобрнауки РФ-ныҥ 15 грант ла хоздоговорлордыҥ башкараачызы болгон.\nРоссияныҥ антрополог ло этнологторыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы, член   Алтай Республикада А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде наблюдательный советтиҥ турчызы, ФАМО-ныҥ эксперти.\n\nЭтностыҥ теорияларыныҥ сурактарыла, этнический процесстер ле этнический  идентичностьтыҥ бӱдӱмдери аайынча иштейт. XVII-XX чактарда Сибирде этнический тӱӱки, этнополитический, этноконфессиональный ла этнокультурный айалгалар, Россияныҥ Сибирде национал политиказы, традиционная   Сибирдиҥ тӱрк тилдӱ калыктарыныҥ јаҥжыккан культуразы, этнический идентификацияныҥ идеологиялык феноменин шиҥдеген\n\nБичимелдери \n Тайна долины Теренг. Горно-Алтайск, ;\n Этнополитическая история тюрков Южной Сибири в XVII–XIX вв. Томск, ;\n Тюрки и русские в Южной Сибири: этнополитические процессы и этнокультурная динамика в XVII–XX вв. Новосибирск, 2005;\n Бурханизм: истоки этноса и религии. Томск, ;\n Из истории международных отношений в Южной Сибири: Московское царство и аборигенные государства в XVII в. \/\/ Известия ТПУ. . Т. 305, вып. 7;\n Русские и аборигены Южной Сибири: евразийская основа этнокультурных контактов \/\/ Сибирский плавильный котел. Новосибирск, ;\n Бурханизм в Горном Алтае \/\/ Этнографическое обозрение. . № 4;\n Русские в Сибири XVII в.: ментальные и социокультурные трансформации \/\/ Проблемы социально-экономического и культурного развития Сибири XVII–XX вв. Новосибирск, ;\n Burkhanism in Gorny Altai \/\/ Anthropology & Archeology of Eurasia. . Vol. 45, № 2;\n Представление о «чужих» в менталь��ой традиции аборигенов Южной Сибири \/\/ Народонаселение Сибири: стратегии и практики межкультурной коммуникации (XVII – нач. XX в.). Новосибирск, ;\n Ментальность и этногенез: методологические подходы к изучению \/\/ Вестник ТГУ. История. 2009. № 2;\n Сиб. крепостная линия как этнокультурный и соционормативный феномен \/\/ Международные отношения в Центральной Азии: история и современность. Барнаул, ;\n Трансформация хозяйства аборигенного населения Южной Сибири в XVII–XIX вв. \/\/ Вестник ТГУ. История. 2010. №1 (9);\n Burkhanism in Gorny Altai. \/\/ Religion and politick in Russia. N.Y.; L., ;\n Этнографическая проблематика в труде Г.Н. Потанина «Очерки Северо-Западной Монголии»: непреходящая актуальность и современное восприятие \/\/ Вестник ТГУ. История. . № 2 (14);\n Религиозные представления народов Сибири в дохристианский период \/\/ Вопросы истории Сибири в новое время. Новосибирск. . Вып. 2; А\n Аборигенная политика Московского царства в Сибири: проблема синтеза социально-политических институтов XVII в. \/\/ Вестник ТГУ. . № 365.\n\nКайралдары \n «Том-Турада политехнический университеттиҥ 100 јылдыгына» диплом ло юбилейный медаль ();\n Том-Тураныҥ  Администрациязыныҥ кӱндӱлӱ грамртазы ();\n Том-Турада Думаныҥ кӱндӱлӱ грамртазы (, ).\n Россия Федерацияныҥ ӱредӱлик ле билим Министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамртазы (),\n «Почетный работник сферы образования Российской Федерации»  деп кӱндӱлӱ ат-нере ();\n Том-Турада государственный университеттиҥ кӱндӱлӱ грамртазы ();\n  «За заслуги перед ТГУ» деп медаль ().\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":1286,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.863,"perplexity_score":7638.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%AD%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Экинур () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Экинурдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nЭкинур .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, тӱндӱк јанында Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгалары, Эмегенниҥ, Быргастыныҥ, Ӧбӧгӧнниҥ суулары Канныҥ суузына киргенинде турат. Тӱштӱк јанында Канныҥ сазы кӧлдиҥ јаныла, Кан-Оозы јуртка јетире чӧйилет. Кӱнчыгыш келтейинде байлу кыр Алтын-Туу Јабаган јаар турат. Тӱндӱктей эки боочы бирӱзи Келейдиҥ, бу јолло Солонешный аймакка једер арга бар, экинчи боочы Јалаҥый-Бажыныҥ, оноҥ ары Јалаҥыйга, Чаргы-Оозына, Моты-Оозына, Келейге айланып келер арга бар. Ӱч ӧзӧк Быргасты, Эмеген ле Ӧбӧгӧн чӧйилип, бир јерге баштары биригет. Ачык, чӧл-јалаҥ јер, элбек кыраларлу, одор-јалаҥдарлу, јаан састу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1082 метрге бийик. Экинур јурттыҥ рельефы чӧл јерге тӱҥей.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кӱскиде ле кышкыда тыҥ салкындар тӱштӱк јанынаҥ согот. Узун кыш, кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21 °С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40 °С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15° С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м\/с.\n\nАҥ-кужы \nТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nӦзӱмдери \nЧӧл-јалаҥдарлу, агаш-тажы ыраак јер. Кӧп сабада тыт, мӧш, чиби, кайыҥ ӧзӧр јер. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јакшы јылда аштыҥ тӱжӱми бийик болот, маала-ажы да јакшы бӱдер, је кӱйгекте эмезе јут јылда тӱжӱм јок.\n\nЈери ле јолдоры \nЈурттыҥ текши јери 211,6 га\nОл тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 128,51 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 28,83 га, јонго керектӱ тудумдар 9,15 га, производстволык јерлер 10,29 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 33,85 га, окылу учурлу 0,97 га, аҥылу јерлер 0,1 га. Экинур јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 542 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 326 м.\n\nЈуртта 10 ором: Јаҥы,Н. У. Улагашевтиҥ, К. К. Тысовтыҥ, С. Туткушевтиҥ, В. М. Туймечековтыҥ, Амыр-энчӱниҥ, П. Е. Кудачинниҥ, Колхозтыҥ, Ю. А. Гагаринниҥ, Ч. К. Агинниҥ. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 16,22 км.\n\nЈуртта туралар бир кат агаш, јелӱ, оныҥ кеми 2000 м². Јурттыҥ кӱнчыгыш јанында, Улагашевтиҥ оромында агаш бир кат экиквартирный туралар бар. Улус јадар фонд фонд 23,5 тыс. м², јадар јерле улустыҥ јеткилделгени ортолой бир кижиге 13,7 м².\n\nЭкинурга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Экинур; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган — Экинур; Алтай Крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур.\n\nУлалу — Кан-Оозы деп јолдыҥ айрылчык јолы Јабаганды ӧдӧлӧ, оҥ јаныла барат 16 км. Аймактыҥ тӧс јерине јетире 18 км. Улалуга јетире эки јолло једерге јараар, бирӱзи Чакырдыҥ боочызы ажыра Беш-Ӧзӧк, Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чаргы, Улалу. Экинчизи узада јол — Јабаганныҥ боочызы, Туйактунаҥ ары Чуйдыҥ трагына чыгала, Себиниҥ боочызы, Шабалин, Улалу.\n\n«Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-123, узуны 47,46 км, ӱсти сай-кумак).\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1756 јылда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 1634 кижиниҥ 98 % алтайлар болгон.\n\nИнфраструктуразы \n јурт јеезениҥ администрациязы;\n орто ӱредӱлӱ школ;\n балдардыҥ туразы;\n эмчилик;\n культураныҥ байзыҥы;\n библиотека;\n магазин;\n пилорама.\n\nЭкономиказы \nКӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлемдер јок. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј., П. Е. Кудачинниҥ оромы, 12Б);\n\nАрхеологиялык \n Эмеген ӧзӧктӧ ташта јурамалдар. Јурттаҥ 4 км ыраакта(1358);\n Мӧҥкӱсалгыш (1446), Сары-Кобы (1489,1342).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу кыр Алтын-Туу (1352);\n Аржан суу, Байанјӱрек ӧзӧктиҥ эдегинде;\n Куйлу (пещера) (1391), Экинурдыҥ тӱштӱк јанында.\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Каинчин Ј. Б. (1938—2012) — бичиичи;\n Бельчекова Н. Б. (1953) — прозаик, журналист-очеркист, публицист;\n Яймин Айдыш (1955—2000) — ӱлгерчи;\n Туйменов, Шалба — ӱлгерчи;\n Чекуракова, Любовь — журналист, ӱлгерчи.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»\n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле\nКан-Оозы аймактыҥ јурттары","num_words":1031,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16735.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%AF%D0%B1%D1%8B%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2%20%D0%A2%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ябыштаев Тенгис —  кыпчак сӧӧктӱ алтай эр. Кандидатский диссертация бичийт алтай јондык кыймыгулар керегинде.\n\nБиографиязы \n2022 јылда кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱнинде Ябыштаев Т.С., ГАГУ-ныҥ аспиранты, Санкт-Петербургта РАН-ныҥ Петр Великийдиҥ адыла адалган антропология ла этнографияныҥ музейинде Диссертационный совединиҥ јуунында бойыныҥ кандидат диссертациязын једимдӱ корулаган. Диссертациялык иштиҥ темазы «Родовое движение алтайцев в конце XX – начале XXI в.», специальности этнология, антропология ла этнография. Билим башкараачызы тӱӱкилик билимниҥ кандидады, ГАГУ-да тӱӱки ле археологияныҥ кафедразыныҥ доценти, Тадина Надежда Алексеевна. Окылу оппоненттери Шабаев Юрий Петрович \n(тӱӱкилик билимдердиҥ докторы,  профессор, Комиде РАН-ныҥ Уралда билим тӧс јердиҥ бӧлӱгиниҥ, Тилдиҥ, литератураныҥ ла тӱӱкиниҥ институдыныҥ этнография секторыныҥ јааны ла Батьянова Елена Петровна, тӱӱкилик билимниҥ кандидады, РАН-ныҥ этнология ла антропология институдыныҥ Тӱндӱк ле Сибир бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи.\n\nДиссертационный совет Тенгис Степановичтиҥ билим ижиҥ бийик учурын темдектеп, Россияныҥ калыктарыныҥ институттарыныҥ шиҥжӱлери ле эмдиги этнологический билимниҥ иштерине керектӱ деп бу диссертацияны тӧзӧлгӧ эдип алала, ишти јазап, билим монография эдип чыгарарга јараар деп темдектеген.\n\nИжи \nБилим иштери:\n Родовые праздники алтайцев в этнокультурном дискурсе Республики Алтай. ТС ��быштаев\nВестник археологии, антропологии и этнографии, 112-117\t23\t2013\n Пазырыкский стиль символьной атрибутики Республики Алтай в контексте картины мира алтайцев. НА Тадина, ТС Ябыштаев. Вестник Томского государственного университета. История, 165-168\t16\t2013\n \" Тюрки по языку, финно-угры по облику\": об этнокультурном дискурсе северных алтайцев в Республике Алтай. НА Тадина, ТС Ябыштаев. Ученые записки Петрозаводского государственного университета, 23-27\t14\t2013\n Казах-калмак-алтаец: диалог двух культур на Алтае. HA Тадина, ТС Ябыштаев\nЭтнография Алтая и сопредельных территорий, 36-40\t13\t2008\n Игра Кöк бöрÿ как социокультурный знак самоидентификации алтайцев. ТС Ябыштаев. Вестник археологии, антропологии и этнографии, 201-209\t12\t2011\n О кризисе общественных отношений в Республике Алтай (на примере организации «Курултай алтайского народа»).ТС Ябыштаев. Вестник Томского государственного университета. История, 161-164\t11\t2012\n О методике сбора этнографического материала на языке изучаемого этноса. НА Тадина, ТС Ябыштаев\nПолевые исследования в Верхнем Приобье и на Алтае. 2006 г.: Археология …\t10\t2007\n Теленгитские памятники этнокультурному ренессансу. НА Тадина, ТС Ябыштаев\nВестник Томского государственного университета. История, 109-113\t9\t2016\n Алтайская традиция очеловечивания гор. НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Россия и мировой исторический процесс, 120-122\t9\t1999\n Пути возрожденного зайсаната в Республике Алтай. ТС Ябыштаев\nВестник Томского государственного университета, 139-145\t8\t2019\n Священные места Горного Алтая как граница культур. НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Древние и современные культовые места Алтая, 71-75\t8\t2011\n О РОЛИ ГАЗОПРОВОДА\" АЛТАЙ\" В СОХРАНЕНИИ АЛТАЙСКИХ СВЯЩЕННЫХ МЕСТ. ТС Ябыштаев\n Сохранение и изучение культурного наследия Алтая, 34-38\t8\t2007\n Возрожденный зайсанат в Республике Алтай как одно из проявлений процесса коммодификации культуры алтайцев. ТС Ябыштаев\n Евразийское культурное пространство. Археология, этнология, антропология …\t7\t2010\n Возрожденный зайсанат глазами алтайцев (по материалам газеты\" Алтайдын чолмоны\"). НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Сибирь, Центральная Азия и Дальний Восток: актуальные вопросы истории и …\t6\t2009\n Об этнической ситуации в республике Алтай. ТС Ябыштаев\n Археология и этнография азиатской части России (новые материалы, гипотезы …\t6\t2009\n О родовых\" камнях\" алтайцев. НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Полевые исследования в Прииртышье, Верхнем Приобье и на Алтае в 2016 году …\t5\t2017\n Возрожденный бурханизм в Республике Алтай: сколько в нем буддизма и какого. НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Культуры и народы Северной и Центральной Азии в контексте междисциплинарного …\t5\t2013\n Возрожденный бурханизм среди мировых религий. НА Тадина, ТС Ябыштаев\n Основные тенденции развития алтаистики в изменяющихся мировоззренческих …\t5\t2012\n Общественная организация Курултай алтайского народа как объект политической борьбы. ТС Ябыштаев\n Этнография Алтая и сопредельных территорий, 83-86\t5\t2011\n О воспитательной роли старшинства рода и семьи (по материалам алтайской этнографии).\n\nКайралдары\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":1087,"character_repetition_ratio":0.098,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.02,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.52,"perplexity_score":8511.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D3%A6%D0%BB%D3%A7%D1%82%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ӧлӧти () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ӱлегемниҥ јурт јеезезине кирет.\n\nЭтимологиязы \nӦлӧти — Ӧлӧ туу, чоокыр кыр .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱ, Теректи, Ӱч-Эҥмек, Кадринниҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Чике-Таман боочыныҥ алдында, Ӧлӧти сууныҥ јарадында турат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1017 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, чаган айда тыҥыда соок −40 °C тӱжет, јаан изӱ айда +35 °C болот. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,5 м\/с. Јуттыҥ ортојылдык кеми 700—750 мм.\n\nАҥ-куштары \nАйландыра аҥдык јерлер кӧп. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, агас, суузар ла о.ӧ. Туйгактулардаҥ мында булан, марал, элик, тооргы, јуҥма јӱрет. Оок аҥдардаҥ ӧркӧ, кӱжӱл, јоонмойын, кӧрӱк, сарас, јараа ла о.ӧ.. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.\n\nЧуйдыҥ суузы балыкту, алдындазына кӧрӧ кезем астаган да болзо, эмди чараган, бел, ускуч, јылмай, сӧлӧм, чортон бар.\n\nӦзӱмдери \nКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (), марал (), алтын-тазыл () ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 3 ором: Олјон, Амырдыҥ, Советский.\n\nЈурт «Чуйдыҥ трагы» Р-256 деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында, 643-чи километринде турат. Чике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 20 км. Эл токтоду «Ӧлӧти» деремнениҥ учында.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 294 кижи болгон, 94 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n јурт��ыҥ инфраструктурный обьекттери Ӱлегемде;\n библиотека;\n јурттыҥ клубы;\n магазин;\n кӧӧликтер јепсеер јер;\n АЗС «Ӧлӧти»\n\nЭкономиказы \nКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1977 ј., Советский, 24).\n\nАрхеологиялык \n Ташта јурамалдар (1093);\n Јебрен корум (1113);\n Содон таш (1114).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Јал-Мӧҥкӱ туу.\n Артышту, аржан суу (918);\n Чике-Таман боочы (1083).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":641,"character_repetition_ratio":0.04,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.234,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15876.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D3%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BC","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ӱлегем () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ӱлегемниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.\n\nЭтимологиязы \nӰлегем — улу кем, јаан ӧзӧк .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ колтыгында, Кичӱ Ӱлегем сууны экијандай турат. Айландыра тайгалары: Кадрин, Сымылты. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 938 метрге бийик.\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06\/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м\/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м\/с тӱрген салкынду).\n\nАҥ-куштары \nТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар\n. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (), боро ылаачын (), мечиртке (), ылаачын ().\n\nӦзӱмдери \nАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.\n\nЧыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла ��.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..\n\nЈери ле јолдоры \nЈуртта 4 ором: Јараттай, Тӱндӱктей, Тӧс, Тӱштӱктей.\n\nЈурт «Чуйдыҥ трагы» Р-256 деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Чике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 2,1 км.\n\nТӱӱкизи \nЈебрен корумдар ла таш бичиктер.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктар \nЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 353 кижи болгон, олордыҥ 93 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон\n.\n\nОкылу тил: орус, алтай.\n\nИнфраструктуразы \n Јурт јеезениҥ администрациязы;\n М. К. Бабаковтыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;\n ФАП;\n почта.\n\nЭкономиказы \nМал-аш ӧскӱрери (азыраары). Таҥынаҥ ээлем. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n В. И. Ленинге кереес;\n Алтайда Совет јаҥ учун корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1924 ј.,Ӱлегемге јетпей јӱрӱп);\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1054).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Јебрен мӧҥкӱсалгыш (1016,1196);\n Алтыгы Кара-Суу. Јебрен корумдар (738).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Боочы Чике-Таман, байлу (1196);\n Аржан суу (919);\n Каран-Суу (920);\n Тошту-Кобыда кара суу (922);\n Кутук-Суу (921).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Шатинов Ш. П. (5.09.1938-11.11.2009) — алтай бичиичи, ӱлгерчи, Россия Федерация ла Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Окылу сайт «Оҥдой аймак»\n\nОҥдой аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":645,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.052,"special_characters_ratio":0.242,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16095.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D3%B0%D1%81%D1%82%D3%B1%D0%B3%D0%B8%20%D0%9A%D1%83%D0%B9%D1%83%D0%BC","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ӱстӱги Куйум () јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирген, эмдиги ӧйдӧ мында јурт јок.\n\nЭтимологиязы \nӰстӱги Куйум .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Иолгоныҥ сындарыныҥ ортозында турат. Арка-туулары байлык ла койу агашла бӱркелген. Јурт болгон ӧзӧктӧ агаштар јок, солун ла јараш кайалардыҥ комплексы бар,\n\nКлимады \nКлимады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 % ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м\/с. 15 м\/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05\/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.\n\nАҥ-куштары \nАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.\n\nӦзӱмдери \nКӧп саба агаштар јымжак — кайыҥ, чиби, аспак, јойгон, карагай, толоно ло беле. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ.\nЈайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.\n\nЈери ле јолдоры \nЧамалдыҥ трагынаҥ туура Куйум сууныҥ бажы киреде эбирип ийер. Алтыгы-Куйум јурт болгон јерге јетире тегин јол, кандый ла кӧӧлик ӧдӧр, кургакта кем јок, јутта јол коомой.\n\nТӱӱкизи \nЈурт 1900 јылда тӧзӧлгӧн. Ӱстӱги Куйум ӧзӧктӧ јурт болгон. Эмди ондо јурт јок деп Генеральный штабтыҥ карталарында 80-чи јылдарда темдектелген. 1955 јылдыҥ карталарында јурт бар деп темдектелген. 60-чы,70-чи јылдарда советский совхозторды јаанада бириктирип турар тушта Туулу Алтайда кӧп јурттар јоголгон. Куйум суу ӧзӧктӧ агат, Алтыгы Куйучы сууныҥ оозынаҥ кӱнбадыштай. Ӱстӱги Куйум ӧзӧктӧ озогы јурттыҥ орды арткан, јылдыҥ ла јемирилип астайт.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \nАлтайлар јуртаган.\n\nИнфраструктуразы \nБастыра инфраструктуралык обьекттер Ӱзнезиниҥ јурт јеезезинде.\n\nЭкономиказы \nЈылкы, соок тумчукту ла оок малдыҥ одоры болот. Туризм.\n\nКереестер\n\nТӱӱкилик \n Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (551).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАрхеологиялык \n Јебрен корум (727).\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nАр-бӱткендик \n Байлу туу ();\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\n Аржан суу ().\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЈарлу улузы \n Кучияк П. В. (05.03.1897 — 02.07.1943) — ӱлгерчи, драматург, алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи, Москвада 1925 јылдарда ӱренген, совет бичиичилердиҥ съездинде турушкан (1935ј).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n vtourisme.com сайт\n\nЧамал аймактыҥ јурттары\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАлтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле","num_words":695,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.064,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14418.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B9%2C%20%D0%9B%D0%B5%D0%B2%20%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Лев Никола́евич Толсто́й (; 28.8(9.9).1828, Ясная Поляна, Арасей империя — 7(20).11.1910, Астапово, Арасей империя) — улу орус бичиичи, шӱӱлтеечи, драматург, прозаик, публицист.\n\nБиографиязы \nЛев Николаевич Толстой 1828 јылда куран айдыҥ 28-чи кӱнинде (сыгын айдыҥ 9-чи кӱнинде) чыккан.\n\nБичимелдери \n Ӱч ӧлӱм ()\n Ойын-јыргалдыҥ кийнинде ()\n Ӱч айу ()\n Хаджи-Мурат\n\nКайралдары\n\nТизим\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Толстой Л. Н. Ойын-jыргалдын кийининде (Электронный ресурс) \/ Л. Н. Толстой; пер. Е. Чапыев; ред. Е. Плеханова; тех. ред. С. Суразаков. –  Горно-Алтайск: Облнациздат, 1951. –  1 эл. опт. диск (CD-ROM). –  На алт.яз. –  Б. ц. Перевод заглавия: После бала\n Толстой Л. Н.. Уч айу (Электронный ресурс) \/ Л. Н. Толстой ; ред. Е. М. Чапыев. - Горно-Алтайск: Облнациздат, 1949. –  1 эл. опт. диск (CD-ROM): a. –  (Кичинек библиотека). –  На алт.яз. Перевод заглавия: Три медведя\n Толстой Л. Н.. Хаджи-Мурат (Электронный ресурс): алтай тилге С. Сабашкина кочурген \/ Л. Н. Толстой; ред. Е. С. Арыкпаева. –  Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. –  1 эл. опт. диск (CD-ROM)\n Толстой Л. Н.. Куучындар (Электронный ресурс): кичинек балдарга \/ Л. Н. Толстой; ред. Л. В. Кокышев; пер. С. М. Каташев. –  Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. –  1 эл. опт. диск (CD-ROM). –  Текст алт. –  Б. ц. Перевод заглавия: Рассказы для детей\n\nАлфавит аайынча кижилер\nОрус бичиичилер","num_words":297,"character_repetition_ratio":0.095,"word_repetition_ratio":0.118,"special_characters_ratio":0.341,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.13,"perplexity_score":17525.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%20%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин (; 26.5(6.6).1799, Москва, Россия империя — 29.1(10.2).1837, Санкт-Петербург, Россия империя) — орус ӱлгерчи, драматург ла прозаик, литературный критик ле литератураныҥ теоретиги, тӱӱкичи, публицист, кӧчӱреечи, журналист; XIX чактыҥ 30-чы јылдарындагы эҥ ле јаркынду литератураныҥ ишчилериниҥ бирӱзи.\n\nБиографиязы \nАлександр Сергеевич Пушкин 1799 јылда кӱӱк айдыҥ 26-чи кӱнинде (кичӱ изӱ айдыҥ 6-чи кӱнинде) чыккан.\n\nБичимелдери \n Белкинниҥ повестьтери ()\n Капитаннын кызычагы ()\n Балык ла балыкчы керегинде чӧрчӧк ()\n Салтан Каан керегинде оныҥ јакшынак кӱчтӱ, баатыр уулы Гвидон Салтанович князь керегинде ле сӱреен јараш каан абакайы Куу керегинде чӧрчӧк ()\n\nКайралдары\n\nТизим\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Пушкин, Александр Сергеевич.Салтан каан керегинде онын' дьакшынак кючтю, баатыр уулы Гвидон Салтанович князь керегинде ле сюреен дьараш каан абакайы куу керегинде черчек. Балыкчы ла балыгаш керегинде чёрчёк. - Ойрот-Тура : Ойротоблнациздат, 1939. - 72 с. : ил.\n Пушкин, А. С. Балык ла балыкчы керегинде чорчок (Электронный ресурс) \/ отв. за вып. С.Каташ. - Горно-Алтайск : ОБЛНАЦИЗДАТ, 1949. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - на алт. язз. - Б. ц. Перевод заглавия: Сказка о рыбаке и рыбке\n Пушкин, А. С. Барышня-крестьянка (Электронный ресурс) \/ А. С. Пушкин ; на алт. С. С. Сабашкина. - Горно-Алтайск : Горно-Алт. обл. нац. изд-во, 1950. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - на алт. языке. - Б. ц.\n Пушкин, А. С. Белкиннин повестьтери (Электронный ресурс) \/ А. С. Пушкин ; ред. Л. В. Кокышев. - Горно-Алтайск : Горно-Алт. кн. изд-во, 1957. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - на алт. яз. - Б. ц. Перевод заглавия: Повести Белкина\n Пушкин, А. С. Улгерлер ла туујылар (Электронный ресурс) \/ А. С. Пушкин. - Горно-Алтайск : Туулу алтайдын бичиктер чигарар издательствозы, 1960. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - на алт. яз. - Б. ц.Перевод заглавия: Стихи и поэмы\n Пушкин, Александр Сергеевич. Капитаннын кызычагы. - Барнаул : Алт. правда, 1941. - 215 с.\n Пушкин, Александр Сергеевич. Чорчоктор \/ А. С. Пушкин ; коч. А. Г. Шабураков. - Ойрот-Тура : Ойротоблнациздат, 1946. - 98 с. : ил. - (Школдын библиотеказы). - Б. ц. Перевод заглавия: Сказки\n\nАлфавит аайынча кижилер\nОрус бичиичилер\nОрус ӱлгерчилер","num_words":460,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.089,"special_characters_ratio":0.298,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.218,"perplexity_score":27213.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%2C%20%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Никола́й Васи́льевич Го́голь (; Яно́вский, Го́голь-Яно́вский; 20.3(1.4).1809, Сорочинцы, Арасей империя — 21.2(4.3).1852, Москва, Арасей империя) — улу орус бичиичи, прозаик, драматург, ӱлгерчи, критик,\nпублицист.\n\nБиографиязы \nНиколай Васильевич Гоголь  јылда тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде (кандык айдыҥ 1-чи кӱнинде) чыккан.\n\nБичимелдери \n Иван Иванович Иван Никифоровичле канайда ӧӧркӧшкӧни керегинде повесть ()\n Тарас Бульба\n Ревизор\n Коркушту ӧч ()\n Вий\n\nКайралдары\n\nТизим\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Гоголь, Николай Васильевич. Иван Иванович Иван Никифоровичле канайда ооркошкони керегинде повесть (Электронный ресурс) = Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем \/ Н. В. Гоголь; пер. : Т. Тюхтенев. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1953. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — Текст алт.\n Гоголь, Николай Васильевич. Повестьтер (Электронный ресурс) = Повести \/ Н. В. Гоголь. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдын бичиктер чыгарар изд-возы, 1959. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — На алт. яз.\n Гоголь, Николай Васильевич. Тарас Бульба (Электронный ресурс) : повесть \/ Н. В. Гоголь. — Горно-Алтайск: Туулу Алтайдын бичиктер чыгарар изд-возы, 1961. — 1 эл. опт. диск (CD-ROM). — На алт. яз. — ISBN 5-ГНВ-ТБ\n\nАлфавит аайынча кижилер\nОрус бичиичилер\nОрус ӱлгерчилер","num_words":287,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.162,"special_characters_ratio":0.289,"stopwords_ratio":0.024,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.157,"perplexity_score":21448.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9B%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%20%D0%AE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Михаи́л Ю́рьевич Ле́рмонтов (; 3(15).10.1814, Москва, Арасей империя — 15(27).7.1841, Пятигорск, Арасей империя) — улу орус ӱлгерчи, бичиичи, прозаик, драматург, јурукчы.\n\nБиографиязы \nМихаил Юрьевич Лермонтов 1814 јылда ӱлӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде (ӱлӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде) чыккан.\n\nБичимелдери \n Бистин ӧйдӧги герой ()\n Ашик-Кериб\n\nТизим\n\nКайраддары\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Лермонтов, Михаил Юрьевич. Ашик-Кериб (Электронный ресурс) \/ М. Ю. Лермонтов; пер. на алт. Б. У. Укачин; ред. Л. В. Кокышев. - Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1957. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM): ил. - (Школьная Библиотека). - 1500 экз. - ISBN 5-ЛМЮ-А-К\n  Лермонтов, Михаил Юрьевич. Бистин ойдоги герой (Электронный ресурс) = Герой нашего времени \/ М. Ю. Лермонтов; пер. Е. Арыкпаева; ред. Л. В. Кокышев. - Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1958. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - 2000 экз. - ISBN 5-ЛМЮ-БОГ\n Лермонтов, Михаил Юрьевич. Бэла (Электронный ресурс) \/ М. Ю. Лермонтов; пер. Н. П. Кучияк; ред. Е. Г. Мултуева. - Горно-Алтайск: Облнациздат, 1950. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM)\n Лермонтов, Михаил Юрьевич. Улгерлер ле тууjылар (Электронный ресурс) = Стихи и поэмы \/ М.Ю. Лермонтов. - Горно-Алтайск: Туулу Алтайдын бичиктер чыгарар изд-возы, 1960. - 1 эл. опт. диск (CD-ROM). - 1000 экз. - ISBN 5-ЛМЮ-УЛТ. На алт. языке. Рубрики: Поэзия русская - 19 в. Перевод заглавия: Стихи и поэмы\n\nАлфавит аайынча кижилер\nОрус бичиичилер\nОрус ӱлгерчилер","num_words":341,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.178,"special_characters_ratio":0.331,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.23,"perplexity_score":15556.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%B8%D1%80%2C%20%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Уи́льям Шекспи́р (; 26.4., Стратфорд-апон-Эйвон, Англия — 23.4(3.5)., Стратфорд-апон-Эйвон, Англия) — улу английский ӱлгерчи, бичиичи, драматург, актёр.\n\nБиографиязы \nУильям Шекспир  јылда кандык айдыҥ 26-чи кӱнинде чыккан.\n\nБичимелдери\n\nТрагедиялер \n Ромео ла Джульетта ()\n Тит Андроник ()\n Юлий Цезарь ()\n Гамлет ()\n Отелло ()\n Макбет ()\n Антоний ла Клеопатра ()\n Кориолан ()\n Троил ла Крессида ()\n\nКомедиялер \n Цимбелин ()\n Перикл ()\n\nТизим\n\nКайралдары\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кижилер\nБичиичилер\nӰлгерчилер","num_words":120,"character_repetition_ratio":0.085,"word_repetition_ratio":0.018,"special_characters_ratio":0.288,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.879,"perplexity_score":31442.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%90%D0%B9%D0%B7%D0%B5%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"А́йзек Ази́мов (Isaac Asimov, Исаа́к Ю́дович Ази́мов; 2.1.1920, Петровичи, РСФСР — 6.4.1992, Манхэттен, Нью-Йорк, США) — американ бичиичи-фантаст, прозаик, биохимик, журналист.\n\nБиографиязы \nАйзек Азимов 1920 јылда чаган айдыҥ 2-чи кӱнинде чыккан деп чотолот, је чын чыккан кӱни јарт эмес, кере бичик јок, ого коштой григориан ла еврей календарьлардыҥ башкаланганынаҥ улам, јартын билер арга јок болгон. Смоленский областьта Петровичи деп јерде (эмдиги Руссковское сельское поселение, Шумячский райо��, Смоленская область) еврей биледе чыккан. Ада-Энези (Anna Rachel Berman-Asimov, 1895—1973) и Юда Аронович Азимов (Judah Asimov, 1896—1969),Анна-Рахиль Исааковна Берман кулур теермелейтен, мельниктер болгон. Уулын тайдазыныҥ адыла адаган, тайдазы Исаак Берман болгон (1850—1901).\n1921 јылда Петровичиде Азимов ло база 16 бала ӧкпӧзинеҥ оорый берген (двусторонняя пневмония). Јаҥыс Азимов тирӱ арткан. Оныҥ кийнинеҥ биледе сыйны  Марсия (Маня; 17.06.1922 — 2.04.2011) ла карындажы Стэнли (25.07.1929 — 16.08.1995) чыккан.\n\n1923 јылда Айзекӱч јашту болордо, Азимовтыҥ билези Соединённые Штаты јаар Ливерпуль ажыра «Балтик» деп пассажирский лайнерле («чемоданныҥ ичинде» деп бойы айткан) учкан, США-да олор Бруклиндее јаткан, оноҥ бир канча јылдаҥ олор кондитерский магазин ачкан. Ада-энези идиш тилле, англий тилле куучындап турган учун, бала база ол тилдерле куучындаган, је орус тилди ӱренип албаган. Азимов кичинектеҥ ала  Шолом-Алейхемниҥ куучындарын кычырып ӧскӧн. Бруклинде чыдаган Азимов беш јаштуда кычырып ӱренип алган, кийнинде сыйнын кычырышка ӱреткен, сыйны школго экинчи класска отурып алган. Айзекти энези беш јаштуда, јажын јаанадып, бир јыл озо, бруклинский районныҥ Бедфорд — Стайвесант деп школыныҥ 1 клазына кийдирген, ол уулчак 7.09.1919 јылда чыккан деп айткан. Ӱчинчи класста ол бу јастыраны  2.01.1920 эдип тӱзетирткен. Азимов сегис јаштуда, 1928 јылда США-ныҥ гражданины боло берген.\n\n1935 јылда 15 јаштуда онынчы классты божодоло Айзек Азимов Seth Low Junior College деп колледжка кирген, је бир јылдаҥ колледж јабылып калган.  Ол Нью-Йоркто Колумбийский университеттиҥ химический факультедине кирип, 1939 јылда бакалавр деп степень алган, 1941 јылда —  химияныҥ магистры болуп, аспирантурага кирген. Је 1942 јылда ол Филадельфия јаар барып, ондо армейский судоверфьте ихимик болуп иштеген. Ол ло верфьте оныла кожо Роберт Хайнлайн иштеген, база бичиичи-фантаст.\n\nКайралдары\n\nХьюгоныҥ сыйы \n 1963 билим-популяр статьялары учун;\n 1966 «Основание» деп серия учун.(как «Лучшую серию НФ всех времён»);\n 1973 «Сами боги» деп роман учун.;\n 1977 «Двухсотлетний человек» деп повесть  учун;\n 1983 «Основание» «Академия на краю гибели» деп роман учун;\n 1994 «А. Азимов: Мемуары» деп  автобиография учун.\n\nНебьюлдыҥ сыйы \n 1972 «Сами боги» деп роман учун;\n 1976 «Двухсотлетний человек» деп повесть учун.;\n\n«Локус» деп журналдыҥ сыйы \n 1973 «Сами боги» деп роман учун.\n 1975 катап чыгарылган «До золотого века» деп антология\/јуунтызы  учун.\n 1977 «Двухсотлетний человек»  деп повесть учун.\n 1981  «По-прежнему чувствую радость. Автобиография. 1954—1978» публицистиказы учун.\n 1983 «Край Основания» деп роман учун.\n 1987 «» деп куучыны учун.\n 1995 «А. Азимов: мемуары»  деп  публицистиказы учун.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nТизим \n 1950 — Мен, робот ()\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кижилер\nБичиичилер","num_words":798,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.261,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":12594.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D1%8E%D0%B3%D0%BE%2C%20%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Викто́р Мари́ Гюго́ (; 26.2.1802, Безансон, Франция — 22.5.1885, Париж, Франция) — улу француз бичиичи, ӱлгерчи, прозаик, драматург, мемуарист.\n\nБиографиязы \nВиктор Гюго  јылда кочкор айдыҥ 26-чи кӱнинде чыккан.\n\nБичимелдери \n Бюг-Жаргаль ()\n Клод Гё ()\n Инес де Кастро ()\n Кромвель ()\n Эми Робсарт ()\n Марион Делорм ()\n Эрнани ()\n Лукреция Борджиа ()\n Мария Тюдор ()\n Рюи Блаз ()\n Торквемада ()\n Бургграфтар ()\n Кудай ()\n\nКайралдары\n\nТизим\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Гюго, Виктор Мари. Козетта (Электронный ресурс) \/ В. М. Гюго; пер. Н. Кучияк; худож. В. Петрова. — Горно-Алтайск: Алтайдын бичиктер чыгарар издательствозынын Туулу Алтайдагы болуги, 1966. — 71 с.: ил. — На алт. яз. — ISBN 5-ВГК.\n\nАлфавит аайынча кижилер\nБичиичилер\nӰлгерчилер","num_words":179,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.323,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.386,"perplexity_score":37393.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%9A%D1%8E%D1%80%D0%B8%2C%20%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Бу термин ӧскӧ учурларларлу, кӧр: Кюри (учурлар)\n\nМария Склодовская-Кюри (, ; энедеҥ чыгарда ады Мария Саломея Склодовская, ; кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде 1867 јылда, Варшава калада, Арасей империяда — јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде 1934 јылда, амырап эмденетен (санаторийде) Санселльмоз, Пасси, Франция) — польский ле француз билимчи-шиҥжӱчи (физик, химик), ӱредӱчи, эл ишчи. Тӱӱкиде ӱй кижи Нобельдиҥ сыйыныҥ баштапкы лауреады (физикала сыйды 1903, химияла — 1911), эки катап Нобельдиҥ сыйын алган билимчи ӱй кижи. Сорбоннада баштапкы ӱредӱчи ӱй кижи. «Радиактивность» деп сӧсти сананып тапкан. Эш-нӧкӧри Пьер Кюри ле Анри Беккерельле кожо радиоактивностьты ачкан. Эш-нӧкӧриле кожо радий (Radius — «луч») ле полоний (Polonia — Польша, Мария Склодовскаяга учурлай адаган). Парижтиҥ эмчилик академиязыныҥ ӱй улус ортодо баштапкы турчызы.\n\nБиографиязы\n\nВаршава \n\nМария Варшавада кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде 1867 јылда Склодовскийлердиҥ кӧп балдарлу билезинде чыккан. Оныҥ адазы, Владислав Склодовский (1832—1902), уулчактардыҥ гимназиязыныҥ башкараачызы болгон. Энези, Бронислава Богуская, Варшавада кызычактардыҥ школыныҥ јааны болгон. Биледе калганчы бала, Мария, чыгарда, адазын ӧскӧ школго ӱредӱчи эдип ийген, јаан биле јаҥы јерге кӧчӱп келген, энезине јакшы јерде ижин чачып, билезиле кожо кӧчӧргӧ келишкен.\n\nАкча-манат јанынаҥ кӱч ӧй келерде, адазы бар-јок јууган акчазын тӧрӧӧн кижиниҥ бизнесине салган. Је амаду бӱтпеген, керек-јарак јайрадылган. Бу ӧйдӧ Мария 10 јашту болгон, энези чемет орунаҥ божогон. Бу ла јылда эјези тифтеҥ јада калды. Удабай адазын башкару-јаҥга удура болгоны учун иштеҥ чыгаргандар.\n\nКандый да јокту болзо, Владислав балдарын ӱредӱлӱ, санаа-кӧгӱстӱ улус эдип чыдаткан. Бойыныҥ ӧйинде ол Санкт-Петербургта университетти тӱгескен, математикада, физика ла химияда јаҥы ачылталарла јилбиркеп туратан, јети тил билер болгон, кӧчӱриштер эдип, ӱлгерлер чӱмдейтен кижи болгон. Физика ла химияныҥ јайалталу ӱредӱчизи балдарыныҥ кӧгӱс-кӧрӱмине салтарын јетирген.\n\nСклодовскийлердиҥ ончо балдары јайалталу болгон. Мария акалары, эјелери ле чилеп гимназияны алтын медальга божоткон.\nОл ӧйдӧ Польшаныҥ јери Арасей империя ла Австро-Венгрия ла Пруссияныҥ ортозында бӧлинген болгон, бастыра ӱредӱ орус тилле ӧткӱрилген. Мария ла Бронислава ӱредӱзин оноҥ ары уулалтар кӱӱндӱ, је Польшада бийик ӱредӱ аларга эмеш кӱч болгон: Варшавада университет ӱредӱге ӱй улусты албайтан.\nКыс кижи јаҥыс ла ӱй улустыҥ «Летучий университет»деп јажытту курстарында ӱренер аргалу болгон.\n\nЭјелӱ-сыйынду Склодовсийлер ээчий-деечий солыжып, акчала бой-бойына болужып ӱренер деп јӧптӧшкӧн. Тӧрт јылга шыдар Мария тӱниле ӱренип, крестьян балдарды ӱредип, оныҥ ортозынаҥ гувернантка болуп иштеп јӱрген.\nОл бир канча ӧйгӧ эјезине болуш эдип тал орто ишјалын берип, коштойынаҥ карып бараткан адазына болушкан.\nБу ӧйдӧ Броня Парижте поляк эмигрант, эмчи студент кижиге барала, сыйнын олорло кожо келип јатсын деп кычырган. Мария мойношкон, адазыла кожо бир јылга Варшавада јаткан. Бир канча ӧйдӧҥ адазы ишке киреле, Броняныҥ ӱредӱзи учун тӧлӧп баштаган. Мария эмеш акча чуктап, ӱредӱзин уулалтарга Парижте эјезине барган.\n\nПарижте ӱредӱ \n1891 јылдыҥ кӱчӱрген айында Мария Парижке келген. Јарым јылдаҥ ол Латинский кварталда алдынаҥ бойы јаткадый соок мансардада кып таап алган. Библиотека, лаборатория, университет јуугында болгон. Марияныҥ ӱредӱзи јакшы, је акча јанынаҥ керектер коомой болгон.\n\nӰредӱге коштой ол Юзеф Богуский деп атту таайы башкарган билим лабораториязында шиҥжӱ иштер ӧткӱрген. Юзеф Богуский кийнинде Дмитрий Менделеевтиҥ болушчызы болгон.\n\nМария адын «Мари» ()  деп бичийле, Сорбоннаныҥ естественный билимдериниҥ факультедине, кирип, математика, физика ла химияны ӱренген. 1891 јылда университетке кирерде, ол бу факультетте 1825 ӱренеечниҥ ортозында 23 кыс студенттиҥ бирӱзи болгон. Бу ок ӧйдӧ Сорбоннада ӱренип турган 9000 студенттиҥ јӱк ле 210-ы кыс улус болгон.\n1893 јылда Мария, эҥ артык студент, эки диплом алган, бирӱзи физикала, экинчизи математикала. Сорбоннада ӱренип турарда ол, ада-энези чилеп, Варшаваныҥ ӱредӱлик јерлеринде иштеерге сананган. Је эш-нӧкӧрине туштаганы учун, бу санаа бӱтпеди.\n\nПьер Кюриге туштаганы \n1894 јылдыҥ бажында поляк-эмигранттардыҥ айлында Мария Склодовская Пьер Кюриге туштаган. Олорды Юзеф Ковальский таныштырган, нениҥ учун дезе, ол Мария Пьердиҥ лабораториязына иштеп кӧрӧр болор бо деп иженген. Ол тушта Пьер физика ла химия јанынаҥ Муниципал промышленный школдыҥ лабораториязыныҥ јааны болгон, физика кристаллов ло магниттиҥ температурадаҥ камааны јанынаҥ јаан ченел��елер ӧткӱрген.\n\nПьер сырсак, боро кӧстӧрлӱ, кӱдели чачту кысты баштапкы ла туштажуда јараткан. Пьер Марияга иштейтен кып берген, кийнинде ол оныҥ эш-нӧкӧри боло берген.\n1895 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 26-чы кӱнинде Пьер ле Мария серкпеге барбай ла бириккен. Тойы Парижтиҥ јанында Со деп муниципалитетте, Пьердиҥ ада-энезиниҥ айлында болгон.\n\nОлордыҥ Ирен деп кызы 1897 јылда чыккан. Кийнинде Ирен ада-энези чилеп физика химия јанынаҥ билимчи болгон. Ол эжи Фредерик Жолио-Кюриле кожо билимде јаан ачылта (искусственный радиоактивность) эдип, экӱ 1935 јылда Нобельдиҥ химияла сыйын алгандар.\n\nЈарлу болгоны \n1898 јылда Пьер Сорбоннада јаҥы ачылган физический химияныҥ кафедразыныҥ башкараачызына конкурсты ӧдӱп болбогон, је 1900 јылда Женевский университетке оны Марияла кожо ишке келзин деп кычыргандар. Олор Швейцария јаар кӧчӧргӧ јатканча, Анри Пуанкаре деп билимчи Пьердиҥ иштерин кайкап, олор экӱни Сорбоннада университетке ишке кирерге болушкан. Бу ла ӧйдӧ Мария шиҥжӱ иштерин оноҥ ары уулалтып, кызын чыдадып та турган болзо, база эмеш акча иштеп аларга, ӱредӱчи болотон кыстардыҥ Севрский деп школында физикала ӱредӱчи болуп иштеген.\n\n1903 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 23-чи кӱнинде Мария Сорбоннада «Радиактивный веществолорды шиҥдегени» () деп докторский диссертациязын корулаган. Бу ижинде канча јылга турумкай иштенгениниҥ турултазы: јаҥы элементтер — полоний ле радий. Текши улустыҥ алдына дисертациязын корулаарда, ондо тӧрӧӧндӧри, ӱренчиктери база болгон.\n\nКийнинде Эрнест Резерфорд эске алынатан: Ланжевен Марияга учурлай кӱндӱӱ эткен, Пьер келген айылчыларга эжиле кожо тапкан радийлӱ колба экелип кӧргӱскен. Айылчылар радиактивный јаркындалып турар чейинтини сӱреен кайкап ајыктаган. Бу ла јылда Пьер Кюри Лондонский королевский биригӱде лекция кычырган, ондо Томсон Уильям лорд Кельвин болгон. Јаркынду опыттар эдип, радийдиҥ аҥылузын кӧргӱскен. Кюриниҥ билезиниҥ билим иштерин бийик баалап, химияда јаан ачылта учун  олорго медаль Дэви берилген.\n\n1903 јылда Мария лисапеттӱ јоруктыҥ кийнинде кыс бала чыгарган, је бала божогон, не дезе келин улай ла радиактивный чейинтилерле урушкан, колы-буды уур кижиге бу каршулу болгон.\nБу ла 1903 јылда Мария ла Пьер Кюриге Анри Беккерельле кожо эткен јаан учурлу билим ижи учун Нобельдиҥ физикала сыйын берген. Сыйды талортолой ӱлешкендер. Бу ишти ӱч кижи теҥ-тай эткен, кажызыныҥ ла учуры јаан болгон.\nМария Кюри Нобельдиҥ сыйын алган баштапкы ӱй кижи болгон, 1935 јылга јетире ол бу сыйды алган јаҥыс ла ӱй кижи болгон, је кийнинде оныҥ кызы Ирен база бу сыйды алган. Олорго сыйды химия эмезе физика аайынча берер бе деп сурак турган, академия химияла экинчи сый база јараар деп шӱӱлтеге келген. Сыйды Швецияныҥ кааны Оскар II Анри Беккерельге табыштырган, Кюрилер келип болбогон, олор учун сыйды француз министр алган.\n\nСыйды алган кийнинде Кюрилер лабораториязын јазап, айлына јаҥы ванна садып алгандар.\nКолдоры радиактивный чейинтилердеҥ балуларлу болуп турарда, олор бу немени эмчиликте тузаланар керек деп сагышка келген. 1905 јылда Пьер Кюри Француз академияга кирген.\nЭкинчи кызы Кюри Ева Дениза 1904 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 6-чы кӱнинде чыккан. Ол ӧйгӧ билениҥ јадыны эмеш оҥдолгон. Пьер Сорбоннада профессор , Мария дезе лаборатория башкарган. Олордо балдар кичеер кижи болгон. Ева јаанайла, журналист, музыкант, јондык ишчи болгон, 102 јаш јажаган. Ол энези керегинде бичик чыгарган, ол бичик США-да сӱреен јарлу бичик боло берген, Ева бу ороонныҥ национал сыйын алган. 1962 јылдаҥ ала 1965 јылга јетире ол Грецияда ЮНИСЕФ-ти башкарган.\n\nӦбӧӧни божогон кийнинде \n1906 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде Пьер Кюрини, јол кечип јадарда, атту экипаж ӧлтӱре табарган. Мария канча айга санаага алдыртып, оорыган (). Эш-нӧкӧри божогон кийнинеҥ Мария оныҥ ордына Парижский университетте иштеп баштаган, баштапкы ӱй кижи — ӱредӱчи болгон. 1908 јылда ол бойы кафедралу профессор болуп иштеген.\n\n1910 јылда Мария Кюрини Француз Билим Академиязыныҥ турчызы эдип талдаштарга кӧстӧгӧн, је мыныҥ алдында тӱӱкиде бир де ӱй кижи академияда болбогон учун, бу консервативный биригӱде Мария Кюри јанынаҥ тыҥ былааш-тартыш болгон {{Sfn|Губский|1992|с=633. Талдаштарда 1911 јылдыҥ чаган айында эки ле ӱн јетпей, академияга ӧдӱп болбогон. Оныҥ кийнинеҥ Мария талдаштарга турушпазым деп јыга мойногон. 1910 јылда башкаруныҥ орденинеҥ база мойношкон Ордена Почётного легиона. 1911 јылдаҥ ала Мария Кюри улай ла Сольвеевский конгресстердиҥ физикала турчызы болгон.\n\n1910—1911 јылдарда, эш-нӧкӧри божогоныныҥ кийнинде, Мария Поль Ланжевенле туштажып баштаган (Поль Пьер Кюриниҥ ӱренчиги болгон, физик, Мариянаҥ 5 јашка кичинек, айыл јуртту, 4 балалу болгон). Поль Le journal деп атту Парижтиҥ журналыныҥ башкараачызы болгон. Мария Сольвеевский конгресстеҥ келер болзо, прессада оны кижиниҥ јуртына киришкен деп, чур-чуманак кериш-уруш башталган. Чууганнаҥ качып, Мария бичиичи ӱӱрези Камилла Марбоныҥ айлына јажынган. Газат ажыра Марияны јамандаш-јабаарлаш уулалган. Кезик газеттер оны еврей, кезиги орус, эмезе немец деп, кудайга бӱтпейт, атеист деп бурулаган. Ланжевен бир журналистти дуэльге кычырган, је экилези адарга мойногон. \n\nЕва Кюри бичигинде энезиниҥ јӱрӱминде болгон бу айалганы бичибеген, ол учун критиктер ле рецензенттер оны база бурулаган. Бу ӧйдӧ Альберт Эйнштейн Мария Кюриге јӧмӧжип, самара ийген: бу јыландарды укпа да, кычырба да, ол ӱзе сананып-тапкан тӧгӱн: «Если эта чернь будет донимать тебя, просто перестань читать эту ерунду. Оставь это для гадюк, для которых эта история и была сфабрикована»  —А. Эйнштейн,\n\n1911 јылда Мария Кюри Нобельдиҥ сыйын «химияда айдары јок јаан једимдери учун, радий ле полоний деп јаҥы элементтер ачкан учун» алган. Тӱӱкиде Мария Кюри Нобельдиҥ сыйын эки катап алган ӱй кижи болуп јат, бӱгӱнге јетире. Стокгольмдо сый алала айткан куучынында ол бу билим ишти эш-нӧкӧриле кожо экӱ эткенин чокымдаган:\n«Баштапкызында, радий элементти бис экӱ ачканыс, ого коштой Пьер Кюри радиактивность јанынаҥ фундаментал билим иш ӧткӱрген. Мен дезе, радийди канайда аларын шиҥдегем, I wish to recall that the discovery of radium was made by Pierre Curie in conjunction with me. We also owe to Pierre Curie fundamental experiments in the domain of radio-activity. The chemical work which had for its end the isolation of radium was my special work»\n — М. Склодовская-Кюри,\nМария Кюриниҥ ижи Нобельдиҥ сыйыныҥ тоомјызын кӧдӱрген. Кюрилер ле Беккерельди 1903 јылда сыйлаганынаҥ озо, пресса јаҥыс ла эмчиликте берилген сыйлар керегинде бичийтен болгон. Мария ла Ланжевенниҥ романы камык улусты кӱйбӱреткен, ого коштой бу јаҥы элемент рак ооруны эмдейтен арга ачкан учун, билимчи телекейде айдары јок јарлу боло берген. Је Нобельдиҥ сыйын да алганыныҥ кийнинеҥ улустыҥ Мария керегинде коптошконы токтобогон. Јарлу швед химик  церемонияга келбезин деп Марияга бичиген. Је Мария церемонияга кызыла кожо келеле, ижи керегинде куучынын айткан.\n1911 јылда сыйдыҥ кийнинеҥ Марияныҥ бӧӧрӧктӧри оорыган, бойы санаага алдырган. Ол операция этирткен, клиникада ӧскӧ кижиниҥ адын аданып јаткан. Ойто Францияга јанар кӱӱни келбей, Англияда Айртон Герт деп физик кижи кычырарда, ары Склодовская болуп барган. Марияга кӱч ӧйдӧ бастыра билимчилердеҥ јаҥыс ла Герта болушкан. Ланжевен ӱйиле ойто биригип калган, је Марияла учына јетире нӧкӧрлӧр болуп арткан.\n\nРадиевый институттар \n\nБаштапкы телекейлик јууныҥ алдында 1909 јылда Парижтиҥ ле Пастердиҥ институттары Парижте Радиевый институт  ачкан.\n\nМындый институт ачарга Эмиль Ру, Пастердиҥ институдыныҥ јааны чырмайган. Радиевый институт эки бӧлӱктеҥ турган, фундаментал шиҥжӱ ле радиация оорулар эмдееринде. 1914 јылда белетеништӱ иштер токтоп, Мария Кюри фундаментал шиҥжӱниҥ јааны болуп тургузылган. Јууныҥ кийнинде ол ижине Капицаныҥ институдына ойто бурылган.\n\nБу институт телекейде Радиактивность шиҥдеер тӧрт јаан лабораторияныҥ (Кавендиштиҥ — Резерфорд, Виеннада — Стефан Мейер, Макс Планктыҥ институды — Отто Ган ла Лиза Мейтнер) бирӱзи болгон.\nЧик јок кийнинде, 1925 јылда Мария Кюри Польшада јаҥы ачылып јаткан Мария Склодовская-Кюриниҥ адын алган онкологияныҥ тӧс јери ле радиевый институттыҥ тӧзӧлгӧзин салып јаткан церемонияга барган. Јууныҥ алдында баштаган ишти уулалтала, бу тӧс јерди 1933 јылда ачкан. Башкараачы болуп Бронислава — Марияныҥ сыйны\n турган, Мария Кюри дезе, кӱндӱлӱ директоры болгон. Коштой јондык иштер ого чаптык болгон, је бир јанынаҥ кандый да јӧмӧлтӧ\n.\nОндый ок институттар Лондондо, Ленинградта, Венада ачылган.\n\nБаштапкы телекейлик јуу \n\n1914 јылдыҥ куран айыныҥ 1-чи кӱнинде Франция текши мобилизация јарлаган, сыгын айдыҥ 2-чи кӱнинде Парижке баштапкы бомбалар келип тӱшкен. Мария фашисттер келип јатканын биле-тура, баалу радийди Бордо јаар апарып, француз башкару отурган јерге јетирип, ойто Париж келген.\nЈуу башталарда ла Мария Кюрини Кызыл Кресттиҥрадиология болуштыҥ јааны эдип тургускандар. \n\nОл ренген аппараттарла, ӧскӧ оборудованиеле уружып, башкарулардаҥ, аргачылардаҥ болуш сурап, кӧп тоолу волонтерлорды ӱредип, шыркалу улуска болушка ийет. Мария Кюри онойдо ок бар јок акчазын, Нобельдиҥ сыйын военный займдарга салган. Оныҥ рентген аппараттары, кӧӧликтердиҥ моторынаҥ иштеп, хирургтарга иштенерге болушкан. Фронтто бу пункттарды «Кичинек Кюри» деп адаган. Мария хирургтарды шыркалу кижиниҥ эди канында окторды рентген ажыра канай табарын ӱреткен. \n\nЈууныҥ туркунына Мария ла Ирен ӱреткен улус миллионноҥ артык рентген снимоктор эткен.\nФранцуз башкару Марияныҥ ижиниҥ учурын јаан керекке албаган. Кюриниҥ институдында Мария 1916 јылдыҥ бажынаҥ ала ассистент-рентгенологторды ӱреткен, јууныҥ учы јаар 200 рентген-пост ло, 20 мобил-рентген установка иштеген. Бу ченемелди ол «Радиология ла јуу» деп бичигинде салган, 1920.\n\nЈууныҥ кийнинде јылдар \n1920 јылда француз башкару Мария Кюриге стипендия кӧстӧгӧн, эҥ озо оны Луи Пастер алган болгон.\nМария Кюри алдында ла чылап шиҥжӱ ижин оноҥ ары эдип, студенттерле иштеп, радиологияны эмчиликте тузаларына эрчимдӱ турушкан. Ол Пьер Кюриниҥ биографиязын бичиген, 1923 јылда кепке баскан.\nУлай ла Польша барып, ондо поляк билимчилерге болужын јетирген.\n[[Файл:Meloney-with-Irene-Marie-and-Eve Curie-1921.jpg|мини|220px|Сол јанынаҥ Мария Кюри (оҥ јанынаҥ экинчи) кыстарыла кожо (сол јанынаҥ экинчизи Ирен, оҥ јанынаҥ кырында Ева) ла Мэри Мэлони (сол јанынаҥ кырында) ,США, 1921\n\n1920 јылдыҥ јазында американ журналист Мэри Мэлони Мария Кюрини США-да лекциялар кычырзын деп јӧптӧшкӧн. США-да Мария ижине керектӱ радийди ӱзери таап аларга амадаган. 1 грамм радийдиҥ баазы ол тушта 100 000 доллар болгон.\n \nМэлони «Мария Кюриниҥ адыла адалган радий аайынча фонд» () ажыра јылдаҥ ас ӧйгӧ акча табар болгон. 1921 јылда кызыла кожо Атлантика теҥисти кечип, баштапкы катап США-га јеткен. Кӱӱк айдыҥ 20-чи кӱнинде президент Уоррен Гардинг Мария Кюриге 1 грамм радийди сый эдип, оноҥ ары ишке керектӱ деп берген. Чыҥдыйыныҥ сертификады .\n\nСША-да јӱреле Мария Вашингтондо, Филадельфияда, Чикагодо, Питтсбургта, Буффалодо, Бостондо, Јаан Каньондо, Ниагарский учар сууда болгон.\nМария Кюри Колумбий, Пенсильван, Питтсбург, Йель, Тӱндӱк-кӱнбадыш университеттердиҥ ле эмчилик колледжтиҥ, Уэлсли колледжтиҥ кӱндӱлӱ степеньдерин алган.\nЭкинчи катап США барарда (1929) Мария Кюриге база бир грамм радий алатан акча келишкен, оны ол Варшаваныҥ бир эмчилигинде терапияда эмдеерине тузаланган.\n1929 јылда США-ныҥ национал академиязында Вашингтондо президент Герберт Гувер 50 000 долларга турар чек берген, радийдиҥ баазы јеҥилжигени Конгодо Катанга деп јерде оны промышленный эдип казып баштаганыла колбулу болгон.\nПрезидент Гувер Марияда Француз бир де кайрал јок болгонын кайкаган. Француз башкару США-ныҥ президенти Кюрини кайралдап јат деп угала, экинчи катап Орден Почётного легиона берерге јазанарда, Мария ойто ло мойножып ийген\n.\n1922 јылда Мария Кюри Парижтиҥ эмчилик академиязыныҥ турчызы эдип кӧстӧлгӧн. Бу ла јылда француз башкару Марияга 40 000 франк сый берген.\nБилимчи ӧскӧ ороондорло јоруктап, Бельгияда, Бразилияда, Испанияда ла Чехословакияда шиҥжӱ иштерин чыгарып, лекциялар кычырып јӱрди.\n\n1922 јылда Эйнштейнниҥ айтканыла Мария Кюри Международный комитеттиҥ () Лига Нацийде јааны болуп кирген.\nОл бу комитетте 1934 јылга јетире Альберт Эйнштейнле, Хендрик Лоренцле, Анри Бергсонло кожо иштеген. 1930 јылда Мария Кюри Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights деп комиссияга кӧстӧлгӧн (), ондо ол божоорго јетире ле иштеген.\n\nКалганчы јылдары \n\nРадийле узак иштегенинеҥ улам, Мария Кюриниҥ су-кадыгы тыҥ уйадаган. 1934 јылдыҥ јазында Мария Бронислава деп сыйныла кожо кӧӧликтӱ јорыкка јӱреле, сооко тоҥгон, узак оорыган, санаторийге эмденген Санселльмозе (fr). \n\nМария Кюри 1934 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 4-чи кӱнинде  Санселльмозада божогон.\n1934 јылда  оныҥ мӧҥкӱзин Со (О-де-Сен) () деп јерде эш-нӧкӧриниҥ, Пьер Кюриниҥ јанында јууп салган. \nМария кызы Ирен ле кӱйӱзи Фредерик Жолио  Нобельдиҥ сый аларына бир ле јыл јетире јӱрбей божогон.\n1934 јылда Эйнштейн  New York Timesта чыккан некрологто бичиген:\n«Јирме јылдыҥ туркунына мадам Кюриле кожо антыгарлу најылар болуп иштенгенис, ол меге ырыс болгон. Јылдыҥ-јылга мен бу кижини кайкап божобойтом, иштеҥкей, ак санаалу, турумкай, чындык, тереҥ шӱӱлтелӱ, тыҥзынчак эмес – бу бир кижи, Мария. Улустыҥ кату кылыгына, ак-чек эмезине сӱрнӱгетен. Кандый ла кӱч айалганы ол иштеҥкейиле, турумкайыла, ижин сӱӱгениле алып чыгатан» —А. Эйнштейн,\n\n1995 јылдыҥ кандык айыныҥ 20-чи кӱнинде  Францияныҥ президенти  Франсуа Миттерананыҥ баштаҥкайыла Пьер ле Марии Кюриниҥ сӧӧгин Парижте Пантеонго кӧчӱрген, Лех Валенса ондо турушкан.\n\nБилим шиҥжӱ ижи\n\nРадиоактивностьты ачканы \n1897 јылдыҥ учында Мария Кюри магнетизм деп шиҥжӱ ижин божодоло, диссертациязыныҥ темазын бедиреген. Бу ла ӧйдӧ Кюрилер  Анри Беккерель деп физикле танышкан. Беккерель уран элемент ӧткӱн чоктор јайып турганын ачкан. Мария јилбиркеп, докторский диссертациязын уранныҥ ич чокторына учурлаган. \nXIX чактыҥ шиҥжӱчилери Уранла иштеп тура, Фотопластинка (фотографический пластинкалар) та нениҥ де учун ӱрелип калат деп билгилейтен. Анри Беккерель мыны шиҥжӱлеер деп јазанган, алдында адазы Александр Эдмон Беккерель фосфоресценцияла урушкан болгон.  1896 јылда Беккерель опыттар эдип, уранныҥ тузы чокторды ичинеҥ јайат, недеҥ де камааны јокко деп јартаган, ойто ло эксперимент эдип, термодинамиканыҥ закондорына келишпейт деп билген.\n\n1896 јылдыҥ тулаан айында Мария опыттарыныҥ турултазы керегинде Парижтиҥ билим академия��ында куучын айткан. Фосфоресценцияныҥ бӱдӱми, тегин эмес, «кӧрӱнбес ле узак ӧйгӧ уулалар аргалу»».\nОныҥ кийнинеҥ Беккерель уранныҥ бастыра 2,3,,кошмокторы (соединениелери) андый чоктор јайат деп јартына чыккан, температуранаҥ камааны јок. «Уранныҥ чокторы» деп адаган, је олор фосфоресценция эмес деп узак бӱтпеген. Оноҥ ол уранныҥ чокторын шиҥдебей, јана чарчаган. Беккерельдиҥ иштери Пьер ле Мария Кюриниҥ шиҥжӱзиниҥ тӧзӧлгӧзи боло берген, бу шиҥжӱ ишти олор оноҥ ары уулалткан{Sfn|Гернек|1974|с=106}}.\n\nМария Пьерди уранныҥ башка јерлердеҥ алган соединениелерин тӱҥдештирип кӧрзин деп албадаган.  Шарль Гариель, јаҥы  промышленный физика ла химияныҥ директоры Марияга школдыҥ туразына иштензин деп јараткан. Эксперименттер эдерге склад болгон сарай берген, кийнинде Мария Кюри школдыҥ башкарузына эксперименттер эдер арга берген учун быйанын айткан.\n1898 јылдаҥ ала 1902 јылга јетире Кюрилер шиҥжӱ ижинде сегис тонна настуран тузаланган.\nМария ла Пьер јаҥы прибор сананып тапкан.\n\n1998 јылда олор Уранла коштой база кандый да  радиактивный элемент ондый тыҥ чоктор берет деп гипотеза эткендер. Шиҥдештерде Мария ураннаҥ 400 катап тыҥ элемент барын тапкан. \n1898 јылдыҥ кандык айында Марияныҥ адынаҥ Парижте билим академияда  Габриэль Липпман шиҥжӱ эдилгени  керегинде доклад кычырган{Sfn|Гернек|1974|с=113}}.\nМария Промышленный физика ла  химияныҥ школыныҥ лаболаториязында бар бастыра ару элементтерди, минералдарды,  онойдо ок сплавтардыҥ активностин кемјип баштаган{sfn|Капустинская|1965|с=53}.\n\nБу шиҥжӱлердиҥ кийнинде бир канча веществолордыҥ, ол тоодо торийдиҥ радиактивности табылган. Мария Кюри табылган радиактивность температура да ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камааны јок болгонын јартаган. \nПолоний деп јаҥы табылган элементти Польшага аташ эдип адаган. 1898 јылда Француз билим академияда иштиҥ турултазы керегинде докладты Анри Беккерель Мария ла Пьердиҥ ордына кычырганПольшага учурлай (), Мария Склодовскаяныҥ тӧрӧли.\n1898 јылдыҥ кӱчӱрген айында Кюрилер настуранла опыттарына ойто кайра бурылгандар. Олор химический бӱдӱмиле полонийдеҥ чек башка вещество таап, ураннаҥ база канча кире тыҥ болгонын ајарган, чала барийге тӱҥей. \nЈаҥы табылган элементти «радий» деп адаган.\n1898 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде  Мария ла Пьер Кюри ле Бемон јаҥы элемент «радий» тапкан деп јетирӱни ойто ло Анри Беккерель  эткен. Мария Кюри статья бичиген: «Беккерельдиҥ чокторы ла полоний» (), мында ол «радиоактивность» ло «радиоактивный элемент» деп терминдер кийдирген.\nСӱрекей кӧп руданаҥ ас элемент чыгат, билимчилер кӱч айалгада колло уур иш эткен, Австро-Венгриянаҥ Мария акча јокко ло бир тонна шлак алат, оны австрий башкару ла австрий Билим Академия  берген. Кюрилер шлакты јӱк ле тартып экелгени учун тӧлӧгӧн. Бу јаан ишке тӧрт јыл барган. Јакшы оборудование ле акча болгон болзо, бу иш бир ле јылга эдилип кала�� эди.\n «Јаан кажаган ла таскак ушкуш тудумдар, химический приборлу столдор эмес болзо, бу лаборатория эмес, мени тӧгӱндеген деп сананар эдим» — Вильгельм Оствальд Кюрилердиҥ лабораториязы керегинде айдат,  \nКюрилердиҥ алдына патент деп сурак тура берерде, олор кижиликке акча јокко сый эдип берер деп шӱӱшкен..\n\n1902 јылдыҥ чаган айында Эрнест Резерфорд бичиген:\n«Билимниҥ јолында эҥ артык јӱгӱрӱктер — Парижте Беккерель ле Кюрилер, олор калганчы ӧйдӧ сӱреен јаан иш эткен, турултазы: радиоактивный веществолорды шиҥдегени» —Э. Резерфорд,\n\nКелер јылда Резерфорд ло  Фредерик Содди јаҥы теория јарлаган, бир вещество база бирӱзи болуп кубулза, радиактивный излучение болот. Кюри айткан бис практикалык јаныла иштеп, теорияны лаптап шиҥдебегенис, Резерфорд ло Соодиниҥ теориязы бу ишке келижип јат, теория чын. Јаҥы терминдер «Радиоактивный распад» ла «трансмутация» табылган.\n\n1910 јылда мария Кюри Андре Дебьернле кожо металл радийди электролиз эп-аргала эткен. \nОнойдо 12 јылдыҥ туркунына ӧткӧн шиҥжӱ ишиҥ турултазы ол радий алдынаҥ бойы элемент деп јарталганы. Бу ла јылдыҥ сыгын айында Брюссельде јондор ортодо радиактивность ло электричество јанынаҥ конгрессти Резерфорд башкарган, Мария Кюри Венада радиевый институтта радийдиҥ эталонын тургускан, онойдо ок тузаланатан ээжилерин база тургускан.\nРадийдиҥ табылганы билимде јаан учурлу болгон, јаҥы радиактивный элементтер ачылып, јаҥы билим табылган — Радиоактивность.\n\nРадийдиҥ тирӱ эт-канга салтары \n1900 јылда немец дантист Отто Валькхоф радийле чыктыткан бӧсти 20 минутка кижиниҥ терезине јаба салза, эки неделе јазылар шырка боло берет деп ајарган. Немец химик Фридрих Оскар Гизельдиҥ ајарганыла, эки часка 270 мг радийди колына тудунала отурарда,  терези куйкаланган, шырка эки неделеге јазылган.\n\nБеккерель ле Кюрилер радиактивный материалдар тирӱ организмди кӱйдӱрип јат деп темдектеген. Пьер опыт эдип ӧнӧтийин колын облучать эткен, колыныҥ терези јалдыккан, колы оорыган. Мария дезе бу веществолорло иштеп тура, бескезин јылыйтып, анемияла оорыган. Пьердиҥ бели, буттары оорыган, эмчилер ревматизм, неврастения деп диагностор тургускан. Турултазы: излучениениҥ экпининеҥ, ӧйинеҥ каршу салтары камаанду болгоны јарталган.\n\n1900-0906 јылдарда радиация тирӱ организмге кандый болуш эдери деп опыттарды эмчи-шиҥжӱчилер ӧткӱрип баштаган, бу билимди радиотерапия, Францияда  кюритерапия деп адаган. Мындый ооруларды эмдеп баштаган: волчанка ла Трихофития-стригущий лишай, Злокачественный тижик ,ракты эмдеп баштаган. Кюрилер узак ӧйгӧ радиацияныҥ каршулу салтарын ајарбаган болгон, је чычкандарла опыттардыҥ кийниенҥ тыҥ каршу бары јарталган.\n\n1960 јылдарда билимчи билениҥ кӧмзӧ-документтерин (статьялар, кӱнликтер, бичиктер ле самаралар) тӧрӧӧндӧри Францияныҥ национал библиотеказына берип ийерде, архив эмдиге јетире ради��ктивный болгоны јарталган. Кажы ла документти кофрга суккан, тыҥ радиоактивныйын Университет Тӱштӱк-  Париж XI, Орсе јаар санация ӧткӱрерге апарган.\nРадиотерапия ачылганы рынокко керектӱ болуп, эмдер промышленный кеминде чыгарылган, бир граммныҥ баазы 1904 јылда 750000 франк боло берген.\n\nКайралдары \nМария Склодовская-Кюри Нобельдиҥ сыйын эки катап алган, ого коштой:\n Француз академияныҥ «Бертло» деп медали (1902);\n Лондондо каанныҥ обществозыныҥ «Деви» деп медали (1903);\n «Маттеуччи» деп медаль. Италияныҥ национал билим академиязы (1904);\n Франклин институттыҥ Эллиот Крессонныҥ медали (1909);\n Альберттиҥ медали. Кеендиктиҥ каандык биригӱзи (1910);\n Уиллард Гиббстиҥ сыйы (1921);\n Джон Скоттыҥ медальдары берилген.\n\nМария Кюри телекейде 106 билимдик биригӱлердиҥ турчызы болгон, ол тоодо Француз эмчилик-академияныҥ; 20 кӱндӱлӱ степень алган.\n1911 јылдаҥ ала Склодовская-Кюри божоорго учына јетире физикала Јарлу Сольвеевский конгресстерде туружар болгон, 12 јылдыҥ туркунына Лига Нацийде интеллектуал иштениш јанынаҥ Јондор ортодо комиссияда турушкан.\n1907 јылда ол Петербургтыҥ билим академиязыныҥ член-корреспонденти эдип кӧстӧлгӧн, 1926 јылдаҥ ала ол СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ кӱндӱлӱ турчызы болгон.\n\nТизим орустап\n\nКереестер \n Варшавада Склодовская-Кюри чыккан турада музей (Фреттиҥ оромы, 16);\n 1995 јылда Склодовская-Кюри божогон. Мӧҥкӱзин бийик једимдери учун, эш-нӧкӧриле кожо Парижте Пантеондо салгандар;\n Гамбургта рентген чокторынаҥ корогон улуска учурлалган Радиологияныҥ Мемориалында Мария Кюриниҥ ады бар.\n\nПьер ле Мария Кюриниҥ адыла адалган \n химический элемент — кюрий (Curium, Cm);\n кюрийдиҥ кемјӱзи (орустап: Ки; элдер ортодо: Ci);\n кюрит ле склодовскит деп минералдар;\n Айдыҥ ары келтейинде кратерге (1961, элдер ортодо астроном биригӱ) Кюриниҥ ады берилген;\n Марста кратер Мария Кюриниҥ адын аданат;\n 1939 јылда табылган астероид 7000 Curie деп адалган;\n KLM McDonnell Douglass MD-11 деп самолет (РН-КСС темдектӱ).;\n Варшавада Висла сууны кучире кӱр;\n Польшада Варшава калада онкологияныҥ тӧс јери — Мария Склодовская-Кюриниҥ институды;\n Мария Склодовская-Кюриниҥ университеди (Люблин, Польша);\n Варшавада энчилӱ (частный) колледж;\n Бастыра Польшаныҥ ичиле чачылган башка-башка школдор;\n Польша, Отвоцкто шиҥжӱ ядерный реактор;\n Францияда Пьер ле Мария Кюриниҥ университеди;\n Кюриниҥ институды (Франция);\n Парижтиҥ метрозыныҥ «Пьер-э-Мари Кюри» деп токтодузы (1946);\n Парижтиҥ бир оромы;\n Телекейдиҥ калаларында оромдор, музейлер, отельдер.\n\nНумизматика, бонистика, филателия \n СССР-да, Францияда, Польшада, ГДР-да, Молдавияда Мария Склодовская-Кюриге учурлалган почтаныҥ маркалары;\n Польшада 20 злотый акчада Мария Склодовская-Кюриниҥ јуругы салынган;\n Францияда 500 франк акчада Мария Склодовская-Кюриниҥ јуругы салынган.\n\nКультурада \nМария Склодовская-Кюриниҥ јӱрӱмин кинодо кӧргӱскени:\n «Мадам Кюри» (1943 јыл, ��еж. Мервин Лерой;\n «Мария Кюри» (2016 јыл, реж. Мари Ноэль);\n «Јеткерлӱ элемент» (2019 јыл, реж. Маржан Сатрапи).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература\n\nТайантылар \n Witryna internetowa Uczelni Medycznej im. Marii Skłodowskiej-Curie Варшавада энчилӱ (частный) колледж\n Биография\n Информация с сайта Нобелевского комитета\n  Профиль Марии Склодовской-Кюри на официальном сайте РАН\n Сайт музея М. Склодовской-Кюри (англ.)\n Официальный сайт Нобелевской премии — NobelPrize.org\n\nАлфавит аайынча кижилер\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары\nНобельдиҥ физикала сыйы\nНобельдиҥ химияла сыйы","num_words":6439,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14280.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%97%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%A0%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Рина Баяновна Зарипова, эмезе Рина Зарифова (чыгарда ады — Ре́на Бая́новна Агу́мова; тулаан айдыҥ 12 (19) кӱни,  — чаган айдыҥ 10 кӱни, ) — татар журналист, ӱредӱчи, тил кӧчӱреечи, Татарстан Республиканыҥ культуразыныҥ ат-нерелӱ ишчизи (), «Бәллүр каләм» («Хрусталь јуҥ») премияныҥ лауреады ().\n\n— јылдарда «Татарстан яшьләре» («Татарстанныҥ јиитери») газеттиҥ самаралардыҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызы. Оныҥ статьялары кӧп кӱӱн-јаҥла, бала таскадар колбулу ла, оноҥ до ӧскӧ сурактарды кӧдӱрип јат.\n\nБичимелдери\n\nСтатьялар \n Зарипова, Рина (Чаган ай ). «И, гомер агышлары…» [Э, јӱрӱмниҥ агыны…]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10319 \/11).\n Зарипова, Рина (Тулаан ай ). «Меңнәрнең серен сыйдырган „Сердәш“» [Муҥ улустаҥ јажыттарды алган «Сердәш» («Наперсница»)]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10658 \/38).\n Зарипова, Рина (Јаҥар ай ). «Онытылмас хатирәләр» [Ундылбас санаалар]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10612 \/70).\n Зарипова Рина, Рина (Кочкор ай ). «Тирән мәгънәле беркатлылык» [Терен учурлу ачык санаалар]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10327 \/19).\n Зарипова, Рина (Кӱчӱрген ай ). «Шифалы канэчкечләр» [Эмдӱ шӱлӱктер]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10597 \/55).\n Зарипова, Рина (Јаҥар ай ). «Яңа ел — могҗиза, ә без романтиклар идек» [Јаҥы јыл — куулгазын, а бис романтиктар болгоныс]. Татарстан яшьләре [татар.]. Казан: Идел-Пресс (10929 \/75).\n\nБичиктер \n Зарипова, Рина. Гаилә җылысы [Билениҥ јылузы]. — Казань : Татарское книжное издательство, 1982.\n Тәүбә [Кинчектерди таштаары]\/ тургузаачылар Я.Абдулкадыйрова, Р.Зарипова. — Казань : Татарское книжное издательство, 1991. — P. 136. — ISBN 5-298-00662-0.\n\nКайралдары \n «Бәллүр каләм» («Хрусталь јуҥ») премияныҥ лауреады ()\n Татарстан Республиканыҥ культуразыныҥ ат-нерелӱ ишчизи\n\n= Јуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАткаркыштар\n\nФильмдер \n Гаязова, Дания (). Адәм белән Хәва. Рина белән Заһит Зариповлар гаиләсе [Адам ла Ева. Рина ла Загит Зариповлар билези](tt). «Яңа гасыр» телеканалы [телеканал «Јаҥы чак»].\n\nРадио берилтелер \n Садрый, Раил (2021-03-05). Күңел җылысын өләшкәндә [Сӱнениҥ јылузын берип] (tt). «Татарстан» радиозы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Самат, Әлфия (2005). «Журналист» (in tt). Мин яратам сезне… [Мен слерди сӱӱп јадым] Казан: Полигран-Т. pp. 229—237. ISBN 5-902724-02-3.\n Гыймадиева, Наҗия (2014). Мәктәбем — якты юлым [Школ — мениҥ јарык јолым]. Казан, Татарстан: Идел-Пресс.\n Ф. Муратов, Й. Хуҗин (2003). Актаныш — туган җирем [Актаныш — эне јерим]. Казан, Татарстан: Идел-Пресс.\n Рина Зарипова Гаилә җылысы [Билениҥ јылузы]. — Казан: Тат.кит.нәшр., 1982. — 56 б.","num_words":788,"character_repetition_ratio":0.114,"word_repetition_ratio":0.162,"special_characters_ratio":0.304,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.676,"perplexity_score":3766.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9B%D0%B5%D0%B2%D0%B8-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B8%2C%20%D0%A0%D0%B8%D1%82%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Рита Леви-Монтальчини (; 1919 јылдыҥ кандык айыныҥ 22-чи кӱнинде, Туринде —  јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде, Римде — итальян нейробиолог, физиология ла эмчиликте Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады. Бу сыйды ол Стэнли Коэнле] кожо «ӧзӱштиҥ айалгаларын» ачкан учун (NGF) алган. Итальян республиканыҥ јаантайынга сенаторы.\n\nБиографиязы \nРита Леви (эјелери ле аказыла кожо  јылда ӧбӧкӧзин Леви-Монтальчини деп солыган) Туринде еврей сефара биледе чыккан, эјелери ийгистер болгон. Рита биледе тӧртинчи бала. Олордыҥ адазы Адамо Леви ( јылда јада калган) инженер-электрик, математик болгон. Адамоныҥ билези Казале-Монферрато деп јердеҥ болгон. Энези дезе Аделе Монтальчини — јурукчы, Асти деп јердеҥ.\n\n јылда Рита Леви-Монтальчини эмчилик-школды божодоло, Джузеппе Леви (—) деп физиологтыҥ болушчызы болгон. Је, удабай, Муссолининиҥ башкарузыныҥ Јасагы аайынча (еврей укту улуска билим ле ӧскӧ дӧ иштерде туружарга јарабас) оны ижинеҥ јайлаткан.\n\n јылда Рита Леви-Монтальчининиҥ билези Флоренция јаар јӱре берген. Туринге ойто јӱк ле јуу божогон кийнинде јангандар.\n\n јылдаҥ ала ол Сент-Луисте Вашингтонныҥ университединде иштеген.  јылдаҥ ала ол ондо зоологияныҥ ассоциированный профессоры,  јылдаҥ ала профессор.\n\n јылда Рита Леви — ЕМВО-ныҥ турчызы. Америкада кеендиктиҥ ле билимниҥ академиязыныҥ турчызы, онойдо ок США-да НАН-ныҥ турчызы (), ондо ок Рита Леви тӱӱкиде 10-чы ӱй кижи-турчы болгон.\n\n јылда ол, атеист те болзо, билимниҥ Папский академиязыныҥ баштапкы ӱй кижи-турчызы болгон.\n јылда билимниҥ Француз академиязыныҥ иностранный турчызы.\n\n јылда «Лондондо каанныҥ биригӱзиниҥ» турчызы.\n\nИтальян Республиканыҥ Сенадыныҥ эҥ узак иштеген турчызы, солцентристтердиҥ коалициязын јӧмӧгӧн.\n јылда «Кижиликти ајарынзын деп». (« Предупреждение человечеству») кол салган.\nРитаныҥ аказы — Джино (Луиджи) Леви-Монтальчини (—), јарлу архитектор;\nэјези, ийгистиҥ келтейи — Паола Леви-Монтальчини (—), јурукчы;\nэкинчи эјези — Нина (Анна) Леви-Монтальчини, ол керегинде Рита Леви автобиографиялык бичик чыгарган;\nбӧлӧзи — Еуджения Сачердотс де Лустиг (—) аргентинаныҥ билимчи-эмчизи, Рита Леви-Монтальчини бӧлӧзиле кожо эмчилик-школдо ӱренеле, Туринниҥ университединде гистолог Джузеппе Левиниҥ шиҥжӱ-ӧмӧлигинде иштеген, олорло кожо Сальваторе Лурия ла Ренато Дульбеко болгондор).\n\nКайралдары \n  — Max Wein stein Award, United Cerebral Palsy Association;\n  ― Фельтринеллиниҥ сыйы;\n  — William Thomson Wakeman Award, National Paraplegia Foundation;\n  — Розентилдиҥ сыйы;\n  — Луиза Гросс Хорвицтиҥ сыйы, Колумбияныҥ университеди;\n  — Ралф Жерардыҥ сыйы\n  — Альберт Ласкердиҥ фундаментал эмчилик шиҥжӱлер учун сыйы;\n  јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱни — «Итальян Республикага экелген једимдери учун» деп орденниҥ командоры;\n  јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 31-чи кӱни — «Кеендик ле ӱредӱликте једимдер учун» деп алтан медаль;\n  — США-ныҥ национал билимдик медали;\n  јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱни — «Итальян Республикага экелген једимдери учун» деп орденниҥ Јаан крести;\n  — Ӱстӱги Советтиҥ билим шиҥжӱлер учун алтын медали;\n  јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы кӱни — Кеендик ле билимде једимдери учун алтын медаль;\n  — Leonardo da Vinci Award, European Academi of Sciences (баштапкы алган кижи);\n  — «Кӱндӱлӱ легионныҥ Улу офицери» (Франция).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары\nИталияныҥ билимчилери\nНобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы","num_words":800,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.02,"special_characters_ratio":0.201,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9327.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%88%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D1%88%20%D0%91%D3%A7%D1%80%D3%B1%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Семён Борукович Каинчин алтай ады Jыбаш Бöрÿкович (кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱни 1938, Экинур — сыгын айдыҥ 10 кӱни 2012) — алтай бичиичи, прозаик, кӧчӱреечи. СССР бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (), РСФСР культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1997), Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи (), литературада ла кеендикте Г. И. Чорос-Гуркинныҥ адыла адалган Государстволык премияныҥ лауреады (2011). Сӧӧги — мундус.\n\nБиографиязы \nЈыбаш Каинчин  јылда кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта Экинур јуртта чыккан. Экинурдыҥ јетиЈылдык школын божодып, Горно-Алтайсктагы педагогикалык училищеде ӱренген (—). —јј. черӱде Ыраак Кӱнчыгышта турган. Черӱниҥ кийнинеҥ тӧрӧл јуртында иштеген.  јылда А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты божодып јат, анда јарлу прозачы В. Лидинниҥ јайаандык семинарында јӱрген.  јылда бичиичилердиҥ Туулу Алтайдагы биригӱзиниҥ литература аайынча консультанты,  јылда каруулу секретари болуп иштейт. — јј. «Ӱч-Сӱмер — Белуха» деп бичик чыгарар издательствоныҥ баш редакторы.\n\nЈыбаш Бӧрӱкович Каинчин сыгын айдыҥ 10-чы кӱнинде  јылда, 74 јаштуда јада калган.\n\nЈайаандык ижи \nЈыбаш Каинчин одустаҥ ажыра бичиктердиҥ авторы, ол тоодо романдар, повестьтер, куучындар. Оныҥ чӱмдемелдери ӧскӧ албатылардыҥ кӧп тилдерине кӧчӱрилип, Москваныҥ, Новосибирсктиҥ, Таллин л�� Горно-Алтайсктыҥ бичик чыгартуларында, литературный журналдарда ла альманахтарда кепке базылган.\nАнчада ла јарлу бичиктери — «Ӱстибисте Ӱч-Сӱмер» (), «Ол Јараттаҥ» (), «Јылдыстар когы» () оноҥ до ӧскӧлӧри.\n\nЈирмезинчи чактыҥ 60-чы јылдарында «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле литература-кееркемел «Алтайдыҥ тууларында» деп альманахта оныҥ баштапкы ӱлгерлери чыгат.\n  ј. — куучындардыҥ баштапкы јуунтызы «Јаҥыс јердиҥ улузы» () јарлалат;\n  ј. — повестьтер ле куучындарлу «Деремне» () деп экинчи бичиги кепке базылат;\n  ј. — орус тилле повесть ле куучындарлу «Люди одной долины» деп јуунтызы чыгат;\n  ј. — прозалу јуунты «Аттарыс јаҥыс чакыда» ().\n\nКереес \n  јылда Экинурдыҥ орто ӱредӱлӱ школында Јыбаш Бӧрӱкович Каинчинныҥ адыла адалган алтай тил ле литератураныҥ кабинеди ачылган.\n  јылда Экинурда бичиичиниҥ 60 јажына учурлай литературный кычырыштар ӧткӧн.\n  јылда Экинур јурттыҥ байрамында — Јыбаш Каинчинниҥ 80-јажына учурлай јиитердиҥ кӱнинде, јурттагы библиотека оныҥ адыла адалган.\n\nФильмографиязы \nЈыбаш Бӧрӱкович Каинчинниҥ Јӱрӱми ле чӱмдемелдери керегинде ээчий кинолор соктырылган:\n  — Туулу Алтайла () (Лазарь Кокышев ле Дибаша Каинчинниҥ турушканыла) — Кӱнбадыш-Сибир кинохрониканыҥ студиязы;\n  — Карга кӧмӱлген туулардыҥ Јаҥылгазы () — Алтайское телевидение;\n  — Јаҥыс јердиҥ улузы () — Кӱнбадыш-Сибир кинохрониканыҥ студиязы;\n  — Бичиичи ле ӧй () — ГТРК «Эл Алтай».\n  јылда бичиичиниҥ «Чеден» () деп повези аайынча режиссер М. Кулунаковло кыска кино соктырылган. Ол ло Јылда Экинур Јурттыҥ байрамында — Јыбаш Каинчинниҥ 80-Јажына учурлай Јиитердиҥ кӱнинде, Јурттагы библиотека оныҥ адыла адалган.\n\nКайралдары \n Орден «Знак Почёта»;\n Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи ();\n Россия Федерация культуразыныҥ нерелӱ ишчизи;\n Г. И. Чорос-Гуркинныҥ адыла адалган Государстволык премияныҥ ларуеады (2012)\n Комсомол Алтайдыҥ премиязыныҥ лауреады;\n «Дружба народов» деп журналдыҥ премиязыныҥ ларуеады;\n XXII-чи партсъездтыҥ адыла адалган колхозтыҥ сыйыныҥ лауреады;\n М. Шолоховтыҥ 100 Јылдыгына учурлай ундылбас медаль;\n СССР-дыҥ культура Министерствозыныҥ «За отличную работу» деп значок\n Јыбаш Каинчинниҥ 80 Јажына учурлай кӧргӱзӱ\n\nJуруктардыҥ кöмзöзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Писатели Горного Алтая: библиографичесский словарь \/ сост. С. В. Моможокова, Э. П. Чинина, М. М. Алушкина, А. В. Бобокова; БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова». — Горно-Алтайск: БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова», 2019. — С. 27—29.\n\nТайантылар \n Энциклопедия Сибири: Каинчин Дибаш (Семен) Берукович\n Национальная библиотека Республики Алтай имени М. В. Чевалкова: Календарь юбилейных и памятных дат Республики Алтай 2013 год\n Умер писатель Дибаш Каинчин\n «Чеден» деп кыска фильм — режиссер М. Кулунаков\n\nАлтай бичиичилер\nАлтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи\nА.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ выпускниктери\nМундустар","num_words":858,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.075,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":20016.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%97%D1%83%D1%82%D1%82%D0%BD%D0%B5%D1%80%2C%20%D0%91%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0%20%D1%84%D0%BE%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Берта фон Зуттнер (баронесса Берта фон Зуттнер, , энедеҥ чыгарда ады графиня Кински, ;  јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱни, Прага — 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱни, Вена) — австрий бичиичи, калыктар ортодо јууга удура кыймыгуныҥ ишчизи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын алган баштапкы лауреат ӱй кижи (), Мария Кюриниҥ кийнинде Нобельдиҥ сыйын алган экинчи ӱй кижи.\n\nЈиит тужы \nБерта фон Зуттнер  јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱнинде Прагада (ол ӧйдӧ Австро-Венгрия) чыккан. Адазы австрий генерал, граф Франц Йозеф Кински фон Шиник унд Театтай деп кижи болгон.\n\nКызы чыгардаҥ озо, јаан удабай, адазы јада калган. Кызын чыдаткан улус: энези София Вильгельмина ла опекун кижи, экилези австрий байлардыҥ тоозында болгон. Берта Кински јаштаҥ ала аристократтардыҥ милитарист јаҥжыгуларыныҥ ортозында ӧскӧн, је јӱрӱминиҥ экинчи јарымында ол милитаризмле карам-кайрал јок тартыжу ӧткӱрген.\n\nОныҥ 30 јажы толордо, энези бар-јок акча-јӧӧжӧзин тӱгезе јыргап салган. Онойдордо, Берта Венада Зуттнерлердиҥ тӧрт кысту билезине гувернантка болуп, ишке кирген. Удабай ол бу биледе барон Артур Гундаккар фон Зуттнерди, ӱч карындаштыҥ бирӱзин, тыҥ јараткан. Ада-энезиниҥ јӧби јокко экӱ биригеле, Россия јаар баргандар, князь Дадианиниҥ кычырганыла Грузияда токтогон. Олор Тифлисте он јыл јуртаган.\n\n1877 јылда Россия ла Турцияныҥ ортозында јуу-чак башталарда, Артур фон Зуттнер Венаныҥ газет-журналдарына јууныҥ ортозынаҥ репортажтар аткарып баштаган. Эш-нӧкӧриниҥ бичимелдери сӱрекей јарлу болордо, Берта база бичинерге ченешти. Ол кучындар ла эсселерин B.Oulot деп кош атту (псевдоним) эдип бичиген.\n\nАртурла кожо Берта Э.Золя, Ч.Дарвин, Г. Спенсердиҥ идеяларын јарадып, тӧрт роман бичиген: «Inventarium einer Seele» (Лейпциг, 1883; 2-чи чыгарма 1888); «Ein Manuskript» (Лейпциг,1885); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) ле о.ӧ.\nБертаныҥ эжи Артур Гундаккар фон Зуттнер (1850—1902) онойдо ок бир канча романдар ла новеллалардыҥ авторы: «Daredjan» (Мюнхен, 1884); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) о.ӧ\n\n«Јуу-јепселдерди јоголтор!» \n1886—1887 Зуттнерлер Парижте јаткан, А. Нобель ле Э. Ренанла, Лондондо «Амырдыҥ биригӱзиниҥ» ле эл-јондык арбитражтыҥ ижи-тожыла танышкан, онойдо ок Европаныҥ континентал ороондорыныҥ ого тӱҥей биригӱлериле. Берта фон Зуттнер арбитражтыҥ сурактарыла јилбиркеп, «Машиналардыҥ ӧйи» (1889) деп бичик чыгарган, ол ондо Европей ороондордо национализм ле милитаризмади кезем јамандаган. Бу бичимел јон ортодо ло литературалык критикада текши ��ӱӱжилген.\n\n јылда Зуттнердиҥ «Јуу-јепселди јок эдер!» («Die Waffen nieder!») деп бичиги чыккан, ондо јиит ӱй кижиниҥ јӱрӱми керегинде, XIX чактыҥ 60-чы јылдарыныҥ јуу-чагы бу кижиниҥ салымын канай ӱрегени керегинде.\n\nЈуу-чакка удура бичилгени, кӧпти билер ле ајарыҥкай кижиниҥ, энениҥ, эпшиниҥ, коркышту јуунаҥ улам шыралаган билениҥ адынаҥ изӱ-экпиндӱ удурлажузы болгон. Романда кӧргӱзилген јууныҥ коркышту ла каргышту айалгалары, улустыҥ салымына, јӱрӱмине, кижиниҥ психиказына јетирген јаман салтары кӧп тоолу кычырынар улустыҥ санаазын кӱйбӱредип тӱймееткен.\n\nБичиктиҥ авторы текши јарлу болуп, бастыра јууга удурлажуга тыҥ экпин берген. «Јуу-јепселди јок эдер!» деп роман (јуу керегинде чындык бичилген), оны Лев Толстой Бичер-Стоуныҥ јарлу «Хижина дяди Тома» деп бичигиниҥ јаан учурыла тӱҥдейт.\nАвстрий башкаруда Зуттнердиҥ бичигинеҥ цитаталар алып тузаланган, бичик кӧп тилдерге кӧчӱрилип, В.Либкнехттиҥ «Форвертс» деп социал-демократ газединде кепке базылган.\n\nТелекейлик эл-јон ортодо иш \nБерта фон Зуттнердиҥ романы текши јарлу боло берерде, ол европей амыр-энчӱ учун тартыжаачыларла јуук колбулу боло берген. 1891 јылда Зуттнер јӱрӱминде баштапкы катап Римде «Парламенттер ортодо бирликте» баштаган амыр-энчӱ учун тартыжаачылардыҥ конгрезинде турушкан. Ол ло јылда Зуттнер «Австрияда амыр-энчӱниҥ бирлигин» тӧзӧгӧн. Бу бирлик ороондо баштапкы ла «пацифист» биригӱ болгон.\n\n1892 јылда Зуттнер «Бернде амыр-энчӱниҥ бюрозыныҥ» учредитель-турчызы бололо, Европада кӧп ороондордо пацифист биригӱлердиҥ ижин башкаратан учурлу болгон. 20 јылдыҥ туркунына Зуттнер Бюроныҥ вице-президенти болуп иштеген. Бу ла 1892 јылда Берта фон Зуттнер Альфред Фридомло кожо «Долой оружие!» деп пацифист журнал тӧзӧп, ондо «Эмдиги тӱӱки аайынча шӱӱжӱлер» деп бӧлӱк апарган.\n\nXIX чактыҥ 90-чы јылдарында милитаризм кенейте ӧзӱп чыккан ӧй болгон. Зуттнер амыр-энчӱ учун кӧп тоолу конференцияларда туружып, кӧп сабада эр улустыҥ ортодо јаҥыс ла ӱй кижи болуп калатан. Берта ла оныҥ эш-нӧкӧри Артур фон Зуттнер 1899 јылда Гааганыҥ амыр-энчӱ учун конференциязын ӧткӱрерге, оны јарлаары, баштаары, акчала јеткилдеери јанынаҥ сӱреен јаан кӱч салгандар. 1902 јылда, эжи јада калган кийнинде, Зуттнер пацифист ижин оноҥ ары эрчимдӱ улалткан. США-ла, Германияла турне-јорык јӱрген, лекциялар кычырган (1904—1905), США-ныҥ президенти Теодор Рузвельтле тушташкан.\n\nНобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы \nБерта Зуттнер улай ла Альфред Нобельле бичижип, оны пацифист кыймыгуны јӧмӧп акча-манатла јеткилдешсин, јууны-чакты токтодоры јанынаҥ пацифист проекттерле иштезин деп улам ла сурап турган. Айдарда, Нобель ого бойыныҥ самаразында «Амыр-энчӱҥниҥ сыйын» јарлаарым деп бичиген.\n\n јылда јаҥар айдыҥ 10-чы кӱнинде Христианияда (Осло). Зуттнер «амыр-энчӱниҥ сыйын» алган баштапкы ӱй кижи, Нобельдиҥ сыйыныҥ тӱӱкизинде Марии Склодовской-Кюриниҥ кийнинде экинчи ӱй кижи боло берген. Бу сыйды алган кийнинде Зуттнер бичиичи ле оратор болуп там ла јарлалган.\n\n јылда оныҥ јӧмӧлтӧзиле «Общество англо-германской дружбы»;  јылда «Лондондо амыр-энчӱниҥ конгрезинде» ол јаҥыс ла Европада ороондор бириксе, ол тушта јууны-чакты токтодор арга болор деп айткан. Берта Зуттнер кӧп тоолу статьялар бичип, «Помыслы человечества»(«Кижиликтиҥ амадулары») () деп (амыр-энчӱниҥ сурактары ла ӱй улустыҥ кыймыгузы керегинде) роман бичиген.\n\n јылда Зуттнер США јаар экинчи катап барып келген. Бойыныҥ лекцияларында ол Кытат милитаризацияныҥ јеткери керегинде, айдып, јуучыл самолеттор тударын кезем јаратпай турганын айткан.\n\nКалганчы јылдары \nЗуттнердиҥ јӱрӱминиҥ учы јаар јакшы да, коомой до немелер кӧп болгон. Немец националисттер прессада оны «пацифизмниҥ фуриязы» деп, эмезе јымжада ӧчӧп «амырдыҥ Бертазы», Австрияныҥ милитаристтери — «садынчык» дежетен.\n\n јылда Гаагада «Амырдыҥ телекейлик конгрезинде» ого пацифист кыймыгуныҥ «генералиссимусы» деп официал эмес титулы берилген. Бернде Зуттнерге «Амыр-энчӱниҥ телекейлик бюрозыныҥ кӱндӱлӱ президенти» деп ат бергендер. «Фонд мираныҥ» консультативный совединиҥ турчызы эдип талдалган. Зуттнер Венада 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде, Баштапкы телекейлик јуу башталарынаҥ бӱдӱн јарым ай озо јада калган.\n\nКереес \n јылда Берта Зуттнерге Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын бергенинеҥ 100-јылдыгы болгонын ЮНЕСКО башкарып ӧткӱрген.\n\n јылда немец кинематографисттер телевизион кино соктырган, ады: «Амыр-энчӱ учун сӱӱш — Берта фон Зуттнер ле Альфред Нобель» \/ «Eine Liebe für den Frieden — Bertha von Suttner und Alfred Nobel» (режиссёры Урс Эггер \/ Urs Egger).\n\nКайралдары \n Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы ().\n Гаагада «Амырдыҥ телекейлик конгрезинде» ого пацифист кыймыгуныҥ «генералиссимусы» деп официал эмес титулы берилген.\n «Амыр-энчӱниҥ телекейлик бюрозыныҥ кӱндӱлӱ президенти» деп ат бергендер.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \nЗуттнер, Берта \/\/ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.\n\nТайантылар \n Берта фон-Суттнер [sic]. «Против войны» (один из первых переводов «Долой оружие!» на русский язык): тип. бр. Пантелеевых, 1891.\n http:\/\/n-t.ru\/nl\/mr\/suttner.htm — более подробная биография Б. фон Зуттнер на сайте «Лауреаты Нобелевской премии. Наука и техника».\n Роман «Долой оружие!» в проекте «Классика»\n Берта фон Зуттнер в библиотеке Я. Г. Кротова\n Цвейг С. Берта фон Зуттнер. — 1917.\n Сдвижков Д. Против «железа и крови». Пацифизм в Германской империи. — : ИВИ РАН, 1999.\n https:\/\/web.archive.org\/web\/20160304203949\/http:\/\/www.berthavonsuttner.info\/ — сайт, посвящённый Б. фон Зутнер.\n http:\/\/www.zeno.org\/Literatur\/M\/Suttner,+Bertha+von — есть биография, два романа: «Долой оружие!» и «Дети Марты», а также мемуары Б. фон Зуттнер.\n Friedensnobelpreis an Bertha von Suttner. Zum 100. Jahrestag\n https:\/\/web.archive.org\/web\/20080116100357\/https:\/\/www.dfg-vk.de\/verband\/geschichte\/ — история «Немецкого Общества Мира», основанного Б. фон Зуттнер и А. Фридом в 1892 году и существующего до сих пор\n\nАлфавит аайынча кижилер\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары\nНобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы","num_words":2218,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.049,"special_characters_ratio":0.215,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":5700.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%BD%D0%B0%2C%20%D0%94%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B8%D1%84%D0%B5%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Дженнифер Энн Даудна (; 1964 јылда кочкор айдыҥ 19-чы кӱнинде, Вашингтондо чыккан) — американ биохимик ле генетик, геномиканыҥ шиҥжӱчизи, CRISPR-Cas9 деп геномды кубулткан шиҥжӱчилердиҥ бирӱзи. Кӧп саба иштери структуралык биология ла биохимия керегинде. Нобельдиҥ химия аайынча сыйыныҥ лауреады, (, Эмманюэль Шарпантьеле кожо) редактирования генома деп иш учун.\n\nБу иштери учун ол бастыра јерде јарлу боло берген. Эманюель Шарпантьеле эку шиҥжӱлӱ иште баштапкы болгондор. РНК-интерференции, CRISPR\/Cas9 — бу ачылталарбиологияныҥныҥ тӱӱкизинде эҥ ле учурлу болгоны јарт.\n\nДженифер Даудна — философияныҥ докторы (), Берклиде Калифорний университеттиҥ профессоры, Говард Хьюзаттыҥ эмчилик институдыныҥ шиҥжӱчизи (), США-да Национал билим Академияныҥ () ла Эмчилик академияныҥ () турчызы, Лондондо каандык биригӱниҥ турчызы ().\n\nБиографиязы \nДженифер јети јашту болордо оныҥ билези Гавайи ортолыкка кӧчӱп келген. Ондо адазы Гавай университетте студенттерди англий литературага, энези коледжте тӱӱкиге ӱредип баштагандар. Чайкыр кӧстӱ Дженнифер азиат укту тургун балдардаҥ чек башка болгон, ол јаҥысканзырап, бичиктеди кӧп кычырып, талайдыҥ јарадыла, койу агаш аразыла базып, вулканнаҥ улам табылган јуука-јаратту јерлерди сонуркап шиҥжӱлеп туратан.\n\nДженнифер Помонныҥ колледжин божоткон (химияныҥ бакалавры, ).  јылда Гарвардта биохимияда биологияныҥ докторы, Джек Шостак башкараачызы болгон, кийнинде Шостак Нобельдиҥ лауреады боло берген (). Дженнифердиҥ билимде иштери РНК керегинде болгон.\n\n јыдаҥ ала ол Берклиде Калифорний университетте иштеген, эмдиге јетире ондо химияда молекуляр ла клеточный биологияныҥ профессоры болуп иштейт. Кеендиктиҥ Американ академиязыныҥ турчызы (), фелло National Academy of Inventors (), ракты шиҥдеер Национал Академияныҥ турчызы (AACR Academy, ).\n\nДженнифер Даудна 200-теҥ артык шиҥжӱлӱ иштербичиген кижи.\n\n јылда Дженифер Дауднаныҥ ла Сэмюэль Стернбергтиҥ кожо бичиген ижи чыккан: Трещина в мироздании. Геномды кубултары: ол эволюцияны башкарар кайкамчылу арга, орус тилге кӧчӱрилген ().\n\nЭш нӧкӧри Джейми Кейт — Калифорний университетте Берклидепрофессор, уулы — Эндрю Даудна-Кейт ().\n\nКайралдары \n  — Beckman Young Investigators Award;\n  — Уильяма Бейкердиҥ шиҥжӱде баштаҥкай учун сыйы;\n  — Алана Уотерманныҥ сыйы;\n  — Eli Lilly Award in Biological Chemistry;\n  — Mildred Cohn Award in Biological Chemistry, ASBMB (баштапкы катап берилген);\n  — Пол Янссенниҥ биоэмчиликте шиҥжӱлер учун сыйы;\n  — Lurie Prize in Biomedical Sciences;\n  — Gabbay Award сыйы;\n  — Медицинада ичкерлеш учун деп сый;\n  — Астурий принцесаныҥ сыйы;\n  — Мэссриниҥ сыйы;\n  — Thomson Reuters Citation Laureate химияла сыйы;\n  — Time 100-тиҥ тоозына кирген;\n  — Л’Ореальдыҥ сыйы — ЮНЕСКО «Билимде ӱй улус»;\n  — Сый — Пауль Эрлих ле Людвиг Дармштадтердиҥ;\n  — Эл-јондор ортодо Гайрднердиҥ сыйы;\n  — Сый — Уорренниҥ фондыныҥ (Алперта;\n  — Хейнекенниҥ сыйы;\n  — Диксонныҥ сыйы (медицина);\n  — Танныҥ сыйы;\n  — HFSP Накасонэниҥ сыйы(Эмманюэль Шарпантьеле кожо);\n  — BBVA Foundation Frontiers of Knowledge Award;\n  — Филадельфияда Джон Скоттыҥ медали;\n  — Японияныҥ сыйы;\n  — Ф. А. Коттонаныҥ медали;\n  — Олбани деп эмчилик Тӧс јердиҥ;\n  — Диксонныҥ сыйы (билим);\n  — Carl Sagan Prize for Science Popularization;\n  — Лондондо каандык биригӱниҥ сыйы королевского;\n  — НАН США-да химикалык билимдерле сый;\n  — Fiat Lux Faculty Award, Cal Alumni Association;\n  — Кавлиодноимённыҥ фондыныҥ сыйы (Э.Шарпантье ле В.Шикшнисом кожо);\n  — Рокфеллердиҥ университединиҥ сыйы;\n  — Американ дерматологияныҥ академизы;\n  — Американ рак јанынаҥ биригӱниҥ кӱндӱлӱ медали;\n  — Харвиниҥ сыйы;\n  — Lui Che Woo Prize[en];\n  — Ниренбергтиҥ сыйы, Scripps Institution of Oceanography[en];\n  — Microbiology Society Prize Medal[en];\n  — Вольфтыҥ эмчиликте сыйы;\n  — Гуггенхаймныҥ стипендиязы;\n  — Vanderbilt Prize in Biomedical Science;\n  — Нобельдиҥ химияла сыйы;\n Йельдиҥ кӱндӱлӱ докторы () ла Гонконгтыҥ университединиҥ кӱндӱлӱ докторы ().\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары\nНобельдиҥ химияла сыйы","num_words":1071,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.017,"special_characters_ratio":0.215,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":6421.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%AF%D0%BB%D0%BE%D1%83%2C%20%D0%A0%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%20%D0%A1%D0%B0%D1%81%D0%BC%D0%B5%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Розалин Сасмен Ялоу (; 1921 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинде, Нью-Йоркто, США — 2011 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 30-чы кӱнинде, Нью-Йоркто, США) — американ биофизик. «Пептидный гормондорды таап, Радиоиммунологиялык эп-арганы кӧндӱктиргени учун», 1977 јылда Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйын алган.\n\nБиографиязы \nРозалин Сасмен Ялоу 1921 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинде Нью-Йоркто, еврей иммигранттардыҥ билезинде чыккан. Ада-ээнези: Саймон Сассман ла Клара Циппер деп улус болгон, олор садуда товарларды каптаары јанынаҥ иштегендер. Хантердиҥ колледжин 1941 јылда тӱгескен, ондо ол физикала јилбиркеген. Је Розалин сананган: «Мен ӱй кижи, оныҥ учун мени кажы да университетке албас» деп. Сасмен Колумбийский университетке машинистка болуп ишке кирген, кийнинде секретарь болуп иштеген. Је ол ло јылда Урбан-Шампейн деп јерде Иллинойстыҥ университеди оны ишке кычырган, нениҥ учун дезе, Экинчи телекейлик јуу учун иштейтен улус једишпей турган.\n\n1943 јылда Сасмен Арон Ялоу деп кижиге барган. 1945 јылда ол философияныҥ ядерный физикада докторы боло берген.\nДиссертациязы бӱткен соҥында Сасмен Ялоу Бронкстыҥ госпиталинде (Ветерандардыҥ керектерин башкарар управлениеде) иштеген. Ол ондо Соломон Берсонло кожо радиоизотоп деп эп-арга кижиниҥ каныныҥ биологиялык бӱдӱмин кӧрӧри-нде деп шиҥжӱ ӧткӱрген. Бажынаҥ ала олор кижиниҥ каныныҥ плазмазында инсулинниҥ камаанын шиҥдегендер. Бу табылган радиоиммунологический эп-аргала текши тӱзаланып баштагандар. Бу эп-аргала алдында ӧйдӧ канда концентрациязы ас учун кемјип болбой турган канныҥ минор компоненттерин: гормондор, витаминдер ле ферменттерди ле о.ӧ. јӱстер тоолу компоненттерди кемјип баштаган.\nЯллоу кӧп саба билим шиҥжӱ ачылталарын Соломон Берсонло кожо тапкан, је бу кижи Нобельдиҥ сыйын бергелекте божоп калган.\nЯлоу Розалин Сасмен 2011 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 30-чы кӱнинде Нью-Йоркто јада калган.\n\nКайралдары \n 1971, Гайрднердиҥ эл-јондык сыйы;\n 1972, Премия Диксонныҥ сыйы;\n 1975, Американ эмчилик ассоциацияныҥ сыйы;\n 1976, Альберта Ласкердиҥ эмчиликте фундаментал шиҥжӱлер учун сыйы;\n 1977, Нобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы (Соломон Берсон 1972 јылда јада калган учун, сыйды ӱлежип болбогон;\n 1988, США-ныҥ Билим национал медали.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар  \n\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары\nНобельдиҥ физиология ла эмчиликте сыйы","num_words":401,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":54874.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B4%2C%20%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Донна Стрикленд (; 1959 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 27 кӱнинде чыккан,  Гуэлф, Онтарио, Канада — Канаданыҥ физиги, лазерный физика јанынаҥ иштейт, онойдо ок нелинейныйй оптикала. Жерар Мурула кожо усиления чирпированных импульсов деп физикада эп-арга тапкан. Нобельдиҥ  физикада сыйыныҥ лауреады (2018).\n\nЛондондо каандык  биригӱниҥ турчызы (2020),  США-ныҥ Национал билим академиязында ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2020).\n\nБиографиязы \n1981 јылда Стрикленд Донна Макмастердиҥ университедин божоткон (инженерная физика деп специальностьло). 1989 јылда философияныҥ физикала докторы деп степеньди Рочестердиҥ университединде алган, Жерар Муру деп профессор оныҥ билим башкараачызы болгон. Донна Стрикленд  деп шиҥжӱ иш ӧткӱрген, «которое позволило усилить ультракороткие импульсы до беспрецедентного уровня». 1988 јылдаҥ ала 1991 јылга јетире Канаданыҥ Национал шиҥжӱ биригӱниҥ билим ишчизи болуп иштеген. Ватерлоо университетте иштеп турарда, премия алган тушта ол доцент болгон. Лазердиҥ чокторын шиҥдеп турган ӧмӧликти башкарган, олор  деп шиҥжӱлер ӧткӱрген.\n\nКайралдары \n Слоанныҥ стипендиязы (1998);\n Стрикленд Донна — аҥылу турчы (2008);\n вице-президент (2011);\n Оптикалык биригӱниҥ президенти (2013);\n Нобельдиҥ физикала сыйыныҥ лауреады (2018) (1\/4 премии);\n Лондондо каандык биригӱниҥ турчызы (2020);\n США-ныҥ Национал билим академиязыныҥ ӧскӧ ороонныҥ турчызы (2020).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nНобельдиҥ физикала сыйы\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары","num_words":229,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.223,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":79084.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D0%B8%2C%20%D0%9B%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ле́йма Роберта Гбо́ви (;  јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинде чыккан) — либерий амыр-энчӱ учун активист, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ лауреады () Тавакуль Карман ла Элен Джонсон-Серлифле кожо алган: телекейде ӱй улустыҥ тап-эриктери аайынча тартыжу учун («за ненасильственную борьбу за безопасность женщин и за права женщин на полноправное участие в построении мира»).\n\nБиографиязы \nЛейма Гбови Либерияныҥ ортозында чыккан. Ол 17 јаштуда мында баштапкы граждан јуу башталган. Лейма Монровияга (ороонныҥ тӧс калазы) кӧчӱп келген. Јуу ӧйинде ол психологияга ӱренген, бу ла ӧйдӧ јуу-чактыҥ ортозында балдарды ӱреткен. Лейма Гбови мындый шӱӱлтеге келген: «Јайыс ла эне болгон улус обществодо кубулталар эткедий»\nЛейма бойы алты баланыҥ энези.\n\n Гбови Либерияда экинчи граждан јууныҥ ӧйинде социальный јанынаҥ иштеп турарда, либерий ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун кыймыгузын баштап кӧндӱктирген. Тоолу ла ӱй улус бу кыймыгуны баштаган, олор балык садар јерде мӱргӱӱл кожоҥдорло улустыҥ алдына баштанган болгон. Табынча бу кыймыгуга Монровияныҥ христиан ла мусульман ӱй улузы там ла кӧптӧдӧ кожулган. Гбови Чарль Тейлорло (ол туштагы Либерияныҥ президентиле) туштажып, оны Ганада амыр-энчӱ переговорлорго турушсын деп некеген.\n\nГбови Ганада туштажуга Либерияныҥ делегациязын башкарып апарган, удура-тедире граждан јууныҥ туружаачыларын токтодоры деген амаду болгон. -Liberia\/5 The Rabble Rousers]<\/ref>\n\nЛейма Гбови Фрименле кожо WIPNET ( деп кыймыгу баштаган «Женщины в Построении Мира»), президентке баштанган кычырузы: Озодо бис ӧлӱм, ӧлтӱриш, ору-јобол, јуу-чак, балдарыс ла билелеристи кижи кире бодобогоны, кӱч ле шыралу јӱрӱм бисти ӱреткен: келер ӧй «Јуу-чак керек јок!», «Амыр-энчӱ керек!» деген сӧстӧрдӧҥ турат. Бис кайра баспазыс! Амыр-энчӱ јеҥер!.\nЛейма Гбовиде гуманитар билимниҥ магистры деп степень бар. Ол африкан ӱй улустыҥ амыр-энчӱ учун биригӱзиниҥ башкараачызы.\n\nКайралдары \n  — Гарвардтыҥ институдыныҥ Чаҥкыр лента кайралы;\n  — Грубердиҥ ӱй улустыҥ тап-эрикреи учун сыйы;\n  — «Јалтанбастыҥ сӱри» деп сый;\n  — Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы, Тавакуль Карман ла Элен Джонсон-Серлифле кожо алган.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nНобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары","num_words":400,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.031,"special_characters_ratio":0.192,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":49079.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D1%8E%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%80%2C%20%D0%93%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ге́рта Мю́ллер (; 1953 јылдыҥ куран айыныҥ 17-чи кӱнинде, Банат деп јерде, Румынияда чыккан) — немец ӱлгерчи, бичиичи, јондык ишчи, јурукчы. Нобельдиҥ литературала сыйын 2009 јылда алган, «поэзиязы ачык јӱректеҥ, кӱч салымду улустыҥ јӱрӱмин чын кӧргӱскен» ().\n\nБиографиязы \nМюллер Румынияда јаткан немец тилдӱ ас тоолу улустыҥ билезинде чыккан (банатский шваб деп бир бӧлӱк улус). Оныҥ таадазы фермер-садучы, адазы Экинчи телекейлик јууда СС-те јуулашкан. Энези, Румынияны совет черӱлер алып ийерде, 1950 јылда ол јайымдалган.\n\nТимишоаре университти (West University of Timişoara) божоткон, ондо ол румын ла немец литератураларды шиҥдеген. 1976 јылдаҥ ала тилмеш болуп заводто иштеген, 1979 јылда туйка полиция Секуритателе кожо иштеерге мойношкон учун иштеҥ чыгырган.\n\nБалдардыҥ садында, немец тилге балдар ӱреткен. 1982 јылда немец тилле «Низины» деп баштапкы бичигин чыгарган, румын цензурала ӱрей тӱзетсалан бичикти 1984 јылда бӱдӱнге, тӱзедиш јоктоҥ ФРГда кепке баскан, бичик бир канча сыйлар алган).\n\n1987 јылда ӧбӧӧниле кожо, бичиичи Рихард Вагнерле, ФРГ јаар кӧчӱп, Кӱнбадыш Берлинде токтогон. ФРГ ла США-ныҥ кӧп университеттеринде лекциялар кычырган. Берлинде јуртайт. Коммунисттерге удура экпиндӱ иштейт. 1997 јылдаҥ ала германский ПЕН-клубтаҥ чыккан, бу биригӱни ГДР-дыҥ ондый ок клубыла бириктирип ийерде.\n\nЈйаандык ижи \nМюллер  прозаныҥ, ӱлгерлер ле эсселердиҥ авторы, јурукчы ла фотограф. Оныҥ тӧс темзы — јайымы јок туйукташта јӱргени ле кыйынды ӧткӧни, бир кижиниҥ ле текши улустыҥ эске алар кӱӱни јок, озогы кӱч јӱрӱмди ары ла ундыыр деген айалга. Мюллердиҥ кӧп бичимелдери Румынияныҥ јаказында, Чаушескуныҥ ӧйинде јӱрӱм.\n\nНемец тил ле поэзияныҥ академиязы (1995).  Мюллердиҥ ӱлгерлери, романдары, куучындары ла эсселери кӧп европей тилдерге кӧчӱрилген, онойдо ок кыдат ла јопон тилдерге база кӧчӱрилген.\nОл текшиевропей, герман литературалык сыйлардыҥ лауреады. Ол тоодо Дублинниҥ литературалык сыйыныҥ лауреады, 1998 јылда алган, Франц Кафканыҥ сыыйы 1999 јылда ла  Нобельдиҥ литературала сыйын 2009 јылда алган.\n\n2008 јылда Швеция Мюллердиҥ «Каан бажырып туруп ӧлтӱрет» () деп јуунтызын «калганчы ӧйдӧ ӱй улус бичиген 10 эҥ артык бичик»тиҥ тоозына кийдирген.\n\nПолитикалык кӧрӱми \n«Национализм јаантайын јеткер экелет, кенейте бускалаҥ болордоҥ айабас. Национализм шакпырт ла бызылыш экелет».\n2019 јылда «Россияда политикалык репресияларга улура ачык письмого кол салган».\n\nӰлгер \nБашчы биске кекиир.\nТӱн јаантайын јойу келет.\nӦдӱк эдер јердиҥ јабынтызында эки јылтырууш ӧдӱк\nкара сууда, таманы ӧрӧ, кӧрӱнет.\nЭки неон, таманы ӧрӧ башпак тиштерис оодот, \nэкинчи башпак кабыргаларысты Форшмак этти.\nэртендире неон башпактар ӧчӧт,\n«алама» деп сӧс агаш, \nкленныҥ јалбрактары кызарып учат.\nТеҥеринеҥ јылдыстар тӧгӱлет, тату кукуруза,\nбашчы бажырала ӧлтӱрер.\n(орус тилге Борис Шапиро кӧчӱрген).\n\nИ правитель поклонится нам слегка.\nНочь приходит обычно пешком.\nДва неоновых башмака с крыши фа��рики обувной\nотражаются в чёрной реке, перевёрнуты вверх каблуком.\nИ неоново-бледный башмак выбивает нам зубы\nвверх каблуком, а другой отражённый башмак\nпревратил наши рёбра в форшмак.\nУтром гаснут неоновые башмаки,\nслово «яблоко» — деревянное, словно гроб,\nлистья клёна краснеют влёт.\nС неба сыплются звёзды, сладкая воздушная кукуруза,\nа правитель поклонится и убьёт\n\nРомандары \n Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt (Берлин, 1987), в англ. пер. The Passport (1989);\n Reisende auf einem Bein (1989);\n «Тӱлкӱ ол тушта  аҥчы болгон» (Der Fuchs war damals schon der Jäger (Лиса тогда уже была охотником) (1992);\n Herztier (Сердце-зверь) (1994);\n «Бӱгӱн бойыма туштабаган болзом» Heute wär ich mir lieber nicht begegnet (Лучше бы я себя сегодня не встречала) (1997);\n «Тыныш» Atemschaukel («Вдох-выдох») (Оскар Пастиорло кожо, 2009).\n\nПоэзиязы \n «Тудам тӱкте келин јӱрет» (Im Haarknoten wohnt eine Dame (Женщина живёт в пучке волос), 2000)\n «Колында кофе тудунган куу байлар» Die blassen Herren mit den Mokkatassen (Бледные господа с чашечкой кофе в руках), 2005\n «Адазы телефон согот» (Vater telefoniert mit den Fliegen (Отец звонит с мухами), München: Carl Hanser Verlag, 2012)\n Im Heimweh ist ein blauer Saal, München: Carl Hanser Verlag, 2019\n\nПроза ла эсселердиҥ јуунтызы \n «Јабыстай» (Niederungen (Низина) (Бухарест, 1982)\n «Чылаазынду танго»Drückender Tango (Тягостное танго) (Бухарест, 1984)\n «Јылаҥаш бутту кочкор ай»Barfüßiger Februar (Босоногий февраль) (1987)\n Wie Wahrnehmung sich erfindet (1990)\n «Эрлик кӱскӱде» (Der Teufel sitzt im Spiegel (Дьявол пребывает в зеркале) (1991)\n Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett (1992)\n Der Wächter nimmt seinen Kamm (1993)\n Angekommen wie nicht da (1994)\n «Торо ло торко» (Hunger und Seide (Голод и шёлк) (1995)\n In der Falle (1996)\n Der fremde Blick oder das Leben ist ein Furz in der Laterne (1999)\n Heimat ist das, was gesprochen wird (2001)\n «Каан бажырып тура ӧлтӱрет» (Der König verneigt sich und tötet (Король кланяется и убивает) (2003)\n\nОрус тиллге кӧчӱрилген \n «Јерлик јӱрек» (Сердце-зверь: Роман. \/ нем. кӧчӱрген Г. Снежинской. — : «Амфора». ТИД Амфора, 2010. — 255 с. (Тираж 3000 экз.) ISBN 978-5-367-01644-4)\n «Тыныштыҥ чыйкалы» (Качели дыхания: Роман. \/ Пер. с нем. М. Белорусца. — : «Амфора», 2011. — 319 с. ISBN 978-5-367-01804-2)\n «Колында кофелӱ куукайган байлар»: ӱлгерлер. (Бледные господа с чашечкой кофе в руках: Книга стихов. \/ Пер. с нем. Б. Шапиро. — Озолниеки: Literature without borders, 2018. — 216 с. (Тираж 1000 экз.) ISBN 978-9934-8708-5-9)\n «Тудам тӱкте келин канай јӱрер»: ӱлгерлер. (Как даме жить в пучке волос: Книга стихов. \/ Пер. с нем. А. Прокопьева. — Озолниеки: Literature without borders, 2018. — 200 с. (Тираж 1000 экз.) ISBN 978-9934-8708-4-2).\n\nКайралдары \n Нобельдиҥ литературала сыйы (2009)\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nНобельдиҥ литературала сыйы\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары","num_words":1701,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.258,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":6411.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D0%BB%D1%8E%D0%BA%2C%20%D0%9B%D1%83%D0%B8%D0%B7%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Луиза Глюк (онойдо ок Глик) — американ ӱлгерчи, эссеист, филология билимниҥ докторы, Глюк — Стэнфорд ло Бостон университеттердиҥ ӱлгерчизи, Йельле арай тӧрӧӧн эмес\"; Йельский университеттиҥ Адъюнкт-п��офессоры, Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады (), онойдо ок бир канча литературалык сыйлар алган.\n\nБиографиязы \nНью-Йоркто орус ла австро-венгер јериниҥ улузыныҥ билезинде чыккан. Луизаныҥ адазы — бизнесмен Даниэл Глюк (—), Луиза Глюктыҥ таадазы ла јааназы США јаар кӧчкӧн Эрмихайфальва (Трансильванияныҥ улузы болгон). Адазыныҥ эјези Эльзи (кийнинде экономист) Трансильванияда  јылда чыккан, ӱлгерчиниҥ адазы дезе Нью-Йоркто  јылда чыккан, энези Беатрис Глик (кыс ӧбӧкӧзи Гросби, —) Эјези Сюзана  јылда божогон, Луиза чыккалак болгон, сыйны — Тереза Глик (—) «Ситибанктыҥ» вице-президенти, литератор, Абигейл Сэвидж деп актрисаныҥ энези .\n\nЈиит тужында нервный анорексияла оорыган. 1961 јылда Джордж В. Хьюлеттиҥ школын божоткон, оорыйла колледжке кирип болбогон, 1968 јылга јетире эмденген, коштойынаҥ Сара Лоуренстиҥ ӱлгерлик семинарына јӱрӱп ӱренген. 1963—1965 јылдарда Колумбий университетте ӱренген, оныҥ ӱредӱчилери Леони Адамс ла Стэнли Кьюниц болгон.\n\nОнойдо ло колледжти божотпой, Глюк секретарша болуп ишке кирип алган. 1967 јылда Луиза кижиге барган, келер јылда оныҥ баштапкы ӱлгерлик јуунтызы чыккан «Тун бала» («Firstborn», Первенец). 1971 јылда ол Вермонтто Годдард-колледжте ӱлгер чӱмдештиҥ ӱредӱчизи боло берген. Бу ӧйдӧ ол ӧбӧӧнинеҥ айрылган, ойто колледжте кожо иштеген Дж. Драноула туштажып баштаган. 1973 јылда олор уулду боло берген, 1977 јылда эш-бараандар болуп бириккен, је удабай олор ойто ло айрылышкан. 1984 јылда Массачусетсте Уильямс-колледжте англий тилдиҥ кафедразында баш ӱредӱчи боло берген. Глюк Луиза Стэнфордто, Бостондо ло Айовский университеттердиҥ тууразынаҥ келген ӱредӱчи болуп иштеген (1967). Чарльз Шефер Герц — баштапкы ӧгӧни, врач-гастроэнтеролог (1977). Джон Теодор Драноу — экинчи ӧгӧни (1948—2019), бичиичи, ӱредӱчи ле аргачы. Уулы — Ной (Ноа) Драноу (1973 јылдыҥ), эмди Сомельеде. Эјези — Эльзи Глюк (1897—1944), экономикалык билимдерле философияныҥ докторы (1929). Оныҥ эш-нӧкӧри — Соломон Кузнец (1900—1945), экономист ле статистик, Саймон Кузнец деп эономисттиҥ јаан аказы.\n\nЛуиза Глюк јайаандык ижинде кӧп тоолу бичиктер чыгарган, ол тоодо: «Тун бала» («Первенец», «Firstborn»),1968;\n«Саста тура» («Дом на болоте», «The House on Marshland»), 1975; «Јулукту агаштар» («Сад», «The Garden»), 1976;\n1976 — «Јулукту агаштар» («Сад», «The Garden»); 1976 — «Јулукту агаштар» («Сад», «The Garden»); 1980 — «Descending Figure»; 1985 — «Ахиллдиҥ байрамы» («Торжество Ахилла», «The Triumph of Achilles»); 1992 — «Јерлик ирис» («Дикий ирис», «The Wild Iris»);\n1976 — «Јулукту агаштар» («Сад», «The Garden»); 1976 — «Јулукту агаштар» («Сад», «The Garden»); 1980 — «Descending Figure»; 1985 — «Ахиллдиҥ байрамы» («Торжество Ахилла», «The Triumph of Achilles»); 1992 — «Јерлик ирис» («Дикий ирис», «The Wild Iris»); 1997 — «Јалаҥдар» («Луга», «Meadowlands»); 1999 — «Јаҥы јӱрӱм» («Новая жизнь», «Vita Nova»); 2001 — «Јӱрӱмниҥ јети ӧйи» («Семь возрастов жизни», («The Seven Ages»); 2004 — «Ӱлӱрген» (поэма «Октябрь», «October»); 2006 — «Аверно» («Averno»); 2009 — «Јуртта јӱрӱм» («Сельская жизнь», «A Village Life»); 2009 — «Јуртта јӱрӱм» («Сельская жизнь», «A Village Life»); 2012 — «Ӱлгерлер» («Стихи. 1962—2012», «Poems: 1962—2012»); 2014 — «Ару ла чындык тӱн» («Верная и добродетельная ночь», «Faithful and Virtuous Night»), 2014 — «Ару ла чындык тӱн». («Верная и добродетельная ночь», «Faithful and Virtuous Night»).\nЛуиза Глюктыҥ јайаандык ижинде эсселер бичиири база јаан учурлу болгон: 1994 — «Теориялар ла темдектегени» («Доказательства и теории», «Proofs and Theories: Essays on Poetry»); 2017 — «Американ аҥылу» («Американское своеобразие», «American Originality: Essays on Poetry»).\n\nГлюктыҥ бир канча бичимелдери орус тилге кӧчӱрилген. «Алты ӱлгерчи» (Шесть поэтов|ответственный=пер. И. Мизрахи|год=1999|издание=|место=Санкт-Петербург|издательство=Абель|страницы=|страниц=103|isbn=5-93270-003-3|тираж)\nГлюк Л. «Ӱлгерлер» (Глюк Л. Стихи \/ Poems [двуязычное издание]|ответственный=пер. В. Черешня, И. Мизрахи, Г. Стариковский, В. Гандельсман, М. Дубровская, Л. Панн, Х. Ольшванг|год=2002|издание=|место=Bronx|издательство=Ars-Interpres|страницы=|страниц=98|isbn=0-9718419-1-8|тираж);\nГлик Л. «Ӱлгерлер» (Глик Л. Стихи|год=2004|ответственный=пер. И. Мизрахи|язык=|издание=Иностранная литература|тип=|месяц=|число=|том=|номер=4|страницы=|issn);\nГлюк Л. «Ӱлгерлер» (Глик Л.|заглавие=Стихотворения|год=2011|язык=|издание=Зинзивер|тип=|месяц=|число=|том=|номер=5|страницы=|issn);\nГлюк Л. «Јерлик ирис» (Глюк Л.|заглавие=Дикий ирис|ответственный=пер. Б. В. Кокотов|год=2012|издание=|место=Москва|издательство=Водолей|страницы=|страниц=119|isbn=978-5-91763-108-0|тираж=300).\n\nКайралдары \n 1968 — Американ ӱлгерчилердиҥ академиязыныҥ сыйы, ӱлгерлик «Тун бала» деп јуунтызы учун, («Первенец»);\n 1970 — Кеендиктиҥ Национал фондыныҥ стипендиязы;\n 1975 — Гуггенхаймныҥ стипендиязы;\n 1979—1980 — Кеендиктиҥ Национал фондыныҥ стипендиязы;\n 1981 — Кеендиктиҥ ле литератураныҥ Американ академиязыныҥ сыйы ;\n 1985 — Критиктердиҥ биригӱзиниҥ национал сыйы «Ахиллдиҥ байрамы» деп бичиги учун;\n 1985 — Мелвилл Кейнниҥ «Торжество Ахилла» деп ӱлгерлик јуунтызы учун сыйы;\n 1987 — Гуггенхаймныҥ сыйы;\n 1988—1989 — Кеендиктиҥ Национал фондыныҥ стипендиязы;\n 1992 — Ребекки Джонсон Боббиттиҥ национал сыйы;\n 1992 — Пулитцеровский сый «Јерлик ирис» деп јуунтызы учун;\n 1992 — Уильям Карлос Уильямстыҥ сыйы («Дикий ирис»);\n 1993 — Уильямс-колледжтиҥ кӱндӱлӱ докторы;\n 1993 — Американ кеендиктиҥ ле билимниҥ академиязыныҥ сыйы;\n 1994—1998 — штата Вермонттыҥ сыйы;\n 1995 — Марты Альбрандтыҥ сыйы эҥ артык документал прозаныҥ јуунтызы учун («Доказательства и теории»);\n 1996 — Миддлбери-колледжтиҥ кӱндӱлӱ докторы;\n 1993 — Американ кеендиктиҥ ле литератураныҥ академиязыныҥ сыйы;\n 1999 — Конгресстиҥ библиотеказыныҥ 200-јылдыгына окылу консультанты;\n 1999—2005 — Американ ӱлгерчилердиҥ Академиязыныҥ канцлери;\n 1999 — Ланнанныҥ литературалык сыйы;\n 1999 — «The New Yorker» газеттиҥ ӱлгерлик сыйы («Vita Nova»);\n 2003—2010 — Йель университеттиҥ «Јиит поэттер» деп сериязыныҥ јаргычызы;\n 2007 — Посолдыҥ англий тилдӱ бичиктерге сыйы, «Vita Nova» деп јуунтызы учун;\n 2001 — Гуманитар, кеендик ле социал билимдердиҥ школыныҥ 50-јылдыгына медаль Массачусетсте технологиялык институт;\n 2001 — Боллингенниҥ сыйы;\n 2003—2004 — США-ныҥ поэт-лауреады.\n 2007 — ПЕН-клубтыҥ сыйы (Јаҥы Англия) «Аверно» деп ӱлгерлик јуунты учун;\n 2007 — Англий тилдӱ биригӱниҥ элчизиниҥ сыйы, «Аверно» деп ӱлгерлик јуунтызы учун;\n 2008 — Уоллес Стивенстиҥ сыйы (Американ ӱлгерчилердиҥ Академиязы);\n 2010 — премия Эйкен Тейлордыҥ сыйы (Бӱгӱнги кӱнниҥ американ поэзиязы,2010);\n 2010 — Гриффинниҥ сыйы, «Јуртта јӱрӱм» («Сельская жизнь»);\n 2012 — Американ академияныҥ турчызы;\n 2012 — «Los Angeles Times» деп газеттиҥ сыйы, «Стихи. 1962—2012» деп јуунтызы учун;\n 2014 — Американ философ биригӱниҥ турчызы;\n 2014 — Национал сый, эҥ артык ӱлгерлик бичимел учун «Faithful and Virtuous Night»;\n 2015 — Кеендик ле литература аайынча Американ академияныҥ алтын медали;\n 2015 — США-ныҥ Национал гуманитар медали;\n 2020 — Транстрёмердиҥ сыйы;\n 2020 — Нобельдиҥ литературала сыйы.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nНобельдиҥ литературала сыйы\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары","num_words":1847,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.155,"special_characters_ratio":0.294,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.989,"perplexity_score":5002.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D1%83%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%20%D1%87%D3%A7%D0%BB%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чу́йдыҥ чӧли —  Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагыныҥ јеринде јадат. Алтайдын тӱштӱк-кӱнчыгыш јынында Чуйдыҥ суузыныҥ ӱстӱги агынында јадат. Чӧлдиҥ узуны — 70 километр, туразы — 10—40 км. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1750—1850 метрге бийик. Чуйдыҥ чӧлиниҥ ӱсти чала толкуланган ушкуш. Чӧлдиҥ јериниҥ кыртыжы мӧҥкӱлик тоштыҥ ӱститнде јадат. Курайдыҥ, Чуйдыҥ, Сайлугемниҥ, Чихачёвтыҥ, Аккемниҥ, Ирбистӱниҥ сын тайгалары чӧлди эбиреде курчаган.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nЈердин аайы \nЧӧлдиҥ узуны — 70 километр, туразы — 10—40 км. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1750—1850 метрге бийик. Чуйдыҥ чӧлиниҥ ӱсти чала толкуланган ушкуш. Чӧлдиҥ јериниҥ кыртыжы мӧҥкӱлик тоштыҥ ӱстинде јадат.\n\nКлимады \nЧуйдыҥ чӧлиниҥ климады кезем континентал. Туулу Алтайда бу чӧл эҥ ле кургак, эҥ ле соок јер. Бир јылда соок јок кӱндери 50-60 кӱн.\nКош-Агаш аймакта чаган айдыҥ орто температуразы — −32 °C, јаан изӱ айда — +13,8 °C. Ортојылдык температура — −6,7 °C, кезик јылдарда эҥ соок кӱндерде температура −62 °C болот, јайгыда дезе, +31 °C градуска једет. Ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 80—150 мм кире болот. Ӧткӱре соок климат учун чӧлдӧ јер 15—90 метрге јетире тоҥуп калат.\n\nГидрологиязы \nКызылшыҥ ла Јӱстытыҥ суулары Чихачёвтын сындарынаҥ чӧлди тӧмӧндӧп, Чуйдыҥ суузы болуп агат (Чуй Кадынга кирет). Чаган-Узунныҥ суузы тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Чуйга кирет. Бу эки суу Чуйдыҥ чӧлинде токуналу болуп агат.\nЧӧлдӧ кӧп кӧлдӧр бар. Кезигиниҥ тереҥи 5 метр, кезиги тайыс, тӱби јалбак ла тӱс. Кӧлдиҥ ӱсти (площади зеркала) 100 м² ала 1 км² јетире. Чуйдыҥ чӧлинде кӧп кӧлдӧриниҥ суузы тусту, је кезиги тусту эмес, карбонатту, сульфатту, хлоридту. Кӧп кӧлдӧрдӧҥ суу чыгара акпайт. Геологиялык шиҥжӱлердиҥ турултазыла кезик кӧлдӧрдӧ минералду, эм-том болгодый балар ла балкаш (иловые отложения, относящиеся к лечебным минеральным грязям) табылган. Мындый ок балкаш Хакасияда Утичье-3 деп кӧлдӧ база бар, оны «Озёра Шира» деп курортто текши тузаланат\n\nАҥ-куштары \nЧуйдыҥ чӧлиниҥ аҥ-куштары јӱзун ле јӱӱр, је бир канча аҥылузы бар. Мында Алтай Респуликанын Кызыл бичигине кирген маны () деп тынду јӱрет. Кырса тӱлкӱ јыҥыс ла бу чӧлдӧ бар. Бу јердиҥ кату климадына ӱренип калган кӧп тоолу тарбаган, ӧркӧ, борсык ла чычкандар: сыгырган, камак ла оноҥ до о.ӧ. бар. Улус азыраган тындулардаҥ Чуйдыҥ чӧлинде тӧӧ лӧ сарлык бар.\nЧӧлдиҥ кӧлдӧринде кӧп тоолу сугуштар бар, каа-јаа коокый кас, куу бар. Сууны јаратай турна ла каркыра (), сас ӧртӧк, ак јелечи јӱрет. Ачык ак јалаҥдарында талеҥко, бӧбӧлјин (јаман куш, ӱзӱт куш, удод), каргаа, саҥыскан бар. Бийиктей јерлерде кара тас, ала ылаачын (балобан) бар, бу куштар Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген.\nМындагы сууларда кӧп балыктар бар, ол тоодо чараган, јылмай, осман.\nЧӧл јерде јылан ла келескенниҥ башка-башка бӱдӱмдери бар.\n\nӦзӱмдери \nБу чӧлдиҥ кату климадына ӱренип калган, соок ло чык јок куру јерлеринде бир канча ӧзумдер таркаган: тайалар ла јыралар, карганаа, кыйгак ӧлӧҥ, баргаа, ийт-тырмак, кулузун, кылганак.\n\nЈон јаткан јерлери \n\n Кош-Агаш — Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ ӧс јери\n Кӧкӧрӱ јурт\n Бельтирдиҥ јурт јеезези\n Ортолык јурт\n Жана-Аул јурт\n Мукур-Таркаты\n Тӧбӧлӧрдиҥ јурт јеезези\n Актал јурт\n\nЭкологиязы \nЧӧл кечире тӱндӱк-кӱнбадыштан тӱштӱк-қӱнчыгыш јаар, Калка јерине Чуйдыҥ трагы ууланган.\n2003 јылдыҥ сыгын айында Белтир јурттыҥ јанында јерсилкиништиҥ эпицентры болгон. Јурт бӱдӱнге бызылган. Јерсилкиништиҥ магнитудазы Рихтердин шкалазы аайынча 7,3 балл болгон. Эпицентрге јууктай јер јарылып, кӧчкӧлӧнгӧн.\n\nАрхеологиязы \nАк-Кобы ӧзӧктӧ Кош-Агаштаҥ 35 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Бар-Бургазы сууныҥ сол јарадында јебрен руникалык бичиктер (1805);Эре-чуйдыҥ чӧлинде Јаҥыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында Кош-Агаштаҥ 10-12 км тӱштӱктей јерде јебрен тӱрк бичиктер (2045);\nКош-Агаштаҥ тӱштӱк-кӱнбадыштай 100 км кире јерде Јуҥмалуныҥ аржаны (2073);\nЈуҥмалуныҥ аржаны јаар барјаткан јолдо байлу јер (2203);\nСмоленская застава јаар Кош-Агаштаҥ барјатса байлу јер (2202);\nӰӱле. Байлу јер. Кош-Агаш ла Јуҥмалуныҥ ортозында боочыда (2204).\nСартакпайдыҥ тажы. Байлу јер. Кош-Агаш ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында, Кызыл-Шыҥ ла Јӱстыт суулардыҥ бириккенинде (2200);\nАбайым Боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Јӱстыт ла Кызыл-Шыҥ суулардыҥ белтиринде (2201);\nСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n Чуйская степь \/\/ «Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия» megabook.ru\n \n Описание Чуйской степи\n Чуйская степь, Горный Алтай. Российская Монголия, Российский Тибет. Древние сибирские руны, курганы, каменные изваяния, тысячи наскальных рисунков.\n\nАлтай Республиканыҥ геогрфиязы\nРоссияныҥ чӧлдӧри\nАлтай Республиканыҥ чӧлдӧри","num_words":1006,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.058,"special_characters_ratio":0.216,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":16175.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%A1%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BD%20%D0%A1%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Суразаков, Сазон Саймович ( јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде, Майма аймактыҥ Сайдыс јуртында —  јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнинде, Горно-Алтайск калада) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед, филологиялык билимдердиҥ баштапкы алтай докторы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Сӧӧги чапты, бай ады — Абаай.\n\nБиографиязы \nСазон Суразаков  јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде Ак-Кобы деп ӧзӧктӧ кӧп балдарлу улустыҥ билезинде чыккан. (Сайдыс јурт, эмди Майма аймактыҥ Алтай Республиканыҥ јурты). Школго эрте барган. Јетијылдык школды божодоло педучилищеге ӱренерге кирген. Ӱредӱзин Бийск калада пединститутта улалткан.  јылда Москвадаҥ Карл Либкнехтиҥ адыла адалган пединститут Ойрот-Турага эвакуацияга кӧчкӧн. Бу институтта алтай бӧлӱк ачыларда С. С. Суразаков баштапкы студенттердиҥ тоозында боло берген. 2-чи курста билим ишке баштапкы алтамдар эдип, јарлу алтай кайчыныныҥ Н. У. Улагашевтиҥ кай чӧрчоктӧрин угуп, бичиген.  јылда С. С. Суразаков јууга атанган, тыҥ шыркаладала, эмчиликке јыл туркунына эмденген. Эмдененип алган кийининде, Москва кала јаар ӱредӱге барган.\n\nС. С. Суразаковтыҥ тӧс амадузы — Алтайына, алтай албатызына, алтай билимди ичкери ӧскӱрери болгон. Јууныҥ кийининде Туулу Алтайына јанып келди.\nСазон Саймович ол ӧйлӧрди мынайда эске алынган: «Институт тӧзӧлордӧ, јаныс тӧрт толык берилген… Табынча научный ишчилер табылган, бир сары атту болгоныс… Айылымнаҥ бойымныҥ бичиктеримди экелеле, бибилиотека тӧзӧгӧм. Оныҥ кийининде Москвага барарымда, тӧс библиотекалар бойыныҥ артык бичиктерин акту кӱӱнинеҥ бергилеген.»\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы.\n јылда 17 јажы кирген,  јылдыҥ чаган айында С. С. Суразаков бойыныҥ кӱӱниле фронтко барып, 1-чи Белорусский фронтто, рядовой, миномётный батареяныҥ корректировщиги болгон. Ол ло јылда кӱскиде Сазон Саймович Смоленскте — Ельняныҥ јанында тыҥ шыркалаткан, (ок тӧжине киреле, ӧштинеҥ чыга берген, оҥ колыныҥ нервтерин ӱскен). Онойдо јиит уул, Сазон Саймович, ороонныҥ тӱӱкизинде эҥ канду јуу-согуштардыҥ туружаачызы болгон. Москвада госпитальда эмденип, Ижевскте госпитальда јетире эмденген. Н. А. Баскаков госпитальдыҥ јаанына самарада сураган, С. С. Суразаковты эмденген кийнинеҥ Москвага ийзин, ол Алтайдаҥ реэвакуированый институтта ӱредӱзин оноҥ ары уулалтсын деп.  јылдыҥ јазында фронтовик болгон уул Москвада Ӱредӱчизине келген. Н. А. Баскаковтыҥ эске алынганы:\n«За продолжение учения он взялся со всем воодушевлением и вскоре стал выделяться своими способностями и необыкновенной активностью. Его коллеги студенты удивлялись тому, что почерк его был твёрд и не отличался от прежнего, несмотря на то, что писал он уже только левой рукой» Маадай-Кара .\nСазон Саймович эки јаан тюркологтордыҥ, Н. А. Баскаков ло Л. П. Потаповтыҥ, јайалталу ӱренчиги.\n јылда В. И. Ленинниҥ адыла адалган Московский педагогический институты тӱгескен. 1950 јылда филологиялык билимдердиҥ кандидады,  јылда — докторы.  јылда Горно-Алтайский тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ экинчи директоры болгон (эмдиги ады — ().\nСуразаков С. С.  јылдаҥ ала СССР-диҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы.\n\nЈайаандык ижи \nС. С. Суразаков бойын литератураныҥ башка-башка жанрларында ченеген. Баштапкы бичимелдери  јылда кепке базылган. Ол бойыныҥ бичимелдеринде Туулу Алтайда Совет ӧйинде болуп турган кубулталар керегинде бичиген. Суразаков С. С. ӱлгерлик ле прозалу јуунтылар чыгарган: «Ӱлгерлер ле куучындар» («Стихи и рассказы»), «Сӱӱген јерим» («Любимый край»), «Чаҥкыр эҥир» («Голубой вечер»).\n\nАлтай элдиҥ алтын энчизи — «Алтай баатырлар» деп 10 том бичиктер алтай тилле чыгат. Бу тизӱ сӱрекей бийик кеминде белетенгени керегинде шиҥжӱчилер шӱлтезин айткан. Ээчиде «Героические сказания об Алтае-Буучае»(1961), «Маадай-Кара»(1973), «Алтайский героический эпос»() деп бичиктер кепке базылган.\n\nОнойдо ок Суразаков алтай фольклорло, литературала кӧп тоолу шиҥжӱ иштердиҥ авторы:\n Алтай баатырлар. В 10 т. — Горно-Алтайск, -.\n Суразаков, С. С. Героическое сказание о богатыре Алтай-Буучае \/ С. С. Суразаков. — Горно-Алтайск, . — 180 с.\n Суразаков, С. С. Кайчи Н. Улагашев \/ С. С. Суразаков. — Горно-Алтайск, . — 39 с.\n Суразаков, С. С. Алтай литература \/ С. С. Суразаков. — Горно-Алтайск, . — 200 с.\n Суразаков, С. С. Алтай фольклор \/ С. С. Суразаков. — Горно-Алтайск, . — 232 с.\n Суразаков, С. С. Алтайский героический эпос \/ С. С. Суразаков. — М., . — 256 с.\n Суразаков, С. С. Сходные черты стиля в орхонских надписях и эпосе тюркоязычных народов \/ С. С. Суразаков \/\/ Филология народного эпоса. — М., .\n Суразаков, С. С. Об опыте работы над научным переводом алтайского героического эпоса \/ С. С. Суразаков \/\/ Фольклор: издание эпоса. — М., .\n Суразаков, С. С. Из глубины веков \/ С. С. Суразаков. — Горно-Алтайск, .\n\nКайралдары\n\nКереес \n С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим институды. (Институт алтаистики имени С. С. Суразакова).\n С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган ором, Улалу, каланыҥ Эрмендӱ роща деген бӧлӱгинде.\n\n— одно из старейших научных учреждений Республики Алтай, научный и культурный центр Республики Алтай — Научно-исследовательский институт алтаистики носит имя С. С. Суразакова\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \n Гацак, В. М. С. С. Суразаков и его труд об алтайском героическом эпосе \/ В. М. Гацак \/\/ Материалы к 80-летию со дня рождения. — Горно-Алтайск, 2005.\n Соктоев, А. Б. Роль научного наследия С. С. Суразакова в изучении, публикации памятников фольклора народов Сибири \/ А. Б. Соктоев \/\/ Материалы к 80-летию со дня рождения. — Горно-Алтайск, 2005.\n Потапов, Л. П. Он был честен в науке \/ Л. П. Потапов \/\/ Сын вечного Алтая. — Горно-Алтайск, 1990.\n Каташев, С. М. Слово об учителе \/ С. М. Каташев \/\/ Материалы к 80-летию со дня рождения. — Горно-Алтайск, 2005.\n\nТайантылар \n Краткая литературная энциклопедия\n Официальный интернет-портал Республики Алтай: Известные люди\n\nАлтай бичиичилер\nПисатели России по алфавиту\nМиномётчики Великой Отечественной войны\nВыпускники МПГУ\nФилология билимниҥ докторы\nДелегаты XIX съезда КПСС","num_words":1386,"character_repetition_ratio":0.093,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.996,"perplexity_score":13435.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тайвань эмезе Кыдат Республика () — Азияда тергее. Площадь 36 197 км², эл-јонныҥ тоозы: 23 568 378 кижи (2020).\n Тӧс калазы — Тайбэй\n\nТайантылар \n\nКитай","num_words":31,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.375,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.401,"perplexity_score":77972.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%A5%20%D0%BC%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%B7%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алта́й Республиканыҥ маанызы — Алтай Республиканыҥ кебеделиле, мак кожоҥыла кожо Российский Федерацияда Алтай Республиканыҥ символдоры болот. Алтай Республиканыҥ тергеелик маанызы — ол Российский федерацияныҥ — Россияныҥ бӧлӱктерине кирип турган кемнеҥ де камааны јок Алтай Республиканыҥ государстволык јанынаҥ окылу кере темдеги.\n\nТӱӱкизи\n\n1992 јылдыҥ маанызы \n1992 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 2-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ јасагыла баштапкы тергеелик символ — мааны јӧптӧлгӧн. 1993 јылда тулаан айдыҥ 3 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизи «Алтай Республиканыҥ тергеелик маанызы керегинде Ээжи» чыккан\n.\n2003 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јӧбиле Конституциялык Јасак чыккан «О флаге Республики Алтай», ойто мааныныҥ кемин кичинертер керегинде — 1:2.\nАлтай Республиканыҥ Јасагы аайынча № 1−КРЗ 2016 јылда тулаан айдыҥ 11 кӱнинде  мааныныҥ кеми ойтодоҥ 2:3 боло берген.\nАлтай Республиканыҥ маанызы Россия Федерацияныҥ тергеелик геральдикалык регистрына кийдирилген, регистрациялу регистрда темдеги 13013 ().\n\nБӱдӱми \nАлтай Республиканыҥ маанызыныҥ эки ӧҥи Россия Федерацияныҥ маанызыныҥ ӧҥдӧрине тӱҥей болуп, Алтай Республика Россия Федерацияныҥ субъеки болгонын керелейт.\nАлтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јӧбиле мааныныҥ тууразы ла узуныныҥ кеми база 2:3 боло берген.\n\n Кӧк ӧҥ Алтайдыҥ кырлары, кӧлдӧри ле сууларыныҥ арузын керелейт.\n Ак ӧҥ эленчиктиҥ ӧҥи, ӧрӧ ӧзӧриниҥ, Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ најылыгын керелейт.\nФлаг Республики Алтай представляет собой прямоугольное полотнище из четырех горизонтальных полос: верхняя - белого цвета, нижняя - голубого, узкие полосы - белого и голубого цветов.\nМааныныҥ тууразы ла узуны — 2:3.\nАлтай Республиканыҥ маанызын сананып јураган кижи (авторы) В.Чукуев\n\n1993 јылдыҥ тулаан айдыҥ 3 кӱнинде Алтай Республиканыҥ  Ӱстӱги Совединиҥ Јӧбиле «Мааны керегинде ээжи» јӧптӧлгӧн.\n\n1994 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱнинде Россияныҥ маанызы алдындагы 1:2 кеминеҥ 2:3 боло берген учун.\n\nАлтай Республиканыҥ тергеелик маанызы экче бӧс тал туура тӧрт ӧҥдӱ (горизонтал) кыйуларлу: ӱсти — ак ӧҥдӱ (јалбагы 67\/100), алды — кӧк ӧҥдӱ (јалбагы 1\/25), чичке эки кыйу — ак (јалбагы 1\/25) ле кӧк ӧҥдӱ (јалбагы 1\/4).\nМааныныҥ тууразыла кыйулардыҥ кеми 1\/4, 1\/25 ле 1\/25.\nМааныныҥ тууразы ла узуны 1:2».\n\n2003 јылдыҥ маанызы \n2003 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јӧбиле Конституциялык Јасак чыккан «О флаге Республики Алтай», ойто мааныныҥ кемин кичинертер керегинде — 1:2.\n\n[[Файл:Флаг в Чемале.JPG|thumb|Чамалда Јаргыныҥ туразыныҥ ӱстинде Россия ла  Алтай Республиканыҥ маанылары\n\nМуниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ маанылары \n2020 јылда чагаан айдыҥ баштапкы кӱнинде Алтай Республикада 102 муниципал тӧзӧмӧлдӧр чотолгон: 1 каланыҥ округы, 10 муниципал аймак|муниципал аймак ла 91 јурт јеезе.\n\nКаланыҥ округыныҥ маанызы\n\nМуниципал аймактардыҥ маанызы\n\nЈурт јеезелердиҥ маанылары\n\nЭдинбес эткен маанылар\n\nАјарулар\n\nСсылки \n Положение о государственном флаге Республики Алтай\n Официальный сайт Республики Алтай\n\nАлтай","num_words":608,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.1,"special_characters_ratio":0.208,"stopwords_ratio":0.025,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21649.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%95%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BA%2C%20%D0%AD%D0%BB%D1%8C%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Эльфри́да Е́линек (,  јылда ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде чыккан, Мюрццушлаг, Штирия, Австрияда) — австрий бичиичи, драматург, ӱлгерчи ле литературалык критик, Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады(2004) Генриха Бёлльдыҥ сыйы (Кёльн, 1986), Георг Бюхнердиҥ сыйы (1998), Генрих Гейнениҥ сыйы (2002), чешский сый, Франц Кафканыҥ сыйы (2004).\n\nБиографиязы \nЭльфрида Елинек 1946 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде провинциал австрий калада Мюрццушлагта, Штирия деп јерде , Австрияда чыккан.\n\nЈаш тужы \nЈаш тужы Венада ӧткӧн. Энези, Ольга Илона Бухнер (ӧбӧгӧниниҥ ӧбӧкӧзиле Елинек), аргалу-чакту католикалык биледе чыдаган, узак ӧйгӧ бухгалтер болгон. Адазы, Фридрих Елинек (—), Богемияныҥ јоктуларынаҥ болгон, бойы химик, шиҥжӱ иштердиҥ авторы, ол тоодо монография болгон «Zur Kenntnis der Brenztraubensäure» (). Еврей укту да болзо, адазы национал-социалистический режимниҥ истежине туштабай не кыйышкан дезе, озо ло баштап экономикага керектӱ ижи учун.  јылдарда Фридрих Елинек тыҥ орыырда, оны билези узак ӧйгӧ кичееген,  јылда ол божогон. Эльфриданыҥ адазы орый берерде, кысты энези чыдаткан. Елинекти балдардыҥ католикалык садына јӱргӱскен, оноҥ монастырдыҥ школына јӱргӱскен, (кийнинде ол эссе бичиген «Ходить в школу всё равно что умирать»). Ого коштой энези кызын кӱӱлик јанынаҥ карьера этсин деп амадаган: Эльфрида фортепианого , флейтага, гитарала, скрипкага ла  альтка ойноп ӱренген. 13 јаштуда Елинекти Венада консерваторияга алган, ол ондо органга, фортепианого, блокфлейтага кӱӱлик композициялар ойногон. Бу ла ӧйдӧ ол публично-правовой гимназия божоткон.\n\nЈайаандык ижи \nЕлинек ӱредӱзин божодоло оорып калган, (нервный срыв). Тоолу семестрге ол Венаныҥ университединде кеендик ле театрдыҥ тӱӱкизин ӱренип, је ойто ло оорый береле,  јылда ӱредӱни таштаган. Бир јылга айлынаҥ кайдаар да чыкпай отурган. Бу ла ӧйдӧ ол бичинип баштаган. Баштапкы ӱлгерлерин ол Венский группаны ӧткӧнип, јаҥыс ла строчный таныктарла бичиген, бу немец тилге јаан учурлу болгон. Озо ло бичимелдери башка-башка журналдарда чыккан, оноҥ « Лизаныҥ кӧлӧткӧлӧри» деп јуунтызы («Тени Лизы» (Lisas Schatten) () чыккан. Келер јылда «буколит» (bukolit) деп роман јетире бичиген, је ол  јылга јетире кепке базылбаган. Адазы божогон кийнинеҥ Эльфрида бир кезик ӧйгӧ -јылдардыҥ ФРГ ла тӱндӱк Берлинниҥ немец студенттериниҥ биригӱзине кожулган.\n\n јылда Эльфрида Елинек консерваторияда органла экзамен табыштырган. Ролан Барт деп кижи Елинектиҥ литературалык ӧзӱмине јаан салтарын јетирген. «Кыйузы јок ару» («бесконечная невиновность» (die endlose unschuldigkeit) деп эссезин ол кижиге учурлаган.  јылда Елинек Герт Лошутц деп нӧкӧриле Берлинде бириккен, је бир јылдаҥ ойто Венадӧӧн јанып келеле, — јылдарда Елинек Австрияныҥ Коммунистический партиязыныҥ турчызы болуп эрчимдӱ иштеген,  јылда Готтфрид Хюнгсбергке качкан. Оныҥ эжи Фассбиндердиҥ кинолорына кӱӱлер бичиген болгон, је, иштеген јери Мюнхенде информатик. Ӧгӧнине болуп Елинек јаантайын ла Мюнхен јаар келетен.\n\n Ады јарлу \n јылда Елинек ады јарлу бичиичи боло берген. «Ойноштор» деп атту романы кепке базылган, бу бичимел марксистский, феминистский, патриотический пародия (шоодылган-ӧткӧниш) аайлу болгон.  јылдардыҥ бажында «Бӧктӱ эжиктиҥ алдында» деп романы чыккан, шок кылыкту бай билелердиҥ балдары керегинде, бир билени коркышту эдип кырып салганы. Бу роман аайынча аудиопьеса чыккан, кийнинеҥ Паулюс Манкер деп режиссер кино соккон.\n\n јылда Эльфрида Елинек баштапкы јаан чууганга туштаган. Театрдыҥ сценазында «Бургтеатр» деп спектакльда Австрия ӧткӧн ӧйдӧ национал-социалистический болгонын канайда јажырганы ла Паулы Вессели деп сол кыймыгуда турушкан актрисаныҥ салымы болгон. Бойыныҥ орооныныҥ једикпестерин ачыгынча кӧргӱскен. Бу ок јылда Елинектиҥ «Пианистка» деп романы чыгат. Романды критиктер ле кыч��раачылар автобиографиялык деп темдектеген.\nЭкинчи чууганду бичимели «Похоть» болгон. Чӱрче ле ортозына бу роман бестселлер боло берген, ондо порнография ла феминизм деп курч сурактар кӧдӱрилген болгон. Мыныҥ кийнинде Елинектиҥ «Амыраар јерлер» деп пьесазы чыгарда, (Јайымныҥ австрийской партиязы, националист-консервативный ууламјылу, популистский аайлу) мындый партия бичиичини истежип баштаган. Оноҥ, талдаштар аайынча тартыжуда,  јылда бичиичиниҥ бастыра пьесаларын театрларда токтодып, база кӧргӱспезин деп некеген.  јылда јаҥы келген башкаруныҥ критиктериниҥ ортозында Елинек болгон.\nУчында бичимелдеринде Елинек феминист темадаҥ ыраап, социал-јӱрӱм ле башкару нацизмнеҥ торт айрылып болбой турганы керегинде бичийт. «Ӧлгӧндӧрдиҥ балдары» («Дети мёртвых», Die Kinder der Toten'') деп романы бичиичини телекейде јарлу эткен, мак экелген.  јылда «Пианистка» деп романы аайынча кино согулган. Сӱрекей революционный кино деп темдектелген, Канныныҥ кинофестивалинде бир канча сый алган.\nЭльфрида Елинектиҥ эҥ учурлу сыйы ол  јылда Елинек Нобельдиҥ литературала сыйын алганы, ( .\nРоссияда Эльфрида Елинектиҥ бастыра учурлу иштери орус тилге кӧчӱрилген.\n\nНемец тилле бичимелдери \n Лизаныҥ кӧлӧткӧлӧри (Тени Лизы \/ Lisas Schatten (сборник стихотворений) — Relief-Verlag Eilers, 1967);\n Бис јемит не, балазы (Мы приманка, детка! \/ wir sind lockvögel baby! (роман) — Rowohlt, 1970);\n Михаэль. Инфантилдерге башкару \/ Michael : ein Jugendbuch für die Infantilgesellschaft (роман) — Rowohlt, 1972;\n Ойноштор (Die Liebhaberinnen (роман) — Rowohlt, 1975;\n буколит: аудиороман \/ bukolit: hörroman (роман) — Rhombus-Verlag, 1979);\n Бӧктӱ эжиктиҥ алдында (Перед закрытой дверью \/ Die Ausgesperrten (роман) — Rowohlt, 1980);\n Ӱлгердиҥ учы 1966—1968 \/ ende: gedichte von 1966—1968 (сборник стихотворений) — Schwiftinger Galerie-Verlag, 1980;\n Учы јок ару (Die endlose Unschuldigkeit (проза, пьесы, эссе) — Schwiftinger Galerie-Verlag, 1980);\n Нора ӧбӧгӧнинеҥ јӱре берерде не болгон. (Was geschah, nachdem Nora ihren Mann verlassen hatte oder Stützen der Gesellschaften (пьеса) — Sessler, 1980);\n Пианистка \/ Die Klavierspielerin (роман) — Rowohlt, 1983;\n Театрал пьесалар (с послесловием Уте Нюссен) \/ Theaterstücke (mit ein Nachwort von Ute Nyssen) (пьесы) — Prometh-Verlag, 1984;\n Аалга јер, аргада (Oh Wildnis, oh Schutz vor ihr (проза) — Rowohlt, 1985);\n Оору, эмезе Эмдиги ӧйдиҥ ӱй улузы (Krankheit oder moderne Frauen — Prometh-Verlag, 1987);\n Похоть \/ Lust (роман) — Rowohlt, 1989;\n Булуттар. Айыл. (Wolken. Heim (пьеса) — Steidl, 1990);\n Изабель Юппер «Уй-кӧс јиилекте»: киносценарий \/ Isabelle Huppert in Malina: ein Filmbuch (киносценарий)- Suhrkamp, 1991;\n Гора Тотенау \/ Totenauberg (пьеса) — Rowohlt, 1991;\n Театрал пьесалар (Theaterstücke (пьесы) — Rowohlt, 1992);\n Ӧлгӧндӧрдиҥ балдары (Die Kinder der Toten (роман) — Rowohlt, 1995);\n Јоткон ло албан: самара удурлаш (Sturm und Zwang : Schreiben als Geschlechterkampf (совм. с Юттой Хайнрих, Адольфом-Эрнстом Мейером, эссе) — Klein, 1995);\n Амыралта, бастыразы онойдо эдет (Stecken, Stab und Stangl: Raststätte (und andere) neue Theaterstücke (пьесы) — Rowohlt, 1997);\n Спорт керегинде пьеса \/ Ein Sportstück (пьеса) — Rowohlt, 1998;\n Ол бойы эмес (er nicht als er (пьеса) — Suhrkamp, 1998);\n Коркыыр неме: Ӧлӱм керегинде ӱч кичинек бичимел (Macht nichts: eine kleine Trilogie des Todes (пьесы) — Rowohlt-Taschenbuch-Verlag, 1999);\n Ачна: ойынзак роман (Gier: ein Unterhaltungsroman (роман) — Rowohlt, 2000);\n Јакшы болзын: 3 кичинек драма (Das Lebewohl: 3 kl. Dramen (пьесы) — Berlin-Verlag, 2000);\n Альпада: 3 драма (In den Alpen: drei Dramen (пьесы) — Berlin-Verlag, 2002);\n Ӧлӱм ле кыс—(V: драмы принцесс \/ Der Tod und das Mädchen I—V: Prinzessinnendramen (пьесы) — Berliner Taschenbuch-Verlag, 2003);\n Бэмбилэнд; Вавилон: 2 театрал текст (Bambiland; Babel: zwei Theatertexte (пьесы) — Rowohlt, 2004);\n Рейнниҥ алтыны. театрал эссе (rein GOLD. ein bühnenessay — Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 2013).\n\nОрус тилле бичимелдери \n Любовницы \/ Die Liebhaberinnen — Симпозиум, ;\n Пианистка \/ Die Klavierspielerin — Симпозиум, ;\n Перед закрытой дверью \/ Die Ausgesperrten — Симпозиум, ;\n Алчность \/ Gier — Амфора, ;\n Похоть \/ Lust — Симпозиум, ;\n Дети мёртвых \/ Die Kinder der Toten — Амфора, ;\n Михаэль. Руководство для инфантильных мальчиков и девочек \/ Michael. Ein Jugendbuch für die Infantilgesellschaft — Амфора, ;\n Клара Ш. \/ Clara S. — Митин Журнал, Kolonna Publications, ;\n Дикость. О! Дикая природа! Берегись! \/ Oh Wildnis, oh Schutz vor ihr — Амфора, ;\n Мы пестрые бабочки, детка! \/ Wir sind lockvögel baby! — Амфора, ;\n Бембиленд. Вавилон \/ Bambiland; Babel: zwei Theatertexte — АСТ, Астрель, ;\n Тотенауберг — Гора мертвецов \/ Totenauberg — АСТ, Астрель, ;\n Предание смерти \/ Ein Sportstück — АСТ, Астрель, ;\n Болезнь, или Современные женщины \/ Krankheit oder moderne Frauen — АСТ, Астрель, ;\n Посох, палка и палач \/ Stecken, Stab und Stangl — АСТ, Астрель, ;\n Смысл безразличен. Тело бесцельно. Сборник эссе \/ по-немецки не публиковался — Симпозиум, ;\n Чисто рейнское ЗОЛОТО \/ rein GOLD — АСТ, .\n\nЈондык ижи \n јылда ачык самарага кол салган: Greenpeace, Организации Объединённых Наций ле телекейдиҥ ороондорыныҥ башкаруларына. (ГМО).\n\nКайралдары\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nНобельдиҥ литературала сыйы\nӰй улус Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттары","num_words":2765,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.069,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":4184.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B8%D0%B9%20%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Каспи́й талай (Ка́спий, от  или , Kaspía thálassa) — јердиҥ ӱстинде эҥ ле јаан туйук талай, ӧскӧзиле бирикпейт, јериле эҥ јаан кӧл, туйук, тӱби океанический бӱдӱмдӱ, эмезе ӧткӱре јаан кеми учун талай деп адалар.\n\nЕвропа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Каспийдиҥ суузы тусту — 0,05 ‰ ала Волга киргенинде ле 11—13 ‰ јетире тӱштӱк-кӱнчыгышта. Тереҥи Телекейлик океанныҥ кеминеҥ (2009) 27,16 метрге јабыс..\n\nКаспий талайдыҥ текши јериниҥ кеми — 390 000 км² кире бар, эҥ ле тереҥ јери — 1025 м.\n\nЭтимологиязы \nЭмдиги орус ады Каспийское море, јебрен орус тилде Хвалисьское море (Лаврентьевский летописьте) — јаҥы, бичиктеги ады латин тилле Caspium Mare, эмезе Caspium pelagus, јебрен грек тилле Κασπία θάλασσα (Kaspía thálassa), Κάσπιον πέλαγος (Káspion pélagos; Страбон ло о.ӧ.), база бир гипотеза, јебренде бу талайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында каспий деп укту улустыҥ адыла адалган.\n\nОзодо Каспий 70-јӱзӱн атту болгон, башка-башка калыктар:\n Гирканское (Джурджанское) талай — каланыҥ јебрен грек ады Горган Гиркания деп јерд��.\n Хвалынское море эмезе Хвалисское море — јебрен орустар адайтан, Хорезм деп тергее болгон. (тӱндӱк каспийде јебрен хвалис деп албаты болгон);\n Хазарское море — араб тилле(Бахр-аль-хазар), персид тилле (Дарья-е хезар), тӱрк тилле (Hazar denizi), азербайджан тилле (Xəzər dənizi), крымныҥ татар тилиле (Хазар денъизи), туркмен тилле (Hazar deňizi), кумык тилле (Хазар денгиз);\n Кумукское море — кумык калыктыҥ адыла.\n Таркинское море — по названию столицы Кумык шамхальствоныҥ тӧс калазыныҥ Таркиниҥ адыла.\n Абескунское море — Кура сууныҥ оозында, талайга киргенинде ортолык ла каланыҥ адыла, XIV чакта сууныҥ алдына јӱре берген.\n Сарайское море;\n Дербентское море — Дербент кала Дагестанда;\n Сихай\nла о.ӧ..\n\nАзербайджан ла Иранда Каспий талайды эмдиги ӧйдӧ Хазар талай эмезе Мазендеран деп адайдылар (Мазендеран калык, Мазендеран провинциюяда Иранда јуртаган калыктыҥ адыла).\n\nГеографиязы \nКаспий талай Европа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Талайдыҥ тӱндӱктеҥ тӱштӱкке чӧйилген сыны — 1200 километ кире бар (36°34'—47°13' с. ш.), кӱнбадыштаҥ кӱнчыгышка јетире — 195 ала 435 километрге јетире, орто тоозы 310—320 километр (46°—56° в. д.).\n\nФизико-географиялык темдектериле Каспий талай ӱч бӧлӱк:\n Тӱндӱк Каспий (25 % площади моря),\n Орто Каспий (36 %),\n Тӱштӱк Каспий (39 %).\n\nУсловная граница между Северным и Средним Тӱндӱк ле Орто Каспйдиҥ ортозында кыйу Чечень деп ортолыктар — Тюб-Караган туу, Орто ло Тӱштӱк Каспийдиҥ — Чилов — ортолык Ган-Гулу (туу).\n\nЈараттай \nКаспий талайдыҥ јанында јер Прикаспий леп адалат.\nТалайдыҥ јарадыныҥ узуны 6500—6700 километр деп чотолот, ортолыктарыла кожо — 7000 километрге јетире. Јараттары тӱс, јабыс. Тӱндӱк јанынаҥ јараттары Волганыҥ оозында кӧп тоолу ортолыктар ла протокаларлу (дельты Волги), онойдо Урал сууныҥ оозы, јараттар јабыс, састу, јаратка коштой сууны ӧзӱмдер туй алган. Кӱнчыгыш јараттары чӧл, куру-чӧл јер, кӧп сабада череттӱ порода. Тӱс эмес койрык-тейрик јараттар — Апшерон јарымортолык ла кӱнчыгыш јанында и на Казах заливте ле Кара-Богаз-Гол.\n\nЈарымортолыктар \nЈаан јарымортолыктар:\n Апшеронский полуостров, Каспидиҥ кӱнбадыш јарадында Азербайджанда, Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Баку ла Сумгайыт калалар бар.\n Мангышлак, Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде, мында Казахстан, Актау деп кала бар.\n Аграханский полуостров\n Бузачи\n Мианкале\n Тюб-Караган\n\nОртолыктар \nКаспий талайда 50 орто ло јаан ортолыктар бар, текши јери 350 квадратный километр.\nЈаан деген ортолыктары:\n Ашур-Ада\n Гарасу\n Гум (ортолык)\n Даш-Зиря\n Бёюк-Зиря\n Зенбиль\n Кюр-Дашы\n Хере-Зир\n Огурчинский\n Сенги-Муган\n Тюлений (Каспий талай)\n Тюленьдердиҥ ортолыгы\n Чечень\n Чигиль\n\nЗаливтери \nЈаан заливтери:\n Аграхан залив\n Кизляр залив\n Мёртвый Култук (алдында Комсомолец болгон, оноҥ озо Цесаревичтиҥ заливи)\n Кайдак\n Мангышлак залив\n Казак залив\n Кендерли (залив)\n Туркменбашы залив (алдында Красноводс��ий)\n Туркмен залив\n Гызылагач залив (Кировтыҥ заливи)\n Астрахан залив\n Эсенгулы\n Гызлар\n Гиркан залив (алдындагы Астарабад)\n Энзели залив (озогы Пехлеви)\n Кара-Богаз-Гол\n\nКара-Богаз-Гол \n\n1995 јылдыҥ сыгын айы Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында тусту Кара-Богаз-Гол кӧл јадат , 1980 јылга јетире Каспий талайдыҥ чичке проливле бириккен залив-лагуназы болгон. 1980 јылда бого дамба туткан, Кара-Богаз-Голды Каспийталайдаҥ айрып, 1984 јылда суу токтодып ӧткӱрер тудум эдилген (гидротехническое водопропускное сооружение), мыныҥ кийнинде Кара-Богаз-Гол бир канча метрге тайызай берген. 1992 јылда проливти ойто орныктырган, је Каспий талайдыҥ суузы Кара-Богаз-Голго кирип, ондо соолып турган. Јылдыҥ ла Каспийталайдаҥ Кара-Богаз-Голго 8—10 кубический километр суу колулып јат, (по кезик јерде — 25 кубический километр деп айдылат), онойдо ок 15 млн тонна тус.\nКара-Богаз-Гол талайды соолтып, тузыныҥ кемјӱзине салтарын јетирип турган кӧл болот.\n\nКаспий талайга кирген суулар \n\nКаспий талайга 130 суу кирет, 9 сууныҥ оозы дельта бӱдӱмдӱ. Јаан суулар, Каспийге кирген — Волга, Терек, Сулак, Самур (Россия), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмения), Сефидруд (Иран). Крупнейшая река, впадающая в Каспийге кирген эҥ јаан суу — Волга, ортојылдык кирген суузыныҥ кеми 215—224 кубический километр. Волга, Урал, Терек, Сулак ла Эмба суулар Каспийге кирген сууныҥ 88—90 % бередилер. Бир јылга ортодо 290 км³ суу кожулат.\n\nСарыкамыш котловинада кӧлдӧ суу кӧпчизе, Узбой (эмди ол кургап калган) сууныҥ коолыла Каспийге база суу киретен болгон.\n\nКаспийди јараттай тергеелер \n\nКаспий јанында тергеелердиҥ башкаруларыныҥ ортодо экономикалык конференциязы:\nКаспий талайдыҥ јарадында беш тергее бар:\n\n Казахстан — тӱндӱкте, тӱндӱк-кӱнчыгышта ла кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 2320 километр;\n Иран — тӱштӱкте, јараттыҥ узуны — 724 километрге шыку;\n Туркмения — тӱштӱк-кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 1200 километр кире;\n Россия — кӱнбадышта ла тӱндӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 695 километр кире;\n Азербайджан — тӱштӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 955 километр кире.\n\nКаспийдиҥ јанында калалар \nРоссия\n Махачкала\n Каспийск\n Избербаш\n Лагань\n Дагестанские Огни\n Дербент — Россияда эҥ летӱштӱк кала.\nКаспий талайдыҥ портовый калазы болуп Астрахань чотолот, је ол талайдыҥ јарадында эмес, Волганыҥ дельтазында турат, Каспийдиҥ јарадынаҥ тӱндӱктей 100 километр киреде;\n\nАзербайджан\n Баку — јаан кала-порт Азербайджанныҥ тӧс јери. Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк јанында турат, 2,5 млн эл-јонду (2010);\n Сумгайыт, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱндӱк келтейинде;\n Ленкорань, Азербайджанныҥ тӱштӱк кыйузыныҥ јанында;\n Нефтяные Камни — нефтяниктердиҥ јурты, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында. Оныҥ тудумдары (сооружения) искусственный ортолыктарда, эстакадаларда ла технологический площадкаларда тудулган.\n\nТуркмения\n Туркменбашы (алды��да Красноводск) — Красноводский заливтиҥ тӱндӱк јарадында;\n Аваза — јаан курорт.\n\nКазакстан\n Актау — кала-порт, талайдыҥ кӱнчыгыш јанында;\n Атырау — тӱндӱкте Урал сууныҥ дельтазында, талайдаҥ 20 км ыраакта.\n Форт-Шевченко — эҥ ле кӱнбадыш кала кала, Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында.\n\nИран\n Бендер-Энзели — находится на южном побережье Каспийдиҥ тӱштӱк јарады;\n о.ӧ.\n\nФизиографиязы\n\nТереҥиниҥ солунып турганы \n\n1870-чи јылдарда Каспийдиҥ тереҥин кемјигени\nКаспий талайдыҥ тереҥи солунып турганын билимчилер климатлык, геологиялык ла антропоген шылтактардаҥ улам деп јартайт. Калганчы 3 муҥ јылга сууныҥ бийиги 15 метрге солунган. Эмдиги айалгазы, солуныжы Волганыҥ коолында јут-чыктыҥ кеминеҥ, талайга чачкан суузыныҥ кеминеҥ камаанду.\nКаспий талайдыҥ тереҥин инструменттерле кемјиири ле оны улай шиҥдеери 1837 јылдаҥ ала ӧткӱрилет, оноҥ бери эҥ ле бийик суу 1882 јылда болгон (−25,2 м), эҥ ле јабыс — 1977 јылда (−29,01 м). 1929 јылдаҥ ала 1941 јылга јетире Каспийдиҥ суузы кенейте кӧдӱрилген −25,88 ала −27,84 метрге јетире. 1978 јылдаҥ ала суу бийиктеген, 1995 јылда −26,7 м јеткен, 1996 јылдаҥ ала ойто суу јабызап баштаган, XXI чакка јетире уулалып, орто скорости ≈0,75 м 10 јылга. Талайдыҥ суузыныҥ бийиги 2001 јылда −27,17 м тӱшкен, оноҥ ойто кӧдӱрилген,2002 јылда 2 см-ге, 2003 јылда — 4 см-ге, 2004 јылда — 8 см-ге, 2005 јылда — 12 см-ге. 2006 јылдаҥ ала Каспий тайызап јат. Каспий талайдыҥ суузыныҥ бийиги (орто кеми) 2016 ла 2017 јылдарда −27,99 м.\n\nТекши јери, тереҥи, сууныҥ объёмы \n\nКаспий талайдыҥ текши јери ле суузыныҥ кеми билдире солунып турат, ол суузыныҥ бийиги кубулганынаҥ камаанду. Суу −26,75 м бийик болзо, текши јери 390 000 квадратный километр болот, сууныҥ объёмы — 78 000 кубических километр, бу 44 % телекейде кӧлдӧрдиҥ суузыныҥ кеми.\n\nКаспийдиҥ эҥ тереҥ јери — Тӱштӱк-Каспий впадинада, 1025 метр (сууныҥ ӱстиниҥ кеминеҥ). Каспий эҥ тереҥ јериле јаҥыс Байкалга (1620 м) ла Танганьике (1435 м) једишпейјат. Каспийдиҥ орто тереҥи, батиграфический кривойло чотозо, 208 метр болот. Каспидиҥ тӱндӱк јаны — тайыс: тереҥ ле деген јери 25 метрдеҥ кӧп эмес, орто тереҥи дезе — 4 метр.\n\nСууныҥ температуразы \nКаспийдиҥ суузыныҥ температуразы широталардаҥ камаанду башкаланат, анчада ла кыштыҥ ӧйинде талайдыҥ тӱндӱк келтейинде 0…+0,5 °C ала +10…+11 °C јетире тӱштӱк јанында, температуралар 10 °C башкаланып турат. Талайдыҥ тайыс јеринде (25 метрдеҥ ас) ортојылдык температура 25—26 °C болот. В среднем, температура воды у Кӱнбадыш јаратта сууныҥ температуразы кӱнчыгышазына кӧрӧ 1—2 °C бийик, ачык талайда дезе јараттагызына кӧрӧ температура 2—4 °C бийик.\nӰлӱрген айдаҥ ала тулаан айга јетире сууныҥ температуразы тӱштӱк ле кӱнчыгыш јанында ла орто Каспийде сууныҥ температуразы кӧдӱрилет.\n\nТӱндӱк Каспий кышкыда \nКандык ла кӱӱк айларда — суу Орто Каспийде сооп јат, не дезе тайыс келтейинде суузы тӱрген јылып јат. Је сезоныҥ бажында талайдыҥ тӱндӱк келтейинде јылу тош к��йылтарына барат, је кӱӱк айда +16…+17 °C јетире јылый берет. Талайдыҥ Орто јанында бу ӧйдӧ +13…+15 °C болот, тӱштӱкте дезе +17…+18 °C једет. Јаскыда сууныҥ јылыганы талайдыҥ суузы јаратка јуук јерде ле ортозындазыныҥ башказы 0,5 °C ӧтпӧйт.\nКичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айга јетире талайдыҥ ӱстиниҥ температуразы бир ле тӱҥей болот. Куран айда суу бастыра јерде тӱҥей +24…+26 °C боло берет, тӱштӱк јанында сууныҥ јылузы +28 °C једет. Куран айда температура тайыс заливтерде, темдектезе, Красноводскто, +32 °C једер аргалу.\n\nКичӱ изӱ айда апвеллинг деп аҥылу айалга болот, качан јайгыда соготон тӱндӱк-кӱнбадыш салкындар сууныҥ јылый берген ӱстин айдап апарарда талайдыҥ суузыныҥ орто кадында соок суу кӧдӱрилет, јаан изӱ ай ла куран айларда апвеллинг тыҥыйт. Оныҥ учун сууныҥ ӱсти соойт (+7…+15 °C). Талайдыҥ ачык јерлеринде кӱӱк айдыҥ учында, кичӱ изӱ айдыҥ бажында температура кенейте кубулат.\n\nСууныҥ составы \nКаспий талайдыҥ суузыныҥ тузы ачык океандийинеҥ башкаланат, је тӱҥейи база бар. Тус јок кош суулар талайдыҥ суузыныҥ тузын астадып јат. Эмдиги ӧйдӧ Каспийдиҥ суузыныҥ тузы тыҥ эмес, океандардыҥ суузына кӧрӧ тузы ӱч катапка ас. Каспийге тус јок агын суулар келип киргенинеҥ улам хлоридтер астап, карбонаттар, сульфаттар, кальций талайдыҥ суузында кӧптӧйт, олор агын сууныҥ тӧс компоненттери болуп јат.\n\nЭҥ ле консервативный иондор; калий, натрий, хлор ло магний. Ас консервативныйы: кальций ле гидрокарбонат-ион. Каспийде кальций ле магнийдиҥ катиондоры Азов талайга кӧрӧ эки катапка кӧп, сульфат-аниона — ӱч катапка.\n\nТалайдыҥ суузыныҥ тузы тӱндӱк јанында кезем башка: Волганыҥ ла Уралдыҥ оозында 0,1 единицы PSU, Орто Каспийдиҥ гранынаҥ 10—11 ед. PSU јетире. Тузы кичӱ изӱ айда тыҥыда астайт.\nТалайдыҥ суузыныҥ тусталыжы сууныҥ бийигинеҥ ле кирген суулардаҥ камаанду болуп јат.\n\nТӱбиниҥ рельефы \nКаспийдиҥ тӱндӱк јаныныҥ рельефы — тайыс суулу эдректий тӱптӱ тӱссимек аккумулятивнымй ортолыктарлу, средняя глубина Тӱндӱк Каспийдиҥ орто тереҥи 4—8 метр, эҥ тереҥ јери 25 метрдеҥ ашпайт. Мангышлакта бозого Тӱндӱк Каспийди Орто Каспийдеҥ бӧлийт. Орто Каспий јетире ле тереҥ, Дербентте ойдыкта сууныҥ тереҥи 788 метр. Апшерон бозого Рто ло Тӱштӱк каспийди бӧлийт. Тӱштӱк Каспий тереҥ тӱптӱ деп чотолот, тереҥи 1025 метр. Каспийский шельфте ракушечный кумак бар, тереҥ јери баларлу.\n\nКлимады \nКаспий талайдыҥ климады — тӱндӱк јанында континентал, ортозында — ӧйлӱ-кемдӱ (умеренный), тӱштӱк јанында субтропикалык. Кышкыда ортоайлык температура тӱндӱкте −8…−10 °C , тӱштӱкте +8…+10 °C , јайдыҥ ӧйинде — +24…+25 °C тӱндӱк јанында ла +26…+27 °C тӱштӱк јанында. Тыҥ изӱ — +44 °C — кӱнчыгышта темдектелген.\n\nОртојылдык јут-чыктыҥ кеми 200 миллиметр; кургак кӱнчыгыш јанында 90—100 миллиметрдеҥ ала тӱштӱк-кӱнбадыш јанында субтропик јаратта 1700 миллиметр. Каспийский талайдыҥ сӧӧлгон ортојылдык кеми 1000 миллиметр, тыҥыда соолгоны Апшерон јарымортолыкта ла Тӱштӱк Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде 1400 миллиметр бир јылда.\n\nСалкынныҥ ортојылдык тӱргени 3—7 метр секундка, розе ветровто тӱндӱк јанынаҥ салкын тыҥ согот. Кӱски ле кышкы айларда салкын тыҥып, 35—40 метр секундта болот. Салкындак јери — Апшерон јарымортолык, Махачкала ла Дербенттиҥ јаны, мында толкуныҥ бийиги 11 метр болот.\n\nАгындары \nТалайдыҥ ичинде сууныҥ кыймыгы (циркуляция) кийдире аккан суулар ла салкыннаҥ камаанду. Кӧп саба суу Тӱндӱк Каспийге кирип турган учун, тӱндӱк агын кӧп болот. Тӱндӱк агын Каспийдиҥ кӱнбадыш јарадыла коштой агып, Апшерон јарымортолыкка једеле, агын экиге бӧлӱне берет, бирӱзи оноҥ ары кӱнбадыш јаратка коштой агат, экинчи агын Кӱнчыгыш Каспийге ууланат. Билимчилер калганчы шиҥжӱлерге тайанып, айдат, јаан агындардыҥ тӱргенине (амплитуда колебания скорости течений долгопериодных волн) толкулардыҥ амплитудазынаҥ камаанду.\n\nАҥ-куштары\n\nАҥдары \nКаспийдиҥ тындулары 1809 бӱдӱм, олордыҥ 415-и позвоночныйлар. Каспий талайда 101 бӱдӱм балык, телекейде осетровыйлардыҥ кӧби мында јӱрет, онойдо ок суулардыҥ (пресноводная рыба): вобла, сазан, судак. Каспий талайда карп, кефаль, килька, кутум, лещ, лосось, окунь, щука деп балыктар бар. Каспийде талайдыҥ млекопитающийи — каспийский тюлень бар.\n\nӦзӱмдери \nКаспий ле оныҥ јарадында 728 бӱдӱм ӧзӱмдер бар. Каспийде кӧп сабада сууда јайылар ӧзӱмдер — сине-зелёные, диатомовые, красные, бурые, харовые ле о.ӧ., чечектердеҥ — зостера ла руппия. Флоразы табылганы неогеновый ӧйгӧ келижет, је кезик ӧзӱмдер Каспий талайга эмезе ӧнӧтийин кижи экелген, эмезе керептердиҥ тӱбине јапшынып келеле таркаган ӧзӱмдер.\n\nТӱӱкизи\n\nТабылганы \nКаспий океаннаҥ табылган — оныҥ тӱби јердиҥ океанический бӱдӱмдӱ кыртыжынаҥ турат. 13 млн јыл кайра лет назад образовавшиеся Альпыкырлар табылып, Сармат талайды Средиземный талайдаҥ бӧлӱп ийген. Сармат талай туйуктала берерде, тусту эмес (пресноводное Понтическое море) Понический талай табылган. Соолгон Понтический талайдыҥ ордына Балаханский кӧл (Тӱштӱк Каспийдиҥ ордында) арткан. Балаханский бассейнге Орто Азияныҥ суулары, јут-чык, озогы -Узбой суу кирип, челекенский (торонглинский) Туркменияныҥ кызыл ӧҥдӱ калыҥ свитазы боло берген. 3,4—1,8 млн кайра (плиоценде) Акчагыльский талай болгон, Н. И. Андрусов оныҥ арткан-калганын шиҥдеген. Акчагыльский трансгрессия домашкинский регрессияла солынган (20—40 метрге акчагыльский бассейннеҥ тӧмӧн тӱшкен), бу айалга талайдыҥ суузы ныҥ тузы тыҥ астаган, тыштынаҥ океанический суу кожулбаста. Домашкинской регрессия кыска ӧйгӧ болгон, кийнинде четвертичный периодто (эоплейстоцена) Каспий Апшерон талай болуп орныккан, Черноморьени, Каспийди ле Аралды, онойдо Туркмен ле и Алтыгы Поволжьениҥ јерин туй алган. Апшерон трансгрессияныҥ бажында бассейн эмеш тустузымак болгон. Апшерон талай 1,7 ала 1 млн јыл кайра бӱткен.\n\nНеоплей��тоценныҥ бажында Каспийде узак тюркянский регрессия башталган (−150 м ала −200 м јетире), бажы магнитный инверсия Матуяма—Брюнеске келижет (0,78 млн јыл кайра). Тюркянский бассейн тушта талайдыҥ текши јери 208 муҥ км² Тӱштӱк ле Орто Каспийский ойыктарда болгон, олордыҥ ортозында Апшерон бозого киреде тайыс пролив болгон. Тюркянский кӧл-талай, байла, Каспийский неоплейстоценовый малакофаунаныҥ табылган јери болор.\n\nЭрте неоплейстоценде тюркянский регрессияныҥ кийнинеҥ туйук эртебакинский ле Понтко кирген оройбакинский (кеми 20 м) талай болгон (400 муҥ јыл кайра). Венедский (мишовдагский) регрессия бакинский ле «кичӱ» урунджикский (начало среднего неоплейстоцена[41], до −15 м) трансгрессияларды бӧлӱнген (суу јуулган текши јердиҥ кеми — 336 муҥ км²) болгон.\n\nУрунджикский ле хазарский отложениелердиҥ ортозында јаан ла тереҥ челекенский регрессия ӧткӧн (−20 м јетире), лихвинский межледниковьениҥ ӧйине келижет (350—300 муҥ јыл кайра).\n\nОройбакинский талай лихвинский межледниковьеде\nОрто неоплейстоценде: раннехазарский ранний (200 муҥ јыл кайра), раннехазарский орто (кеми 35-40 м јетире) ло эртехазарский. Орой неоплейстоцендо туйук оройнехазарский бассейн болгон (кеми −10 м, 100 муҥ јыл кайра), оныҥ кийнинеҥ черноярский регрессия болгон, оныҥ кийнинде гирканский (гюргянским) бассейн боло берген.\n\nТереҥ ле узак ательский регрессия орой плейстоценниҥ ортозында башталала, бассейнде сууныҥ бийиги −20 ала −25 м јетире болгон, эҥ ле тыҥ этапта — −100 ала −120 м јетире, ӱчинчи этапта — −45 ала −50 м јетире. Регрессияныҥ ӱстӱги бажында талайдыҥ текши јери 228 муҥ км² астайт. Ательской регрессияныҥ кийнинде (−120 ала −140 м јетире), 17 муҥ јыл кыйра раннехвалынский трансгрессия — +50 м јетире (Маныч-Керченский пролив бар болгон), эльтонский регрессия тушта ол јоголгон болгон. Эртехвалынский II бассейн (кеми 50 м) голоценниҥ бажында кыска енотаевский регрессияла солынган (−45 ала −110 м јетире), ӧйиле пребореалдиҥ учы ла бореалдыҥ бажына туштаган. Енотаевский регрессия оройхвалынский трансгрессияла солынган.\n\n8200 јыл кайра колебание Мезокконоҥ улам Јерде климаттыҥ тыҥыда сооры башталган, айдарда, оройхвалынский трансгрессия голоценде (9—7 муҥ јыл кайра эмезе 7,2—6,4 муҥ јыл кайра) мангышлакский регрессияла солынган (−50 ала −90 м јетире).\n\nВарущенко ло Клиге (1987) аайынча эртехачкалинский трансгрессияны шиховский регрессия солыган, оройхачкалинский трансгрессияны — бегдашский регрессияны — сартасский трансгрессия. Мангышлакский (кулалинский) регрессияны (в первую фазу межледникового похолодания и увлажнения, атлантический период) новокаспийский трансгрессия солыган.\n\nНовокаспийский бассейн чала тустузымак болгон (11—13 ‰), јылу суулу ла туйук (кеми−19 м). Ӱчтеҥ ас эмес трансгрессивно-регрессивный фазалар болгон јаҥыкаспий бассейнде. Дагестанский трансгрессия (-30 м) алдында јаҥыкаспийский эпоханыҥ башталган стадиязына келишкен, је оныҥ осадокторында Cerastoderma glaucum (Cardium edule) јок болордо, оы алдынаҥ бойы Каспийдиҥ трансгрессиязы деп темдектеген. Кайда да 7000—6500 јыл кайра јаан эмес жиландинский регрессия болгон деп темдектелет, дагестанский ле гоусанский трансгрессияларды бӧлӱген.\n\nИзбербашский (махачкалинский) регрессия, гоусанский ле јаҥыкаспийский (туралинский) трансгрессияларды бӧлӱген, ол 4,3 ле 3,9 муҥ јылдар кайра болгон. Туралинский трансгрессия (−20 ала −25 м јетире) II муҥјылдыкыҥ алдында (н. э.) Турали (Дагестан) разрезти кӧрзӧ, радиоуглеродный анализти алза, трансгрессия эки катап темдектелип јат: 1900 ле 1700 јыл кайра. Јаҥыкаспийский эпохада трансгрессияны база эки катап темдектейдилер јаан эмес александрбайский ле дербентский регрессиялар. Дербентский регрессияныҥ ӧйинде талайдыҥ суузыныҥ бийиги −32 м јетире тӱшкен. Уллучайский трансгрессия (в начале I тысячелетия нашей эры) александрбайский ле абескунский регрессияларды бӧлийт. Орой средневековьеде абескунский регрессия болгон. Археология ла јебрен бичимелдерде Каспий талайдыҥ суузыныҥ сыраҥай бийиги темдектелет (XIV чакта). Эҥ орой трансгрессия Каспийде (эмдиги солынталардаҥ ӧскӧ) сууныҥ бийиги башкаланганы XVII—XX чактыҥ бажында болгон (−24 ала −25 м јетире).\n\nАнтропологический лекультурный тӱӱкизи \nПриморский Дагестанда (Рубас-1) Каспий талайдыҥ јанында табынтылар мында кайда да 2 млн јыл кайра кижи јуртаган деп керелейт. Дарвагчай деп сууныҥ оозында эртепалеолитический стоянкалар табылган, 600 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ.\n\nТӱштӱк Каспийдиҥ јарадында куй таштарда јебренде улус јатканын табынтылар керелейт, 75 муҥ јыл кайра.\nБаштап ла Каспий талай керегинде, оныҥ јарадында јаткан массагеттер керегинде Геродот бичиген. Кайда да V—II чактарда. до н. э. Каспийдиҥ јарадында Сактар (племена) јаткан. Кийнинде, прототюрктер мынаҥ таркаган, IV—V чактарда. н. э. мында Талыштар (талышские племена)јуртаган. Јебрен иран рукописьтерде IX—X чактарда «русы плавали по Каспийскому морю» деп бар.\n\nОрто чактарда прикаспийский региондо хазарлар ла кыпчактар () јаан учурлу болгон. Чингисханныҥ империязы тыҥ тужында, тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны Качпийдиҥ Джучиниҥ (Золотая Орда) башкарузында болгон. Золотой Орда јоголордо, бу јердиҥ бажына орус каандык турган, Крымда ханствоны, Ногай Орданы, Астрахан ханствоны база колго алган.\n\nШиҥдегени \n\nСелевк I деп греческий (наварх) каанныҥ јакылтазыла географ Патрокл Македонянин Каспий талайды шиҥдеерге ченешкен 285 ле 282 ј.ј. н. э..\nКаспий талайды бистиҥ ӧйдӧ Улу Петр баштаган, оныҥ јакылтазыла 1714—1715 јылдарда экспедиция аткарылган, башкараачызы Бекович-Черкасский, Александр. 1720-чи јылдарда гидрографиялык шиҥжӱлерди Карл фон Верден ле Ф. И. Соймонов уулалткан, кийнинде — И. В. Токмачёв, М. И. Войнович ле о.ӧ. XIX чактыҥ бажында И. Ф. Колодкин Каспийдиҥ јараттарына инструментальный съёмка ӧткӱрген, XIX чактыҥ ортозында Н. А. Ивашинцев инструментальный географический съёмка башкарып ӧткӱрген. 1866 јылдаҥ ала, 50 јылдыҥ туркунына Каспийдиҥ гидрологиязы ла гидробиологиязы аайынча Н. М. Книпович башкарган экспедициялар ла шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген. 1897 јылда Астраханский билим-шиҥжӱ станция иштеп баштаган. Совет јаҥныҥ ӧйинде Каспий талайда геологиялык шиҥжӱ иштер эрчимдӱ ӧткӧн. И. М. Губкин ле ӧскӧ дӧ совет шиҥжӱчи геологтор, кӧп сабада нефть бедиреген, онойдо ок Каспийдиҥ суузыныҥ балансы ла сууныҥ бийигин шиҥдеген.\n\nЭэлемде тузаланганы\n\nНефть ле газ алары \n\nКаспийде нефтьтиҥ кӧп месторождениелери ле газ алары јанынаҥ иштер ӧдӧт. Каспий талайда 10 миллиард тонна нефть бар деп јарталган, нефть ле газоконденсаттыҥ текши кеми 18—20 миллиард тонна кире бар.\n\nНефть алары Каспийде 1820 јылда башталган, качан Апшерон јарымортолыкта Бакуда баштапкы нефтяной скважина тургузурда. XIX чактыҥ бажында нефтьти промышленный кеминде Апшерон јарымортолыкта алып баштаган, оноҥ — ӧскӧ дӧ јерде.\n\n1949 јылда Нефтяные Камни деп јерде баштапкы нефтьти Каспийдиҥ тӱбинеҥ алып баштаган. Онойдо, Михаил Каверочкинниҥ бригадазы бу јылда куран айдыҥ 24-чи кӱнинде скважинаны бурить эдип баштаган, оноҥ кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде сакылталу нефть чыккан.\n\nКаспийдиҥ тӱндӱгинде агып јӱрер тоштордыҥ зоназында 2010 јылда Юрий Корчагинниҥ адыла адалган платформада талайдаҥ нефть аларын баштаган. 2016 јылда баштапкы скважина на ледостойкой платформе месторождения им. Филановского иштеп баштаган.\n\nНефть ле природный газтаҥ ӧскӧ, Каспий талайдыҥ јарадында ла каспий шельфте тус алынат, черет, таш, кумак, той балкаш база алып јадылар.\n\nКерептер јолы \n\nКаспий талайда сууда јӱрер транспорт — судоходство јакшы иштейт. Каспийде паром кечириш бар — темдектезе, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспий талай Азов талайла Волга суу, Дон, Волго-Донской каналла керептер јӱрер колбу тудат.\n\nБалыкташ ла талайпродукт табары \nБалыкташ: (рыболовство) осетровыйлар, лещ, сазан, судак, черноморско-каспийская тюлька-килька), ӱркене алары, онойдо ок тюленьге аҥдаары. Каспий талайда телекейдиҥ 90 процент осутровыйларын тудуп јат. Промышленный балыкташла кожо Каспийде осетровыйлар ла олордыҥ ӱркенезин аларга браконьерство деп јарабас неме бар.\n\nЭмденип амыраар айалга \nКаспийдиҥ јараттарыныҥ кумакту пляжтары, минерал суулары ла эмденер балкажы мында јайгыда амыраары ла эмденерине јакшы јер болот. Је курорт-турист индустриязы, Кара талайдыҥ инфраструктуразына кӧрӧ, чала артып турган. Ондый да болзо, турист-индустрия Азербайджанда, Иранда, Туркменистанда ла орус Дагестанда ӧзӱм алынган. Азербайджанда Бакуныҥ јанында курорт зона эрчимдӱ ӧзӧт. Эмдиги ӧйдӧ Амбуранда телекейлик кемдӱ курорт ачылган, база бир ондый туристический комплекс Нардаран деп јерде тудулып јат. ��ильгях ла Загульба деп јурттардыҥ јанында амыралта јакшы кӧндӱккен. Набрани деп јерде курорт зона база јакшы ӧзӱм алынган, Азербайджанныҥ сӱндӱк келтейинде. Развитию туристической индустрии в Туркменистанда туриндустрия ӧзӧргӧ туйук политика бербейт, Иранда — шариаттыҥ јасактары, оныҥ учун, туристтердиҥ Иранда Каспийде амыралтазы бӱтпейт.\n\nЭкологиязы \nКаспий талайдыҥ экологиялык сурактары ол нефтьти казып, континентал шельфте ары-бери тартканынаҥ улам сууныҥ киртигениле колбулу. Онойдо ок Волга ла ӧскӧ дӧ суулардаҥ кир-тор, јаман веществолор Каспийдиҥ суузына кожулып јат, оныҥ ӱстине јараттай турган калалардыҥ кирлӱ суузы база талайга кирет, бого коштой Каспийдиҥ суузы кӧпчийле кезик объекттерди туй алып ийерде, кир болот.\n\nКаршучыл-браконьерлердиҥ осетровый балык ла оныҥ ӱркенезин аайы јок кырганынаҥ улам бу балыктыҥ тоозы кезем астайт. Бу шылтактаҥ улам балыкты промышленный кеминде тудуп, экспортко садары астаган.\n\nXXI чакта талайдыҥ суузы 9―18 метрге тайызаар (глобальный потепление ле опустынивание деп процессле кожо).\n\nТап-эриги \n\nСССР јоголгон кийнинде Каспий талай узак ӧйгӧ блааш-тартышту сурак болгон, каспий шельфтиҥ байлыгын — нефтьти ле газты ӱлежери јанынаҥ, онойдо ок биологический байлыктарды . Узак ӧйгӧ јӧптӧжӱ-куучындар Каспийди айландыра ороондор ортодо Каспий талайдыҥ статузы керегинде болгон. Азербайджан, Казахстан ла Туркмения Каспийди ортодо линияла кыйу эдип ӱлежер дешкен, Иран дезе Каспийди кажы ла ороонго 5-чи ӱлӱзин једиштирер.\n\nКаспийдиҥ физико-географиялык темдек-айалгазы тӧс јерде турат, талай континент ичинде туйук јерде јадат, телекейлик океанла тудушталбайт. Телекейлик талайларга келижер статус јарабай јат: нормы и понятия международного морского права, Конвенция ООН по морскому праву (1982), айдарда, Каспиге «территориальное море», «исключительная экономическая зона», «континентальный шельф» деген понятиелер торт јарабайт, о.ӧ.\n\nАзыйгы Каспийдиҥ статузы советско-иранский јӧптӧжӱлер аайынча (1921 ла 1940 јылдардыҥ) тургузылган болгон. Бу јӧптӧжӱлер аайынча: Каспийдиҥ јанында эмес ороондор керептерин кийдирбес, айландыра ороондор мында јараар јерде јайым балыктаар (за исключением десятимильных национальных рыболовных зон).\n\nКаспий керегинде јӧптӧжӱлер 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде Актау калада учына келген: «Конвенция о правовом статусе Каспийского моря». Согласно итоговому документу Каспий континентал суу, Телекейлик океанла тудуш эмес, оныҥ учун ол талай болбос, је бу ла ӧйдӧ кеми јаан учун, суузыныҥ бӱдӱмиле кӧл база болбос.\n\nКонвенция јартайт, Каспийдиҥ тӱбиле газопровод ӧткӱрерге, јаҥыс ла кажы ороонныҥ јериле газопровод ӧдӧр бойыныҥ јӧбин берер, алдында чылап Каспийди айландыра турган бастыра ороондор эмес. Туркмения Јӧпкӧ кол салган кийнинеҥ јарлаган, Каспийдиҥ тӱбиле трубопроводты Азе��байджан ажыра чӧйип, Европага экспорт эдер деп. Россияныҥ јӧби эмди керек јок, алдында проектти бӱдӱрерге, Каспийдиҥ беш орооныныҥ бастыразыныҥ јӧби керек болгон..\n\nКаспийдиҥ тӱбиниҥ байлыктарыла тузаланарга темдектелген кыйулар \n\nРоссийский Федерация Казахстанла јӧптӧшкӧн (суверенные права на недропользование, 1998 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде эдилген Јӧп, протоколы 2002 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 13-чи кӱнинде тургузылган) тӱндӱк Каспийдиҥ тӱбин тузаланары јанынаҥ, Азербайджанла гран кыйулар керегинде Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱби јанынаҥ (2002 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде тургузылган), онойдо ок ӱч јанынаҥ российско-азербайджано-казахстанский Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱбинде грандар бириккен точка керегинде (от 14 мая 2003 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 14-чи кӱнинде) тургузылган, ондо тӱбин бӧлӱген чийӱлердиҥ географический координаттарын минерал ресурстардыҥ разведказын эдерге чикелеген.\n\nКаспий талайдыҥ ар-бӱткендик айалгазын корулаары јанынаҥ Конвенция \n2003 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде Тегеранда (Иран) Каспий эбире ороондордыҥ: Азербайджан Республиканыҥ, Ислам Республика Иранныҥ, Республика Казахстанныҥ, Российский Федерацияныҥ ла Туркменияныҥ «Рамочная конвенция по защите морской среды Каспийского моря деп јасакка» элчилери кол салгандар.\n\nКонвенцияныҥ амадузы: Каспийдиҥ ар-бӱткендик айалгазын кирдеҥ корулап алары, байлыгын чебер ле кыракы тузаланары («защита морской среды Каспийского моря от загрязнения, включая защиту, сохранение, восстановление, устойчивое и рациональное использование его биологических ресурсов»). Конвенция 2006 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн.\n\nЈеткер болбозыныҥ сурактары \nГлава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист Александр Собянин (Глава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист) SalamNews-информационный агентствого берген интервьюзында айткан: Каспийде јеткер болбозыныҥ гарантиязы российский флот башкарганынаҥ камаанду болор. А.Собянин: «Хрупкое равновесие и отсутствие войны возможно только и исключительно при подавляющем превосходстве одной страны — России. Любой шаг в сторону приближения возможностей флотилий остальных стран к возможностям Каспийской флотилии будет нарушать неустойчивое равновесие и усиливать возможность военных действий. Такая задача пока выполняется — возможности Каспийской военной флотилии (России) превышают совокупные возможности флотилий остальных каспийских стран».\n\nЭлдер ортодо јеткер болбозыныҥ эксперти (Высшая школа экономики) Александр Симонов бойыныҥ интервьюзында (Институту каспийского сотрудничествада) айткан: «Каспийдиҥ байлыгы телекейлик јеткер болбозыныҥ јаан учурлу факторы».\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитературазы\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча кӧлдӧр\nКӧлдӧр","num_words":7099,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10555.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D3%A7%D0%BA%D1%81%D1%83%20%28%D0%90%D1%80%D0%BA%D1%8B%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%A5%20%D0%BA%D0%BE%D1%88%20%D1%81%D1%83%D1%83%D0%B7%D1%8B%29","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кӧксу () — Россияда Алтай Республиканыҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Кадын-Бажы сын-тайгада Кӧксу деп аташ кӧлдӧҥ чыгара агат. Оноҥ бу суу Самакыныҥ чӧлинде Аркыт сууга келип, сол јанынаҥ кожулат. Орто келтеҥи — 22 м\/км, узуны — 52 км, ортојылдык аккан суузыныҥ кеми — 15 м³\/сек, јериниҥ текши кеми — 1840 км².\n\nЭтимология \nКӧк — , суу —  (тюрк.), Кӧк суу  .\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГидрологиязы \nКӧксу Кадын-Бажыныҥ сын-тайгаларында јаткан Кӧксу деп аташ кӧлдӧҥ чыгыра агат. Ӱкек деп плоскогорьениҥ јаныла агып, Самакыныҥ чӧлине келип, Аркыттыҥ суузына сол јанынаҥ кожулат. Узуны — 52 км, орто келтеҥи — 22 м\/км, ортојылдык аккан суузыныҥ кеми — 15 м³\/сек, јериниҥ текши кеми — 1840 км².\n\nСууныҥ агынында беш башка бӧлӱк темдектелет:\n Баштапкы бӧлӱк: Кӧксу кӧлдӧҥ чыгып, ӱч километр кире јерде сууныҥ агыны тыҥ эмес, араай, јайым агат, тууразы чичке, тайа-јыралардыҥ ортозыла агып барат. \n Экинчи бӧлӱк: Орошаган деп кош суузына јетире. Јердиҥ келтеҥи јаан, кӧп таштар, је суу ондый ла јаан эмес, баштапкы ла бӧлӱкту ушкуш.\n Ӱчинчи бӧлӱк: Каньонго јетире. Суу јалбак јайым ӧзӧклӧ агат, табынча суузы кӧптӧйт, бир канча бозоголор ло шивер.\n Тӧртинчи бӧлӱк: 400 м каньон. Бир канча бозоголор, учарсуу бӱдӱмдӱ, бийиги 3 метрге јетире.\n Бежинчи бӧлӱк: Аркыт сууга кирерге јетире. Бозоголор ло шиверлер.\n\nБалыктары \nКӧксу балыгыла бай, мында чараган, јылмай, сӧлӧм, чабак деп калыктар бар.\n\nКош суулары \nКӧксуныҥ кош суулары (бажынаҥ оозына јетире):\n ← сол кош суузы→ оҥ кош суузы\n → Игнатиха ;\n ← Оршаган ;\n → Звончиха ;\n ← Кошбулак ;\n ← Богулак ;\n ← Акбулак ;\n → Кужуртубулак ;\n ← Чолак-Булак ;\n → Ӱстӱги Арчалу ;\n → Алтыгы Арчалу ;\n ← Јеерентай ;\n → Каша басы .\n\nРоссияныҥ тергеелик суу реестрында \nАрасейдиҥ суу реестрында () Кӧксу деп суу  Ӱстӱгиобской бассейновый округка кирип јат. Кадынныҥ сууээлем бӧлӱгине кирип, Бий ле Кадынныҥ коолында (бассейнде) деп чотолот. Ӱстӱги Оп сууныҥ бассейны Эрчиш сууныҥ киргенине јетире.\n\nЈараттай јурттар \nКӧксуныҥ јарадында турган јурттар: Кӧксу-Оозы јурт, Ак-Сас, Кызыл-Јар, Амыр, Јӱс-Тыт, Тӧгӧрик.\n\nКереес јерлери\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":396,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.242,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":47518.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%20%D1%82%D0%B8%D0%BB","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Татар тил () — татар калыктыҥ тили ла Татарстан Республиканыҥ экинчи тергеелик тили. Татарстан Республикада окылу тил деп чотолот. Татар тил алтай тилдердиҥ билезиниҥ тӱрк группазына кирет.\n\nТаҥмалык\n\nТайантылар \n Татарская электронная библиотека\n Русско-татарский и татарско-русский переводчик\n Подборка татарских словарей\n Атлас татарских народных говоров\n Татарский язык: Койне тюркских народов, ставшее вторым языком России\n\nТӱрк тилдер‎\nТатарстан Республика","num_words":71,"character_repetition_ratio":0.095,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.749,"perplexity_score":85682.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%98%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Италия () — Европада тергее. Тӧс калазы — Рим, окылу тили — итальян тил (), акчазы — евро.\n\nТайантылар \n\nЕвропаныҥ ороондоры","num_words":25,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.282,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.653,"perplexity_score":83421.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%204%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 4 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 4 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 361 кӱн арткан (високосный јылда 362 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 4 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 4 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 22 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктар ортодо \n  ООН — Брайльдыҥ азбуказыныҥ (кӧстӧҥ ајарбас улуска) телекейлик кӱни (2019)\n  — Јаба тартыларыныҥ телекейлик кӱни (Исаак Ньютон,1843)\n  Мьянма — Јайымныҥ кӱни\n  США — Спагеттиниҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Православие\n — кыйналган агару Димитрий Киранов ло Феодор Поройковтыҥ эземине, пресвитерлер (1938);\n — монах Никифордыҥ (Джанакакис, Никифор Прокажённый) эземине (1964).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католицизм: Анна, Елизавета.\n Православие: Анастасия, Дмитрий, Евод, Евтихиан, Зоил, Фёдор, Феодотия, Хрисогон.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXVIII чактаҥ озо \n 1494 — Цетинде (Черногория) православный кожоҥдордыҥ тизӱзитургузылган. Бу тӱштӱк славян тергеелерде баштапкы катап кириллицла  «Осмогласник» деп бичик болуп кепке базылган.\n\nXVIII чак \n 1717 — Гаагада Франция, Англия ла Голландия ортодо Испанияга удура болор биригӱ јӧптӧлгӧн.\n\nXIX чак \n 1829 — Юшневская, Мария Казимировна декабрист ӧбӧӧниниҥ кийнинеҥ Сибирь јаар барарга јӧп алган.\n 1850 — Бурулаткан петрашевцыларды адып ӧлтӱрбей, ол тоодо Достоевский, Фёдор Михайлович, килемји эдип јайымдаганын јарлаган.\n 1878 — Орус-турецкий јуу (1877—1878): генерал Гурко, Иосиф Владимирович сӱреен кату айалгада Балканда јарымортолыкты кечип, Софияны колго алып, Турциядаҥ јайымдаган.\n 1896 — Юта США-ныҥ 45-чи штады (администрациялык бӧлӱк) боло берген.\n\nXX чак \n 1905 — Женевада неделе сайын чыгар «Вперёд» деп большевистский газеттиҥ баштапкы номеры чыккан.\n 1915 — Сарыкамышский согушта орус черӱлер 9-чы турецкий корпусты бӱдӱнге олјого алган.\n 1920 — , Александр Васильевичтиҥ «Верховный Правитель России» деп титулы ла Верховный Главнокомандующий деп званиезин айрыган.\n 1923 — «Правда» газетте В.И.Ленинниҥ «Странички из дневника» чыккан, ондо ол ликбезти тыҥыдары, неграмотостьло тартыжары керегинде бичиген.\n 1943 — «Тайм» деген американ журнал 1942 јылдыҥ итогыла «Јылдыҥ кижизи» () деп Иосиф Сталинди адаган.\n 1959 — СССР-дыҥ Луна-1 деп космический аппарады Айга јеткен баштапкы аппарат болгон.\n\nXXI чак \n Роза революция Грузияда болуп, Саакашвили, Михаил Николозович президентке турган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1643 — Исаак Ньютон (1727 ј бож.), англий физик, математик, астроном, философ, теолог.\n 1710 — Перголези, Джованни Баттиста (1736 ј. бож.), итальян композитор, скрипач ла органист.\n 1716 — Буонафеде, Аппиан|Аппиан Буонафеде (1793 ј. бож.), итальян философ.\n 1785 — Якоб Гримм (1863 ј. бож.), немец филолог, немец фольклордо чӧрчӧктӧрди кепке баскан карындаштардыҥ бирӱзи.\n\nXIX чак \n 1809 — Луи Брайль 1852 ј. бож.), француз ӱредӱчи, изобретатель шрифт Брайляны сананып тапкан, кӧстӧҥ ајарбас улуска точечно-рельефный шрифт эткен.\n 1812 — Ростопчина, Евдокия Петровна (1858 ј. бож.) орус ӱлгерчи, кӧчӱреечи, драматург ла прозаик.\n 1813 — Питман, Айзек (1897 ј. бож.), британ билимчи, кудайлык ишчи, стенографияныҥ текши јайылган јарлу системазын сананып тапкан кижи.\n 1874 — Сук, Йозеф (1935 ј. бож.), чех композитор ло скрипач.\n 1881 — Бакланов, Георгий Андреевич (чын ады Альфонс-Георг Бакис; 1938 ј. бож.), орус оперный кожоҥчы (баритон) латыш укту.\n 1895 — Клуцис, Густав Густавович (аттыртып, 1938 ј. бож.), латыш совет јурукчы-авангардист.\n 1896 — Массон, Андре (1987 ј. бож.), француз јурукчы график.\n\nXX чак \n 1907 — Дубинин, Николай Петрович (1998 ј. бож.), совет ле россий генетик, академик, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1916 — Котик, Ян (2002 ј. бож.), чешский ле немецкий јурукчы, график.\n 1924 — Полуянов, Сергей Сергеевич (1983 ј. бож.), совет кинооператор ло фотокорреспондент.\n 1927 — Сарнов, Бенедикт Михайлович (2014 ј. бож.), совет ле россий бичиичи , литературовед ле критик.\n 1934 — Церетели, Зураб Константинович, совет, грузин ле россий скульптор, јурукчы, СССР-дыҥ эл јурукчызы.\n 1941 — Косматос, Джордж (2005 ј. бож.), американ кинорежиссёр.\n 1942 — Маклафлин, Джон, англий гитарист-виртуоз, композитор.\n 1954 — Романцев, Олег Иванович, совет ле россий футболист ле тренер.\n 1956 — Уваров, Павел Юрьевич, совет ле россий билимчи, тӱӱкичи-медиевистика.\n 1966 — Кеосаян, Тигран Эдмондович, россий кинорежиссёр, актёр, сценарист, клипмейкер, телеведущий.\n 1967 — Шувалов, Игорь Иванович, россий тергеелик ишчи, действительный 1-чи классту тергеелик советник.\n 1986\n И, Шарлин, кино, театр ла телевидениениҥ американ актрисазы, музыкант, јурукчы, бичиичи.\n Милнер, Джеймс, англий футболист.\n 1990 — Кроос, Тони, немец футболист, телекейдиҥ чемпионы (2014), УЕФА-ныҥ Лига чемпионовыныҥ 4-катап јеҥӱчили.\n 1992 — Промес, Квинси, нидерланд футболист, УЕФ��-ныҥ Лига нацийдиҥ мӧҥӱн сыйын алган (2019).\n 1995 — Хассон, Мэдди, американ актриса.\n 1997 — Анхелиньо (Хосе́ А́нхель Эсмори́с Тасе́нде), испан футболист.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1465 — Карл (герцог Орлеанский) (1391 ј.чык.), француз ӱлгерчи, полководец, 25 јыл англий олјодо болгон.\n 1607 — Конингсло, Гиллис ван (1544 ј.чык.), нидерланд школаныҥ пейзажисти.\n 1695 — Люксембург, Франсуа Анри де Монморанси (1628 ј.чык.), фрнцуз полководец.\n 1730 — Валенкур, Жан-Батист Анри де (1653 ј.чык.), француз прозаик, кӧчӱреечи, тӱӱкичи, лингвист, Французский академияныҥ турчызы.\n 1752 — Крамер, Габриэль (1704 ј.чык.), швейцар математик, линейный алгебраны тапкандардыҥ бирӱзи.\n 1786 — Мендельсон, Мозес (1729 ј.чык.), немец философ-идеалист, «германский Сократ» деп адаткан.\n\nXIX чак \n 1830 — Глазунов, Матвей Петрович (1757 ј.чык.), московский којойым, книгасадучы.\n 1845 — Буальи, Луи-Леопольд (1761 ј.чык.), француз јурукчы ла гравёр.\n 1877 — Вандербильт, Корнелиус (1794 ј.чык.), американ корабельный ла темирјол магнат, голландтардаҥ таркаган.\n 1880 — Фейербах, Ансельм (1829 ј.чык.), немец тӱӱкилик јурукчы.\n 1882 — Дрейпер, Джон Уильям (1811 ј.чык.), американ химик, Айдыҥ фотојуругын эҥ баштапкы эткен кижи.\n 1883 — Инсарский, Василий Антонович (1814 ј.чык.), орус бичиичи-мемуарист.\n 1886 — Ткачёв, Пётр Никитич (1844 ј.чык.), орус литературалык критик, публицист, революционный народничествоныҥ идеологторыныҥ бирӱзи.\n\nXX чак \n 1904 — Беляев, Митрофан Петрович (1836 ј.чык.), орус кӱӱлик издатель ле меценат.\n 1932 — Мамедкулизаде, Джалил Гусейнкули оглы (1866 ј.чык.), азербайджан бичиичи, журналист, общественный деятель.\n 1939 — Ивановский, Владимир Николаевич (1867 ј.чык.), россий ле совет философ, ӱредӱчи.\n 1941 — Бергсон, Анри (1859 ј.чык.), француз философ, Нобельдиҥ литература аайынча сыйыныҥ лауреады  (1927).\n 1942 — Шеппард, Мелвин (1883 ј.чык.), американ легкоатлет, јайгы Олимпий ойындардыҥ тӧрт катап чемпионы.\n 1943 — јууда ӧлгӧн Раскова, Марина Михайловна (1912 ј.чык.), советский лётчица-штурман, баштапкы Советский Союзтыҥ Герой ӱй улузыныҥ ортозында\n 1960 — Камю, Альбер (1913 ј.чык.), француз бичиичи ле философ, Нобельдиҥ литература аайынча сыйыныҥ лауреады (1957).\n 1961 — Шрёдингер, Эрвин (1887 ј.чык.), австрий физик, Нобельдиҥ физика аайынча сыйыныҥ лауреады (1933).\n 1965 — Элиот, Томас Стернз (1888 ј.чык.), англо-американский ӱлгерчи, Нобельдиҥ литература аайынча сыйыныҥ лауреады (1948).\n 1967 — Кемпбелл, Дональд (1921 ј.чык.), англий гонщик.\n 1973 — Шнейдеров, Владимир Адольфович (1900 ј.чык.), кинорежиссёр, сценарист, оператор, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1975 — Леви, Карло (1902 ј.чык.), итальян бичиичи, јурукчы ла политикалык ишчи.\n 1976 — Горлаченко, Михаил Иосифович (1905 ј.чык.) — совет јуучыл ишчи, авиацияныҥ  генерал-майоры.\n 1986\n Лайнотт, Фил (1949 ј.чык.), ирландский рок-музыкант («Thin Lizzy»).\n Ишервуд, Кристофер (1904 ј.чык.), англий бичиичи.\n 1995\n Стивенс, Брукс (1911 ј.чык.), инженер, «Harley-Davidson» деп мотоциклдарды эткен.\n Носик, Вал��рий Бенедиктович (1940 ј.чык.), театр ла киноныҥ актёры, Россияныҥ эл артисти.\n 1996 — Смирнова, Кира Петровна (1922 ј.чык.), пародист, кожоҥдор ло романстар јаҥарчы.\n\nАјарулар \n\n04\nЧаган айдыҥ 4 кӱни","num_words":1991,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.298,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.962,"perplexity_score":9564.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%205%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 5 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 5 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 360 кӱн арткан (високосный јылда 361 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 5 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 5 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 23 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nТекшијондык \n Бойскауттардыҥ калыктар ортодо байрамы\n\nКалыктар ортодо \n  Сербский Республика,  Сербия,  Черногория — Туциндан\n  Индия — Гобинд Сингх деп гуруныҥ чыккан кӱни\n\nПрофессионал \n  Белоруссия — Социальный защитаныҥ ишчилериниҥ байрамы\n\nКудайлык \n  Православие\n  — святитель, архиепископ Новгородский Феоктисттиҥ эземине, (1310).\n  — преподобный Павел, епископ Неокесарийскийдиҥ эземине (IV чак);\n  — святитель Феоктист, архиепископ Новгородскийдиҥ эземине (1310).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Иван, Симеон, Телесфор\n Православный: Агафопус, Василид, Василий, Геласий, Давид, Еварест, Евникиан, Евпор, Зотик, Иван, Макарий, Наум], Нифонт, Павел, Помпий, Сатурнин, Феодул, Феоктист\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXVIII чактаҥ озо \n 951 — Леонныҥ кааны Рамиро II престолдоҥ мойножып, јаҥды Ордоньо III деп атту уулына берген.\n 1477 — Бургундский јуулар: Рене II Лотарингский Карл Смелыйды Нансиниҥ стенелериниҥ јанында јуу-согушта оодо соккон; Герцогство Бургундия ла Королевство Франция ла Габсбургский монархия јер былаашкан.\n 1675 — Голландский јуу ӧйинде Туркхаймеде јуу-согуш болгон, ондо француз черӱ Тюренн, Анри де Ла Тур д’Овернь маршалга баштадып, бранденбургский черӱни оодо соккон.\n\nXVIII чак \n 1728 — Гаванский университет тӧзӧлгӧн.\n 1757 — Дамьен, Робер-Франсуа каан Людовикти XV ӧлтӱрерге мунканган, келишпеген.\n 1762 — Пётр III орус престолго чыккан.\n 1769 — Уатт, Джеймс паровой машиназына патент алган.\n\nXIX чак \n 1809 — Дарданелльский мир јӧптӧлгӧн, Англо-турецкий јуу токтогон (1807—1809).\n\nXX чак \n 1905 — Орус-јопон јуу тушта Порт-Артур шибее јеҥдирткен.\n 1917 — Митавский операцияныҥ башталганы. Тӱндӱк фронтто Баштапкы телекейлик јуу тушта Орус Императорский черӱниҥ калганчы операциязы болгон, ол Ригага ууланган немец плацдармды јоголтор учурлу болгон.\n 1919\n Ишмекчи-Крестьян Кызыл Черӱ Вильнюсты колго алган.\n 1942 — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ хрониказы. 1942 јылдыҥ чаган айы. Кызыл Черӱниҥ кышкы ичкерлежи. Советский морской десант Евпаторияга тӱшкен.\n 1953 ��� Парижте Беккет, Сэмюэлдиҥ «В ожидании Годо» деп пьесазы баштапкы катап кӧргӱзилген.\n 1956 — Антарктиданыҥ јарадына баштапкы советский Комплексный Антарктический экспедиция јетирилген.\n 1957 — «Техника — молодёжи» журналдыҥ баштапкы номеринде Ефремов, Иван Антоновичтиҥ «Туманность Андромеды» деп романы чыгып баштаган — совет фантастиканыҥ база бир алтамы.\n 1968 — Чехословакияда јаҥга Дубчек, Александр турган, Пражский јас башталган.\n 1972 — США кӧп катап учар транспортный космический корабль јазаарын баштаган.\n 1991 — Тӱштӱкосетин јууныҥ бажы. (1992 јылда кичӱ изӱ айда токтогон).\n\nXXI чак \n 2005 — Эрида деп карликовый планета Кӱнниҥ системазында табылган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1209 — Ричард Корнуоллский (1272 ј.бож.), англий принц, Германияныҥ номинал кааны. \n 1592 — Шах-Джахан (1666 ј.бож.), Бабурид Империяныҥ падишахы (1627—1658), Тадж-Махал мавзолейди туткан.\n 1688 — Пизендель, Иоганн Георг (1755 ј.бож.), немец барокко музыкант ла композитор.\n 1769 — Витгенштейн, Пётр Христианович (1843 ј.бож.), россий генерал-фельдмаршал, 1812 јылда Отечественный јууныҥ геройы.\n 1789 — Дашков, Дмитрий Васильевич (1839 ј.бож.), орус литератор ло сановник, «Арзамас» деп литературный общество тӧзӧгӧн.\n\nXIX чак \n 1817 — Хрущов, Дмитрий Петрович (1864 ј.бож.), россий тергеелик ишчи, сенатор, Россияда крестьян реформаны јараткан.\n 1819 — Нахичеванский, Исмаил Хан Эхсан Хан оглы (1909 ј.бож.), россий военачальник, кавалерияныҥ генералы.\n 1838 — Жордан, Мари Энмон Камиль (1922 ј.бож.), француз математик.\n 1845 — Немирович-Данченко, Василий Иванович (1936 ј.бож.), орус бичиичи, журналист ле јорыкчы, Немирович-Данченко, Владимир Ивановичтиҥ аказы.\n 1846 — Эйкен, Рудольф Кристоф (1926 ј.бож.), немец бичиичи ле философ,  Нобельдиҥ литература аайынча сыйыныҥ лауреады (1908)\n 1855 — Жиллетт, Кинг Кэмп (1932 ј.бож.), американ изобретатель ле безопасный бритваны баштап эткен кижи.\n 1863 — Баланчивадзе, Мелитон Антонович (1937 ј.бож.), грузин совет композитор.\n 1874 — Эрлангер, Джозеф (1965 ј.бож.), американ физиолог, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1944).\n 1876 — Аденауэр, Конрад (1967 ј.бож.), ФРГ-ныҥ баштапкы федеральный канцлеры (1949—1963).\n 1881 — Метнер, Николай Карлович (1951 ј.бож.), орус композитор ло пианист.\n 1893 — Парамаханса Йогананда (1952 ј.бож.), индийский йогин ле философ, практика крийя-йоганы Кӱнбадышта јайган.\n 1897 — Юнус Раджаби (1976 ј.бож.), совет узбек композитор, академик, Узбекский ССР-дыҥ эл артисти, кожоҥчы.\n 1900 — Танги, Ив (Рэмон Жорж Ив Танги; 1955 ј.бож.), француз укту американ јурукчы-сюрреалист.\n\nXX чак \n 1903 — Зивертс, Мартиньш (1990 ј.бож.), латыш бичиичи-прозаик ла драматург.\n 1910 — Васильев, Павел Николаевич (1937 ј.аттырткан), орус совет ӱлгерчи ле журналист.\n 1914 — Кыдрашев Ч. К. (1997 ј.бож.) — Совет ӧйдӧ политик, Горно-Алтайскта облисполкомдо иштеген (1944—1948).\n 1915 — Робинсон, Артур (2004), американ географ ла картограф, картографияныҥ тӱӱкичизи.\n 1920 — Бенедетти Микеланджел��, Артуро (1995 ј.бож.), итальян пианист.\n 1921 — Дюрренматт, Фридрих (1990 ј.бож.), швейцар бичиичи-прозаик, драматург ла публицист.\n 1923 — Филлипс, Сэм (2003 ј.бож.), американ продюсер, Пресли, Элвиске јол ачкан.\n 1931\n Брендель, Альфред, австрий пианист ле композитор.\n Дюваль, Роберт, американ актёр, кинорежиссёр ло продюсер, «Оскар» кинопремияныҥ лауреады, тӧрт «Золотой глобус» ла о.ӧ алган .\n 1932\n Горбачёва, Раиса Максимовна (1999 ј.бож.), СССР-дыҥ президенти Горбачёв, Михаил Сергеевичтиҥ ӱй кижизи.\n Эко, Умберто (2016 ј.бож.), итальян бичиичи, философ, культуролог, литературалык критик, тӱӱкичи-медиевист.\n 1936 — Арсенов, Павел Оганезович (1999 ј.бож.), совет, россий ле армян актёр ло кинорежиссёр («Король-олень», «С любимыми не расставайтесь», «Гостья из будущего» деп кинолор ло о.ӧ.).\n 1938 — Хуан Карлос I, Испанияныҥ кааны (1975—2014).\n 1941 — Миядзаки, Хаяо, јопон режиссёр аниме, продюсер, сценарист, бичиичи ле мангака.\n 1946\n Болтнев, Андрей Николаевич (1995 ј.бож.), совет россий театр ла киноныҥ актёры.\n Китон, Дайан, американ актриса, продюсер, кинорежиссёр, «Оскар» ла эки «Золотой глобус» алган.\n 1947 — Сассен, Саския, американ экономист ле социолог-ӱй кижи.\n 1952 — Хёнесс, Ули, немец футболист, телекейдиҥ (1974) ле Европаныҥ (1972) чемпионы, футбольный менеджер.\n 1953 — Соломин, Василий Анатольевич (1997 ј.бож.), боксло телекейдиҥ баштапкы советский чемпионы јеҥил бескеде (1974).\n 1955 — Фёдоров, Владимир Иванович (1979 ј.бож.), совет футболист, призёр Олимпий ойындардыҥ кӱлер сыйын алган (Јайгы Олимпий ойындар. 1976).\n 1967 — Портвих, Рамона, немец спортсмен, байдаркада јӱзишле ӱч катап олимпий чемпион.\n 1968\n Инаба, Кэрри Энн, американ бијечи, хореограф ла актриса.\n Меньян, Лали, француз актриса, модель ле телеведущий.\n 1969 — Мэрилин Мэнсон (чын ады Брайан Хью Уорнер), американ рок-музыкант, кожоҥчы, актёр, кожоҥдордыҥ авторы, «Marilyn Manson» деп группаныҥ солынбас башчызы.\n 1970\n Веретенников, Олег Александрович, совет ле россий футболист, тренер.\n Ковтун, Юрий Михайлович, совет ле россий футболист, тренер.\n Чагин, Владимир Геннадьевич, россий автогонщик, «Ралли Дакар» маргаанда 7 катап јеҥӱчил.\n 1972 — Рувас, Сакис, грек кожоҥчы.\n 1975 — Купер, Брэдли, американ актёр, продюсер, кинорежиссёр, кожоҥчы, BAFTA ла «Грэмми» сыйлардыҥ лауреады.\n 1978 — Джонс, Дженьюари, американ актриса ла фотомодель.\n 1979 — Клеметсен, Ховард, норвеж двоеборец, олимпий чемпион (2014).\n 1981 — Дедмаус (чын ады Джоэль Томас Циммерман), канад диджей ле кӱӱлик продюсер.\n 1982 — Костелич, Яница, хорват кырчанаачы, 4 катап олимпий чемпион, телекейдиҥ 5 катап чемпионы.  \n 1983 — Адамски, Филип, немец спортсмен польский ук-тӧс бар, академический гребляла олимпий чемпион. \n 1986 — Шемякина, Яна Владимировна, украин фехтовальщик шпагала, олимпий чемпион (2012).\n\nXXI чак \n 2004 — Безрукова, Анастасия Дмитриевна, россий модель ле актриса.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 62 до н. э. — Луций Сергий Катилина (108 до н. э. киреде чыккан), Рим республикада политик ле заговорщик.\n 1448 — Кристофер III Баварский (1416 ј.чык.), Данияныҥ кааны (1440 ј.ала), Швецияныҥ кааны (1441 ј.ала), Норвегияныҥ кааны (1442 ј.ала).\n 1465 — Карл I Орлеанский]] (1394 ј.чык.), француз феодал, политик, јуучыл ла ӱлгерчи.\n 1477 — Карл Смелый (1433 ј.чык.), Бургундияныҥ калганчы герцогы (1467—1477), Валуа деп династиянаҥ.\n 1589 — Екатерина Медичи (1519 ј.чык.), Францияныҥ кааны (1547—1559).\n 1762 — Елизавета Петровна (1709ј.чык. ), россий императрица (1741—1762), Романовтордыҥ династиязынаҥ.\n\nXIX чак \n 1808 — Орлов, Алексей Григорьевич (Алексей Орлов-Чесменский) (1737 ј.чык.), орус јуучыл ла тергеелик ишчи, генерал-аншеф.\n 1818 — Баччарелли, Марчелло (1731), итальян јурукчы-портретист барокко эпоханыҥ.\n 1828 — Кобаяси Исса (1763 ј.чык.), јопон ӱлгерчи, хайкуныҥ узы.\n 1858 — Граф Радецкий, Йозеф (1766 ј.чык.), австрий фельдмаршал ла тергеелик ишчи.\n 1860 — Нойманн, Иоанн Непомук (1811 ј.чык.), американ священник,  Филадельфияныҥ епископы, католический агару кижи.\n 1864 — Гильфердинг, Фёдор Иванович (1798 ј.чык.), россий дипломат, сенатор, тайный советник.\n 1882 — Заблоцкий-Десятовский, Андрей Парфёнович (1808ј.чык.), россий тергеелик ишчи ле экономист.\n 1896 — Горбунов, Иван Фёдорович (1831 ј.чык.), орус актёр ло бичиичи.\n\nXX чак \n 1909 — Плевако, Фёдор Никифорович (1842 ј.чык.), россий адвокат, судтыҥ ораторы.\n 1910 — Вальрас, Леон (1834 ј.чык.), француз экономист.\n 1916 — Клаач, Герман (1863 ј.чык.), немец антрополог ло анатом.\n 1922 — Шеклтон, Эрнест (1874 ј.чык.), ирланд полярник, Антарктиданыҥ шиҥжӱчили.\n 1929 — Николай Николаевич Младший (1856 ј.чык.), улу князь, Николай I каанныҥ (россий император) баркызы.\n 1930 — Клайзен, Людвиг (1851 ј.чык.), немец химик.\n 1933 — Клос, Юлиуш (1881 ј.чык.), польский архитектураныҥ тӱӱкичизи, профессор.\n 1941 — Джонсон, Эми (1903 ј.чык.), Англиянаҥ Австралия јаар јаҥыскан учкан телекейде баштапкы ӱй кижи.\n 1951 — Платонов, Андрей Платонович (1899 ј.чык.), орус бичиичи\n 1955 — Тарле, Евгений Викторович (1874 ј.чык.), россий ле совет тӱӱкичи, СССР-дыҥ АН-тыҥ академиги  .\n 1956 — Мистангет (1875 ј.чык.), француз кожоҥчы, актриса ла клоунесса-конферансье.\n 1959 — Алабян, Каро Семёнович (1897 ј.чык.), совет архитектор, академик.\n 1960 — Паренаго, Павел Петрович (1906 ј.чык.), совет астроном.\n 1964 — Кирша, Фаустас (1891 ј.чык.), литов бичиичи ле кӧчӱреечи.\n 1970 — Борн, Макс (1882 ј.чык.), немецкий ле британский физик-теоретик, математик, квантовый механиканыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи,  Нобельдиҥ физика аайынча сыйыныҥ лауреады (1954).\n 1974 — Оборин, Лев Николаевич (1907 ј.чык.), совет пианист.\n 1979 — Мингус, Чарльз (1922 ј.чык.), американ джаз музыкант.\n 1980 — Кожевников, Алексей Венедиктович (1891 ј.чык.), орус совет бичиичи.\n 1981 — Юри, Гарольд Клейтон (1893 ј.чык.), американ физик ле химик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1934).\n 1984 — Васильев, Дмитрий Иванович (1900 ј.чык.), кинорежиссёр.\n 1987 — Лоренс, Маргарет (1926 ј.чык.), канадский бичиичи.\n 1990 — Сидоренков, Генрих Иванович (1931 ј.ч��к.), совет хоккеист, олимпий чемпион, телекейдиҥ чемпионы.\n 1991 — Ром-Лебедев, Иван Иванович (1903 ј.чык.), актёр, драматург ла гитарист, сыган бичиичи, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1994 — Бэлза, Игорь Фёдорович (1904 ј.чык.), совет музыковед, композитор ло литературовед.\n 2000 — Дулова, Вера Георгиевна (1909 ј.чык.), совет ле россий арфист, ӱредӱчи, СССР-дыҥ эл артисти.\n\nXXI чак \n 2001 — Энском, Элизабет (1919 ј.чык.), британ философ, аналитикалык томизмниҥ кижизи.\n 2002 — Шефнер, Вадим Сергеевич (1914 ј.чык.), орус ӱлгерчи, бичиичи-фантаст.\n 2003 — Джиротти, Массимо (1918 ј.чык.), итальян актёр.\n 2005 — Лаукканен, Уско (1930 ј.чык.), финн иллюстратор ло финн тилле бичиир балдардыҥ бичиичизи. \n 2007 — Андо, Момофуку (1910 ј.чык.), тӱрген белетеер лапшаны эткен јопон изобретатель.\n 2009 — кол салынган, Меркле, Адольф (1934 ј.чык.), немец миллиардер.\n 2012 — Сизоненко, Александр Алексеевич (1959 ј.чык.), совет баскетболист, 1990 јылда телекейде эҥ узун сынду кижи болгон.\n 2014 — Эйсебио (1942 ј.чык.), португал футболист мозамбик угы бар.\n 2016\n Булез, Пьер (1925 ј.чык.), француз дирижёр ло композитор.\n Рощин, Анатолий Александрович (1932 ј.чык.), совет борец греко-рим стильле, олимпий чемпион (1972).\n 2018 — Янг, Джон (1930 ј.чык.), Айда болгон США-ныҥ астронавты.\n 2021 — Львова-Эберле, Лидия (1920 ј.чык.), Польшада партизан, орус дворян ук-тӧстӱ, Армия Крайованыҥ подпоручиги. Польшада подпольный антинацистский ле антикоммунистический јепселдӱ удурлажуныҥ туружаачызы.\n2021 — Бекузарова, Сарра Абрамовна (1937 ј.чык.), россий селекционер,  сельскохоз  билимдердиҥ докторы (1995), растениеводство кафедраныҥ профессоры (Горский государственный аграрный университет) (1998 ј.чык.), Россия Федерацияда билимниҥ кӱндӱлӱ ишчизи\n\nАјарулар \nКомментарии ээчиде јартамал\n\nИсточники кайдаҥ алынган\n\n05\nЧаган айдыҥ 5 кӱни","num_words":3303,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.307,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.872,"perplexity_score":9258.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%206%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 6 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 6 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 359 кӱн арткан (високосный јылда 360 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 6 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 6 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 24 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nТекшијондык\n\nЭл-јондык \n  Ямайка — Ямайканыҥ байрамдары, марундардыҥ кӱни\n\nКудайлык \n  Иерусалимский, Орус, Сербский, Грузинский православный серикпелерде\n  — На́вечерие Рождества Христова, (Рождественский сочельник)\n\n Орус православный серикпеде:\n  — кыйналган Евгения Римская ла преподобномучениктер Прот Римский, Иакинф Римский ле кыйналган Клавдия Римскаяныҥ эземине;\n  — Иннокентий (Беда) эземине (1928);\n  — агару Мечёв, Сергей Алексеевичт��ҥ эземине, пресвитер (1942);\n  — агару Николай Славянинниҥ эземине, монах (IX чак).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Агата ла Агафа\/Агафья, Антиох, Афродисий, Ахаик, Ахмед\/Ахмет, Витимион, Евгения, Евсузий, Иакинф, Иннокентий, Клавдия, Николай, Прот, Сергей\n\nКеректер\n\nXX чактаҥ озо \n 563 — Агару Софияныҥ Соборын јаҥынаҥ освящять эткен, Константинопольдо 557 јылда болгон јерсилкиништеҥ улам Агару Софияныҥ Соборы ӱрелген болгон.\n 1066 — Гарольд II Годвинсон Англияныҥ кааны боло берген.\n 1217 — Орден меченосцев новгородский јерлерге рейд эткен.\n 1579 — Аррасский уния јӧптӧгӧн, Нидерланды биригип баштаган\n 1813 — Александр I каанныҥ манифести чыккан, 1812 јылдыҥ Отечественный јуузы токтогон деп.\n 1834 — Арасей империяныҥ мак кожоҥы окылу јӧптӧлгӧн «Боже, Царя храни!»\n 1896 — Люмьер карындаштардыҥ «Прибытие поезда на вокзал Ла-Сьотая» деп киноныҥ премьеразы болгон.\n\nXX чак \n 1907 — Мария Монтессори Римде ишмекчи улустыҥ балдарына «Балдардыҥ туразын» ачкан\n 1912 — Нью-Мексико США-ныҥ 47-чи штады боло берген.\n 1929 — Гиммлер, Генрих Рейхсфюрер СС-тыҥ јааны боло берген.\n 1937 — СССР-да эл-јонныҥ экинчи Текшироссиялык тооалыжы ӧткӧн.\n 1943 — Ишмекчи-Крестьян Кызыл Черӱде составка погонду болор эткен.\n 1954 — РСФСР-да Белгородский область ла Липецкий область тӧзӧлгӧн, кийнинде Каменский область ла Балашовский областьтар јоголгон.\n 1992 — јаҥы бойын јарлаган Нагорно-Карабахский Республика јайым болгонын јетирген.\n\nXXI чак \n 2015 — Экзопланета ачылган, Јерге тӱҥейиниҥ индекси бийик — Kepler-438 b.\n 2019 — Православный серикпе Украинада автокефалия берилген.\n 2021 — США-да  Капитолийди колго алганы (2021).\n 2022 — Казахстанда ОДКБ операциияныҥ башталганы.\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1367 — Ричард II (1400 ј.бож.), англий каан (1377—1399).\n 1412 — Жанна д’Арк (1431 ј.ӧртӧткӧн) ересь ле колдовство деп бурулаткан, Францияныҥ эл геройы.\n 1486 — Агрикола, Мартин (1556 ј.бож.), кӱӱниҥ  немец теоретиги, композитор, таскадаачы.\n 1596 — Хмельницкий, Богдан Михайлович (1657 ј.бож.), Войско Запорожскийдиҥ гетманы, украин полководец ле тергеелик ишчи.\n 1655 — Бернулли, Якоб (1705 ј.бож.), швейцар математик.\n 1712 — Меншикова, Мария Александровна (1730 ј.бож.), князь Меншиков, Александр Даниловичтиҥ кызы, Пётр II императордыҥ «порушенная невестазы».\n 1745 — Монгольфье, Жак-Этьенн (1799 ј.бож.), Монгольфье акалу-карындаштуныҥ кичинеги,  воздушный шар сананып тапкан изобретатель.\n 1766 — Родригес де Франсия, Хосе Гаспар (1840 ј.бож.), јайым Парагвайдыҥ баштапкы башкараачыларыныҥ бирӱзи, ороонныҥ Верховный диктаторы (1816—1820).\n 1783 — митрополит Филарет ( тегин ады Василий Дроздов; 1867 ј.бож.), орус православный богослов XIX чактыҥ.\n\nXIX чак \n 1812 — Акино де Рамос, Мельхора (1919 ј.бож.), филиппин революционер, «Великая женщина революции».\n 1814 — Кретиус, Константин (1901 ј.бож.), немец јурукчы, Берлинский академия искусствтыҥ действительн��й турчызы.\n 1822 — Шлиман, Генрих (1890 ј.бож.), немец археолог, легендарный Трояны таап каскан.\n 1832 — Гюстав Доре (1883 ј.бож.), француз гравёр, иллюстратор ло јурукчы.\n 1838 — Брух, Макс (1920 ј.бож.), немец композитор ло дирижёр.\n 1848 — Ботев, Христо (1876 ј.ӧлтӱрткен), болгар поэт, революционер ле эл герой.\n 1850 — Шарвенка, Франц Ксавер (1924 ј.бож.), немец композитор, пианист, дирижёр.\n 1861 — Орта, Виктор (1947 ј.бож.), бельгий архитектор, модерн ууламјылу.\n 1865 — Марр, Николай Яковлевич (1934 ј.бож.), россий ле совет востоковед, кавказовед, филолог, тӱӱкичи, этнограф, археолог.\n 1868 — Монти, Витторио (1922 ј.бож.), итальян скрипач, композитор ло дирижёр.\n 1872 — Александр Скрябин (1915 ј.бож.), орус композитор, пианист.\n 1873 — Аронсон, Наум Львович (1943 ј.бож.), лифляндский ле француз скульптор ло јондык ишчи.\n 1878 — Сэндберг, Карл (1967 ј.бож.), американ ӱлгерчи, тӱӱкичи, романист, фольклорист, Пулитцеровский сыйдыҥ лауреады.\n 1879 — Камал, Галиаскар (1933 ј.бож.), татар совет драматург, публицист, јондык ишчи.\n 1883 — Джебран Халиль Джебран (1931 ј.бож.), ливан ла американ философ, јурукчы, ӱлгерчи ле бичиичи.\n 1884 — Бродский, Исаак Израилевич (1939 ј.бож.), россий ле совет јурукчы,  лениниананыҥ тӧзӧӧчизи.\n 1893 — Геловани, Михаил Георгиевич (1956 ј.бож.), театр ла киноныҥ актёры, режиссёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1899 — Константинов, Пётр Александрович (1973 ј.бож.), театр ла киноныҥ актёры, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1900 — Адамович, Александр Фомич (1937 ј.аттырткан), белорус совет партийный ла тергеелик ишчи.\n\nXX чак \n 1904 — https:\/\/scientificjournal.ru\/a.html?type=218&start=1656 (1977 ј.бож.), совет танктардыҥ коконструкторы, Сталинский сыйдыҥ эки катап лауреады\n 1905\n Борута, Казис (1965 ј.бож.), литов ло совет ӱлгерчи, бичиичи-прозаик, кӧчӱреечи, јондык ишчи.\n Рассел, Эрик Фрэнк (1978 ј.бож.), англий бичиичи-фантаст.\n 1908 — Кнушевицкий, Святослав Николаевич (1963 ј.бож.), совет виолончелист, П. И. Чайковскийдиҥ адыла адалган Московский государственный консерваторияныҥ профессоры.\n 1911 — Крючков Николай Афанасьевич (1994 ј.бож.), театр ла киноныҥ актеры, СССР-дыҥ јондык артисти, Социалистический Иштиҥ Геройы\n 1913\n Герек, Эдвард (2001 ј.бож.), польский политик, 1970—1980 јј.  Польский бириктирген ишмекчи партияныҥ ЦК-зыныҥ баштапкы  секретари.\n Янг, Лоретта (чын ады Гретхен Янг; 2000 ј.бож.), американ актриса, «Оскар» деп киносыйдыҥ, «Золотой глобус» ла о.ӧ. сыйлардыҥ лауреады.\n 1930 — Гарбузов, Виленин Исаакович (2013 ј.бож.), совет ле россий психотерапевт, психоневролог, философ, бичиичи.\n 1931 — Доктороу, Эдгар Лоренс (2015 ј.бож.), американ бичиичи, сценарист.\n 1933 — Макаров, Олег Григорьевич (2003 ј.бож.), совет космонавт, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1934 — Иванова, Нина Георгиевна (2020 ј.бож.), совет киноактриса ла кинорежиссёр.\n 1938\n Стус, Василий Семёнович (1985 ј.бож.), украин ӱлгерчи, диссидент, политзаключённый.\n Челентано, Адриано, итальян киноактёр, кожоҥчы, музыкант, кинорежиссёр, телеведущий, јондык ишчи.\n Шепитько, Лариса Ефимовна (1979 ј.бож.), совет кинорежиссёр, сценарист ле актриса.\n 1939 \n Лобановский, Валерий Васильевич (2002 ј.бож.), совет футболист, совет ле украин футбольный тренер.\n Роуз, Марри (2012), австралий пловец, 4 катап олимпий чемпион.\n 1946 — Барретт, Сид (чын ады Роджер Кит Барретт; 2006 ј.бож.), британ гитарист, кожоҥчы, кожоҥ чӱмдеечи, «Pink Floyd» групп тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 1947 — Миллар, Иан, канад конник, 10-чы јайгы Олимпий оындардыҥ туружаачызы.\n 1948 — Малюков, Андрей Игоревич, совет ле россий кинорежиссёр, сценарист, продюсер, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1953 — Янг, Малькольм (2017 ј.бож.), ритм-гитарист австралий AC\/DC деп рок-группаныҥ.\n 1954 — Мингелла, Энтони (2008 ј.бож.), британ кинорежиссёр, сценарист, драматург,  «Оскар» ла BAFTA деп сыйлардыҥ лауреады.\n 1955 — Аткинсон, Роуэн, англий актёр («Мистер Бин]]» ле о.ӧ.), сценарист ле продюсер, BAFTA сыйдыҥ эки катап лауреады.\n 1957 — Фоул, Колин Майкл, англо-американ астрофизик ле астронавт НАСА.\n 1958 — Путина, Людмила Александровна (эмди Очеретная), Россия президентиниҥ Путин, Владимир Владимировичтиҥ алдындагы ӱй кижизи.\n 1960 — Бестемьянова, Наталья Филимоновна, совет фигуристка (тошдо бије), олимпий чемпион (Фигурный јыҥылаш. кышкы Олимпий ойындар. 4 катап телекейдиҥ чемпионы, 5 катап Европаныҥ чемпионы .\n 1961 — Маклаков, Алексей Константинович, театр ла киноныҥ совет ле россий актёры, кожоҥчы.\n 1962 — Лиепа, Андрис Марисович, совет ле россий балеттиҥ артисти, театрал режиссёр ло продюсер, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1964 — Кузнецов, Сергей Борисович, совет ле россий композитор ло продюсер, «Ласковый май» группаны тӧзӧгӧн.\n 1970 — Герзмава, Хибла Леварсовна, операныҥ кожоҥчызы, Россия ла Абхазияныҥ эл артисти.\n 1976 — Чон Ли Гён, тӱштӱк корей шорт-трекистка, 4 катап олимпий чемпион (1994 ла 1998)\n 1982 — Редмэйн, Эдди, англий актёр, «Оскар», «Золотой глобус», «Тони» ле о.ӧ. сыйлар алган.\n 1986\n Нортуг, Петтер, норвеж чанаачы, эки катап олимпий чемпион, 13 катап телекейдиҥ чемпионы.\n Тёрнер, Алекс, англий музыкант, фронтмен инди-рок-группаныҥ «Arctic Monkeys».\n Шейк, Ирина (чын ады Ирина Шайхлисламова), россий супермодель ле актриса.\n 1987 — Криппс, Джастин, канад бобслеист, олимпий чемпион (2018).\n 1988 — Айдар Унатов — артист, М. С. Щепкинниҥ театрал училищезин божоткон (2009, ВТУ), П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда иштейт. «Хоомэй» деп јондор ортодо конкурстыҥ лауреады, Маньчжурия, (Китай). «Тӱрк Кабай» деп ансамбльдыҥ артизи, тӧзӧӧчизи.\n 1989 — Кэрролл, Энди, англий футболист.\n 1996 — Итон, Кортни, австралий актриса кино ло телевидениениҥ, фотомодель.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1607 — Гвидобальдо дель Монте (1545 ј.чык.), итальян математик, механик, астроном ло философ.\n 1682 — Мартинес, Хусепе (1600 ј.чык.), испан јурукчы.\n 1695 — Кристиан Альбрехт Гольштейн-Готторпский (1641 ј.чык.), герцог Гольштейн-Готторпы (1659 ј.ала), князь-епископ Любекское княжество-епископство.\n 1730 — Меншикова, Мария Александровна (1712), дочь князь Меншиков, Александр Даниловичтиҥ кызы, Пётр II императордыҥ «порушенная невестазы».\n\nXIX чак \n 1831 — Крейцер, Родольф (1766 ј.чык.), французский скрипач и композитор.\n 1852 — Брайль, Луи (1809 ј.чык.), француз таскадаачы, кӧстӧҥ ајарбас улуска шрифт Брайля.\n 1866 — Роблес, Венсеслао, парагвай военачальник, бригадный генерал.\n 1875 — Высоцкий, Пётр (1797 ј.чык.), польский офицер, јондык-јайымдаар кыймыгуныҥ туружаачызы.\n 1884 — Мендель, Грегор Иоганн (1822 ј.чык.), чешско-австрий биолог, ботаник, монах-августинец, генетиканыҥ тӧзӧӧчизи.\n\nXX чак \n 1918 — Кантор, Георг Фердинанд Людвиг Филипп (1845 ј.чык.), немец математик, теория множествты тӧзӧгӧн.\n 1919 — Рузвельт, Теодор (1858 ј.чык.), США-ныҥ 26-чы президенти  (1901—1909), Нобельдиҥ амыр-энчӱ аайынча сыйыныҥ  лауреады (1906).\n 1929 — Дмитрий Коновалов (1845 ј.чык.), русский советский химик, метролог, академик АН СССР.\n 1942 — Беляев, Александр Романович (1884 ј.чык.), орус совет бичиичи-фантаст.\n 1944 — Фредерикс, Всеволод Константинович (1885 ј.чык.), орус физик ле геофизик, жидкий кристаллдардыҥ физиказы јанынаҥ специалист.\n 1945 — Вернадский, Владимир Иванович (1863 ј.чык.), орус совет мыслитель, билимчи -естествоиспытатель, ноосфера керегинде учениениҥ тӧзӧӧчизи.\n 1949 — Флеминг, Виктор (1889 ј.чык.), американ кинорежиссёр ло оператор, «Оскар» деп сый алган.\n 1957 — Бучма, Амвросий Максимилианович (1891 ј.чык.), театр ла киноныҥ актёры, режиссёр ло таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1962 — Давудова, Марзия Юсуф кызы (1901 ј.чык.), азербайджан совет театр ла киноныҥ актёры, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1970 — Кадыр-Гулям (при рожд. Владимир Янушевский; 1866 ј.чык.), российский и советский цирковой артист, акробат, атлет.\n 1974 — Альфаро Сикейрос, Хосе Давид (1896 ј.чык.), мексиканский художник и политик, деятель коммунистического движения.\n 1976 — Бадалбейли, Афрасияб Бадалбек оглы (1907 ј.чык.), композитор, дирижёр, музыковед, народный артист Азербайджанской ССР.\n 1981 — Кронин, Арчибальд (1896  ј.чык.), шотланд бичиичи.\n 1990 — Ярай, Ганс (1906) австрий бичиичи, кожоҥчы,  \n 1990 — Черенков, Павел Алексеевич (1904 ј.чык.), орус совет физик, академик,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1958).\n 1993\n Аделунг, Юрий Николаевич (1945ј.чык.), россий ӱлгерчи, автор-исполнитель, бард.\n Гиллеспи, Диззи (1917 ј.чык.), американ джазовый трубач, кожоҥчы, композитор.\n Нуреев, Рудольф Хаметович (1938 ј.чык.), совет, британ ла француз балеттиҥ артисти, балетмейстер.\n 1998 — Свиридов, Георгий Васильевич (1915 ј.чык.), русский советский композитор, пианист, народный артист СССР.\n 1999 — Петруччиани, Мишель (1962 ј.чык.), француз джазовый пианист.\n 2000\n Зееман, Хорст (1937 ј.чык.), немец кинорежиссёр, сценарист ле композитор.\n Соловьёв, Анатолий Васильевич (1922 ј.чык.), театр ла киноныҥ актёры , артист РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n\nАјарулар \n\n06\nЧаган айдыҥ 6 кӱни","num_words":3156,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.298,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.875,"perplexity_score":8027.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%207%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 7 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 7 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 358 кӱн арткан (високосный јылда 359 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 7 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 7 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 25 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык\n\nПравославие \n Рождество Христово — Юлиан кӱнтизӱле тузаланган серикпелер: Орус православный серикпе, Иерусалимский, Грузинский, Сербский, Польский.\n\nКеректер\n\nXX чактаҥ озо \n 1878 — Болгарияда Шейново деп јерде јуу-согуш болгон, мында орус черӱ турецкий черӱле согушта стратегиялык јаан учурлу јеҥӱ алган.\n\nXX чак \n 1959 — Кубада Фидель Кастроныҥ башкарузын США окылу јаҥ деп керекке алган.\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1342 — Филипп II Смелый (1404 ј.бож.), Бургундский герцогство тӧзӧгӧн.\n 1502 — Григорий XIII (тегин ады Уго Бонкомпаньи; 1585 ј.бож.), 226-чы римский папа (1572—1585), кӱнтизӱниҥ реформазын эткен (григорианский кнтизӱ кийдирген).\n 1794 — Мичерлих, Эйльхард (1863 ј.бож.), немец химик, изоморфизм ле диморфизм деп явлениени химияда ачкан.\n 1800 — Филлмор, Миллард (1874 ј.бож.), США-ныҥ 13-чи президенти (1850—1853).\n\nXIX чак \n 1827 — Флеминг, Сэндфорд (1915 ј.бож.), канад инженер-темирјолчы, почтовый марокалардыҥ дизайнеры, часовой поястар кийдирерин баштаган.\n 1834 — Рейс, Филипп (1874 ј.бож.), немец билимчи ле изобретатель.\n 1844 — Субиру, Бернадетта (1879 ј.бож.), католический агару кижи, оныҥ айтканыла, ого Дева Мария кӧрӱнген.\n 1847 — Карпинский, Александр Петрович (1936 ј.бож.), орус совет геолог, Билим Академияныҥ баштапкы кӧстӧлгӧн президенти (1917—1936).\n 1850 — Калмыкова, Александра Михайловна (1926 ј.бож.), орус революционер, јондык ишчи.\n 1851 — Чайковский, Николай Васильевич (1926 ј.бож.), орус политикалык ишчи, «дедушка русской революции».\n 1858 — Бен-Йехуда, Элиэзер (1922 ј.бож.), еврей лингвист, эмдиги ивриттиҥ адазы.\n 1861 — Иван Александрович Шмидт фон дер Лауниц (1916 ј. эрте эмес бож.), генерал- орус черӱниҥ лейтенанты, изобретатель ле таскадаачы.\n 1875 — Флатов, Густав (1945 ј.бож.), немец гимнаст, баштапкы Олимпиаданыҥ эки катап чемпионы (Јайгы Олимпий ойындар 1896|1896).\n 1887\n Истомин, Константин Николаевич (1942 ј.бож.), орус совет јурукчы, таскадаачы.\n Лутс, Оскар (1953 ј.бож.), эстон бичиичи ле драматург.\n 1891 — Хёрстон, Зора Ниэл (1960 ј.бож.), американ фольклорист, антрополог ло бичиичи.\n 1895 — Хаскил, Клара (1960 ј.бож.), румын, француз ла швейцар пианист.\n 1899\n Пуленк, Франсис (1963 ј.бож.), француз композитор ло пианист.\n Щипачёв, Степан Петрович (1980 ј.бож.), орус совет ӱлгерчи ле бичиичи-прозаик.\n\nXX чак \n 1902 — Худяков, Сергей Александрович (чын ады Арменак Ханферянц; аттырткан 1950 ј.бож.), совет военачальник, авиациияныҥ маршалы\n 1903 — Снечкус, Антанас Юозович (ум. 1974 ј.бож.), литов совет коммунист ишчи, 1940—1974 јј. Литов Компартияныҥ баштапкы качызы.\n 1905 — Лордкипанидзе, Константин Александрович (1986 ј.бож.), грузин бичиичи, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1906 — Венцлова, Антанас (1971 ј.бож.), литов ӱлгерчи, прозаик, критик.\n 1909 — Кочарянц, Самвел Григорьевич (1993 ј.бож.), совет билимчи-конструктор, атом ло термоядерный боеприпастар јанынаҥ иштеген, эки катап Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1910\n Заслонов, Константин Сергеевич (1942 ј.бож.), совет партизан, командир, божогон кийнинде Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере берилген.\n Любин, Фрэнк (1999 ј.бож.), американ ла литов баскетболист, олимпий чемпион США-ныҥ сборныйы (1936), Европаныҥ чемпионы Литваныҥ сборныйы (1939).\n 1911\n Колобанов, Зиновий Григорьевич (1994 ј.бож.), совет танкист-ас.\n Миронова, Мария Владимировна (1997 ј.бож.), театр, кино ло эстраданыҥ актрисазы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1912 — Якубовский, Иван Игнатьевич (1976ј.бож.), совет военачальник, Советский Союзтыҥ Маршалы, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1917 — Сазонова, Нина Афанасьевна (2004 ј.бож.), театр ла киноныҥ актрисазы, кожоҥчы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1919\n Трофимов, Василий Дмитриевич (1999 ј.бож.), совет футболист ле хоккеист, заслуженный тренер СССР-дыҥ кӱндӱлӱ тренеры.\n Чаушеску, Елена (расстреляна в 1989 ј.аттырткан), Румынияныҥ президентиниҥ, Чаушеску, Николайдыҥ, ӱй кижизи.\n 1921 — Бабич, Евгений Макарович (1972 ј.бож.), совет хоккеист, Олимпий ойындардыҥ чемпионы (1956), телекейдиҥ (1954 ј.бож.) ле Европаныҥ (1954, 1955, 1956).\n 1922 — Рампаль, Жан Пьер|Жан Пьер Рампаль (2000 ј.бож.), француз флейтист, бу инструментле ойноор јаан специалист.\n 1924 — Семизоров, Николай Фёдорович (1999 ј.бож.), Куйбышевгидростройдыҥ башкараачызы, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1925 — Даррелл, Джеральд (1995 ј.бож.), англий зоолог, јорыкчы ла бичиичи.\n 1928 — Блэтти, Уильям Питер (2017 ј.бож.), американ бичиичи, сценарист ле кинорежиссёр.\n 1935 — Кубасов, Валерий Николаевич (2014 ј.бож.), совет лётчик-космонавт, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1941 — Уокер, Джон Эрнест, англий химик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1997).\n 1942 — Алексеев, Василий Иванович (2011 ј.бож.), совет тяжелоатлет, эки катап олимпий чемпион (1972, 1976), 8 катап телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпионы.\n 1948 — Гвоздикова, Наталья Фёдоровна, совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1951 — Мусабаев, Талгат Амангельдиевич, совет ле россий космонавт, Россияныҥ Геройы, Народный Казахстанныҥ эл Геройы.\n 1956 — Карузо, Дэвид, американ актёр кино ло телевидениениҥ, «Золотой глобустыҥ» лауреады.\n 1958 — Козловски, Линда, американ актриса театр, кино ло телевидениениҥ.\n 1961 — Семёнова, Екатерина Леонидовна, совет ле россий эстрадный кожоҥчы, композитор ло киноактриса.\n 1962 — Дугин, Александр Гельевич, россий философ, политолог, социолог, кӧчӱреечи, јондык ишчи.\n 1963 ��� Лубутен, Кристиан, француз дизайнер-модельер ӧдӱктиҥ.\n 1964 — Кейдж, Николас (чын ады Николас Ким Коппола), американ актёр, кинорежиссёр ло продюсер, «Оскар», «Золотой глобус» ла о.ӧ. сыйлар алган.\n 1972 — Журова, Светлана Сергеевна, россий конькобежка, телекейдиҥ чемпионы (1996, 2006) ла Олимпий ойындардыҥ чемпионы (2006), Госдуманыҥ депутады.\n 1985 — Хэмилтон, Льюис, британ автогонщик, 7 катап телекейдиҥ чемпионы \"[[Формула-1».\n 1988 — Шиэн, Роберт, ирланд актёр кино ло телевидениениҥ (Нейтанныҥ роли в сериал «Отбросы» ла о.ӧ.).\n 1988 — Беннетт, Хейли, американ киноактриса.\n 1990 — Шлиренцауэр, Грегор, австрий прыгун трамплиннеҥ, олимпий чемпион (2010), 6 катап телекейдиҥ чемпионы.\n 1991 — Азар, Эден, бельгий футболист.\n 1993 — Облак, Ян, словен футболист, вратарь.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXX чактаҥ озо \n 1325 — Диниш I (1261 ј.чык.), Португалияныҥ кааны (1279—1325), ӱлгерчи, просветитель.\n 1536 — Екатерина Арагонская (1485 ј.чык.), Генрих VIII Англияныҥ кааныныҥ баштапкы ӱй кижизи.\n 1647 — Львов, Григорий Васильевич, Арасей каандыктыҥ тергеелик ишчизи.\n 1655 — Иннокентий X (тегин ады Джованни Баттиста Памфили, 1574 ј.чык.), 236-чы Папа Римский (1644—1655).\n 1715 — Фенелон, Франсуа (1651 ј.чык.), француз бичиичи, теолог, Камбрениҥ архиепископы.\n 1847 — Языков, Николай Михайлович (1803 ј.чык.), орус ӱлгерчи-романтик.\n 1855 — Люценко, Ефим Петрович (1776 ј.чык.), орус прозаик ле ӱлгерчи-сентименталист, кӧчӱреечи.\n\nXX чак \n 1916 — Дуров, Анатолий Леонидович (1864 ј.чык.), орус цирковой артист, клоун ла дрессировщик.\n 1920\n Бартон, Эдмунд (1849 ј.чык.), Австралияныҥ баштапкы премьер-министры (1901—1903).\n Терьян, Ваан Сукиасович (1885 ј.чык), армян ӱлгерчи ле јондык ишчи.\n 1932 — Мажино, Андре (1877 ј.чык.), француз политикалык ла военный ишчи.\n 1933 — Садовский, Николай Карпович (1856 ј.чык.), россий, совет ле украин театрал актёр ло режиссёр.\n 1935 — Мещерский, Иван Всеволодович (1859 ј.чык.), орус совет билимчи-механик.\n 1943  Никола Тесла — (1856 ј.чык.), электро- ло радиотехника јанынаҥ серб-американ изобретатель.\n 1950 — Бэнкс, Монти (1897 ј.чык.), американ актёр ло итальян ук-тӧстӱ режиссёр.\n 1957 — Плечник, Йоже (1872 ј.чык.), словен архитектор ло градостроитель.\n 1958\n Гроза, Петру (1884 ј.чык.), румын антифашист, Румынияныҥ баштапкы демократ башкарузыныҥ јааны, Экинчи телекейлик јууныҥ кийнинде.\n Энглин, Маргарет (1876 ј.чык), канад драма актриса.\n 1959\n Ефимов, Иван Семёнович (1878 ј.чык), скульптор, график, наадай театрдыҥ јурукчызы, РСФСР-дыҥ эл јурукчызы.\n Лавренёв, Борис Андреевич (1891 ј.чык), орус совет бичиичи-прозаик, ӱлгерчи, драматург, журналист.\n 1960 — Бардин, Иван Павлович (1883 ј.чык), совет билимчи-металлург, АН СССР вице-президенти  (1942—1960).\n 1966 — Петров, Владимир Михайлович (1896 ј.чык]), кинорежиссёр, сценарист, актёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1968 — Бабко, Анатолий Кириллович (1905 ј.чык), украин совет химик-аналитик.\n 1972 — Берримен, Джон (1914 ј.чык), американ ӱлгерчи поэт.\n 1978 — Сперантова, Валентина Александровна (1904 ј.чык),  театр ла киноныҥ актрисазы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1984 — Кастлер, Альфред (1902 ј.чык), француз физик-атомщик, лауреат Нобельдиҥ сыйын алган (1966).\n 1985 — Коккинаки, Владимир Константинович (1904 ј.чык.), совет лётчик-испытатель, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1986 — Рульфо, Хуан (1917 ј.чык), мексикан бичиичи писатель.\n 1988\n Тревор Ховард (1916 ј.чык.), англий актёр театр, кино ло телевидениениҥ.\n Пётр Чернов (1917 ј.чык), актёр театр киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1989 — Император Сёва (эмезе Император Сёва; 1901 ј.чык.),  Японияныҥ 124-чи императоры (1926—1989).\n 1991 — Крапива, Кондрат (1896 ј.чык), Белорусский ССР-дыҥ эл бичиичизи, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1994 — Жуковская, Лидия Петровна (1920 ј.чык), јебренорус тилдиҥ тӱӱкичизи, палеограф,  филология билимдердиҥ доктор.\n 1995 — Ковалёва, Галина Александровна (1932 ј.чык]), оперный кожоҥчы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1996\n Окамото, Таро (1911 ј.чык), јопон јурукчы.\n Пономаренко, Григорий Фёдорович (1921 ј.чык), композитор, баянист, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1998\n Метревели, Слава Калистратович (1936 ј.чык), совет футболист, Европаныҥ чемпионы (1960 СССР јуунты командазында, тренер.\n Прелог, Владимир (1906ј.чык), швейцар химик-органик,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1975).\n 1999 — Парфёнов, Николай Иванович (1912ј.чык), совет ле россий актёр театр ла киноныҥ.\n 2000 — Эсамбаев, Махмуд Алисултанович (1924 ј.чык), чечен бијечи, актёр, хореограф, балетмейстер, СССР-дыҥ эл артисти.\n\nXXI чак \n 2007\n Лазаренко, Капиталина Андреевна (1925 ј.чык.), совет ле россий кожоҥчы.\n Урбанова, Невенка (1909), серб ле югослав актриса театр ла киноныҥ, кожоҥчы.\n 2014 — Шао Ифу (1907 ј.чык.), гонконгтыҥ медиамагнады, кыдат кинематографты тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 2015 — Ажикмаа-Рушева, Наталья Дойдаловна (1926 ј.чык.), тыва совет балерина.\n 2017 — Суариш, Мариу (1924 ј.чык.), португал политик-социалист,  Португалияныҥ  президенти (1986—1996).\n 2019 — Аренс, Моше (1925 ј.чык.), израиль политик ле билимчи, оборонаныҥ министры, министр иностранных дел Израиля.\n 2021\n Григович, Игорь Николаевич (1932 ј.чык.), российский врач, балдардыҥ хирургы,  медицина билимдердиҥ докторы.\n Киселёв, Владимир Викторович (1957 ј.чык.), совет легкоатлет, олимпий чемпион (1980) ядро чачарында. СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы (1980).\n Рычагов, Александр Васильевич (1956 ј.чык.), советский мячту хоккей, хоккеист ле тренер,  СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы (1985 ј.чык.), телекейдиҥ эки катап чемпионы (1979, 1985).\n Рэмси, Мэрион 1947 ј.чык.), американ актриса ла кожоҥчы.\n Хлевинский, Валерий Михайлович (1943 ј.чык.), совет ле россий актёр театр ла киноныҥ, театрал таскадаачы. Россия Федерацияныҥ эл артисти (2002).\n 2022\n Квашнин, Анатолий Васильевич (1946 ј.чык.), россий тергеелик ле военный ишчи. Россия Федерацияныҥ Јуучыл кӱчтериниҥ Генеральный штабыныҥ јааны  — Российя Федерацияныҥ Министр обороныныҥ баштакы ордынчызы (1997—2004), Россия Федерацияныҥ Геройы .\n\nАјарулар \n\n07\nЧаган айдыҥ 7 кӱни","num_words":2829,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.315,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.843,"perplexity_score":10341.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%208%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 8 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 8 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 357 кӱн арткан (високосный јылда 358 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 8 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 8 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 26 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык\n\nПравославие8 января 2017 года \/\/ Православие и мир, православный календарь, 2017 г. \n Собор Пресвятой Богородицы;\n Рождество Христово деп байрам;\n Никодим Тисманскийдиҥ эземи (1406);\n кыйналган агару Леонид (Антощенко) епископ Марийский, Александр Крылов пресвитер, Василий (Мазуренко), Анфиса (Сысоева) ла Макарий (Сапрыкин) эземине (1937);\n кыйналган агару Григорий (Сербаринов) пресвитер, Августа (Защук), Мария (Лактионова) ла Агриппина Лесинаныҥ эземине (1938);\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Або, Аполлинарий, Гудула, Лукиан, Пега, Северин, Торфинн.\n Православный: Або, Августа, Агриппина, Александр, Анфиса, Василий, Григорий, Дмитрий, Еварест, Евфимий\/Ефим, Исаакий, Константин, Констанций, Леонид, Макария, Мария, Михаил, Никодим, Николай.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1861 — Арасей империяда «Вокруг света» журналдыҥ баштапкы номери чыккан.\n\nXX чак \n 1942 — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу: Ржевско-Вяземский ичкерлеер операция башталган (1942).\n 1957 — Фишер, Роберт Джеймс 14 јаштуда шахматла США-ныҥ чемпионы болгон.\n 1973 — АМС Луна-21 ле Луноход-2 учып чыккан.\n 1994 — Байконур (космодром) космодромноҥ российский пилотируемый космический аппарат Союз ТМ-18 учуп чыккан.\n\nXXI чак \n 2004 — Телекейде эҥ јаан кереп сууга тӱжӱрилген талай-лайнер «Queen Mary 2».\n 2010 — Сальвадордыҥ тӧс калазында, јарым чакка шыдар ӧй ӧткӧн кийнинеҥ, Кубаныҥ посольствозы ачылган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1587 — Фабрициус, Йоханнес (1615 ј.бож.), саксон астроном.\n 1638 — Сирани, Элизабетта (1665 ј.бож.), итальян јурукчы (болонский школ).\n 1680 — Конка, Себастьяно (1764 ј.бож.), итальян јурукчы орой барокко эпоханыҥ.\n 1720 — Харгривс, Джеймс (1778 ј.бож.), англий изобретатель иирер (прядильный) машина.\n 1797 — Белл, Джеймс Станислав|Джеймс Белл (1858 ј.бож.), британ кайучыл, Кавказта јууныҥ туружаачызы, јербойыныҥ улузы учун.\n 1872 — Панин-Коломенкин, Николай Александрович (1956 ј.бож.), спортчы, тренер, Россияныҥ тӱӱкизинде баштапкы олимпий чемпион (1908).\n 1883 — Филонов, Павел Николаевич (1941 ј.бож.), орус совет јурукчы.\n 1885 — Пепеляев, Виктор Николаевич (1920 ј.бож.), Арасей империяныҥ Государственный Думазыныҥ депутады, \n 1886 — Шкурат, Степан Иосифович (1973 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, Украин ССР-дҥ эл артисти.\n 1888 — Юра, Гнат Петрович (1966 ј.бож.), украин совет театрал режиссёр, актёр театр ла киноныҥ, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1891 — Лурье, Соломон Яковлевич (1964 ј.бож.), совет филолог-эллинист, античность ло билимниҥ тӱӱкичизи.\n 1892 — Вайян-Кутюрье, Поль (1937 ј.бож.), француз бичиичи, коммунист кыймыгуда туружаачы.\n 1895 — Минц, Александр Львович (1974 ј.бож.), совет радиофизик, инженер, академик, билимниҥ организаторы.\n 1896 — Юдин, Константин Константинович (1957 ј.бож.), совет кинорежиссёр.\n 1900 — Поляков, Серж (1969 ј.бож.), француз јурукчы-абстракционист орус ук-тӧстӱ.\n\nXX чак \n 1902 — Маленков, Георгий Максимилианович (1988 ј.бож.), совет тергеелик ле партийный ишчи.\n 1910 — Уланова, Галина Сергеевна (1998 ј.бож.), балеттиҥ артистказы, балетмейстер, ӱредӱчи, СССР-дыҥ эл-јондык артисти.\n 1913\n Смеляков, Ярослав Васильевич (1972 ј.бож.), орус совет ӱлгерчи, ӱлгерчи, литературалык критик.\n Соков, Василий Александрович (1944 ј.бож.), совет шашист ле шахматист, орус шашкиниҥ теоретиги.\n 1929 — Лев Эрнст (2012 ј.бож.), совет биолог, академик ВАСХНИЛ\n 1935 — Элвис Пресли (1977), американ кожоҥчы ла актёр, премии «Грэмми» сыйдыҥ лауреады, «рок-н-роллдыҥ кааны».\n 1936 — Антон Юданов (2013 ј.бож.)) — артист, режиссер, драматург, туба калыктыҥ јайзаҥы, Москвада Б. В. Щукинниҥ театрал училищезин божоткон (1963), Горно-Алтайскта Национал драма театрда: «В ночь лунного затмения», «Туба», «Две стрелы», «Кӱн-уул» деп спектакльдар тургускан (1970). «Заслуженный деятель искусств Республики Алтай» деп нере алган.\n 1938 — Макошев А. П. (2020 ј.бож.)) — ӱредӱчи, 56 јыл ГАГУ-да иштеген, профессор, географиялык билимниҥ кандидады, спортчы-шахматист, «Алтай Республикада Билимниҥ нерелӱ ишчизи», «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации», каланыҥ, областьтыҥ, кырайдыҥ кӧп катап шахматла, орус шашкала чемпионы. Јондор ортодо маргаандардыҥ туружаачызы (Монголия).\n 1938 — Евгений Нестеренко, оперный кожоҥчы (бас), таскадаачы, артист СССР-дыҥ эл артисти.\n 1946\n Лицитис, Арнис Альфредович, совет ле латвий актёр театр ла киноныҥ.\n 1947 — Неёлова, Марина Мстиславовна, совет ле россий актриса, РСФСР-дыҥ эл-јондык артисти.\n 1963 — Фёдоров, Леонид Валентинович, орус гитарист, композитор, продюсер, «АукцЫон» деп рок-группаныҥ лидеры.\n 1976 — Евсеев, Вадим Валентинович, россий футболист.\n 1984 — Ким Чен Ын, чыккан jылы jарт эмес, мындый варианттар: 1982, 1983 эмезе 1984.Корейский Народно-Демократический Республиканыҥ башкараачызы (2011).\n 1987 — Волков, Роман Леонидович, белорус футболист.\n 1990 — Сюй Синь, кыдат спортчы настольный теннис, эки катап олимпий чемпион.\n 1999\n Давид, Дамиано, итальян вокалист ле кожоҥдордыҥ авторы, «Måneskin» деп итальян рок-группаныҥ туружаачызы\n Мтуа, Макс, канад хоккеист.\n\nXXI чак \n 2011 — Винсент (принц Датский), датский престолдыҥ наследниги, принц Фредериктиҥ ле оныҥ ӱйи Мэриниҥ уулы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1324 — Поло, Марко (1254 ј.чык.), итальян јорыкчы ла бичиичи.\n 1337 — Джотто ди Бондоне (1267 ј.чык.), итальян јурукчы ла архитектор.\n 1642 — Галилей, Галилео (1564ј.чык.), итальян физик ле астроном.\n 1704 — Беллини, Лоренцо (1643 ј.чык.), итальян анатом, физиолог, ӱлгерчи.\n 1713 — Корелли, Арканджело (1653 ј.чык.), итальян скрипач ла композитор.\n 1775 — Баскервилл, Джон (1706 ј.чык.), англий типограф ла издатель, шрифттер јазаган.\n 1789 — Бротон, Джек (1704 ј.чык.), англий боксёр, боксёр перчатканы сананып тапкан, бокстыҥ баштапкы ээжилерин тургускан.\n\nXIX чак \n 1847 — Языков, Николай Михайлович (1803 ј.чык.), орус ӱлгерчи.\n 1878 — Некрасов, Николай Алексеевич (1821 ј.чык.), бичиичи, ӱлгерчи, публицист, орус литератураныҥ классиги.\n 1892 — Ильминский, Николай Иванович (1822ј.чык.), таскадаачы-миссионер, востоковед, бир канча учебниктиҥ аворы.\n 1896 — Верлен, Поль (1844ј.чык.), француз ӱлгерчи.\n\nXX чак \n 1916 — Голицын, Лев Сергеевич (1845 ј.чык.), орус князь, Массандра ла Абрау-Дюрсодо аракы эдер тӧс јерди тӧзӧгӧн.\n 1921 — Позен, Леонид Владимирович (1849 ј.чык.), россий скульптор-передвижник ле политикалык ишчи.\n 1934 — Андрей Белый (чын ады Борис Бугаев; 1880 ј.чык.), орус бичиичи, ӱлгерчи, критик, стиховед, символист.\n 1941 — Баден-Пауэлл, Роберт (1857 ј.чык.), британский военачальник, основатель скаутского движения.\n 1945 — Крафт, Карл Эрнст (1900 ј.чык.), швейцар ла немец астролог, РСХА-да иштеген.\n 1948\n Таубер, Рихард (1891 ј.чык.), австрий оперный кожоҥчы, опереттаныҥ артисти.\n Швиттерс, Курт (1887 ј.чык.), немец јурукчы ла бичиичи-модернист.\n 1965 — Барнет, Борис Васильевич (1902 ј.чык.), кинорежиссёр, актёр, сценарист, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1967\n Охлопков, Николай Павлович (1900 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, режиссёр ло педагог, СССР-дыҥ эл артисти.\n Цибульский, Збигнев (1927 ј.чык.), польский актёр театр ла киноныҥ, Польшаныҥ эл геройы.\n 1975 — Бажанов, Юрий Павлович ([[1905 јыл|1905] ј.чык.]), совет военачальник, артиллерияныҥ маршалы.\n 1976 — Жув, Пьер Жан (1887 ј.чык.), француз ӱлгерчи, прозаик, эссеист, кӧчӱреечи.\n 1980 — Мокли, Джон (1907 ј.чык.), американ инженер, телекейде баштапкы компьютерди эткендердиҥ бирӱзи.\n 1988 — Сергеев, Николай Васильевич (1894 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1990 — Терри-Томас (чын ады Томас Терри Ор-Стивенс; 1911 ј.чык.), британ актёр-комик.\n 1992 — Воскресенская, Зоя Ивановна (1907 ј.чык.), орус совет бичиичи.\n 1995\n Вилциня, Велта Эйновна (1928 ј.чык.), латыш балерина, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n Монсон, Карлос (1942 ј.чык.), аргентин профессионал боксёр, телекейдиҥ чемпионы орто бескеде.\n 1996 — Миттеран, Франсуа (1916 ј.чык.), француз политик, Францияныҥ президенти (1981—1995).\n 1997 — Кальвин, Мелвин (1911 ј.чык.), американ биохимик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады\n 1999\n Ивлева, Вера Александровна (1943 ј.чык.), совет ле россий актриса театр ла киноныҥ.\n Овчинникова, Люсьена Ивановна (1931 ј.чык.), актриса театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n\nXXI чак \n 2002\n Корнилов, Владимир Николаевич (1928 ј.чык.), ��овет ле россий ӱлгерчи, бичиичи, литературалык критик.\n Прохоров, Александр Михайлович (1916 ј.чык.), совет ле россий физик, академик, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ билимчизи, (1964), Большая советская энциклопедияныҥ калганчы изданиезиниҥ баш редакторы.\n 2010 — Полуян, Алексей Владимирович (1965 ј.чык.), совет ле россий актёр театр ла киноныҥ.\n 2012 — Харитонова, Светлана Николаевна (1932 ј.чык.), совет актриса театр ла киноныҥ.\n 2016 — Насвитис, Витаутас (1928 ј.чык.), литов архитектор.\n 2017 — Гедда, Николай (чын ӧбӧкӧзи Устинов; 1925 ј.чык.), швед оперный кожоҥчы (лирический тенор).\n 2021 — Брюс, Эд (1939 ј.чык.), американ кантри-музыкант, композитор ло актёр.\n\nАјарулар \n\n08\nЧаган айдыҥ 8 кӱни","num_words":2228,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.305,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.867,"perplexity_score":9352.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%209%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 9 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 9 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 356 кӱн арткан (високосный јылда 357 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 9 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 9 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 27 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык\n\nПравославие9 января 2017 года \/\/ Православие и мир, православный календарь, 2017 г. \n кыйналган архидиакон Стефанныҥ эземине (34 ј.киреде);\n Феодор ло Феофан Начертанный исповедниктиҥ эземине (840 ј.киреде);\n кыйналган Тихон (Никаноров) Воронежский архиепископтыҥ эземине (1919);\n святитель Феодор I Константинопольскийдиҥ эземине (686 ј.киреде);\n кыйналган Антонина (Брянских) эземине (1937).\n\nКеректер\n\nXX чак \n 1958 — СССР-да министрлердиҥ Соведи Новосибирский государственный университетти Российский билим академияныҥ Сибирдеги болуги эдер деп јӧп чыгарган (СО АН СССР).\n 1859 — Кащенко Пётр Петрович (1920 ј.бож.), российский психиатр ла јондык ишчи.\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1590 — Симон Вуэ (1649 ј.бож.), француз јурукчы-монументалист, портретист ле декоратор.\n 1797 — Врангель Фердинанд Петрович (1870 ј.бож.), орус мореплаватель ле полярный шиҥжӱчи, адмирал\n\nXIX чак \n 1801 — Ковалевский, Осип Михайлович| (1878 ј.бож.), польский ле российский билимчи-монголовед, буддолог.\n 1804 — Ростовцев, Яков Иванович (1860 ј.бож.), орус военный ла тергеелик ишчи, генерал, Россияда крестьян реформаны јазагандардыҥ јааны, драматург.\n 1823 — Эсмарх, Фридрих Август фон (1908 ј.бож.), немец хирург, асептика ла антисептиканы тӧзӧгӧн.\n 1827 — Аммон, Владимир Фёдорович (1879 ј.бож.), россий јурукчы, живописьтиҥ академиги.\n 1837 — Думашевский, Арнольд Борисович (1887 ј.бож.), россий юрист-цивилист, бичиичи, издатель, благотворитель.\n 1851 — Колома, Луис (1915 ј.бож.), испан бичиичи.\n 1859 — Кащенко, Пётр Петрович (1920 ј.бож.), росси�� психиатр ла јондык ишчи.\n 1864 — Стеклов, Владимир Андреевич (1926 ј.бож.), россий математик ле механик, академик.\n 1867 — Кадыр-Гулям (чын ады Владислав Янушевский; 1970 ј.бож.), цирктиҥ артисти, атлет, акробат, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1889 — Сибиряков, Семён Григорьевич (чын ады Срул-Мойше Броверман; 1938 ј.адып салган), совет бичиичи.\n 1890 — Чапек, Карел (1938 ј.бож.), чешский бичиичи-прозаик, драматург, кӧчӱреечи, фантаст.\n 1896 — Дарюс, Стяпонас (1933 ј.бож.), литов военный лётчик, эл герой.\n 1900 — Грабин, Василий Гаврилович (1980 ј.бож.), совет ствольный артиллерия ла бронетехниканыҥ конструкторы.\n 1924 — Параджанов Сергей Иосифович (1990 ј.бож.), совет кинорежиссёр, сценарист, јурукчы.\n 1925 — Ялбаков, Иженер Кабачинович (.. ј.бож.) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), Украинский фронтто артиллерист,јууныҥ кийнинде Јабаганда совхозто ветеринар болуп иштеген, кайралдары: Орден Отечественной войны II степени, медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945» ла юбилейлик медальдар.\n\nXX чак \n 1911\n Виленкин, Виталий Яковлевич (1997 ј.бож.), совет ле россий театровед, литературовед, кӧчӱреечи.\n Охотин, Лев Павлович (1948 ј.бож.), Российский фашистский партияныҥ бакараачыларыныҥ бирӱзи (1937—1943).\n 1913 — Никсон, Ричард (1994 ј.бож.), США-ныҥ 37-чи президенти (1969—1974).\n 1921 — Келети, Агнеш, венгер гимнастка, 5 катап олимпий чемпион.\n 1923 — Колмановский, Эдуард Савельевич (1994 ј.бож.), композитор, СССР-дыҥ эл артисти.\n+* 1930 — Нетто, Игорь Александрович (1999 ј.бож.), совет футболист ле хоккеист, футбольный тренер, футболло олимпий чемпион (1956), Европаныҥ чемпионы (1960).\n 1939 — Бурчалкин, Лев Дмитриевич (2004 ј.бож.), совет футболист, Россияныҥ кӱндӱлӱ тренери.\n 1941 — Баэз, Джоан, американ фолк ло кантри-кожоҥчы, кожоҥдор чӱмдеечи.\n 1944 — Пейдж, Джимми, британ гитарист, композитор, продюсер, «Led Zeppelin» рок-группаныҥ туружаачызы.\n 1945 — Тер-Петросян, Левон Акопович, Арменияныҥ баштапкы президенти (1991—1998).\n 1947 — Балуевский, Юрий Николаевич, совет ле россий военачальник, армияныҥ генералы.\n 1951 — Фурман, Семён Александрович, совет ле россий актёр театр ла киноныҥ.\n 1957 — Дараселия, Виталий Кухинович (1982 ј.бож.), совет футболист, мастер спорта международного класса.\n 1973\n Вьюхин, Александр Евгеньевич (2011), украин ле россий хоккейный вратарь.\n Шон Пол (Шон Пол Райан Франсис Энрике), ямайский кожоҥчы, «Грэмми» премия алган.\n 1987 — Пидгрушная, Елена Михайловна, украин биатлонист, Олимпий чемпион (2014), телекейдиҥ (2013), 5 катап Европаныҥ чемпионы.\n 1989 — Нина Добрев (чын ады Николина Добрева), канад актриса болгар ук-тӧстӱ, фотомодель ле гимнаст.\n 1992 — Ковачевич, Александар, серб футболист.\n 1993 — Аргота, Эшли, американ актриса ла кожоҥчы филиппин ук-тӧстӱ.\n 1995 — Пельтц, Никола, американ актриса.\n\nXXI чак \n 2001 — Гарсия, Эрик, испан футболист.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXX чактаҥ озо \n 1514 — Анна Бретонская (1477 ј.чык.), Бретаньныҥ герцогинязы (1488—1514), эки француз каанныҥ ӱйи болгон — Карл VIII каан ла Людовик XII каанныҥ.\n 1534 — Иоганн Авентин (чын ады Иоганн Георг Турмайр; 1477 ј.чык.), немец билимчи-гуманист, тӱӱкичи, филолог, кӱӱниҥ теоретиги.\n 1757 — , Бернар Ле Бовье де (1657 ј.чык.), француз бичиичи ле билимчи\n 1799 — Аньези, Мария Гаэтана (1718 ј.чык.), итальян математик, философ, математикала профессор болгон баштапкы ӱй кижи.\n 1802 — Храповицкий, Александр Васильевич (1749 ј.чык.), Арасейдиҥ Екатерина II императрицазыныҥ кабинет-министры, бичимелдериниҥ редакторы.\n 1873 — Наполеон III (1808), француз император (1852—1870).\n 1878 — Виктор Эммануил II (1820 ј.чык.), Сардинский королевствоныҥ кааны (Пьемонта) (1849 ј.ала), јаҥы ӧйдӧ Королевство Италияныҥ баштапкы кааны (1861—1946) (1861 ј.ала).\n\nXX чак \n 1903 — Егорнов, Александр Семёнович (1858 ј.чык.), орус јурукчы, пейзажный живописьтиҥ узы, Императорский Академия художествтыҥ академиги.\n 1908 — Буш, Вильгельм (1832 ј.чык.), немец ӱлгерчи-юморист ле јурукчы.\n 1918 — Рейно, Эмиль (1844 ј.чык.), француз јурукчы, изобретатель, мультипликация искусствого озологоны.\n 1943 — Коллингвуд, Робин Джордж (1889 ј.чык.), британ философ, тӱӱкичи, археолог.\n 1953 — Онруд, Ханс ([1863 јыл|1863]] ј.чык.), норвеж бичиичи, театрал ла литературалык критик.\n 1972 — Тед Шоун (чын ады Эдвин Майерс Шоун; 1891 ј.чык.), американ артист балеттиҥ, балетмейстер, таскадаачы.\n 1976 — Вирта, Николай Евгеньевич (1905 ј.чык.), орус совет бичиичи, драматург.\n 1977 — Исаев, Константин Фёдорович (1907 бичиичи), совет драматург ла киносценарист.\n 1995 — Кук, Питер Эдвард (1937), британ актёр, сценарист, артист куучын жанрдыҥ.\n\nXXI чак \n 2009\n Пирожков, Владимир Петрович (1924 ј.чык.), генерал-полковник, СССР КГБ-ныҥ председателиниҥ ордынчызы (1971—1991).\n Устинов, Лев Ефимович (1923 ј.чык.), совет ле россий драматург, балдарга учурлалган пьеса-чӧрчӧктӧр бичиген.\n 2010 — Козлов, Сергей Григорьевич (1939 ј.чык.), совет бичиичи-чӧрчӧкчи («Ёжик в тумане» ле о.ӧ.), ӱлгерчи, сценарист.\n 2013 — Бьюкенен, Джеймс Макгилл (1919 ј.чык.), американ экономист, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1986).\n 2014 — Мортенсен, Дэйл (1939 ј.чык.), американ экономист, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (2010).\n 2019 — Лукьянов, Анатолий Иванович (1930 ј.чык.), совет партийный ла тергеелик ишчи, россий политик.\n\nАјарулар \n\n09\nЧаган айдыҥ 9 кӱни","num_words":1770,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.312,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.767,"perplexity_score":11186.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2010%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 10 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 10 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 355 кӱн арткан (високосный јылда 356 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 10 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 10 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 28 кӱни болгон.\n\nБайрамдар \n  — ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ баштапкы сессиязыныҥ ачылган кӱни (1946)\n  — Вудуныҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Православие\n  — 20000 кыйналган улустыҥ эземине, Никомидияда серикпеде куйген ле о.ӧ., ондо ло серикпениҥ тыштынла кыйнаткандар: Гликерия пресвитер, Зинон, Феофил диакон, Дорофей, Мардоний, Мигдоний диакон, Индис, Горгоний, Петр, Евфимий, мцц. Агафия, Домна, Феофил, база да (302) ӧскӧзи;\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Агафья, Александр, Арефа, Аркадий, Вавила, Гликерий, Горгоний, Давид, Домна, Дорофей, Евфимий, Зинон, Игнатий, Индис, Иосиф, Корнилий, Леонид, Мардоний, Мигдоний, Никанор, Никодим, Николай, Пётр, Симон, Феоктист, Феофил, Феофила, Яков\n Католический: Авдий, Агафон, Пьетро\n\nКеректер\n\nXX чактаҥ озо \n 49 до н. э. — Гай Юлий Цезарь черӱзиле Рубиконды кечкен, Alea iacta est, бу граждан јуу кыйалтазы јок башталар дегени.\n 1878 — Шейноводо орус черӱ ле болгарлар Шипка каланыҥ јанында Весиль-пашаныҥ 30 муҥ јуучылду турецкий черӱзин оодо соккон.\n\nXX чак \n 1943 — «Кольцо» деп операцияныҥ башталганы (1943), Сталинград учун јуу-согуштыҥ учурлу тартыжузы.\n\nXXI чак \n 2001 — Википедия (Wikipedia) \"Нупедияныҥ бӧлӱги болуп \" баштапкы катап чыккан. 5 кӱнниҥ бажынаҥ Wikipedia алдынаҥ бойы сайт боло берген.\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1573 — Марий, Симон (1624 ј.бож.), немец астроном.\n 1597 — Пётр Могила (1647 ј.бож.), Киевский, Галицкий ле бастыра Русьтыҥ митрополиди (1632—1647), православный серикпе алдынаҥ бойы болуп јайымдалган.\n 1716 — Дешан, Леже-Мари (1774 ј.бож.), француз философ-материалист ле социалист-утопист.\n 1729 — Спалланцани, Ладзаро (1799 ј.бож.), итальян натуралист ле физик, иезуит.\n 1747 — Бреге, Абрахам-Луи (1823 ј.бож.), швейцар-француз часовщик-изобретатель ле билимчи-механик.\n 1769 — Ней, Мишель (1815 ј.бож.), Францияда Наполеон јуулашкан ӧйдиҥ маршалы.\n 1772 — Шерер, Александр Иванович (1824 ј.бож.), россий химик, академик.\n 1786 — граф Чернышёв, Александр Иванович (1857 ј.бож.), генерал, орус разведканыҥ ла черӱниҥ ишчизи.\n 1797 — Дросте-Хюльсхофф, Аннетте фон (1848 ј.бож.), немец ӱлгерчи ле новеллист.\n\nXIX чак \n 1883 — Толстой, Алексей Николаевич (1945 ј.бож.), орус совет бичиичи\n 1896 — Маршак Илья Яковлевич (1953 ј.бож.), совет инженер-химик, бичиичи, Маршак, Самуил Яковлевичтиҥ аказы.\n\nXX чак \n 1905 — Трусов, Аркадий Васильевич (1982), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1906 — Рахлин, Натан Григорьевич (1979), дирижёр, педагог, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1911 — Зайцев, Василий Александрович (1961ј.бож.), совет лётчик-истребитель, эки катап Советский Союзтыҥ Герой.\n 1913 — Гусак, Густав|Густав Гусак (1991 ј.бож.), чехословак политик ле тергеелик ишчи, Чехословакияныҥ президенти (1975—1989).\n 1917\n Векслер, Джерри (ум. 2008), американ музыкальный продюсер, Atlantic Records деп грамзаписьтиҥ фирмазыныҥ башкараачызы .\n 1920 — Чанади, Имре (1991 ј.бож.), венгер ӱлгерчи, прозаик, кӧчӱреечи, публицист, журналист.\n 1921 — Конев, Анатолий Константинович (1965 ј.бож.), совет баскетболист, олимпий ойындардыҥ мӧҥӱн призёры.\n 1925 — Анастасьева, Маргарита Викторовна, театр ла киноныҥ актрисазы, бичиичи, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1929 — Минин, Владимир Николаевич, хоровой дирижёр, хормейстер, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1932 — Бабич, Искра Леонидовна (2001 ј.бож.), совет ле россий кинорежиссёр ло сценарист.\n 1934 — Кравчук, Леонид Макарович (2022 ј.бож.), Украинаныҥ баштапкы президенти. (1991—1994).\n 1938\n Куделка, Йозеф, чешско-француз фотограф-документалист.\n Маховлич, Фрэнк, канад хоккеист, Кубок Стэнлини 6 катап алган, сенатор.\n 1942\n Синатра, Фрэнк (младший) (2016 ј.бож.), американ кожоҥчы ла актёр.\n 1945\n сэр Стюарт, Род, британ кожоҥчы бард.\n 1947 — Вяхи, Тийт, эстон тергеелик ишчи ле бизнесмен, ороонныҥ премьер-министры (1992, 1995—1997).\n 1948 — Тевене, Бернар, француз велогонщик, эки катап јеҥӱчил «Тур де Франс».\n 1949 — Форман, Джордж, американ боксёр-профессионал, олимпий чемпион (1968), телекейдиҥ чемпионы.\n 1955 — Оганесян, Хорен Георгиевич, совет ле армян футболист, тренер, Олимпиаданыҥ кӱлер призёры 1980.\n 1970 — Курцер, Манфред, немец мылтык адаачы, олимпий чемпион (2004).\n 1973 — Тринидад, Феликс, пуэрто-рикан боксёр-профессионал, телекейдиҥ экс-чемпионы.\n 1979 — Пиччинини, Франческа, итальян волейболист, телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпионы.\n 1981 — Бадоев, Алан Казбекович, украин кинорежиссёр, клипмейкер, телеведущий, продюсер.\n 1984 — Фридрих, Ариане, немец бийикке калыыр спортчы.\n 1987 — Сьелу, Сезар, бразиль пловец, олимпий чемпион (2008), телекейдиҥ кӧп катап чемпионы.\n 1994 — Кипьегон, Фейс, кений бегунья, олимпий чемпион дистанция 1500 м (2016 ла 2020).\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1617 — Фабрициус, Йоханнес (1587 ј.чык.), саксон астроном.\n 1645 — Лауд, Уильям (1573 ј.чык.), архиепископ Кентерберийский, кудайлык реформатор.\n 1778 — Линней, Карл (1707 ј.чык.), швед естествоиспытатель, ӧзӱм ле аҥ-куштыҥ классификациязын тургускан, Шведский АН-тыҥ баштапкы президенти.\n\nXIX чак \n 1862 — Кольт, Сэмюэл (1814 ј.чык.), американ конструктор ло промышленник, адар јепселдиҥ фирмазын тӧзӧгӧн.\n 1866 — Плетнёв, Пётр Александрович (1792 ј.чык.), орус ӱлгерчи, издатель, «Современник» журналдыҥ редакторы.\n 1879 — Кузманич, Анте (1807 ј.чык.), хорват бичиичи, врач, јондык ишчи.\n 1883 — Фадеев, Ростислав Андреевич (1824 ј.чык.), россий военный тӱӱкичи, публицист, генерал-майор.\n 1885\n 1891 — Лазаревич, Лаза (1851 ј.чык.), серб бичиичи.\n 1898 — Делянов, Иван Давыдович (1818 ј.чык.), Российской Арасей империяныҥ албаты просвещениезиниҥ министры (1882—1897).\n\nXX чак \n 1904\n Беляев, Митрофан Петрович (1836 ј.чык.), орус лесопромышленник, музыкальный деятель, меценат.\n Жером, Жан Леон (1824 ј.чык.), француз јурукчы ла скульптор.\n 1919 — Вивульский, Антоний (1877 ј.чык.), виленский архитектор ло скульптор.\n 1933 — Платонов, Сергей Фёдорович [1860 јыл|1860]] ј.чык.), орус тӱӱкичи.\n 1948 — Рыбкин, Пётр Николаевич (1864 ј.чык.), орус радиотехник, Попов, Александр Степановичтиҥ ассистенти, оныҥ идеяларын бӱдӱрген.\n 1949 — Дригальский, Эрих фон (1865 ј.чык.), немец геофизик ле полярный шиҥдеечи.\n 1957 — Габриела Мистраль(1889 ј.чык.), чилий поэтесса, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1945).\n 1961 — Хэммет, Дэшил (1894 ј.чык.), американ бичиичи, детективтердиҥ авторы.\n 1970 — Беляев, Павел Иванович (1925 ј.чык.), совет космонавт, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1971 — Шанель, Коко (1883 ј.чык.), француз кутюрье, јаҥы мода ачкан.\n 1976 — Хаулин Вулф (1910 ј.чык.), американ блюзовый кожоҥчы.\n 1980\n Мини, Джордж (1894 ј.чык.), американ профсоюзный ишчи, антикоммунист.\n Равенских, Борис Иванович (1914 ј.чык.), театрал режиссёр, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1988 — Чернов, Пётр Григорьевич (1917 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1989 — Глушко, Валентин Петрович (1908 ј.чык.), совет билимчи ракетно-космический техника аайынча.\n 1994 — Ткачук, Роман Денисович (1932 ј.чык.), совет ле россий актёр («Кабачок 13 стульев», «Бумбараш», «Собачье сердце» ле о.ӧ.).\n 1997 — Тодд, Александер Робертус (1907 ј.чык.), англий химик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1957).\n 1999 — Мур, Брайан (1921 ј.чык.), ирланд бичиичи ле сценарист.\n\nXXI чак \n 2003 — Казак, Вольфганг (1927 ј.чык.), немец славист, литературовед, кӧчӱреечи.\n 2005 — Жозефина Шарлотта Бельгийская (1927 ј.чык.), Улу герцог Люксембургский Жанныҥ ӱйи.\n 2007 — Понти, Карло (1912 ј.чык.), итальян кинопродюсер.\n 2008 — Чекменёв, Сергей Андреевич (1922 ј.чык.), совет ле россий тӱӱкичи.\n 2012 — Вартанян, Геворк Андреевич (1924 ј.чык.), офицер-разведчик, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 2016\n Дэвид Боуи (1947 ј.чык.), британ рок-певец, кожоҥдордыҥ авторы авторы.\n Прибыловский, Владимир Валерианович (1956 ј.чык.), совет диссидент ле россий политолог, тӱӱкичи, правозащитник, журналист.\n 2018 — Державин, Михаил Михайлович (1936ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 2020 — Бромберг, Константин Леонидович (1939 ј.чык.), совет кинорежиссёр, балдарга ла кӱӱлик кинолордыҥ авторы.\n 2021 — Стрэйн, Джули (1962 ј.чык.), американ актриса ла фотомодель.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 10 кӱни","num_words":2089,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.317,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.826,"perplexity_score":8696.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2011%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 11 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 11 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 354 кӱн арткан (високосный јылда 355 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 11 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 11 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 29 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭл-јондык \n  Россия — Корулу јерлер ле эл-јондык парктардыҥ байрамы.\n  Албания — Республиканыҥ кӱни (1946).\n  Тунис — Балдардыҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Православие\n\n  — Вифлеемде 14 000 јаш баланы кыйнаганы, Ирод (I);\n  — агару Мар��елл Апамейскийдиҥ эземи, игумен (485);\n  — агару Василиск Сибирский, Туринскийдиҥ эземи (1824);\n  — агару Феодосий Беленькийдиҥ эземи, пресвитер (1938);\n  — кыйналган Наталия Сундукованыҥ ла о.ӧ. кыйналган ӱй улустыҥ эземине,  (НКВД олорды адып салган, 1942);\n\n  — агару Феофил Омучскийдиҥ эземи (1412);\n  — агару Лаврентий Черниговскийдиҥ эземи (1950);\n  — агару Фаддей Студит исповедниктиҥ эземи (818).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Агриппина, Анна, Афинодор, Варвара, Василиск, Вениамин , Георгий, Евдокия, Евфросиния, Иван, Лаврентий, Марк, Маркел, Матрона, Наталия, Фаддей, Феодосий, Феофил\n Католический: Леуций, Паулин, Федосей.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n 1700 — Россияда Византий кӱнтизӱниҥ ордына юлиан кӱнтизӱ тургузылган.\n 1742 — императрица Елизавета Петровна јаҥга турган.\n 1774 — Пугачёвтыҥ тӱймеенинде турушкандарды јаргылап, Емельян Пугачёвты, Максим Шигаев ле о.ӧ. јоголткон.\n\nXIX чак \n 1803 — Монро, Джеймс ле Ливингстон, Робер талайла США-наҥ Париж јаар атанган.  Новый Орлеанды садып аларга сананган, США приобрели весь  Луизиана штатту боло берген.\n 1892 — Рязано-Уральский темирјолдыҥ Обществозы тӧзӧлгӧн\n 1899 — Россияда Министр иностранных дел граф Муравьёв, Михаил Николаевич ӧскӧ тергеелерге ноталу баштанган, ондо ол калыктар ортодо амыр-энчӱниҥ конференциязын ӧткӱрип, јуу-јепселди астадарын шӱӱжерин некеген. Ондый конференция бу ла јылдыҥ кӱӱк айында Гаагада ӧткӱрилген.\n\nXX чак \n 1917 — Россияда баштапкы Корулу јер — Баргузинский заповедник ачылган.\n 1940 — Санкт-Петербургта Прокофьев, Сергей Сергеевичтиҥ «Ромео и Джульеттазы тургузылган».\n 1960 — СССР, Звёздный городокто Ю. А. Гагаринниҥ адыла адалган космонавттар белетеер тӧс јер ачылган.\n 1994 — Јаҥы парламент Россияныҥ — Федеральный собрание РФ, 1993 јылда тудулган эки палатазы: ӱстӱги — Совет Федерации ле алтыгы — Государственный дума.\n\nXXI чак \n  — Кыдат јеринде COVID-19 деп јобол табылган: Ухань кала.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 347 — Феодосий I Великий (395 ј.бож.), бӱдӱн Римский империяныҥ калганчы императоры (379—395).\n 1503 — Франческо Пармиджанино (1540 ј.бож.), итальян јурукчы, маньеризм.\n 1545 — Гвидобальдо дель Монте (1607 ј.бож.), итальян физик ле математик.\n 1638 — Стенсен, Нильс (1686 ј.бож.), датский анатом ло геолог.\n 1757\n Бентам, Сэмюэль (1831 ј.бож.), британ инженер-механик, корабельный инженер.\n Гамильтон, Александр (1804 ј.бож.), США-ныҥ финанстарыныҥ баштапкы министры (1789—1795), США-ныҥ Национал банкыныҥ тӧзӧӧчизи.\n\nXIX чак \n 1825 — Тейлор, Бейярд (1878 ј.бож.), американ дипломат, журналист, ӱлгерчи, кӧчӱреечи, литературалык критик.\n 1831 — Чалмерс, Джеймс Рональд (1898 ј.бож.), американ юрист ле политик, генерал.\n 1833 — Клодт, Михаил Константинович (1902 ј.бож.), орус јурукчы-пейзажист.\n 1837 — Гек, Фридольф Кириллович (1904 ј.бож.), россий мореплаватель, Ыраак Кӱнчыгышты шиҥдеген.\n 1875 — Глиэр, Рейнгольд Морицевич (1956 ј.бож.), композитор, дирижёр, музыкально-общественный деятель, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1895 — Хаммонд, Лоуренс (1973 ј.бож.), американ инженер, изобретатель электроорганды эткен.\n 1896 — Винаров, Иван Цолович (1969 ј.бож.), совет разведчик, Болгарияныҥ политикалык ишчизи.\n\nXX чак \n 1904 — Блазас, Генрихас (1965 ј.бож.), литов журналист ле јондык ишчи.\n 1908 — Блохинцев, Дмитрий Иванович (1979 ј.бож.), совет физик, член-корреспондент АН СССР.\n 1911 — Судзуки, Дзэнко (2004 ј.бож.), јопон политик, 1980—1982 јј.  Японияныҥ премьер-министры.\n 1912 — Галлис, Леонид Павлович (1977 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1917 — Савдин, Салдыбай — јарлу алтай кайчы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, канча-канча шыркаларлу, буды јок јанып келген. Јуучыл ордендерле, медальдарла кайралдаткан. Тогус бала чыдаткан. Кӧп тоолу кай чӧрчӧктӧр, соојындар, тӱӱкилик куучындарды балдарына, јурттыҥ улузына концерттерде кайлайтан. Шиҥжӱчилер Савдинниҥ кайыныҥ тегин эмезин, сӱреен ӱнгӱр, кӱӱлеп турар јаражын темдектеген. Сӱӱген кайы «Кан-Алтын» болгон. Оныҥ кайлаганы, соојындар, тӱӱкилик куучындары, Шуну-Баатыр керегинде куучындаганы аудиого бичилген материалдар М. В.Чӧбӧлкӧптиҥ адыла адалган Национал библиотеканыҥ кӧмзӧзинде бар.\n 1920 — Венгеров, Владимир Яковлевич (1997 ј.бож.), кинорежиссёр и сценарист, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1925 — Авдюшко, Виктор Антонович (1975 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1926 — Дёмин, Лев Степанович (1998 ј.бож.), совет космонавт, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1936 — Гессе, Ева (1970 ј.бож.), американ јурукчы ла скульптор.\n 1943\n Корниенко, Нина Григорьевна, актриса театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1945 — Тараторкин, Георгий Георгиевич (2017 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ,  РФ-ныҥ эл артисти.\n 1946\n Бобрусь, Людмила Константиновна, совет гандболист, эки катап олимпий чемпион.\n 1957 — Робсон, Брайан, англий футболист ле футбольный тренер.\n 1960 — Таран, Олег Анатольевич, совет ле украин футболист ле футбольный тренер.\n 1961 — Карыш Кергилов — ӱлгерчи, бичиичи, кайчы, 2015 јылда ӧткӧн јондор ортодо Кайчылардыҥ фестивалиниҥ Гран-при кайралын алган. Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, Новоалтайсктыҥ художественный училищезин, Барнаулдыҥ ГПТУ-зын (резчик по дереву), ГАГУ-ны божоткон.\n 1972\n Малахов Андрей Николаевич, орус телеведущий, шоумен.\n Хабенский, Константин Юрьевич, совет ле россий актёр, кинорежиссёр, сценарист,  РФ-ныҥ эл артисти.\n 1974 — Сюн Ни, кыдат сууга калыыр спортчы, ӱч катап олимпий чемпион.\n 1979 — Йохансен, Кари Метте, норвеж гандболистка, эки катап олимпий чемпион (2008, 2012).\n 1987\n Варди, Джейми, англий футболист, нападающий.\n Козак, Данута, венгер байдарочница, 6 катап олимпий чемпион.\n 1996 — Зане, Лерой, немец футболист, вингер.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 812 — Византияныҥ императоры Ставракий (775 ј.чык.), (803—811 јј. јаҥда кожо (соправитель),  811 јаҥда сок јаҥыскан (единовластный правитель).\n 1494 — Доменико Гирландайо (1449 ј.чык.), Флоренцияда јарлу јурукчы, јурукчы династия.\n 1647 — Пётр Могила (1597 ј.чык.), митрополит всея Руси Киевский, Галицкий (1632—1647), православный серикпениҥ кемнеҥ де камаанду эмес болгоны.\n 1739 — Бутурлин, Иван Иванович (1661 ј.чык.), орус генерал,  Пётр I каанныҥ болушчызы, Улу Тӱндӱк јууныҥ туружаачызы.\n 1753 — Слоан, Ганс (эмезе Слоун; 1660 ј.чык.), англий медик ле натуралист.\n\nXIX чак \n 1801 — Чимароза, Доменико (1749 ј.чык.), итальян оперный композитор, тӧрт јылдыҥ туркунына Екатерина II орус императрицаныҥ придворный композиторы.\n 1811 — Николаи, Кристоф Фридрих (1733 ј.чык.), немец бичиичи, журналист, критик, издатель.\n 1829 — Шлегель, Фридрих (1772 ј.чык.), немец бичиичи ле ӱлгерчи, критик, философ, лингвист.\n 1837 — Жерар, Франсуа Паскаль Симон (1770 ј.чык.), француз јурукчы-портретист («Купидон и Психея», портреты Наполеона ла о.ӧ.), барон.\n 1840 — Двигубский, Иван Алексеевич (1771 ј.чык.), россий естествоиспытатель, орус ботанический номенклатураны бичиген.\n 1843 — Ки, Фрэнсис Скотт (1779 ј.чык.), американ юрист ле ӱлгерчи, США-ныҥ мак кожоҥыныҥ сӧстӧриниҥ авторы.\n 1874 — Борден, Гейл (1801 ј.чык.), американ бизнесмен ле изобретатель, курсак тамактыҥ јаҥы консервациязыныҥ разработчиги, койылткан сӱтти белетегени база.\n\nXX чак \n 1901 — Калинников, Василий Сергеевич (1866 ј.чык.), орус композитор.\n 1919 — Киквидзе, Василий Исидорович (1895 ј.чык.), Россияда Граждан јууныҥ туружаачызы, кызыл командир.\n 1920 — Пуришкевич, Владимир Митрофанович (1870), орус политик, черносотенный организация тӧзӧгӧн, Распутин, Григорий Ефимовичти ӧлтӱрген.\n 1928 — Харди, Томас (1840 ј.чык.), англий бичиичи ле ӱлгерчи.\n 1929 — Слащёв, Яков Александрович (1886), орус ла совет военачальник, генерал, Белое движениениҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи.\n 1938 — Лангемак, Георгий Эрихович (1898 ј.аттырткан), совет ракетный техника јанынаҥ билимчи, Социалистический Иштиҥ Геройы (божогоныныҥ кийнинеҥ).\n 1950 — Микаэлис, Карин (1872 ј.чык.), балдардыҥ бичиичизи ле сценарист.\n 1952 — Латр де Тассиньи, Жан Мари де (1889 ј.чык.), Францияныҥ маршалы, Баштапкы телекейлик јууныҥ ла Экинчи телекейлик јууныҥ туружаачызы.\n 1954 — Штраус, Оскар (1870 ј.чык.), австрий композитор.\n 1958 — Пёрвиэнс, Эдна (1895 ј.чык.), американ актриса немой киноныҥ, Чарли Чаплинле кожо киного соктырган.\n 1964 — Гребенщиков, Георгий Дмитриевич (1882 ј.чык.), орус бичиичи, публицист, кӧчӱреечи, журналист.\n 1966 — Джакометти, Альберто (1901 ј.чык.), швейцар скульптор, јурукчы-график.\n 1980 — Пим, Барбара (1913 ј.чык.), англий бичиичи.\n 1983\n Подгорный, Николай Викторович (1903 ј.чык.), СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ председатели (1965—1977).\n Рошаль, Григорий Львович (1899 ј.чык.), театр ла киноныҥ режиссёры, сценарист, тазыктыраачы, публицист, СССР-дыҥ эл артисты.\n 1986\n Авербах, Илья Александрович (1934 ј.чык.), совет кинорежиссёр, сценарист.\n Чаплин, Сид (1916), англий бичиичи.\n 1987 — К��рилов, Сергей Иванович (1914 ј.чык.), театр ла киноныҥ актёры, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисты.\n 1988 — Раби, Исидор Айзек (1898 ј.чык.), американ физик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1944).\n 1991 — Андерсон, Карл Давид (1905 ј.чык.), американ физик швед ук-тӧстӱ, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1936).\n 1999 — Мур, Брайан (1921 ј.чык.), ирланд бичиичи, сценарист.\n\nXXI чак \n 2002 — Анри Вернёй (чын ады Ашот Малакян; 1920 ј.чык.), француз кинорежиссёр ло сценарист армян ук-тӧстӱ.\n 2003 — Пиала, Морис (1925 ј.чык.), француз кинорежиссёр, сценарист, актёр, «Золотой пальмовый ветвь» деп сый алган.\n 2008 — Хиллари, Эдмунд (1919 ј.чык.), новозеланд исследователь ле альпинист, Эверестке эҥ озо чыккан кижи.\n 2009 — Руфус, Милан (1928 ј.чык.), словацкий ӱлгерчи, эссеист, кӧчӱреечи, балдардыҥ бичиичи, академик.\n 2010\n Гаранян, Георгий Арамович (1934 ј.чык.), саксофонист, джазмен, кӱӱлик ансамбльдардыҥ башкараачызы, Россияныҥ эл артисти.\n Эрик Ромер (чын ады Жан-Мари Морис Шерер; 1920 ј.чык.), француз кинорежиссёр.\n 2011 — Сиротинская, Ирина Павловна (1932 ј.чык.), россий архивист ле литературовед.\n 2014 — Шарон, Ариэль (1928 ј.чык.), израильский военный, политикалык тергеелик ишчи, Израильдиҥ премьер-министры (2001—2006 ј.чык.).\n 2015 — Экберг, Анита (1931 ј.чык.), швед актриса ла фотомодель.\n 2021\n Торнтон, Уильям Эдгар (1929 ј.чык.), НАСА-ныҥ американ астронавты. Эки катап учкан: 1983 ла 1985 јј.\n Хахалейшвили, Давид Ростомович (1971 ј.чык.), совет ле грузин дзюдоист, самбист, олимпий чемпион. СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы (1992).\n Хеддл, Кэтлин (1965 ј.чык.), канад гребчиха, ӱч катап олимпий чемпион, ӱч катап телекейдиҥ чемпионы.\n 2022 — Зеленский, Михаил Владимирович (1975 ј.чык.), россий журналист, телеведущий.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 11 кӱни","num_words":2695,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.298,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.969,"perplexity_score":10424.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2013%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 13 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 13 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 352 кӱн арткан (високосный јылда 353 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 13 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 13 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаҥар айдыҥ 31 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭл-јондык \n  — Российский печатьтыҥ кӱни.\n  Швеция — Агару Кнуд Лавардтыҥ кӱни.\n  Литва — Јайымды корулагандардыҥ эземи (1991).\n  Индия — Фестиваль Лори.\n\nКудайлык \n  Орус православный серикпе\n  — Рождество Христово;\n  — агару Мелания Младшаяныҥ эземи (Римская) (439);\n  — агару Досифейдиҥ эземи (Васич), митрополит Загребский, исповедник ⟨Сербия⟩ (1945);\n\nБу айда чыкандарга ат \n Католический: Иларий, Мунго.\n Православный: Вусирис, Гавдентий, Гаий, Геласий, Досифей, Ириней, Мартина, Мелания, Михаил, Нема, Олимпиодор, Пётр, Саламин.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1596 — Гойен, Ян ван (1656 ј.бож.), нидерланд јурукчы-пейзажист, рисовальщик, офортист.\n 1598 — Мансар, Франсуа (1666 ј.бож.), француз архитектор, классицизм традицияларын баштагандардыҥ бирӱзи.\n\nXIX чак \n 1807 — Галахов, Алексей Дмитриевич (1892 ј.бож.), орус таскадаачы ла орус литератураныҥ тӱӱкичизи.\n 1812 — Лапрад, Виктор де|Виктор де Лапрад (1883 ј.бож.), француз ӱлгерчи, Француз академияныҥ турчызы.\n 1826 — Алхазов, Яков Кайхосрович (1896 ј.бож.), россий генерал, участник Русско-турецкий јууныҥ туружаачызы 1877—1878 јј.\n 1827 — Бекетов, Николай Николаевич (1911 ј.бож.), орус академик, физический химия ла химический динамиканыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи.\n 1845 — Тиссеран, Франсуа Феликс (1896ј.бож.), француз астроном, член Парижский билим академияныҥ турчызы.\n 1849 — Образцов, Василий Парменович (1920 ј.бож.), орус терапевт, оорулардыҥ диагностиказы аайынча новатор.\n 1859 — Палеолог, Жорж Морис (1944 ј.бож.), француз дипломат,Францияныҥ Россияда посолы, Октябрьский революция ӧйинде.\n 1863 — Константинов, Алеко (1897 ј.бож.), болгар бичиичи, журналист, јондык ишчи.\n 1864 — Вин, Вильгельм (1928 ј.бож.), немец физик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1911).\n 1866 — Калинников, Василий Сергеевич (1901 ј.бож.), орус композитор.\n 1877 — Гурджиев, Георгий Иванович (1949 ј.бож.), россий философ-мистик, бичиичи, композитор, јорыкчы.\nјыл* 1880 — Струминский, Василий Яковлевич (1867 ј.бож.), совет тӱӱкичи ле педагогиканыҥ теоретиги, орус серикпениҥ тӱӱкичизи.\n 1883 — Картмелл, Натаниэль (1967 ј.бож.), американ легкоатлет, чемпион ло призёр јайгы Олимпий ойындардыҥ.\n 1893 — Сутин, Хаим Соломонович (1943 ј.бож.), белорусско-француз јурукчы.\n 1896\n Галкин, Георгий Павлович (1938 ј.бож.), совет военачальник, Каспийский военный флотилияныҥ јааны.\n Гуль, Роман Борисович (1986 ј.бож.), орус бичиичи, журналист, публицист, тӱӱкичи, критик ле јондык ишчи, эмигрант.\n Печковский, Николай Константинович (1966 ј.бож.), оперный кожоҥчы, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1898 — Ванин, Василий Васильевич (чын ӧбӧкӧзи Иванов; 1951 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, театрал режиссёр, СССР-дыҥ эл артист.\n 1899\n Корж, Василий Захарович (1967 ј.бож.), партизан отрядтыҥ командири, генерал-майор, Советский Союзтыҥ Геройы.\n Кулешов, Лев Владимирович (1970 ј.бож.), кинорежиссёр, актёр, сценарист ле киноныҥ теоретиги, тазыктыраачы, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n\nXX чак \n 1906 — Файнциммер, Александр Михайлович (1982 ј.бож.), совет кинорежиссёр.\n 1907 — Вульф, Ирина Сергеевна (1972 ј.бож.), совет актриса театр ла киноныҥ, театрал режиссёр.\n 1909 — Вирсаладзе, Симон Багратович (1989 ј.бож.), театрал јурукчы, сценограф, јурукчы, таскадаачы, СССР-дыҥ эл јурукчызы.\n 1913 — Лисянский, Марк Самойлович (1993 ј.бож.), совет поэт-песенник.\n 1922 — Фрид, Валерий Семёнович (1998 ј.бож.), совет ле россий драматург ла киносценарист.\n 1923 — Шафран, Даниил Борисович (1997 ј.бож.), виолончелист, ӱредӱчи, СССР-дыҥ эл артист��.\n 1927\n Бреннер, Сидней (ум. 2019 ј.бож.), тӱштӱкафрикан ла британ биолог, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (2002).\n Мумину, Ги, француз комикс-јурукчы ла бичиичи.\n 1931 — Вайнер, Аркадий Александрович (2005 ј.бож.), совет ле россий бичиичи, сценарист, драматург.\n 1936 — Писаревский, Владимир Львович, совет ле россий спортивный комментатор, алдындагы хоккеист, тренер.\n 1937 — Шенгелая, Ариадна Всеволодовна, совет, грузин ле россий актриса театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1949 — Шарма, Ракеш, баштапкы индий космонавт, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1954 — Глызин, Алексей Сергеевич, совет ле россий эстрадалык кожоҥчы, актёр, музыкант.\n 1958 — Газаров, Сергей Ишханович, совет ле россий актёр, кинорежиссёр, сценарист ле продюсер.\n 1961 — Макферсон, Грэм (псевдоним Саггс), англий кожоҥчы, актёр, радиоведущий, «Madness» группаныҥ вокалисты.\n 1966\n Апексимова, Ирина Викторовна, совет ле россий актриса ла режиссёр театр ла киноныҥ, кожоҥчы, телеведущий.\n Виссер, Лео, нидерланд конькобежец, 4 катап Олимпий ойындардыҥ призёры.\n Демпси, Патрик, американ актёр кино ло телевидениениҥ, автогонщик.\n 1969\n Бельмондо, Стефания, итальян чанаачы, эки катап олимпий чемпион (1992, 2002), 4 катап телекейдиҥ чемпионы.\n Хендри, Стивен, шотланд снукерист, 7 катап телекейдиҥ чемпионы.\n 1970 — Пантани, Марко (2004 ј.бож.), итальян велогонщик, Тур де Франс ла Джиро д’Италия маргаандардыҥ јеҥӱчили, 1998.\n 1972\n Боснич, Марк, австралий футболист, вратарь.\n Щербо, Виталий Венедиктович, совет ле белорус гимнаст, 6 катап олимпий чемпион (1992), телекейдиҥ телекей ле Европаныҥ кӧп катап чемпионы.\n 1973 — Хабибулин, Николай Александрович, совет ле россий хоккеист, вратарь, олимпий чемпион (1992).\n 1974 — Брылин, Сергей Владимирович, россий хоккеист, ӱч катап Кубок Стэнли алган.\n 1976 — Готтвальд, Феликс, австрий двоеборец, ӱч катап олимпий чемпион, ӱч катап телекейдиҥ чемпионы.\n 1977 — Блум, Орландо, англий актёр театр, кино ло телевидениениҥ.\n 1980 — Лойцль, Вольфганг, австрий чанаалу трамплиннеҥ калыыр спортчы, олимпий чемпион (2010), телекейдиҥ кӧп катап чемпионы.\n 1982\n Кориа, Гильермо, аргентин теннисист, бывшая третья телекейдиҥ ӱчинчи ракетказы болгон.\n Уилсон, Рут, англий актриса, «Золотой глобус» сый алган.\n 1986 — Рошетт, Джоанни, канад фигуристка, Олимпий ойындардыҥ призёры.\n 1987 — Стаал, Марк, канад хоккеист, защитник.\n 1990 — Хемсворт, Лиам, австралий актёр.\n 1993 — Уитлок, Макс, британ гимнаст, ӱч катап олимпий чемпион.\n 1997\n Берналь, Эган, колумбий велогонщик, «Тур де Франстыҥ» јеҥӱчили (2019).\n Макдэвид, Коннор, канад хоккеист, телекейдиҥ чемпионы (2016).\n Проворов, Иван Владимирович, россий хоккеист, телекей чемпионаттыҥ призёры.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 86 до н. э. — Гай Марий (157 до н. э.), римский полководец ле политик.\n 1599 — Спенсер, Эдмунд (1552 ј.чык.), англий ӱлгерчи.\n 1654 — Януш Кишка (1586 ј.чык.), улу литовский гетман.\n 1717 — Мериан, Мария Сибилла (1647 ј.чык.), немец јурукчы ла барокко эпоханыҥ гравёры, энтомолог.\n\nXIX чак \n 1839 — Калайдович, Пётр Фёдорович (1791 ј.чык.), орус таскадаачы словесностьтыҥ, лингвист, ӱлгерчи.\n 1864 — Фостер, Стивен (р. 1826), американ композитор, ӱлгерчи ле кожоҥчы.\n 1869 — Обухов, Павел Матвеевич (1820 ј.чык.), орус металлург, Обуховский заводты туткан.\n 1874 — Соловьёв, Николай Иванович (1831 ј.чык.), орус врач, популяризатор медицинаны јарлаары ла литературалык критик.\n 1882 — Маузер, Вильгельм (1834 ј.чык.), немец конструктор ло стрелковый јепселдиҥ производители.\n 1894 — Фон Мекк, Надежда Филаретовна (1831 ј.чык.), орус меценат, П. И. Чайковскийдиҥ нӧкӧри.\n\nXX чак \n 1904 — Величко, Василий Львович (1860 ј.чык.), орус бичиичи, ӱлгерчи, публицист, редактор.\n 1906 — Попов, Александр Степанович (1859 ј.чык.), орус физик ле электротехник, радиосвязь јанынаҥ изобретатель.\n 1909 — Забелин, Иван Егорович (1820 ј.чык.), орус тӱӱкичи ле археолог.\n 1910 — Дэвис, Эндрю Джексон (1826 ј.чык.), ясновидец ле оккультист, американ спиритизмди тӧзӧгӧн.\n 1916 — Уточкин, Сергей Исаевич (1876 ј.чык.), Россияда кейле јӱзӱшти баштаган (пионер воздухоплавания).\n 1923 — Рибо, Теодюль (1839 ј.чык.), французский академик, психолог и педагог.\n\n 1931 — Кандо, Кальман (1869 ј.чык.), венгер инженер, билимчи-электротехник.\n 1941 — Джойс, Джеймс (1882 ј.чык.), ирланд бичиичи.\n 1945\n Ефремов, Иван Николаевич (1866 ј.чык.), россий политик ле тергеелик ишчи.\n Бугославский, Сергей Алексеевич (1888 ј.чык.), музыковед, композитор, древнерусский литературиныҥ тӱӱкичизи.\n 1963 — Смирнов-Сокольский, Николай Павлович (1898 ј.чык.), совет артист эстраданыҥ, библиограф, книганыҥ тӱӱкичизи.\n 1966 — Багриновский, Михаил Михайлович (1885 ј.чык.), россий ле совет композитор, дирижёр.\n 1968 — Орловский, Кирилл Прокофьевич (1895 ј.чык.), Госбезопасностьто ло НКВД-да СССР иштеген, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде один из руководителей партизан кыймыгуныҥ јаандарыныҥ бирӱзи, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1974 — Сальвадор Ново (1904 ј.чык.), мексикан ӱлгерчи, прозаик, кӧчӱреечи, телеведущий.\n 1978 — Карем, Морис (1899 ј.чык.), бельгий ӱлгерчи.\n 1982 — Камю, Марсель (1912 ј.чык.), француз режиссёр ло сценарист.\n 1987\n Ильинский, Игорь Владимирович (1901 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, режиссёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n Эфрос, Анатолий Васильевич (1925 ј.чык.), совет режиссёр театр ла киноныҥ.\n 1988 — Цзян Цзинго (1910 ј.чык.), тайваньда јондык ишчи.\n 1999 — Леонов, Николай Иванович (1933 ј.чык.), совет ле россий бичиичи, популярный мастер детектив жанрдыҥ јарлу узы.\n\nXXI чак \n 2002 — Фуэнтес, Грегорио (1897 ј.чык.), кубин балыкчы ла моряк, Э. Хемингуэйдиҥ «Старик и море» деп повестинде Сантьягоныҥ прототипы.\n 2005 — Акопян, Арутюн Амаякович (1918 ј.чык.), эстраданыҥ артисти, иллюзионист, актёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n 2006 — Буровс, Арнолдс (1915 ј.чык.), совет ле латвий режиссёр, сценограф ла јурукчы-мультипликатор.\n 2007 — Бугаев, Борис Павлович (1923 ј.чык.), советский военный ла тергеелик ишчи, авиацияныҥ баш маршалы.\n 2008 — Мацкявичюс, Гедрюс (1945 ј.чык.), театрал режиссёр, Россияныҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 2009 — Донской, Михаил Владимирович (1948 ј.чык.), россий программист, «Каисса» деп шахматный программаныҥ авторлорыныҥ бирӱзи\n 2021 — Канненберг, Бернд (1942 ј.чык.), немец легкоатлет (спортивный базыш), Олимпий ойындардыҥ чемпионы, (1972).\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 13 кӱни","num_words":2468,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.302,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.768,"perplexity_score":9125.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2014%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 14 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 14 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 351 кӱн арткан (високосный јылда 352 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 14 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 14 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 1 кӱни болгон.\n\nБайрамдар \n Эски Јаҥы јыл () — юлиан кӱнтизӱ аайынча Јаҥы јыл, бу байрамды юлиан кӱнтизӱ аайынча чаган айдыҥ 7 кӱнинде Рождествоны ороонныҥ серикпелеринде јаҥжыккан аайынча темдектеп јат.\n  ЮНЕСКО — Логиканыҥ телекейлик кӱни (2019 јылдаҥ ала). Жан Ив Безъё бу байрамды Альфред Тарскийдиҥ чыккан кӱнине ле Курт Гёдельдиҥ божогон кӱнине учурлап баштаган.\n\nЭл-јондык \n  Узбекистан — Тӧрӧлиниҥ коручылдарыныҥ кӱни.\n  Тунис — Революция ла јииттердиҥ байрамы (2011 јылдаҥ ала)\n  Индия — Чаазын јыландардыҥ јондык фестивали.\n\nКудайлык \n  Православие\n — Иеремийдиҥ эземи (Леонов) (1918);\n — агару Афанасийдиҥ эземи (Волховский, Фёдор Павлович), чудотворец (1801).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический:\n Эр улуска: Барбашмин, Феликс.\n Ӱй улуска: Макрина.\n Православный: \n Эр улуска: Александр, Афанасий, Богдан, Василий, Вячеслав, Григорий, Еремей, Иван, Михаил, Николай, Пётр, Платон, Федосей, Федот, Фульгент, Яков.\n Ӱй улуска: Эмилия.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1506 — Лаокоон ло уулдары деп скульптура табылган.\n 1700 — Пётр I орус дворяндарга озогы узун кийимдердиҥ ордына кыска европей костюмдар кийзин деп јакарган.\n\nXX чак \n 1902 — Биньчжоуский темирјолдыҥ Маньчжурия — Харбин деп бӧлӱги ачылган.\n 1929 — Московский область тӧзӧлгӧн.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1683 — Зильберман, Иоганн Готфрид (1753 ј.бож.), немец органный мастер.\n 1770 — Чарторыйский, Адам Ежи (1861 ј.бож.), польский ле россий тергеелик ишчи.\n 1798 — Коста, Исаак да (1860 ј.бож.), нидерланд богослов, бичиичи ле ӱлгерчи.\n 1827 — Семёнов-Тян-Шанский, Пётр Петрович (1914 ј.бож.), орус географ ла јондык ишчи, орус географический обществоныҥ вице-председатели.\n 1891 — Мандельштам, Осип Эмильевич (1938 ј.бож.), орус ӱлгерчи, прозаик, кӧчӱреечи, эссеист, критик, литературовед.\n 1948 — Харламов, Валерий Борисович (1981 ј.бож.), совет хоккеист, эки катап олимпий чемпион, 8 катап телекейлик чемпион.\n\nXIX чак \n\n 1801 — Броньяр, Адольф Теодор (1876 ј.бож.), француз ботаник, палеоботаниканы тӧзӧшкӧн.\n 1806 — князь Оболенский, Михаил Андреевич (1873 ј.бож.), орус тӱӱкичи-архивист.\n 1818 — Топелиус, Сакариас (1898 ј.бож.), фин бичиичи.\n\n 1827 — Семёнов-Тян-Шанский, Пётр Петрович (1914 ј.бож.), орус географ ла јондык ишчи , Русский географический обществоныҥ вице-председатели\n 1836 — Фантен-Латур, Анри (1904 ј.бож.), француз јурукчы ла литограф.\n 1841 — Моризо, Берта (1895 ј.бож.), француз јурукчы-импрессионист.\n 1848 — Фортунатов, Филипп Фёдорович (1914 ј.бож.), россий лингвист, Петербургский АН-тыҥ действительный турчызы.\n 1850 — Алексей Александрович (1908 ј.бож.), россий император Александр II тӧртинчи уулы, Адмиралтейств-советтиҥ председатели (1881—1905).\n 1851 — Клайзен, Людвиг (1930 ј.бож.), немец химик-органик.\n 1873 — Урицкий, Моисей Соломонович (1918 ј.бож.), россий революционер, Петроградский ЧК-ныҥ јааны.\n 1883 — Нина Риччи (чын ады Мария-Аделаида Нейи; 1970 ј.бож.), француз модельер, Nina Ricci деп дома высокой моды ачкан.\n 1891 — Мандельштам, Осип Эмильевич (1938 ј.бож.), орус РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти, прозаик, кӧчӱреечи, эссеист, критик, литературовед.\n 1894 — Немчинов, Василий Сергеевич (1964 ј.бож.), статистик, совет экономикалык билимде экономико-математический ууламјыны тӧзӧгӧн.\n 1895 — Бабич, Шайхзада Мухаметзакирович (1919 ј.бож.), башкир ӱлгерчи ле политик.\n 1896\n Дос Пассос, Джон (1970 ј.бож.), американ бичиичи португал ук-тӧстӱ.\n Уборевич, Иероним Петрович (1937 ј.бож.), совет военный ла политикалык ишчи, командарм 1-го ранга.\n\nXX чак \n 1901 — Даниелс, Биби (1971 ј.бож.), американ актриса.\n 1911 — Рыбаков, Анатолий Наумович (чын ӧбӧкӧзи Аронов; 1998 ј.бож.), орус совет бичиичи.\n 1920 — Кромбе, Люк-Петер (2005 ј.бож.), бельгий јурукчы .\n 1924 — Бахнов, Владлен Ефимович (1994 ј.бож.), совет ӱлгерчи, журналист, сценарист, драматург.\n 1927\n Миронер, Феликс Ефимович (1980 ј.бож.), совет кинорежиссёр ло сценарист.\n Ружичкова, Зузана (2017 ј.бож.), чех клавесинистка.\n 1938 — Ладынин, Андрей Иванович (2011 ј.бож.), совет ле россий кинорежиссёр, сценарист, актёр.\n 1939 — Защипина, Наталья Александровна, театр ла киноныҥ актрисазы , РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1941\n Виролайнен, Любовь Ивановна, актриса театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n Данауэй, Фэй, американ актриса, «Оскар», «Золотой глобус» ла о.ӧ. сыйлардыҥ лауреады.\n 1948\n Уэзерс, Карл, американ актёр ло режиссёр.\n Харламов, Валерий Борисович (1981 ј.бож.), совет хоккеист, эки катап олимпий чемпион, 8 катап телекейдиҥ чемпионы.\n 1952 — Попеску-Тэричану, Кэлин, румын политик, Румынияныҥ премьер-министры (2004—2008).\n 1959 — Лобоцкий, Анатолий Анатольевич, совет ле россий актёр театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1963\n Самохина, Анна Владленовна (2010 ј.бож.), совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, телеведущая, кожоҥчы.\n 1966 — Хиетала, Марко, фин рок-музыкант, бас-гитарист ле вокалист симфоник-метал-группы Nightwish.\n 1967\n Закк Уайлд (чын ады Джеффри Филлип Виландт), американ рок-музыкант, гитарист-виртуоз, кожоҥчы.\n Уотсон, Эмили, англий актриса.\n Никополидис, Антониос, греческий футбольный вратарь, Европаныҥ чемпионы (2004).\n 1978 — Кроуфорд, Шон, американский бегун-спринтер, олимпий чемпион (2004).\n 1982 — Вальдес, Виктор, испан футболчы вратарь, телекей ле Европаныҥ чемпионы.\n 1986 — Кабай, Йоан, француз футболист, Европаныҥ чемпионадыныҥ мӧҥӱн призёры (2016).\n 1993 — Ласицкене, Мария Александровна — российбийикке калыыр спортчы, олимпий чемпион (2020), телекей ле Европаныҥ кӧп катап чемпионы.\n 1994 — Браун, Коннор, канад хоккеист, телекейдиҥ чемпионы (2021).\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1676 — Кавалли, Франческо (1599 ј.чык.), итальян композитор.\n 1742 — Галлей, Эдмунд (1656 ј.чык.), англий астроном.\n 1746 — Хатчесон, Фрэнсис (1694 ј.чык.), шотланд философ.\n 1753 — Беркли, Джордж (1685 ј.чык.), англий философ, епископ, спиритуализмди тӧзӧгӧн.\n\nXIX чак \n 1809 — граф Шереметев, Николай Петрович (1751 ј.чык.), россий тергеелик ишчи, коллекционер, меценат.\n 1833 — Серафим Саровский (тегин ады Прохор Мошнин; 1759 ј.чык.), орус православный серикпеде тоомјылулардыҥ бирӱзи.\n 1863 — Нарышкин, Михаил Михайлович (1798 ј.чык.), орус офицер, декабрист.\n 1867\n Энгр, Жан Огюст Доминик (1780 ј.чык.), француз художник.\n Кузен, Виктор (1792 ј.чык.), француз философ ло политик.\n 1874 — Рейс, Филипп (1834 ј.чык.), немец физик, телефонды эткен баштапкы изобретатель.\n 1876 — Корф, Модест Андреевич (1800 ј.чык.), орус тӱӱкичи, барон, декабристтердиҥ тӱймеени керегинде официозный сочинениениҥ авторы.\n 1882 — Шванн, Теодор (1810 ј.чык.), немец гистолог ло физиолог, клеточный теорияныҥ авторы.\n 1892 — Дэвис, Александер Джексон (1803 ј.чык.), американ архитектор.\n 1897 — Бестужев-Рюмин, Константин Николаевич (1829 ј.чык.), орус тӱӱкичи, публицист, журналист, академик, юрист.\n 1898 — Льюис Кэрролл (1832 ј.чык.), англий бичиичи ле математик.\n\nXX чак \n 1905 — Аббе, Эрнст (1840 ј.чык.), немец физик-оптик.\n 1909 — Рожественский, Зиновий Петрович (1848 ј.чык.), россий флотоводец.\n 1919 — Дроздовский, Михаил Гордеевич (1881 ј.чык.), генерал, Добровольческая армияныҥ дивизиязыныҥ јааны.\n 1929 — Нилус, Сергей Александрович (1862 ј.чык.), орус духовный бичиичи.\n 1932 — Юрий Ларин (1882 ј.чык.), россий экономист, литератор, политик, журналист.\n 1942 — Кириллов, Пётр Клавдиевич (1895 ј.чык.), совет киноактёр ло режиссёр.\n 1943 — Зандбергер, Адольф (1864 ј.чык.), немец композитор.\n 1945 — Бугославский, Сергей Алексеевич (1888 ј.чык.), орус музыковед, композитор,  древнерусский литератураныҥ тӱӱкичизи.\n 1957 — Богарт, Хамфри (1899 ј.чык.), американ киноактёр.\n 1965 — Макдональд, Джанет (1903 ј.чык.), американ актриса ла певица.\n 1966 — Королёв, Сергей Павлович (1907 ј.чык.), совет билимчи, ракетно-космический системалардыҥ конструкторы.\n 1969 — Сперанский, Георгий Несторович (1873 ј.чык.), педиатр, академик. \n 1977\n Нин, Анаис (1903 ј.чык.), американ бичиичи.\n Финч, Питер (1916 ј.чык.), англий актёр, «Оскар» сый алга��, 1977.\n 1978 — Гёдель, Курт (1906 ј.чык.), австрий логик, математик, математиканыҥ философы.\n 1987 — Сирк, Дуглас (1897 ј.чык.), немец ле американ кинорежиссёр датский ук-тӧстӱ.\n 1988 — Маленков, Георгий Максимилианович (1902 ј.чык.), совет тергеелик ле партийный ишчи.\n 1991 — Сарымсакова, Лютфи (1896 ј.чык.), театр ла киноныҥ актрисазы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1994 — Давидофф, Зино (1906 ј.чык.), швейцар промышленник,  Davidoff деп телекейде јарлу брендтиҥ ээзи.\n 1999 — Гротовский, Ежи (1933 ј.чык.), польский театрал режиссёр, таскадаачы, театрдыҥ теоретиги.\n\nXXI чак \n 2001 — Гольданский, Виталий Иосифович (1923 ј.чык.), россий физико-химик, академик.\n 2007 — Семёнов, Андрей Александрович (1954 ј.чык.), россий журналист, «Эхо Москвы» радиостанцияныҥ политикалык обозреватели.\n 2004 — Горелов, Ростислав Гаврилович (1916 ј.чык.), јурукчы, график, СССР-дыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ турчызы.\n 2009\n Шатков, Геннадий Иванович (1932 ј.чык.), совет боксёр, олимпий чемпион (1956).\n Каплицкий, Ян (1937), чешский архитектор.\n 2015 — Шахлави, Дэррен (1972 ј.чык.), британ актёр ло каскадёр иран ук-тӧстӱ.\n 2016\n Жаботинский, Леонид Иванович (1938 ј.чык.), совет тяжелоатлет, эки катап олимпий чемпион (1964, 1968), кӧп катап телекейдиҥ чемпионы.\n Рикман, Алан (1946 ј.чык.), британ театр ла киноныҥ актёры, актёр озвучивания, режиссёр.\n 2021\n Грачевский, Борис Юрьевич (1949 ј.чык.), совет ле россий кинорежиссёр ло сценарист, балдардыҥ  «Ералаш» киножурналдыҥ художественный башкараачызы (2002—2021).\n Щемелёв, Леонид Дмитриевич (1923 ј.чык.), совет, белорус јурукчы.\n 2022 — Вознесенская, Анастасия Валентиновна (1943 ј.чык.), совет россий актриса театр ла киноныҥ; Россияныҥ эл артисти (1997).\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 14 кӱни","num_words":2408,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.029,"special_characters_ratio":0.314,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.783,"perplexity_score":8918.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2015%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 15 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 15 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 350 кӱн арткан (високосный јылда 351 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 15 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 15 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 2 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭл-јондык \n  Египет,  Иордания — Агаш отургызар кӱн.\n  Хорватия — Эл-јондор ортодо признаниениҥ кӱни (1992)\n  Россия — Следственный комитеттиҥ тӧзӧлгӧн кӱни (2011)\n\nКудайлык \n  Православие\n — Серафим Саровский чудотворецтиҥ эземи (1991);\n — агару Сильвестр I эземи (335);\n — агару Феоген Парийскийдиҥ эземи, епископ Парийский (320 ј.киреде);\n — кыйналган Василий Петровтыҥ эземи (1942).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический:\n Эр улуска: Макарий, Павел;\n Ӱй улуска: Ита.\n Православный:\n Эр улуска: Аммон, Василий, Егор, Домн, Закхей, Зорсис, Кузьма, Марк, Модест, Пётр, ��ерафим, Сергей, Сидор, Сильвестр, Феоген, Феопемпт, Феопист.\n Ӱй улуска: Ульяна, Федотья.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чак \n 1831 — Демидовский премия јӧптӧлгӧн «билимде ачылталарга», баштапкы орус улай берилер сый.\n 1969 — совет космический корабль «Союз-5» учкан.\n\nXXI чак \n 2001 — «Википедия» деп сайт иштеп баштаган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1622 — Мольер (настоящее имя Жан Батист Поклен; 1673 ј.бож.), француз драматург, актёр, театрал ишчи.\n 1725 — граф Румянцев-Задунайский, Пётр Александрович (1796 ј.бож.), орус тергеелик ишчи, генерал-фельдмаршал.\n 1763 — Тальма, Франсуа-Жозеф (1826 ј.бож.), француз актёр, театрал искусствоныҥ реформаторы.\n 1785 — Праут, Уильям (1850 ј.бож.), англий химик, врач, кудайлык ишчи, философ.\n 1795 — Грибоедов, Александр Сергеевич (1829 ј.бож.), орус дипломат, ӱлгерчи, драматург, пианист ле композитор.\n\nXIX чак \n 1809 — Прудон, Пьер-Жозеф (1865 ј.бож.), француз политик, экономист, философ, социолог.\n 1831 — Бочаров, Михаил Ильич (1895 ј.бож.), орус театрал декоратор ло живописец.\n 1842\n Лафарг, Поль|Поль Лафарг ( 1911 ј.бож.), француз экономист ле политик, марксизмниҥ теоретиги.\n 1850\n 1850 — Ковалевская, Софья Васильевна (1891 ј.бож.), орус математик, публицист, бичиичи.\n Эминеску, Михай (1889), молдавский ле румын ӱлгерчи-романтик.\n 1857 — Якимович, Алексей Александрович (1919 ј.бож.), генерал-лейтенант, Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона деп сӧзликтиҥ тургузаачыларыныҥ бирӱзи.\n 1869 — Выспяньский, Станислав (1907 ј.бож.), польский ӱлгерчи, драматург, јурукчы.\n 1872 — Коцоев, Арсен Борисович (1944 ј.бож.), осетин совет бичиичи, кӧчӱреечи, публицист, осетин художественный прозаны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 1872 — Юрьев, Юрий Михайлович (1948 ј.бож.), орус актёр театр ла киноныҥ, чтец, театрал таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1873 — Бабушкин, Иван Васильевич (1906 ј.бож.), россий революционер, большевик, «Искра» газеттиҥ курьеры.\n 1895 — Виртанен, Арттури Илмари (1973 ј.бож.), фин биохимик, Нобельдиҥ химиия аайынча сыйыныҥ  лауреады (1945).\n\nXX чак \n 1902\n Радчук, Фёдор Иванович (1986 ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, Украин ССР-дыҥ эл артисти.\n Рындин, Вадим Фёдорович (1974 ј.бож.), совет јурукчы, театрал јурукчык, сценограф.\n 1907 \n Исаев, Константин Фёдорович (1977 ј. бож.), совет киносценарист, драматург.\n Кусочиньский, Януш|Януш Кусочиньский (1940 ј.бож.), польский бегун, олимпий чемпион 1932, польский сопротивлениениҥ туружаачызы.\n 1908 — Теллер, Эдвард (2003 ј.бож.), американ физик-теоретик, «водородный бомба» эткен.\n 1909\n Туманов, Иосиф Михайлович (чын адыТуманишвили; 1981 ј.бож.), актёр театр ла массовый представлениелердиҥ, таскадаачы, ССР-дыҥ эл артисти.\n Флакс, Ефрем Борисович (1982 ј. бож.), певец-бас, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n 1913 — Маринеско, Александр Иванович (1963 ј.бож.), Краснознамённый подводный керептиҥ командири С-13, 3-чи рангту капитан, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1916 — Ивлиев, Иван Дмитриевич (1966ј.бож.), совет военачальник, генерал-лейтенант, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1917 — Лебедев, Евгений Алексеевич (1997 ј.бож.), актёр театра и кино, \n 1917 — Петров, Василий Иванович (2014 ј.бож.), военачальник, Советский Союзтыҥ Маршалы, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1925 — Носов, Евгений Иванович (2002 ј.бож.), орус совет бичиичи, Социалистический Иштиҥ Геройы. \n 1926\n Нишанов, Рафик Нишанович, совет ле узбек тергеелик ишчи, политик, дипломат.\n Шелл, Мария| (2005 ј.бож.), австрийско-швейцар актриса театр ла киноныҥ.\n 1928 — Уфимцев, Иван Васильевич (2010 ј.бож.), совет ле россий режиссёр-мультипликатор, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1929 — Кинг, Мартин Лютер (1968 ј.бож.), американ священнослужитель, кара американцтердиҥ граждан тап-эриктери учун тартышкан лидер.\n 1931 — Кажлаев, Мурад Магомедович, дагестан композитор, дирижёр, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1935 — Силверберг, Роберт, американ бичиичи, научно-фантастический бичимелдериле јарлу.\n 1945 — Дунаевский, Максим Исаакович, совет ле россий композитор, пианист, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1956\n Зозуля, Вера Васильевна, совет саночница, олимпий чемпион (1980 ј.бож.), телекей ле Европаныҥ чемпионы.\n Калоев, Виталий Константинович, совет ле россий архитектор.\n 1965 — Хопкинс, Бернард, американ боксёр-профессионал, телекейдиҥ экс-чемпионы.\n 1966 — Кончаловский, Егор Андреевич (чын ады Георгий Михалков), россий кинорежиссёр, актёр, сценарист ле продюсер.\n 1979 — Кинтерос, Паоло, аргентино-итальян баскетболист, олимпий призёр. \n 1990 — Войнов, Вячеслав Леонидович, россий хоккеист, эки катап Кубок Стэнли алган, олимпий чемпион (2018).\n 1991\n Бартра, Марк, испан футболист.\n Клишина, Дарья Игоревна, россий ыраагыеа калыыр спортчы, Европаныҥ чемпионы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 69 — Гальба (3 до н. э. ј.чык.), римский император (тӧрт императордыҥ јылы) (68—69).\n 1595 — Мурад III (1546 ј.чык.), Осман империяныҥ 12-чи султаны (1574—1595).\n\nXIX чак \n 1813 — Бернолак, Антон (1762 ј.чык.), словацк филолог, католический священник.\n 1818 — граф Платов, Матвей Иванович (1753 ј.чык.), россий военачальник,  Донской казактардыҥ атаманы, кавалерияныҥ генералы.\n 1826 — граф Румянцев, Николай Петрович (1754 ј.чык.), Арасей империяныҥ иностранный керектерле министры (1808—1814).\n 1833 — Тарлетон, Банастр (1754 ј.чык.), британ военный ла политикалык ишчи, США-ныҥ јайымы учуун јууныҥ тупужаачызы.\n 1854 — Роелоф Хесселс Хоммема (1791 ј.чык.), Фризыда јердиҥ ээзи, садучы, астроном ло натуралист.\n\nXX чак \n 1904 — Лассен, Эдуард (1830 ј.чык.), датский композитор, дирижёр ло музыкальный таскадаачы.\n 1909 — Вильденбрух, Эрнст фон (1845 ј.чык.), немец бичиичи ле дипломат.\n 1911 — Коронадо, Каролина (1821 ј.чык.), испан ӱлгерчи.\n 1919 — ӧлтӱрткен:\n Либкнехт, Карл (1871 ј.чык.), Германияныҥ Коммунистический партиязыныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи;\n Люксембург, Роза (1871 ј.чык.), немец коммунист,  марксизмниҥ теоретиги, публицист.\n 1934 — Бар, Герман (1863 ј.чык.), австрий бичиичип, драматург, театрал режиссёр ло критик.\n 1940 — Плудонис, Вилис (чын ӧбӧкӧзи Лейниекс; 1874 ј.чык.), латыш ӱлгерчи.\n 1955 — Танги, Ив (1900), американ јурукчы-сюрреалист, француз ук-тӧстӱ.\n 1958 — Шварц, Евгений Львович (1896 ј.чык.), орус совет бичиичи.\n 1967 — Бурлюк, Давид Давидович (1882 ј.чык.), орус ӱлгерчиле јурукчы, футуризмниҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи.\n 1968 — Инфельд, Леопольд (1898 ј.чык.), польский физик-теоретик, академик.\n 1970 — Гольдберг, Леа (1911 ј.чык.), израиль ӱлгерчи, литературовед, кӧчӱреечи, критик.\n 1984 — Захаров, Ростислав Владимирович (1907 ј.чык.), балеттиҥ артисти, балетмейстер, режиссёр, таскадаачы, ССС-дыҥ эл артисти.\n 1988 — Макбрайд, Шон (1904 ј.чык.), ирланд политик ле јондык ишчи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ аайынча сыйыныҥ лауреады  (1974).\n 1990 — Джексон, Гордон (1923 ј.чык.), шотланд актёр, обладатель премии «Эмми» деп сый алган.\n 1993 — Кан, Сэмми (1913 ј.чык.), американ ӱлгерчи ле музыкант, кожоҥдордыҥ авторы.\n 1995 — Каштелян, Сергей Андреевич (1910 ј.чык.), оригинал жанрдыҥ артисти, режиссёр, таскадаачы, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 2000\n Иванов, Сергей Петрович (1951 ј.чык.), совет ле украин киноактёр, кинорежиссёр, сценарист.\n Косых, Иван Сергеевич (1925 ј.чык.), киноактёр, мастер эпизодтыҥ узы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти.\n\nXXI чак \n 2002 — Битюков, Борис Валентинович (1921 ј.чык.), совет киноактёр.\n 2008 — Сергеев, Артём Фёдорович (1921 ј.чык.), артиллерияныҥ генерал-майоры, Сталин, Иосиф Виссарионовичтиҥ азыранты уулы.\n 2009 — Дударова, Вероника Борисовна (1916 ј.чык.), дирижёр, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 2010 — Ниренберг, Маршалл (1927 ј.чык.), американ биохимик ле генетик,  Нобельдиҥ физиология ла медицина аайынча сыйыныҥ лауреа ды (1968).\n 2012 — Гинзбург, Евгений Александрович (1945 ј.чык.), совет ле россий режиссёр, сценарист.\n 2013 — Осима, Нагиса (1932 ј.чык.),јопон кинорежиссёр, сценарист ле актёр.\n 2015 — Маркова, Римма Васильевна (1925 ј.чык.), совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, Россияныҥ эл артисти.\n 2018 — О’Риордан, Долорес (1971 ј.чык.), ирланд кожоҥчы, «The Cranberries» деп рок-группаныҥ вокалисты, кожоҥдордыҥ авторы.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 15 кӱни","num_words":2163,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.309,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.733,"perplexity_score":8451.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2016%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 16 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 16 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 349 кӱн арткан (високосный јылда 350 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 16 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 16 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 3 кӱни болгон.\n\nБайрамдар \n  Таиланд — Ӱредӱчилердиҥ байрамы\n\nКудайлык \n  Православие\n  — агару Василий Холмогоровтыҥ эземи, пресвитер (1938).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Берард, Гонорат, Фурсей\n Православный: Арина\/Ирина, Гордей, Индика, Малафей\/Малахий, Павла\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1712 — Пётр I каан баштапкы орус Военный инженерный школ тӧзӧгӧн. Эмди ол А. Ф. Можайскийдиҥ адыла адалган Военно-космическая академия имени А. Ф. Можайского.\n\nXX чак \n 1943 — «Молодая гвардия» деп јажытту организацияныҥ јииттерин немец ӧштӱлер № 5 темдектӱ шахтаныҥ јанында ӧлтӱргендер. Краснодон.\n 1945 — Адольф Гитлер бойыныҥ ставказын фюрербункерге кӧчӱрген (јер алдында бункер).\n 1969 — совет космический корабльдар «Союз-4» лӧ «Союз-5» Јердиҥ орбитазында баштапкы пилотируемый стыковкны ӧткӱрген.\n 1973 — «Луноход-2» Айдыҥ ӱстине конгон.\n 1989 — СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумы Јакаан чыгарган: бурузы јокко репрессияларга алдырган улусты акка чыгарары јанынаҥ (), бастыра јаргызы јокко эдилген приговорлор («Тройки НКВД» ла НКВД-лардыҥ органдары).\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1675 — Сен-Симон Луи де Рувруа (1755), француз политик ле мемуарист.\n 1728 — Пиччинни Никколо (1800), итальян ла француз композитор.\n 1745 — Хемницер Иван Иванович (1784), орус ӱлгерчи ле кӧчӱреечи, дипломат.\n 1749 — Альфьери Витторио (1803), итальян ӱлгерчи ле драматург.\n 1776 — Аммон Кристоф Фридрих фон (1850), немец филолог ло богослов, Аммон, Фридрих Август фон ло Аммон, Вильгельм Фридрих Филипп фон адазы.\n\nXIX чак \n\n 1826 — Траугутт Ромуальд (1864), польский революционер, генерал.\n 1829\n Михайлов Михаил Ларионович (1865), орус ӱлгерчи ле кӧчӱреечи, политикалык ишчи.\n Спасович Владимир Данилович (1906), россий юрист ле правовед, польский публицист, критик ле јондык ишчи.\n 1838\n Лям Ян (1886), польский бичиичи-сатирик, романист, журналист.\n Никифораки Николай Егорович (1904), россий тергеелик ле военный ишчи, ставропольениҥ губернаторы. (1887—1904).\n 1855 — Эвелинг Элеонора (1898), Великобританияда социал кыймыгуныҥ туружаачызы, суфражист, Карла Маркстыҥ кызы.\n 1867 —  Викентий Викентьевич (чын ӧбӧкӧзи Смидович; 1945), орус совет бичиичи-прозаик, публицист литературовед, ӱлгерчи-кӧчӱреечи.\n 1872 — Крэг Эдвард Гордон (1966), англий актёр, театрал ла оперный режиссёр, јурукчы.\n 1882 — Лентулов Аристарх Васильевич (1943), орус совет јурукчы, театрал јурукчы, орус авангард.\n\nXX чак \n\n 1901 — Батиста Фульхенсио (1973), кубинский диктатор.\n 1908 — Нилин Павел Филиппович (1981), орус совет бичиичи, драматург, сценарист.\n 1909 — Алексеев Борис Андреевич (1972),  1-гчи рангтыҥ капитаны, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1910 — Шелленберг Вальтер (1952), нацист Германияныҥ служба безопасностиниҥ тыш разведказыныҥ башкараачызы, бригадефюрер СС.\n 1913 — Миллионщиков Михаил Дмитриевич (1973), совет физик, академик, билимниҥ организаторы.\n 1920 — Казанчан Корюн Геворкович (1991), јурукчы, РСФСР-дыҥ эл јурукчызы.\n 1921 — Таврог Марианна Елизаровна (2006), совет ле россий кинорежиссёр.\n 1923 — Хект Энтони (2004), американ ӱлгерчи, кӧчӱреечи, эссеист.\n 1924 — Давыдов Владлен Семёнович (2012), актёр театр ла киноныҥ, ��СФСР-дыҥ эл артисти.\n 1930 — Подгорец Норман, американ публицист, политолог ло литературалык критик.\n 1931\n Аббасов, Шухрат Салихович (2018), совет ле узбек кинорежиссёр, сценарист, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n Рау Йоханнес (2006), Германияныҥ федерал президенти (1999—2004).\n 1932 — Фосси Дайан (1985), американ зоолог-ӱй кижи, гориллаларды шиҥжӱлеген.\n 1933 — Зонтаг Сьюзен (2004), американ бичиичи, критик ле режиссёр.\n 1934 — Лановой Василий Семёнович (2021), актёр театр ла киноныҥ, чтец, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1942 — Боренже Ришар, француз актёр театр ла киноныҥ, кожоҥчы ла литератор.\n 1948\n Жданов Иван Фёдорович, орус ӱлгерчи.\n Карпентер, Джон, американ кинорежиссёр, сценарист, продюсер, актёр ло кинокомпозитор.\n Соловьёв, Анатолий Яковлевич, СССР-дыҥ лётчик-космонавты ,  Советский Союзтыҥ Геройы, ачык космос јаар чыккыныла рекордсмен.\n 1950 — Судзуки Дамо (чын ады Кэндзи Судзуки), јопон кожоҥчы ла гитарист, немец Can группаныҥ вокалисти болгон.\n 1958 — Букреев Анатолий Николаевич (1997), совет ле казах альпинист.\n 1959 — Аду Шаде (Хелен Фолашаде Аду), британ кожоҥчы нигерий ук-тӧстӱ, кожоҥдордыҥ авторы, Sade группаныҥ лидеры.\n 1969\n Джонс Рой, американ боксёр-профессионал, Олимпий ойындардыҥ мӧҥӱн призёры, 1988-1988).\n Эскобар, Даниела, бразиль актриса кино ло сериалдардыҥ, телеведущий.\n 1971 — Бругера Серхи, испан теннисист, телекейде ӱчинчи ракетка болгон, Францияныҥ ачык чемпионадыныҥ эки катап јеҥӱчили.\n 1972 — Дроздов Юрий Алексеевич, россий футболист ле тренер.\n 1973 — Дэвис Джози, американ актриса кино ло телевидениениҥ.\n 1974 — Мосс Кейт, британ супермодель ле актриса.\n 1976 — Моравцова, Мартина, словак пловчиха, Олимпий ойындардыҥ эки катап призёры, телекей ле Европаныҥ кӧп катап чемпионы.\n 1979 — Алия  (Алия Дана Хотон; 2001), американ кожоҥчы, актриса ла модель.\n 1980\n Миранда Лин-Мануэль, американ композитор, кожоҥчы, актёр, драматург.\n Пухольс Альберт, доминикан бейсболист, бейсболдыҥ тӧс лигазы.\n 1982 — Шанлы Тунджай, тӱрк футболист, кӱлер призёр Евро-2008 .\n 1984 — Лихтштайнер Штефан, швейцар футболист.\n 1986 — Рето Циглер, швейцар футболист.\n 1988\n Бентнер Никлас, датский футболист.\n Ли Сяося, кыдат спортчы, ӱч катап олимпий чемпион, столдо ойноор теннис.\n 1991 — Дюшен Мэтт, канад хоккеист, олимпий чемпион (2014), эки катап телекейдиҥ чемпионы (2015, 2016).\n 1996 — Ким Дженни тӱштӱккорей кожоҥчы, рэпер ле модель. lackpink деп тӱштӱккорейской поп-группада туружат.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1710 — Император Хигасияма (1675 ј.чык.), Японияныҥ 113-чи императоры (1687—1709).\n 1794 — Гиббон Эдуард (1737 ј.чык.), англий тӱӱкичи.\n\nXIX век \n 1806 — Никола Леблан (1742 ј.чык.), француз химик-технолог, кальцинированный соданы тустаҥ эткен.\n 1810 — Дашкова Екатерина Романовна (1743 эмезе, 1744 ј.чык.), княгиня,  Санкт-Петербургский билим академияныҥ директоры (1783—1796), Екатерина II каан керегинде эске алыныштыҥ авторы.\n 1877 — Левитов Александр Иванович (1835 ��.чык.), орус бичиичи-народник.\n 1891 — Лео Делиб (1836 ј.чык.), француз композитор.\n\nXX чак \n 1914 — Рыкалова Надежда Васильевна (1821 ј.чык.), орус актриса, ого А. Островский «Гроза» деп драмазында Кабаниханыҥ ролин бичиген.\n 1916 — Чайковский Модест Ильич (1850 ј.чык.), орус драматург, оперный либреттист, театрал критик ле кӧчӱреечи, П. И. Чайковскийдиҥ карындажы.\n 1920 — Бахирев Михаил Коронатович (1868 ј.чык.), россий военачальник ле флотоводец, вице-адмирал.\n 1928 — Вербицкая Анастасия Алексеевна (1861 ј.чык.), орус бичиичи-прозаик.\n 1942 — Кэрол Ломбард (чын ады Джейн Элис Питерс; 1908 ј.чык.), американ актриса, «Оскар» деп сый алган.\n 1943 — Земнухов Иван Александрович (1923 ј.чык.), «Молодая гвардия» деп Донбаста подпольный организацияныҥ туружаачызы, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1945 — Штейнберг Лев Петрович (1870 ј.чык.), дирижёр, композитор, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1947 — јаргыныҥ јӧби аайынча аттырткан, «Краснов атаман ааынча јаргы»:\n Султан Клыч-Гирей (1880 ј.чык.), Белый армияныҥ генерал-майоры, Черкесский конный дивизияныҥ јааны («дикая дивизия» деп адаткан);\n Шкуро Андрей Григорьевич (1886 ј.чык.), Белый армияныҥ генерал-лейтенанты, СС черӱниҥ Тӧс штабында казачьий черӱниҥ Резервыныҥ јааны.\n 1949\n Дегтярёв Василий Алексеевич (1880 ј.чык.), орус совет конструктор стрелковый јепселдиҥ,  Социалистический Иштиҥ Геройы.\n Яковенко Борис Валентинович (1884 ј.чык.), орус философ, издатель ле кӧчӱреечи.\n 1950 — Густав Крупп (1870 ј.чык.), немец промышленник ле финансист, глава  «Крупп» деп концернниҥ јааны, XX чактыҥ баштапкы јарымында.\n 1953 — Гернет Михаил Николаевич (1874 ј.чык.), россий ле совет билимчи-правовед, криминолог.\n 1954 — Михаил Пришвин (1873 ј.чык.), орус ла совет бичиичи\n 1957 — Артуро Тосканини (1867 ј.чык.), итальян дирижёр.\n 1962 — Иван Мештрович (1883), хорват скульптор ло архитектор.\n 1967 — Роберт Ван де Грааф (1901 ј.чык.), американ физик, электростатический генератор эткен.\n 1966 — Бернштейн Николай Александрович (1896 ј.чык.), совет психофизиолог ло физиолог, педагог.\n 1967 — Герман Юрий Павлович (1910 ј.чык.), совет бичиичи, драматург, киносценарист.\n 1976\n Вальтер Беккья (1896 ј.чык.), итальян автомобильный конструктор, двигательдер эткен.\n Андрей Файт (1903 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисты.\n 1979 — Тед Кэссиди (1932 ј.чык.), американ актёр кино ло телевидениениҥ.\n 1984 — Юзеф Новак (1925 ј.чык.), польский актёр театр, кино, радио ло кабарениҥ.\n 2000 — Джин Харрис (1933 ј.чык.), американ джазовый пианист.\n\nXXI чак \n 2006 — Куклин Анатолий Петрович (1932 ј.чык.), совет лётчик, космонавт-ченеечи.\n 2009 — Эндрю Ньюэлл Уайет (1917 ј.чык.), американ јурукчы-реалист.\n 2014 — Хосе Сулейман (1931 ј.чык.), мексикан предприниматель, бокс јанынаҥ спорт-функционер, 1975—2014 јј.  Всемирный боксёрский советтиҥ президенти.\n 2020 — Кристофер Толкин (1924 ј.чык.), англий бичиичи ле лингвист, Оксфордский университеттиҥ профессоры, третий и младший сын Толкин Джон Рональд Руэлдиҥ ӱчинчи уулы.\n 2022 — Рудаков Иван Алексеевич (1978 ј.чык.), россий актёр.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 16 кӱни","num_words":2362,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.296,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.875,"perplexity_score":11520.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2017%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 17 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 17 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 348 кӱн арткан (високосный јылда 349 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 17 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 17 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 4 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык \n память святого Антония;\n\nПравославие \n Јетен апостолдыҥ соборы: Иаков, Марк ла Лука, Клеоп, Симеон, Варнава, Иосифа ле о.ӧ.\n Феоктист Кукумскийдиҥ эземи, (800);\n святитель Евстафий I, архиепископа Сербского (1285);\n священномученик Скальский Александр Филимоновичтиҥ эземи, пресвитер (1933);\n священномученик Маслов Николай Ивановичтиҥ эземи, пресвитер (1939);\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Антон, Гамельберт, Мильдгита, Сульпиций.\n Православный: эр улустыҥ: Агав, Акила, Александр, Аллма, Алфей, Амплий, Анания, Андроник, Апеллий, Аполлос, Аристарх, Аристовул, Артема, Архипп, Асинкрит, Асон, Афанасий, Ахаик, Ахила, Варнава, Варсава, Гаий, Дионисий, Евод, Евстафий, Евфимий, Епафрас, Епафродит, Епенет, Ераст, Ерма, Ермий, Зина, Зосима, Иасон, Иосиф, Иосия, Иродион, Иуст, Карп, Кесарий, Кифа, Клеопа, Климент, Кодрат, Крискент, Крисп, Куарт, Лин, Лука, Лукий, Марк , Наркисс, Никанор, Николай, Олимпасий, Онисим, Онисифор, Павел, Пармен, Патров; ӱй улустыҥ: Евфимия.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1773 — Британ империяныҥ Джеймс Кук башкарган Resolution деп кереби баштапкы катап Тӱштӱк полярный кругты кечкен.\n\nXX чак \n 1945 — 1-чи Белорусский фронт Войско Польскийдиҥ 1-чи черӱзиле кожо Варшаваны немецкий оккупанттардаҥ јайымдаган\n\nXXI чак \n 2001 — Холокостты ӧткӧн еврейлер Австрияныҥ башкарузынаҥ нацисттер ӧйинде конфисковать эткен акча-јӧӧжӧзин некежип алган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXVIII чактаҥ озо \n 1501 — Леонарт Фукс (1566 ј.бож.), немец билимчи, медик, «ботаниканыҥ адазы».\n 1504 — Пий V (тегин ады Антонио Микеле Гизлиери; 1572 ј.бож.), 225-чи папа римский (1566—1572).\n 1600 — Педро Кальдерон (1681 ј.бож.), испан драматург ла ӱлгерчи.\n 1624 — Гварино Гварини (1683 ј.бож.), итальян архитектор, математик ле богослов.\n\nXVIII чак \n 1706 — Франклин Бенджамин (1790ј.бож.), американ политик, дипломат, билимчи, изобретатель, журналист.\n 1732 — Станислав Август Понятовский (1798 ј.бож.), калганчы король польский ле великий князь литовский 1764—1795 јј.\n 1771 — Фогель, Людвиг Лаврентьевич ( чын ады Иоганн Людвиг Андреас Фогель; 1840), немец ле россий врач ла таскадаачы.\n\nXIX чак \n 1827 — Усов, Сергей Алексеевич (1886 ј.бож.), орус зоолог, археолог, искусствовед.\n 1834 — Август Вейсман (1914 ј.бож.), немец зоолог, эволюционизмниҥ теоретиги.\n 1835 — Антанас Баранаускас (1902 ј.бож.), литов ӱлгерчи ле языковед, католический епископ.\n 1847 — Жуковский Николай Егорович (1921 ј.бож.), орус билимчи-механик, аэродинамиканы билим эдип тӧзӧгӧн.\n 1849 — Эжен Каррьер (1906 ј.бож.), француз јурукчы ла график, таскадаачы.\n 1863\n Ллойд Джордж Дэвид (1945 ј.бож.), британ тергеелик ишчи, премьер-министр  1916—1922 јј.\n1863 — Станиславский Константин Сергеевич (1938 ј.бож.), орус совет театрал ишчи, актёр, режиссёр, таскадаачы, СССР-дыҥ баштапкы эл артизи.\n 1865 — Дорошевич Влас Михайлович (1922 ј.бож.), орус журналист, фельетонист, публицист, театрал критик.\n 1880 — Мак Сеннет (чын ады Майкл Зиннот; 1960 ј.бож.), американ кинорежиссёр ло продюсер.\n 1884 — Городецкий Сергей Митрофанович (1967 ј.бож.), орус совет ӱлгерчи ле кӧчӱреечи.\n 1890\n Комиссаров Николай Валерианович (1957ј.бож.), совет актёр театр ла киноныҥ, УССР-дыҥ эл артисти.\n Файер Юрий Фёдорович (1971 ј.бож.), балетный дирижёр, скрипач, СССР-дыҥ эл артисти.\n\nXX чак \n 1902 — Трауберг Леонид Захарович (1990), кинорежиссёр ло сценарист, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1911\n Качалин Гавриил Дмитриевич (1995 ј.бож.), совет футболист ле тренер.\n 1917\n Бархатков Антон Стефанович (2001 ј.бож.), белорус совет јурукчы.\n Карпова Татьяна Михайловна (2018 ј.бож.), актрис театр ла киноныҥ, СССР-дыҥ эл артисти.\n Матео Максимов (1999 ј.бож.), сыган бичиичи, Новый Заветти сыган тилге кӧчӱрген.\n 1926 — Герц Франк (2013 ј.бож.), совет, латвий ле израильдиҥ кинодокументалисты.\n 1929 — Жак Плант (1986), канад хоккеист, вратарь, 6 катап Кубок Стэнли алган.\n 1937 — Ален Бадью, француз философ.\n 1940 — Снегур Мирча Иванович, совет ле молдаван политик ле тергеелик ишчи, первый  Молдавияныҥ баштапкы президенти (1990—1997).\n 1942 — Мухаммед Али (чын ады Кассиус Марселлус Клей-младший; 2016 ј.бож.), американ боксёр, олимпий чемпион (1960), телекейдиҥ абсолютный чемпионы уур бескеде.\n 1945 — Семён Альтов (чыгарда ӧбӧкӧзи Альтшуллер), совет ле орус бичиичи-сатирик, сценарист, драматург, режиссёр.\n \n Энди Кауфман (1984 ј.бож.), американ шоумен, актёр ло ревюныҥ артисти.\n Тейлор Мик, англий рок-музыкант, гитарист, 1969—1974 јј. The Rolling Stones группаныҥ туружаачызы.\n Хайни Хемми, швейцар кырчанаачы, олимпий чемпион (1976).\n 1954 — Вихров Владимир Владимирович (2010 ј.бож.), совет ле россий актёр театр, кино ло дубляжтыҥ.\n 1956 — Пол Янг, британ кожоҥчы, гитарист, кожоҥдордыҥ авторы.\n 1960 — Николаев Игорь Юрьевич, орус совет композитор, кожоҥчы, кӱӱчи, кожоҥдордыҥ авторы, РФ-ныҥ јондык артизи.\n 1961 — Майя Чибурданидзе, совет грузин шахматист, алтынчы телекейлик чемпион.\n 1963 — Кай Хансен, немец рок-музыкант, гитарист ле вокалист.\n 1964 — Мишель Обама, США-ныҥ баштапкы ледизи 2009—2017, супруга Барака Обаманыҥ ӱй кижизи.\n 1966 — Морскова Наталья Геннадьевна (Кирчик), совет, россий ле испан гандбол��ст, телекейдиҥ эки катап чемпионы.\n 1967\n Арсенев Константин Борисович, россий ӱлгерчи ле кожоҥ чӱмдеечи, композитор, автор-исполнитель.\n Качанов Роман Романович, совет ле россий кинорежиссёр, сценарист, киноактёр ло продюсер.\n 1968 — Мастеркова Светлана Александровна, совет ле россий легкоатлет, двукратная олимпий чемпион (1996).\n 1971 Колганов Вадим Владимирович, актёр театр ла киноныҥ, Россияныҥ кӱндӱлӱ артисти.\n  — Кириченко Дмитрий Сергеевич, россий футболист, спорттыҥ кӱндӱлӱ узы.\n  — Зоуи Дешанель, американ актриса ла кожоҥчы певица.\n  — Дуэйн Уэйд, американ баскетболист, НБА-ныҥ ӱч катап чемпионы, олимпий чемпион (2008).\n  — Усик Александр Александрович, украин боксёр-профессионал, олимпий чемпион (2012), телекей ле Европаныҥ чемпионы.\n  — Кейтлин Санчес, американ актриса.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 395 — Феодосий I Великий (347 ј.чык), калганчы бирлик Рим империяныҥ императоры (379—395).\n 1598 — Фёдор I Иоаннович (1557 ј.чык.), Арасей каандыктыҥ калганчы кааны (1584 ј.ала) Рюриковичтердиҥ угынаҥ.\n 1736 — Пёппельман Маттеус (1662 ј.чык.), Саксонияныҥ  герцогыныҥ придворный архитекторы, Дрезденде барочный архитектураныҥ авторы.\n 1751 — Альбинони Томазо Джованни (1671ј.чык.), итальян композитор ло скрипач.\n\nXIX чак \n 1863 — Ора́с Верне (1789 ј.чык.), француз јурукчы-баталист.\n 1869 — Александр Даргомыжский (1813 ј.чык.), орус композитор.\n 1890 јыјыл1890 — Герман Христиан Гильдебранд (1843ј.чык.), прибалтий тӱӱкичи немец укту.\n 1891 — Джордж Банкрофт (1800 ј.чык.), американ тӱӱкичи ле дипломат, США-ныҥ тӱӱкизиниҥ «отец».\n\nXX чак \n 1903 — Аксаков Александр Николаевич (1832 ј.чык.), орус публицист, кӧчӱреечи, издатель.\n 1911 — Фрэнсис Гальтон (1822 ј.чык.) англий шиҥжӱчил, интеллекттиҥ баштапкы тесттерин эткен.\n 1939 — Мозжухин Иван Ильич (1889 ј.чык.), улу орус киноактёр.\n 1961 — Патрис Лумумба (1925 ј.чык.), Демократический Республика Конгоныҥ  баштапкы премьер-министры.\n 1964 — Теренс Уайт (1906 ј.чык.), англий бичиичи.\n 1973 — Тарсила ду Амарал (1886 ј.чык.), бразиль јурукчы.\n 1980 — Несмеянов Александр Николаевич (1899 ј.чык.), химик-органик,  АН СССР президенти (1951—1961).\n 1982\n Шаламов Варлам Тихонович (1907 ј.чык.), орус бичиичи\n Хуан О’Горман (1905 ј.чык.), мексикан јурукчы ла архитектор.\n 1994 — Дьердь Цифра (1921 ј.чык.), венгер пианист-виртуоз.\n 1997 — Клайд Уильям Томбо (1906 ј.чык.), американ астроном, Плутонды ачкан.\n\nXXI чак \n 2002\n Камило Хосе Села (1916 ј.чык.), испан бичиичи,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1989).\n Давыдов Юрий Владимирович (1924 ј.чык.), совет ле россий бичиичи писатель, тӱӱкилик прозаныҥ узы.\n 2004 — Чеслав Немен (1939 ј.чык.), польский рок-музыкант, кожоҥчы ла композитор.\n 2007\n Кушнарёв Евгений Петрович (1951 ј.чык.), украин политик ле тергеелик ишчи.\n 2008 — Роберт Джеймс Фишер (1943 ј.чык.),  шахматла телекейдиҥ 11-чи чемпионы.\n 2010 — Эрик Сигал (1937 ј.чык.), американ бичиичи, сценарист, античный литература аайынча профессор.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 17 кӱни","num_words":2132,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.302,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.764,"perplexity_score":9662.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2019%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 19 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 19 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 346 кӱн арткан (високосный јылда 347 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 19 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 19 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 6 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык\n\nПравославие \n Святое Богоявление (Крещение Господне);\n святитель Феофан, затворник Вышенского (1894).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Аввакум, Авдифакс, Вульфстан, Генрих, Кнуд, Марин\/Марис, Марфа|Марта, Понтиан;\n Православный: Иван, Феофан.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXV чактаҥ озо \n 1127 — Кыдат императорлорды кӧчкин Чжурчжэни — калыктар олјологон.\n 1388 — Алтын Орданыҥ олјозынаҥ качала, ӱч јылга тенип јӱрӱп Дмитрий Иванович Донскойдыҥ уулы князь Василий I Дмитриевич Москвага јанып келген.\n\nXV чак \n 1419 — Королевство Англия ла Королевство Франция ортодо 100 јылга улалган јууда англий король Генрих V Руан деп француз каланы курчап ийген, Нормандияны јуулаары токтогон.\n 1480 — Москов Кремльде Чудов монастырга Улу Новгородтыҥ јайым архиепископы Феофилди туйуктаган.\n\nXVII чак \n 1652 — Чигирин каладаҥ Украин казактардыҥ посольствозы Москва јаар Орус каандыкка биригерге јӧптӧжӱ тургузарга барган.\n 1655 — Дрожи-јалаҥда Охматовский јуу-согушта украин казактар польский черӱни оодо соккон.\n\nXVIII чак \n 1728 — Орус император Пётр II ле оныҥ колтукчылары (двор) Москвага кӧчкӧн.\n\nXX чак \n\n 1920 — М. В. Ломоносовтыҥ адыла адалган Московский государственный университеттиҥ јанында А. И. Герцен ле Н. П. Огарёвко кереестер тургузар иш башталган.\n 1943 — Ульяновский область тӧзӧлгӧн.\n 1944 — Советский черӱ Новгород \n 1945 Лодзь ло Краков калаларды колго алган.\n 1978 — РАН-ныҥ Санкт-Петербургтагы информатика ле автоматизацияныҥ институды ачылган.\n\nXXI чак \n 2011 — Россияда баштапкы катап авторский правоны бускан учун интернет-пользовательге удура уголовный некелте эдилген.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXVIII чак \n 399 — Пульхерия (453 ј.бож.), Византий империяныҥ кааны (408—428), христиан агару.\n 1544 — Франциск II (1560),  Францияныҥ 11-чи кааны (1559 ј.ала), Шотландияныҥ кааны (1558 ј.ала),Валуа династиянаҥ.\n\nXVIII чак \n 1724 — Дай Чжэнь (1777 ј.бож.), кыдат философ-неоконфуцианец.\n 1737 — Жак-Анри Бернарден (1814 ј.бож.), француз бичиичи, мыслитель, јорыкчы, Француз академияныҥ турчызы.\n 1747 — Боде Иоганн Элерт (1826 ј.бож.), немец астроном, Прусский академияныҥ, Берлинский академияныҥ турчызы.\n 1756 — Гийом Оливье (1814 ј.бож.), француз натуралист, энтомолог ло ботаник,  зоологияныҥ профессоры.\n 1788 — граф Киселёв Павел Дмитриевич (1872 ј.бож.), россий тергеелик ишчи, генерал от инфантерии.\n 1798 — Огюст Конт (1857 ј.бож.), француз философ, основоположник социологияныҥ тӧзӧӧчизи.\n\nXIX чак \n\n 1809 — Эдгар Аллан По (1849 ј.бож.), американ бичиичи, поэт, эссеист, литературалык критик, кеендикте романтизм деп ууламјыга кирген.\n 1826 — Глазунов Иван Ильич (1826) (1889 ј.бож.), орус издатель ле бичиктер садаачы, Санкт-Петербургтыҥ башкараачызы болгон.\n 1865 — Серов Валентин Александрович (1911 ј.бож.), орус јурукчы ла график, академик.\n 1900 — Исаковский Михаил Васильевич (1973 ј.бож.), орус совет поэт, поэт-кожоҥ чӱмдеечи (\"Катюша (кожоҥ) ло о.ӧ.), прозаик, кӧчӱреечи\n\nXX чак \n   — Александр Курош (), совет математик, МГУ профессоры.\n   — Радомысленский Вениамин Захарович ( ј.бож.), совет театровед, театрал таскадаачы.\n   — Анатолий Софронов ( ј.бож.), орус совет,  — јј. «Огонёк» журналдыҥ баш редакторы.\n   — Иван Воронов ( ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n   — Перес де Куэльяр, Хавьер ( ј.бож.), перуан дипломат, ООН-ныҥ  5-чи генеральный секретари (—).\n   — Павлов Сергей Павлович ( ј.бож.), совет тергеелик ишчи, — јј. ЦК ВЛКСМ-ныҥ баштапкы секретари.\n   — Трегубов Иван Сергеевич ( ј.бож.), совет хоккеист, олимпий чемпион ().\n   — Дмитриев Александр Сергеевич, дирижёр, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n   — Ножкин Михаил Иванович, актёр театр ла киноныҥ, ӱлгерчи-кожоҥчы, музыкант, артист РСФСР-дыҥ эл артисти.\n   — Житинский Александр Николаевич ( ј.бож.), совет ле россий бичиичи, драматург, сценарист, журналист.\n  \n  Джулиан Барнс, англий бичиичи, эссеист, литературалык критик.\n  Колобов Евгений Владимирович ( ј.бож.), дирижёр-симфонист, театрал ишчи, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n   — Рыбаков Вячеслав Михайлович, совет ле россий тӱӱкичи-востоковед, кӧчӱреечи, бичиичи, сценарист.\n   — Ганелин Евгений Рафаилович, советский и российский актёр театра и кино, заслуженный артист РФ.\n   — Сергей Чванов, россий актёр-юморист, режиссёр, музыкант, эстрадалык дуэт «Новые русские бабкиниҥ» бирӱзи.\n   — Хоркина Светлана Васильевна, россий гимнастка, эки катап олимпий чемпион, 9 катап телекейдиҥ  чемпионы, 13 катап Европаныҥ чемпионы.\n   — Юганова Алла Сергеевна, россий актриса театр ла киноныҥ, ӱлгерчи-кожоҥчы.\n   — Ковальчик Юстина, польяк чанаачы, телекейдиҥ эки катап ла Олимпий чемпион.\n   — Савченко Алёна Валентиновна, украин ле немец фигурист (эштӱ јыҥылаш), олимпий чемпион. (), телекей ле Европаныҥ кӧп катап чемпионы.\n   — Каниськина Ольга Николаевна, россий легкоатлет, телекейдиҥ () ле Олимпий чемпионы ().\n   — Воробьёв Алексей Владимирович (музыкант), россий кожоҥчы ла актёр.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Макарий Великий ( ј.киреде чык.), христиан агару, преподобный.\n  — Анастасий (Кримка) (тегин ады Илия Кримка;  ј.киреде.чык.), Молдованыҥ митрополиди (— јј.,   ј.ала), каллиграф, миниатюрист ле ӱлгерчи.\n  — Лев Аллаций ( ј.чык.), латин тилдӱ грек бичиичи, библиотекарь.\n  — Уильям Конгрив ( ј.чык.), классицизм эпоханыҥ драматургы, «английский Мольер» деп адаткан.\n\nXIX чак \n  — Пьер Прудон ( ј.чык), француз публицист, экономист ле социолог, анархизмди тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n  — Август Генрих Гоффманн ( ј.чык), немец германист, ӱлгерчи, Германияныҥ мак кожоҥыныҥ авторы.\n  — Анри Реньо ( ј.чык), француз химик ле физик.\n  — Огюст Мариет ( ј.чык), француз египтолог, Каирский египетский музейди тӧзӧп башкарган.\n  — Гийом (Виллем) ( ј.чык), бельгий скульптор.\n  — Евгений Кони ( ј.чык), россий юморист, бичиичи.\n  — Феофан Затворник ( ј.чык), россий епископ, богослов, проповедник.\n\nXX чак \n\n \n Лейкин Николай Александрович (), орус бичиичи, журналист, издатель.\n Бартоломе Митре (), Аргентинаныҥ президенти (— јј.).\n  — Эмиль Адам (), немец јурукчы.\n  — Александр Серафимович ( ј.чык.), орус совет бичиичи, журналист, военный корреспондент.\n  — Клемент Смут ( ј.чык.), американ гольфист, олимпий чемпион (Јайгы Олимпий ойындар ).\n  — Александр Ржешевский ( ј.чык.), совет драматург, сценарист, киноактёр, каскадёр.\n  — Владимир Серов ( ј.чык.), совет јурукчы ла график, СССР АХ-тыҥ президенти (—).\n  — Ветров Михаил Семёнович ( ј.чык.), совет трубач, музыкальный таскаадачы.\n  — Николай Рубцов ( ј.чык.), орус совет ӱлгерчи.\n  — Майкл Рабин ( ј.чык.), американ скрипач.\n  — Семён Цвигун ( ј.чык.), совет тергеелик ишчи, СССР-да КГБ-ныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы заместитель (— јј.).\n  — Наталья Ильина ( ј.чык.), орус совет бичиичи, публицист, журналист, критик.\n  — Василий Налимов ( ј.чык.), совет ле  россий математик ле философ, профессор МГУ.\n  — Карл Перкинс ( ј.чык.), американ кожоҥчы, композитор, рокабилли жанрдыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи.\n  — Хеди Ламарр (чын ады Хедвиг Ева Мария Кислер;  ј.чык.), австрий ле американ киноактриса, изобретательница.\n\nXXI чак \n  — Вава (чын ады Эдвалду Нету;  ј.чык.), бразиль футболист, телекейдиҥ  эки катап чемпионы (, ).\n  — Казанджи Бедих ( ј.чык.), турецкий кожоҥчы ла музыкант.\n  — Ринат Марданшин ( ј.чык.), совет ли россий мотогонщик.\n \n Уилсон Пикетт ( ј.чык.), американ кожоҥчы, ритм-энд-блюза кожоҥдойт.\n Сергей Полежаев ( ј.чык.), совет ле россий актёр театр ла киноныҥ.\n \n Вера Горностаева ( ј.чык.), пианист, таскадаачы, музыкально-элјондык ишчи, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n Виктор Матросов ( ј.чык.), совет ле россий математик,  РАН академик.\n  — Лоалва Браз ( ј.чык.), бразиль кожоҥчы, «Kaoma» группаныҥ солисты.\n  — Дороти Мэлоун (1925 ј.чык.), американ киноактриса,  «Оскар» деп сый алган.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 19 кӱни","num_words":2003,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.273,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.91,"perplexity_score":10029.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2021%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чаган айдыҥ 21 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 21 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 344 кӱн арткан (високосный јылда 345 кӱн).\n\nЧаган айдыҥ 21 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — чаган айдыҥ 21 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 8 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭлјондык \n Кучакташтыҥ калыктар ортодо байрамы.\n\nКалыктардыҥ \n  Доминиканская Республика — Агару Альтаграсияныҥ кӱни\n  Россия — инженерный черӱлердиҥ кӱни\n  Польша — Јаанактардыҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Католицизм\n — агару Агнесса Римскийдиҥ;\n — кыйналган агару Фруктуоз Таррагонскийдиҥ эземи;\n — Майнрад Айнзидельнскийдиҥ эземи.\n\n  Православие\n кыйналган агару Усов Виктор Семёновичтиҥ, пресвитер (); \n — кыйналган агару Георгия Хозевиттиҥ эземи (VII в.) ле священноисповедник Емилианныҥ (епископ Кизический), (IX ч.);\n — кыйналган агару Григорий Печерскийдиҥ эземи ();\n — кыйналган агару Розов Михаил Петрович, исповедник, пресвитер ();\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Агнесса, Мейнард, Фруктуоз.\n Православный: Або, Анастасий, Антоний, Антон, Аттик, Василиса, Виктор, Владимир, Георгий, Григорий, Дмитрий, Домна, Евгений, Емельян, Эмиль, Зотик, Илья, Исидор, Картерий, Келсий\/Кельсий, Кир, Марионилла, Михаил, Паисий, Феоктист, Феофил, Элладий, Юлиан.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо \n 1701 — Петр I каан Москвада открыта  математический ле навигация билимдердиҥ школын ачар деп јӧп чыгарган (Школа пушкарского приказа).\n 1775 — Москвда Болотный тепсеҥде Пугачёв Емельян Иванович ӧлтӱрткен.\n 1925 — СССР-ды Япония керекке алган. Јопон черӱлер Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлеринеҥ јайлаган.\n 1945 — Москвада СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ Баш ботанический сады тӧзӧлгӧн.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Карл V Мудрый ( ј.бож.), Францияныҥ кааны ( ј.ала), Валуа династиянаҥ.\n  — Джон Фитч ( ј.бож.), американ изобретатель, США-да баштапкы пароходты туткан.\n 1763 — Огюстен Робеспьер (1794 ј.ӧлтӱрткен), адвокат,  Национал конвенттиҥ депутады, военный комиссар.\n  — Мануэль Гарсиа ( ј.бож.), испан оперный кожоҥчы, гитарист, композитор, вокал аайынча таскадаачы.\n\nXIX чак \n  — Мушкетов Иван Васильевич (1902 ј.бож.), орус геолог, географ, јорыкчы.\n  — Джон Браунинг ( ј.бож.), американ изобретатель, мылтык јепселдиҥ конструкторы. \n  — Распутин Григорий Ефимович (1916 ј.ӧлтӱрткен), Николай II каанныҥ билезиниҥ јуук кижизи.\n  — Флоренский Павел Александрович ( ј.бож.), орус кудай јаҥ аайынча философ ло билимчи. \n  — Умберто Нобиле ( ј.бож.), итальян  дирижабльдардыҥ конструкторы ла полярный шиҥдеечи.\n  — Волков Олег Васильевич ( ј.бож.), орус совет бичиичи, публицист, мемуарист.\n\nXX чак \n 1902 — Оболенский Леонид Леонидович ( ј.бож.), киноактёр, режиссёр, јурукчы-декоратор, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 1903\n Курчатов Игорь Васильевич ( ј.бож.), физик-ядерщик, академик, советский атомный бомба эткен.\n Нисский Георгий Григорьевич ( ��.бож.), совет јурукчы ,  АХ СССР-дыҥ академиги.\n  — Моисеев Игорь Александрович ( ј.бож.), артист балеттиҥ, балетмейстер, хореограф, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n  — Шпрингфельд Павел Александрович ( ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ артисти .\n  — Трофимов Николай Николаевич ( ј.бож.), актёр театра ла киноныҥ, СССР-дыҥ эл артисти.\n  — Ежов Валентин Иванович ( ј.бож.), совет ле россий кинодраматург, таскадаачы.\n \n Доминго Пласидо, испан оперный кожоҥчы, дирижёр.\n Щербаков Евгений Васильевич ( ј.бож.), совет ле россий артист балет, балетмейстер, таскадаачы.\n  — Нахапетов Родион Рафаилович, совет, американ ла россий актёр, кинорежиссёр, сценарист, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1952 — Терехова Татьяна Геннадьевна, балерина, балетле таскадаачы, РФ-ныҥ эл артисти.\n  — Харатьян Дмитрий Вадимович, совет ле россий актёр, телеведущий, кожоҥчы, музыкант, РФ-ныҥ эл артисти.\n  — Александр Ус, норвеж биатлонист. \n  — Дэни Хитли, канад хоккеист, олимпий чемпион (), эки катап телекейдиҥ чемпионы.\n  — Ходченкова Светлана Викторовна, россий актриса театр, кино, телевидение ле дубляж.\n  — Мхитарян Генрих Гамлетович, армян футболист.\n  — Келли Рорбах, американ модель ле актриса.\n  — Марни Кеннеди, австралий актриса.\n  — Асенсио Марко, испан футболист.\n  — Али Рубина, индий киноактриса («Миллионер из трущоб»).\n\nXXI чак \n  — Бойкова Александра Игоревна, россий фигурист (эштӱ јыҥылаш), Европаныҥ чемпионы ().\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Феофил, византийский император-иконоборец.\n  — Анна Австрийская ( ј.чык.), королева Францияныҥ кааны, король Людовик XIII ӱй кижизи.\n  — Андре де Флери ( ј.чык.), француз кардинал, Людовик XV башкарузыныҥ јааны.\n  — Каннабих Кристиан ( ј.чык.), немец капельмейстер, скрипач ла композитор.\n\nXIX чак \n  — Кристоф Мартин Виланд ( ј.чык.), немец бичиичи.\n 1831 — Христиан Фридрих фон Глюк (1755 ј.чык.), немец юрист ле таскадаачы.\n  — Жан Милле ( ), француз јурукчы.\n  — Зайцев Варфоломей Александрович ( ј.чык.), орус публицист ле литературалык критик.\n — Альмединген Екатерина Николаевна ( ј.чык.), россий балдардыҥ бичиичизи ле кӧчӱреечи.\n  — Дашков Василий Андреевич ( ј.чык.), орус этнограф, меценат ла коллекционер.\n  — Павленков Флорентий Фёдорович ( ј.чык.), орус книгоиздатель ле просветитель.\n\nXX чак \n  — Аверкиев Дмитрий Васильевич ( ј.чык.), орус бичиичи.\n 1912 — Голубинский Евгений Евсигнеевич (1834 ј.чык.), Орус серикпе ле оныҥ архитектуразыныҥ тӱӱкичи.\n  — Наливкин Владимир Петрович ( ј.чык.), офицер, Туркестанда Удурум башкаруныҥ комитединиҥ јааны.\n  — Кэттелл Джеймс Маккин ( ј.чык.), американ психолог.\n  — Голодный Михаил Семёнович ( ј.чык.), орус совет ӱлгерчи, кӧчӱреечи, журналист, военный корреспондент.\n  — Горбатов Борис Леонтьевич ( ј.чык.), бичиичи ле сценарист.\n  — Малюгин Леонид Антонович ( ј.чык.), орус совет драматург, киносценарист, публицист, литературалык критик.\n  — Джаббарзаде Зейнал Алаббас оглы ( ј.чык.), азербайджан совет ӱлгерчи ле публицист.\n  — Гарринча ( ј.чык.), бразиль футболист.\n \n Джонни Вайсмюллер ( ј.чык.), американ пловец, беш катап олимпий чемпион.\n Бен-Хаим Пауль( ј.чык.), израиль композитор, дирижёр.\n  — Барбара Стэнвик, ( ј.чык.), американ актриса.\n  — Сенье Луи ( ј.чык.), француз актёр.\n  — Одри Хепбёрн, ( ј.чык.), британ киноактриса, «Оскар» алган.\n  — Мэтт Басби, ( ј.чык.), англий футбольный тренер.\n  — Джерри Маллиген ( ј.чык.), американ джаз музыкант.\n  — Макарова Тамара Фёдоровна ( ј.чык.), киноактриса, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n  — Юрьева Изабелла Даниловна ( ј.чык.), орус эстрадалык кожоҥчы.\n\nXXI чак \n  — Горячев Юрий Фролович ( ), Ульяновский областьтыҥ губернаторы (—). \n 2012 — Этта Джеймс 1938), американ блюзовый ла ритм-н-блюз-кожоҥчы.\n 2014 — Клаудио Аббадо (1933 ), итальян дирижёр, Венский операныҥ музыкальный директоры \n 2015 — Белогурова Лариса Владимировна (1960 ), совет ле россий гимнастка ла киноактриса.\n 2016 — Эдмонда Шарль-Ру (1920), француз бичиичи, журналист.\n 2017 — Бучин Виктор Николаевич (1919), совет лыжник, СССР-дыҥ кӱндӱлӱ тренери.\n 2021 — Мира Фурлан (1955 ), хорват актриса ла кожоҥчы.\n\nАјарулар \n\nЧаган ай\nЧаган айдыҥ 21 кӱни","num_words":1812,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.266,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.87,"perplexity_score":8894.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%206%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 6 кӱни ()— григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 37 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 328 кӱн арткан (високосный јылда 329 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 6 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 6 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 24 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктардыҥ \n  ООН — Ӱй улустыҥ ооруларын эмдеери јанынаҥ кӱн\n  Саамдар — Саамдардыҥ кӱни.\n\nЭл-јонныҥ \n ,  Новая Зеландия,  — Вайтанганыҥ кӱни.\n  Россия,  Украина — Барменниҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Јебренкӱнчыгыш серикпелерде\n — Рождество Христово ло Богоявление Армян апостольский серикпе.\n\n  Католицизм\n — Богоявление, бу кӱнде Ӱч каан-волхвыныҥ эземи.\n — На́вечерие Рождество Христово, сочельник.\n — преподобномученика [[Иннокентий (Беда) эземи ();\n — Сергий (Мечёв), пресвитердиҥ эземи ().\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Агата ла Агафа\/Агафья, Антиох, Афродисий, Ахаик, Ахмед\/Ахмет, Витимион, Евгения, Евсузий, Иакинф, Иннокентий, Клавдия, Николай, Прот, Сергей\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 563 —  јылда болгон јерсилкиниш тушта Собор Святой Софии (Константинополь) ӱрелген, јаҥынаҥ аласталган.\n 1217 — Орден меченосцев Новгородский јерлерге табарган.\n 1579 — Аррасский уния тургузылган, Нидерланды биригип баштаган.\n 1813 — Александр I каан манифест чыгарган,  јылд��ҥ Отечественный јуузы.\n 1834 — Арасей империяныҥ «Боже, Царя храни!]» деп мак кожоҥы окылу јарлалган.\n 1896 — Люмьер карындаштардыҥ «Ла-Сьота вокзалга поезд келгнени» деп кинозыныҥ премьеразы болгон.\n\nXX чак \n 1912 — Нью-Мексико США-ныҥ  47-чи штады боло берген.\n 1929 — Генрих Гиммлер СС-тыҥ Рейхсфюрери болгон.\n 1992 — Нагорно-Карабахский Республика бойыныҥ республика болгонын, јайым болгонын јарлаган.\n\nXXI чак \n 2015 — экзопланета ачылган јерге тӱҥей болгон индекси бийик () — Kepler-438 b.\n 2021 — США-ныҥ Капитолии.\n 2022 —  Казахстанда Операция ОДКБ башталган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1536 — Тоётоми Хидэёси (1598 j.бож.), jопон военный ла политикалык ишчи, Jопон jерин бириктирген.\n 1665 — Анна Стюарт (1714 j.бож.), Англияныҥ кааны, Шотландия ла Ирландияныҥ (—).\n 1692 — Иван Черкасов (1758 j.бож.), барон, тайный советник, Петр I каанныҥ , Екатерина I, Елизавета Петровнаныҥ кабинет-секретари.\n\nXIX чак \n 1821 — Григорий Елисеев (1891 j.бож.), орус журналист ле публицист.\n 1829 — Владимир Курочкин (1885 j.бож.), орус драматург, кöчÿреечи ле бичик чыгараачы.\n 1852 — Василий Сафонов (1918 j.бож.), орус дирижёр, пианист, таскадаачы, jондык ишчи.\n 1861 — Николай Зелинский (1953 j.бож.), орус совет химик-органик, академик, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1883 — Дмитрий Григорович (1938 j.бож.), совет авиаконструктор.\n 1884 — Марсель Коэн (1974 j.бож.), француз лингвист, профессор.\n 1890 — Гарри Камерон (1953 j.бож.), канад хоккеист.\n 1892 — Иван Лойко (1936 j.бож.), орус лётчик-ас, Баштапкы телекейлик jууныҥ туружаачызы\n\nXX чак \n 1903\n Клаудио Аррау (1991 j.бож.), чилий пианист.\n Семён Долидзе (1983 j.бож.), грузин кинорежиссёр, сценарист, СССР эл артисти.\n 1923 — Александр Ефимов (2012 j.бож.), авиацияныҥ маршалы, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы\n 1939 — Алексей Корнеев (2004 j.бож.), совет футболист, Европа чемпионадыныҥ мöҥÿн призёры ().\n 1958 — Андрей Лазарчук, совет ле российский писатель-фантаст, переводчик и поэт.\n 1960 — Игорь Матвиенко, совет ле россий композитор ло продюсер, «Любэ», «Иванушки International», «Корни», «Фабрика» деп группалардыҥ тöзööчизи.\n 1964 — Андрей Звягинцев, россий кинорежиссёр, актёр ло сценарист, Каннский кинофестивальдыҥ лауреады, «Алтын глобус» ла о.ö. сыйлар алган.\n 1966 — Рик Эстли, британ кожоҥчы, биjечи, кожоҥдордыҥ авторы.\n 1969 — Евгений Пашутин, совет ле россий баскетболист, телекейдиҥ чемпионадыныҥ мöҥÿн призёры ().\n 1971 — Пётр Чернышёв, совет, россий ле американ фигурист, тренер ле хореограф.\n 1973 — Андрей Князев, россий гитарист, кожоҥчы, кожоҥдордыҥ авторы, «Король ло Шут» рок-группаныҥ солисти болгон.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1617 — Просперо Альпини (1553 j.чык.), итальян врач ла ботаник.\n 1685 — Карл II (1630 j.чык.), Англия ла Шотландияныҥ кааны ( j.ала).\n 1695 — Ахмед II (1643 j.чык.),  Осман империяныҥ султаны ( j.ала.).\n 1740 — Климент XII (чын ады Лоренцо Корсини; 1652 j.чык.), 246-чы папа римский (—).\n 1793 — Карло Гольдони (1707 j.чык.), итальян драматург ла либреттист.\n\nXIX чак \n 1850 — Дмитрий Бантыш-Каменский (1788 j.чык.), орус тÿÿкичи ле jондык ишчи.\n 1881 — Константин Тон (1794 j.чык.), орус архитектор, XIX чакта jарлу.\n 1894 — Теодор Бильрот (1829 j.чык.), немец хирург, абдоминальный хирургияныҥ тöзööчилериниҥ бирÿзи.\n 1895 — Александр Абаза (1821 j.чык.), россий тергеелик ишчи,  Императорский двордыҥ гофмейстери.\n 1896 — Джон Гиббон (1827 j.чык.), американ генерал, Граждан jууныҥ туружаачызы.\n 1900 — Пётр Лавров (1823 j.чык.), орус социолог, философ, публицист, тÿукичи, народничествоныҥ идеологы.\n\nXX чак \n 1971 — Матвей Гуковский (1898 j.чык.), совет тÿукичи, искусствовед.\n 1979 — Исса Плиев (1903 j.чык.), совет военачальник, армияныҥ генералы, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1985 — Джеймс Хедли Чейз (1906 j.чык.), британ бичиичи, детективтер авторы.\n 1986 — Семён Захаров (1906 j.чык.), адмирал ВМФ СССР. \n 1987 — Павел Жилин (1913 j.чык.), совет военный , СССР Билим Академиязыныҥ корреспондент-турчызы, генерал-лейтенант.\n 1991\n Сальвадор Эдуард Лурия (1912 j.чык.), итало-американ биолог, Нобельдиҥ сыйыныҥ  лауреады (1969).\n Морис Слободской (1913 j.чык.), совет прозаик, драматург, сценарист ле ÿлгерчи.\n 1998\n Николай Старшинов (1924 j.чык.), орус совет ÿлгерчи, фронтовик.\n Тосиаки Танака (1935 j.чык.), jопон спортчы, настольный теннисле телекейдиҥ кöп катап чемпионы.\n\nXXI чак \n 2005 — Лазарь Берман (1930 j.чык.), совет ле итальян пианист, РСФСР кÿндулÿ артисти.\n 2007 — Фрэнки Лэйн (чын ады Франческо Паоло ЛоВеккио; 1913 j.чык.), американ эстрадалык кожоҥчы.\n 2010 — Виталий Попков (1922 j.чык.), авиацияныҥ генерал-лейтенанты , эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 2019 — Манфред Эйген (1927 j.чык.), немец физикохимик, Нобельдиҥ химияла сыйыныҥ лауреады ().\n\nАјарулар \n\n06\nКочкор айдыҥ 6 кӱни","num_words":1569,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.308,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.966,"perplexity_score":10114.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%207%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 7 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 38 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 327 кӱн арткан (високосный јылда 328 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 7 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча  јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 7 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 25 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНациональные \n  Гренада — Јайымныҥ кӱни.\n  Ирландия— Агару Мэлдиҥ кӱни.\n  Япония — Тӱндӱк јерлердиҥ кӱни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n папа Пий IX эземи;\n агару Колеттаныҥ эземи;\n Эгидий Марияныҥ эземи (Таранто);\n\nПравославие \n преподобный Анатолий Оптинскийдиҥ эземи ();\n священномученик Владимир (Богоявленский) митрополит Киевский ле Галицкийдиҥ эземи ();\n священномученик Петр (Зверев) архиепископ Воронежскийдиҥ эземи ();\n священномученик Василий (Зеленцов)|Василия (Зеленцова), епископа Прилукскийдиҥ эземи ();\n священномученик Стефана Гр��чёв, пресвитер, мученик Борис Заваринниҥ эземи эземи ();\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Евгения, Колетт, Крисолиус, Пий\n Православный: Авксентий, Александр, Анатолий, Аполлос, Борис, Василий, Виталий, Владимир, Григорий, Дмитрий, Кастин, Мар, Марциал, Медул, Моисей, Пётр, Поплий, Сильван, Стефан, Феликс, Филипп, Фелицата, Януарий\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Русь: Владимир кала коруланганы, Батыйдыҥ черӱлери Владимирди колго алган.\n — Сыктывкар кала тӧзӧлгӧн.\n  — СШАныҥ јайымы учун: Франция ла Испания Гибралтарды курчаганын токтоткон.\n\nXIX чак \n  — Наполеон черӱзи  Прусский черӱле чагылыжат.\n  — Николай Лобачевский Билим Академияга неевклидовый геометрия јанынаҥ баштапкы ижин јарлаган..\n 1857 — император Александр II Арасей темирјолдор аайынча баш обществоны јӧптӧгӧн.\n  — Баштапкы российский кадровый военный авиационный соединение тӧзӧлгӧн.\n  — Сан-Францискодо Тымыктеҥис астрономический общество тӧзӧлгӧн.\n\nXX чак \n  — СССР ла Италияныҥ ортодо дипломатиялык колбулар тургузылган.\n  — СССР-да советский суу алдында јӱрер баштапкы кереп-крейсер сууга тӱжӱрилген (дизель-электрическая подводная лодка) К-55 ().\n  — СССР-да баштапкы катап керептиҥ палубазына летательный аппарат — вертолёт Ка-10 тӱшкен.\n  — Байконур космодромноҥ СССР пилотируемый космического корабль Союз-24 аткарган. Экипаж: командир Горбатко, Виктор Васильевич, бортинженер Глазков, Юрий Николаевич.\n  — НАСА-ныҥ  астронавты Брюс Маккэндлесс (Челленджер STS-41B) ачык космосто иштеген баштапкы кижи болгон.\n  — Россия Федерацияныҥ Ӱстӱги Соведи «О защите прав потребителей» јасак јӧптӧгӧн.\n\n \n Нагано деп јопон калада Кышкы Олимпий ойындар XVIII ачылган .\n Афганистанныҥ тӱндӱк аймактарында  јерсилкиништеҥ улам (магнитудазы 5,6) 4500 кижи божогон.\n\nXXI чак \n  — московский Эрмитаж деп садта «Дягилев» деп тӱнклуб кӱйген. \n 2012 — Мохамед Нашид Мальдивтиҥ президенти отставкага чыккан политикалык ӧкпӧӧриш ле  экономикалык кризистеҥ улам.\n 2014 — Сочиде XXII-чи кышкы Олимпий ойындар ачылган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чак \n  — Томас Мор ( кыйнадып ӧлтӱрткен), англий бичиичи-гуманист, философ ло политикалык ишчи.\n  — Жан Франсуа Реньяр (), француз драматург.\n  — Анна Иоанновна (), россий императрица ( ј.ала), династия Романовтор.\n  — Анна Петровна (), цесаревна, россий императордыҥ экинчи кызы, Пётр I ле Екатеринаныҥ I.\n\nXIX чак \n  — Чарльз Диккенс ( ), англий бичиичи, телекейлик литератураныҥ классиги.\n  — Уильям Хаггинс (), англий астроном.\n  — Владимир Маковский ( ), орус јурукчы-передвижник, јурукчы ла график.\n  — Иван Григорович ( ), генерал-адъютант, адмирал, Россий империяныҥ калганчы морской министры.\n \n Альфред Адлер (), австрий психиатр ла психолог, психотерапияныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи.\n Пётр Струве ( ), российский экономист, философ, историк, публицист, политик и общественный деятель.\n  — Синклер Льюис (), американ бичиичи,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады ().\n \n Куинси Портер (), американ композитор ло музыкальный таскадаачы.\n Александр Чижевский ( ), совет биофизик, гелиобиология ла аэроионификацияныҥ тӧзӧӧчили.\n\nXX чак \n  — Рене де Поссель ( ), француз математик, Бурбаки деп группаныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи.\n Ульф фон Эйлер ( ), шведский физиолог ло фармаколог, Нобельдиҥ физиология ла медицина сыйыныҥ лауреады ().\n \n Олег Антонов (), совет инженер-авиаконструктор, академик АН СССР.\n 1917 — Алексей Смирнов ( ), совет лётчик-ас, Советский Союзтыҥ эки катап Геройы. \n  — Ван Ань ( ), американ инженер-электронщик ле предприниматель кыдыт ук-тӧстӱ.\n  — Константин Феоктистов (), лётчик-космонавт СССР, Советский Союзтыҥ Геройы. \n 1969 — Виктор Майгуров, совет, белорус ла россий биатлонист, ӱч катап телекейдиҥ чемпионы, спортивный функционер\n  — Анита Цой (чын ады Анна Ким), россий кожоҥчы, композитор, телеведущий.\n  \n Константин Волков, россий хоккеист. \n Константин Крюков, россий киноактёр, продюсер ле ювелир.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Баччо Бандинелли ( ј.чык.), итальян скульптор ло маньеризм ӧйдиҥ јурукчызы.\n  — Вильгельм V ( ј.чык.), Баварияныҥ герцогы (—),  Виттельсбахтардыҥ ӱйезинеҥ.\n  — Орацио Джентилески ( ј.чык.), итальян эрте барокконыҥ ӧйиниҥ јурукчызы.\n  — Цяньлун ( ј.чык.), кыдат император династия Цин (—).\n — Вук Караджич ( ј.чык.), серб филолог, тӱӱкичи, серб сӧзлик тургускан.\n 1871 — Генрих Штайнвег ( ј.чык.), австрийско-американ фортепьянный мастер, фирма Steinway & Sons тӧзӧгӧн.\n  — Николай Милютин ( ј.чык.), орус тергеелик ишчи,  јылдыҥ Крестьян реформазын јазагандардыҥ бирӱзи.\n  — Пий IX (чын ады Джованни-Мария Мастаи-Фаретти;  ј.чык.), 255-чи папа римский (—).\n  — Николай Северцов ( ј.чык.) биолог, јорыкчы , экология ла эволюционный кыймыгуны Россияда баштагандардыҥ бирӱзи.\n\nXX чак \n 1903 — Джеймс Глейшер (1809 ј.чык.), англий метеоролог ло аэронавт.\n 1906 — Владимир Крылов (1841 ј.чык.), орус патологоанатом, антропометрияны тӧзӧгӧн, профессор.\n  — граф Дмитрий Милютин ( ј.чык.), россий военный тӱӱкичи, теоретик ле реформатор, военный министр (—).\n  — аттырткандар:\n Александр Колчак ( ј.чык.), адмирал, полярный шиҥжӱчи, Граждан јуу тушта Арасей Тергеениҥ Ӱстӱги Башкараачызы.\n Виктор Пепеляев ( ј.чык.),  Арасей Тергеениҥ Государственный думазыныҥ депутады, А. В. Колчактыҥ башкарузында премьер-министр.\n  — Игорь Курчатов ( ј.чык.), совет физик, «отец» совет атомн бомба эткен, трижды Герой Социалистического Труда.\n \n Лидия Чуковская ( ј.чык.), орус бичиичи ле литературный критик.\n Борис Чайковский ( ј.чык.), композитор, пианист, таскадаачы, народный артист СССР.\n\nXXI чак \n 2003\n Александр Ишлинский ( ј.чык.), совет ле россий билимчи-механик, академик АН СССР ле РАН, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n Алексей Школьников ( ј.чык.), совет тергеелик ишчи, председатель Комитета народного контроля СССР (1974—1987), Герой Социалистического Труда.\n 2008 — Гай Северин ( ј.чык.), академик РАН, Генеральный конструктор НПП «Звезда», двукратный чемпион СССР по горнолыжному спорту.\n 2020 — Айрат Хайруллин ( ј.чык.), россий экономист, мультимиллионер, аргачы, тергеелик ле политикалык ишчи.\n\nАјарулар \n\n07\nКочкор айдыҥ 7 кӱни","num_words":1800,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.244,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.942,"perplexity_score":7908.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%208%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 8 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 39 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 326 кӱн арткан (високосный јылда 327 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 8 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча  јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон,  јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 8 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 26 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭл-јондык \n  Россия — Российский билимниҥ кӱни.\n  Словения — Прешернниҥ кӱни. Словен культураныҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Ислам\n — Ашура\n\n  Католицизм\n — агару Иероним Эмилианиниҥ эземи;\n — агару Джузеппина Бахитаныҥ эземи;\n — агару Ювенцийдиҥ эземи;\n — агару Менгольдтыҥ эземи;\n — агару Стефан Мюресскийдиҥ эземи.\n\n  Православие\n ⟨Орус православный серикпе⟩\n — мученик Ананий Финикийский пресвитер, Петр, олорло кожо болгон база 7 јуучылдарга эзем ();\n — преподобный Симеон Ветхийдиҥ эземи ();\n — преподобный Ксенофонт Робейскийдиҥ эземи ();\n — мученик Иоанн Поповтыҥ эземи ().\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Джером, Джузеппина, Менгольд, Стефан, Ювенций.\n Православный: Аммон, Ананий, Аркадий, Давид, Климент, Ксенофонт, Мария, Павла, Пётр, Симеон, Фёдор.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Василий II Тёмный ла Марии Ярославнаныҥ тойы.\n  — Хмельницкийдиҥ тӱймеени: казактар Мозырьды колго аларга ченежет ().\n — Исаак Ньютон чок ло ӧҥ теория керегинде доклад кычырат.\n  — Вильямсбург калада (Виргиния) королевский хартия (Вильгельм III Оранский) ла Мария II (королева Англияныҥ) основан «Колледж Вильгельма и Марии» ачылган, США-да озогы ӱредӱ заведениелердиҥ экинчизи.\n  — Петра I императордыҥ указы аайынча Россий Билим академия ачылган.\n\nXIX чак \n  — Венский конгрессте декларация чыккан, кулдар садарын токтодор.\n  — Шотландияда, графство Абердинширде, полицей операцияда баштапкы катап ийт иштеген.\n 1837 — Александр Пушкин ле Дантестиҥ ортодо дуэль, пистолеттерлӱ. Пушкин шыркаладып, эки кӱннеҥ божой берген.\n  — Бернде Грегор Мендель докладын кычырган, Мендельдиҥ законы.\n  — Канадский королевский институтта сэр Сэндфорд Флеминг баштапкы катап телекейлик ӧй керегинде идея айткан (.\n  — француз астроном Огюст Шарлуа Ниццада обсерваторияда јаан астероид ачкан, (283) Эмма.\n\nXX чак \n  — Япония Арасей империяга Люйшунь, Порт-��ртурга табару эткен. Орус-јопон јууныҥ башталганы.\n  — Россияда журналисттер ӱредер баштапкы курстар ачылган, професс Л. Е. Владимировым кыйу ажыра ӱредӱ заведениелердеҥ тем алып.  јылдыҥ кӱзинде революционный керектер учун курстар токтогон.\n \n В. И. Ленин Совнаркомомныҥ декредине  кол салган. Календарный реформаны Россияда ӧткӱрери.\n Тбилисский государственный университет ачылган.\n  — Николай Камов јаҥы сӧслӧ «вертолёт» деп јаҥы эткен учар аппарадын адаган, озо термин «геликоптер» деген.\n \n Харьковский ичкерлеер операция: Воронежский фронттыҥ 60-чы черӱзи (СССР) (И. Д. Черняховский), (Ф. И. Голиков) Курскка кирген, эҥирде каланы бӱдӱнге јайымдаган.\n — Никопольско-Криворожский операция: 3-чи Украинский фронт ло 4-чи Украинский фронт Никопольды јайымдаган (Днепропетровская область).\n \n Нижне-Силезский ичкерлеер операция: И. С. Коневтиҥ башкарган черӱлери немец группировкаларды Одер ле Нейсениҥ јерлери ле силезский промышленный районды колго алган.\n Маас-Рейнская операцияны Антигитлеровский коалиция союзников Третий рейхтиҥ немец черӱлерин сӱрӱп, Рейнге чыккан.\n Он совет военнопленныйла кожо лётчик-истребитель М. П. Девятаев немец самолёт-бомбардировщикле Heinkel He 111 Пенемюнде деп немец концлагерьдеҥ качкан.\n \n V  Санкт-Мориц тӱгенген.\n  — Альбервильде Кышкы Олимпий ойындар башталган XVI, . Ойындарды Франсуа Миттеран ачкан.\n\nXXI чак \n  — Солт-Лейк-Ситиде Кыщкы Олимпий ойындар ачылган, XIX . Ойындарды Джордж Буш ачкан.\n  — Апшерон государственный заказнигинде, Баку каланыҥ Хазарский, Азизбекский аймактарында Апшеронский национальный парк ачылган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXVIII чактаҥ озо \n  — Прокл Диадох (), античный философ-неоплатоник.\n  — князь владимирский Ярослав II Всеволодович ( ј.бож.), улу князь киевский (—, —) ле владимирский (—).\n  — Бёртон Роберт (билимчи) (), англий кудай ишчи, бичиичи ле билимчи .\n  — Гверчино (чын ады Джованни Франческо Барбьери; ), итальян јурукчы болонский школ.\n  — Даниил Бернулли (), швейцар врач, математик, математический физика ла гидродинамиканы тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n\nXVIII чак \n  — Йозеф Эйблер]] (), австрий композитор ло дирижёр.\n  — Ефрем Мухин (), анатом, врач, физиолог, Россияда травматологияныҥ тӧзӧӧчизи.\n  — Бернар Куртуа (), француз химик, йодты ачкан.\n \n Вильгельмина Саган (), светский дама, бичиичи, литературный салонныҥ ээзи, Эрнст Биронныҥ баркызы.\n  — Иван Мятлев (), орус ӱлгерчи-сатирик.\n — великий князь Михаил Павлович (), Александр I ла Николай I россий каандардыҥ карындажы.\n\nXIX чак \n  — Генри Уолтер Бейтс (), англий естествоиспытатель, мимикрия явлениени ачкан .\n  — Дмитрий Менделеев (), орус химик, билимчи-энциклопедист, периодическая система химических элементовтыҥ авторы.\n 1868 — Уолтер Ротшильд (1937), британ финансист, политик ле зоолог.\n  — Теодор Лессинг (), немецко-еврейский философ ло публицист.\n  — Мартин Бубер (), еврейский фило��оф, сионизмниҥ идеологы.\n — Ян Нагурский (), россий ле польский гидроавиатор, полярный лётчик.\n  — Зигфрид Кракауэр (), немец тӱӱкичи ле теоретик кино ло массовый культураныҥ.\n  — Фёдор Астахов (), совет военачальник, авиацияныҥ маршалы.\n  — Пётр Куприянов (), совет хирург, эмчилик службаныҥ генерал-лейтенанты , АМН СССР академиги, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n  — Хорлогийн Чойбалсан (), Монголияныҥ политикалык лидеры, маршал МНР, Монгол Эл Республиканыҥ эки катап Геройы.\n\nXX чак \n  — Игорь Бэлза (ј.бож.), совет музыковед, композитор ло литературовед.\n  — Честер Карлсон (), американ физик ле адвокат, изобретатель, ксерография тапкан.\n  — Василий Раков (), совет лётчик-истребитель, авиацияныҥ генерал-майоры, Советский Союзтыҥ эки катап Геройы.\n  — Николай Матюхин (), совет билимчи, вычислительный техниканыҥ специалисти.\n  — Вячеслав Тихонов (), киноактёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n  — Ирина Муравьёва, совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, кожоҥчы, ведущий, РФ-ныҥ эл артисти.\n — Герман Греф, россий тергеелик ле банковский ишчи, председатель «Сбербанктыҥ» правлениезиниҥ јааны ( јылдаҥ ала).\n  — Роман Костомаров, россий фигурист (тошто бијелер), олимпий чемпион (), телекейдиҥ эки катап чемпионы,Европаныҥ ӱч катап чемпионы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXVII чактаҥ озо \n  — Феодор Стратилат, христиан святой; мечле ӧлтӱрткен.\n  — Пшемысл II ( ј.чык.), польский король (—); бранденбургский маркграфовтар јакыдып ӧлтӱрген.\n  — Мария Стюарт (), шотланд королева кыйнадып ӧлтӱрткен (—).\n\nXVII чак \n  — Алексей Михайлович (), орус каан (—), династия Романовтор.\n  — Карло Райнальди (), итальян архитектор.\n  — Иван V Алексеевич (), орус каан (—), династия Романовтор.\n\nXVIII чак \n  — Джузеппе Торелли (), итальян скрипач ла композитор.\n  — Пётр I (), Арасейдиҥ калганчы кааны ( ј.ала) ла баштапкы россий император ().\n\nXIX чак \n\n  — Пьер-Шарль Лоше (), Наполеон Бонапарттыҥ черӱзиниҥ бригадный генералы.\n  — Давид Фридрих Штраус (), герман философ, историк, теолог, публицист.\n  — Чарльз Уилкс (), американ Антарктиданыҥ шиҥжӱчили.\n — Иван Аксаков (), орус публицист, ӱлгерчи, элјондык ишчи.\n\nXX чак \n  — Сергей Мосин (), орус мылтык јепселдиҥ конструкторы.\n  — Нил Филатов (), врач, Россияда педиатрияныҥ тӧзӧӧчизи.\n  — Николай Покровский (), россий археолог.\n  — Луи Рено (), француз юрист, Нобельдиҥ амыр-энчӱниҥ сыйын алган ().\n  — Уильям Бэтсон (), англий биолог, генетиканы баштагандардыҥ бирӱзи.\n  — Леонтий Бенуа (), орус архитектор-классицист.\n  — Роберт Робинсон (), англий химик-органик, Нобельдиҥ сыйын алган ().\n  — Николай Тихонов (), орус совет ӱлгерчи, прозаик, публицист, јондык ишчи.\n  — Юрий Силантьев (), СССР-дыҥ эл артисти, Всесоюзный радио ло Центральный телевидениениҥ Јаан симфонический оркестрыныҥ баш дирижёры.\n  — Вайс Бронислава (), классический сыган ӱлгерчи, Польша.\n  — Хальдоур Кильян Лакснесс (), исланд бичиичи, Нобельдиҥ сыйын ал��ан ().\n\nXXI чак \n 2001 — Каприно Иво (1920), норвеж режиссёр-аниматор, наадайларлу кинолор јазаган.\n 2007\n Александр Немировский (1919), россий тӱӱкичи, таскадаачы, бичиичи ле кӧчӱреечи.\n Анна Николь Смит (1967), американ фотомодель, телеведущий, актриса.\n 2010\n Анна Самохина (1963), совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, телеведущий ле кожоҥчы.\n Фёдор Муравченко (1929), совет авиамоторостроитель, генеральный конструктор, Запорожский МКБ «Прогресс».\n 2019\n Сергей Юрский (1935), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n Альберт Финни (1936), англий актёр ло режиссёр, «Оскар» сыйды беш катап алган.\n\nАјарулар \n\n08\nКочкор айдыҥ 8 кӱни","num_words":2247,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.241,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.947,"perplexity_score":9580.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2010%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 10 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 41 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 324 кӱн арткан (високосный јылда 325 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 10 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 10 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле чаган айдыҥ 28 кӱни болгон.\n\nБайрамдар \n  ООН — ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ баштапкы сессиязы ачылган кӱн ()\n  — Вудуныҥ кӱни.\n\nКудайлык \n  Православие\n — преподобный Игнатий Ломский, Ярославскийдиҥ эземи ();\n — преподобный Корнилий Крыпецкийдиҥ эземи ();\n — священномученик Александр Дагаев, пресвитердиҥ эземи ();\n — священномучениктер Александр Цицеронов ло Ареф Акимович Насонов, пресвитерлердиҥ эземи ().\n\n  Католицизм\n — пророк Авдийдиҥ эземи;\n — Вильгельма Буржскийдиҥ эземи;\n — Пьетро I Орсеолоныҥ эземи;\n — папа римский Агафонныҥ эземи.\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Агафья, Александр, Арефа, Аркадий, Вавила, Гликерий, Горгоний, Давид, Домна, Дорофей, Евфимий\/Ефим, Зинон, Игнатий, Индис, Иосиф, Корнилий, Леонид, Мардоний, Мигдоний, Никанор, Никодим, Николай, Пётр, Симон, Феоктист, Феофил, Феофила, Яков\n Католические: Авдий, Агафон, Пьетро\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1429 — герцог Бургундский Филипп III Алтын руноныҥ орденин чыгарган.\n 1514 — Испанияда Комплютенская Полиглотта — баштапкы катап кӧп тилдерле чыккан издание.\n 1861 — сецессия Флориды.\n 1863 — Лондон калада метрополитен иштеп баштаган (3,6 км).\n 1878 — Шейноводо јуу-согушта орус ла болгар черӱ Шипка (кала) јанында Весиль-пашага башкарткан 30-муҥ турецкий черӱни оодо соккон .\n\nXX чак \n 1943 — Операция «Кольцо» башталган (1943), Сталинград учун калганчы јуу.\n 1946 — Генеральый Ассамблея ООН баштапкы катап јуундаган, мында 51 тергее турушкан.\n\nXXI чак \n 2001 — Википедии «Нупедияныҥ» бӧлӱги болуп чыккан. Је 5 ле кӱннеҥ Википедия таҥынаҥ сайт боло берген.\n 2010 — Россия Федерацияда ј��ҥы кезедӱ чыккан — «домашний арест»\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1585 — Анджело Карозелли (1652 ј.бож.), итальян јурукчы барокко эпоханыҥ.\n 1696 — Иоганн Мельхиор Мольтер (1765 ј.бож.), немец композитор ло скрипач барокко эпоха ла эрте классицизмниҥ ӧйи.\n 1785 — Клод-Луи Навье (1836 ј.бож.), француз механик ле инженер.\n 1791 — Франческо Айец (1882 ј.бож.), итальян јурукчы.\n\nXIX чак \n 1831 — Надежда фон Мекк (1894ј.бож.), орус меценат, нӧкӧри П. И. Чайковскийдиҥ.\n 1835 — Виктор Гензен (1924), немецкий зоолог; ввёл в науку термин планктон.\n 1890 — Борис Пастернак (1960 ј.бож.), русский советский писатель, поэт, переводчик, лауреат Нобелевской премии (1958).\n 1898 — Бертольт Брехт (1956ј.бож.), немецкий драматург, поэт, режиссёр, театральный деятель, теоретик искусства.\n\nXX чак \n 1902 — Уолтер Браттейн (1987 ј.бож.), американ физик, транзистор эткендердиҥ бирӱзи, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады ().\n 1903\n Матвей Блантер (1990 ј.бож.), кӱӱ-кожоҥ чӱмдеечи, народный СССР-дыҥ эл артисти, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1907 — Василий Ремесло (1983 ј.бож.), украин совет селекционер, академик, текши таргаган аш культуралардыҥ авторы, эки катап Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1908 — Александр Мнушкин (1993 ј.бож.), француз кинопродюсер, «Сезар» деп сыйдыҥ лауреады.\n 1911 — Мстислав Келдыш (1978 ј.бож.), математик ле механик, организатор совет билимниҥ башкараачызы, ӱч катап Социалистический Иштиҥ Геройы, — јј. АН СССР президенти.\n 1915 — Владимир Зельдин ( ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1917\n 1936 — Алексей Мажуков (2011 ј.бож.), совет композитор.\n 1939 — Игорь Касатонов, совет ле россий военачальник, адмирал, — јј. Главнокомандующий ВМФ РФ баштапкы ордынчызы.\n  — Сакари Маннинен, фин хоккеист, олимпий чемпион (), телекейдиҥ эки катап чемпионы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1107 — Преподобный Прохор Печерский.\n 1567 — ӧлтӱрткен Генри Стюарт (1545 ј.чык.), Шотландияныҥ кааны Мария Стюарттыҥ эжи.\n 1745 — Иван Яковлевич Бланк (1708 ј.чык.), орус архитектор.\n 1755 — Шарль Луи де Монтескьё (1689 ј.чык.), французский правовед и философ, писатель-энциклопедист.\n\nXIX чак \n 1836 — Иван Фёдорович Гильфердинг (1771 ј.чык.), коллежский советник, таскадаачы ла кӧчӱреечи.\n 1837 — Александр Сергеевич Пушкин (1799 ј.чык.), улу орус бичиичи.\n 1865 — Эмилий Христианович Ленц (1804 ј.чык.), россий физик ле электротехник, Петербургский АН академиги.\n 1868 — Дейвид Брюстер (1781 ј.чык.), шотланд физик.\n 1878 — Клод Бернар (1813 ј.чык.), француз психолог, экспериментал психологияныҥ тӧзӧӧчизи.\n 1879 — Оноре Домье (1808 ј.чык.), француз график, јурукчы ла скульптор, политикалык карикатураныҥ узы.\n 1891 — Софья Ковалевская (1850 ј.чык.), орус математик, баштапкы ӱй кижи — Петербургский АН корреспондент-турчызы ().\n\nXX чак \n 1901 — Макс фон Петтенкофер (1818 ј.чык.), немецкий естествоиспытатель, химик и учёный-гигиенист.\n 1904 — Николай Константинович Михайловский (1842), орус публицист, социолог, литературалык критик, народничествоныҥ теоретиги.\n 1912 — Джозеф Листер (1827 ј.чык.), англий хирург, медицина практикада антисептика јанынаҥ иштеген.\n 1942 — Николай Тырса (1887 ј.чык.), орус совет јурукчы, бичиктердиҥ иллюстраторы.\n 1963 — Эмиль Кроткий (1892 ј.чык.), россий ле совет ӱлгерчи, сатирик, фельетонист.\n 1964 — Эйген Зенгер (1905 ј.чык.), немец ракетостроитель, первый Международный астронавтик федерацияныҥ баштапкы президенти.\n 1979\n Анатолий Нестеров (1895 ј.чык.), орус совет врач-ревматолог, АМН СССР академиги.\n Татьяна Барышева (1896), совет актриса театр ла киноныҥ.\n 1996 — Олег Волков (1900 ј.чык.), орус прозаик, публицист, мемуарист.\n\nXXI чак \n 2005\n Артур Миллер (1915 ј.чык.), американ драматург.\n Игорь Ледогоров (1932 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 2017 — Юрий Поярков (1937 ј.чык.), совет волейболист, эки катап олимпий чемпион ло телекейдиҥ чемпионы.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 10 кӱни","num_words":1435,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.296,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.92,"perplexity_score":12151.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2017%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 17 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 48 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 317 кӱн арткан (високосный јылда 318 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 17 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 17 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 4 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктардыҥ \n  Сербия\n  бойы јарлаган «Республика Косово» — «Јайымдалганныҥ кӱни».\n  Россия — Российский студенческий отрядтардыҥ кӱни\n  Древний Рим — Квириналии, Квирин кудайдыҥ кӱни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n агару Алессио Фалькониериниҥ эземи;\n агару Констабилистиҥ эземи;\n Финтан Клоненахскийдиҥ эземи.\n\nПравославие \n преподобный Исидор Пелусиотскийдиҥ эземи (— ј.киреде);\n благоверный великий князь Георгий (Юрий) Всеволодович Владимирскийдиҥ эземи (), основателя Нижнего Новгорода;\n преподобный Кирилл Новоезерский (Новгородский) эземи ();\n священномученик Мефодий (Краснопёров), епископ Петропавловскийдиҥ эземи ();\n мученик Иадордыҥ эземи (III в.);\n священномученик Аврамий, епископ Арвильскийдиҥ эземи (ок. —)\n преподобный Николай Студиттиҥ эземи ();\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Алексис, Констабилис, Финтан.\n Православный: Авраамий, Александр, Алексей, Андрей, Анна, Аркадий, Борис, Василий, Георгий, Дмитрий, Евагрий, Евстафий, Екатерина, Иадор, Иасим, Иван, Иосиф, Исидор, Кирилл, Коприй, Мария, Мефодий, Михаил, Николай, Пётр, Рафаила, Серафим, Сергей, Фалалей, Феоктист, Фёдор, Юрий\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n 1600 — светский суд Джордано Бруноны Римде, Кампо деи Фиори, Чечектердиҥ тепсеҥинде кӱйдӱрер деп јӧптӧгӧн.\n 1720 — Испания ��а Четверной союзтыҥ ороондорыла кожо Гаагский договор тургускан, четверной альянста јуу токтогон.\n 1740\n Санкт-Петербургта соок минус 40 °C тӱшкен.\n  Санкт-Петербургта князь Михаил Голицын ла калмык укту Авдотья Буженинованыҥ Кокыр тойы болордо, ӧнӧтийин Тош тура туткандар.\n\nXIX чак \n 1814 — Наполеон I граф Пален башкарган орус черӱни Морманныҥ јанында оодо соккон.\n 1852 — Санкт-Петербургта Дворцовый набережныйда баштапкы катап бастыра улуска «Эрмитаж» музей ачылган.\n 1855 — Крымда јуу: орус черӱ Евпаторияга табарып, колго алып болбогон.\n 1880 — Александр II императорды бежинчи катап ӧлтӱрерге сананган. Зимний дворецте Санкт-Петербургта ӧрт башталган, от туткан кижи Халтурин Степан.\n\nXX чак \n 1935 — Совнарком СССР ла ЦК ВКП(б) «Об организации Всесоюзной сельскохозяйственной выставки в Москве» деп постановление чыгарган.\n 1943 — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу: Павлоградский тӱймеен подпольщиктерге удура, итальян гарнизонды јеҥип, совет черӱ калага кирген.\n 1944 — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу: Корсунь-Шевченковский операция божогон.\n 1947 — радиостанция «Голос Америки» Советский Союзка берилтелер ӧткӱрип баштаган.\n 1972 — СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ билим-шиҥжӱ вычислительный тӧс јери тӧзӧлгӧн.\n 1983 — «день рождения» Ада деп программированиениҥ тили табылган.\n 1993 — Россияда РАО «Газпром» тургузылган.\n\nXXI чак \n 2008 — Республика Косоводо парламент Косовоны Сербидаҥ камааны јок  јайым болгонын јарлаган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 624 — У Цзэтянь (705 ј.бож.), кыдат каан.\n 1723 — Тобиас Майер (1762 ј.бож.), немец картограф ла астроном, Айдыҥ јолын шиҥдеген.\n 1740 — Орас Бенедикт де Соссюр (1799 ј.бож.), швейцар геолог, ботаник ле альпинист.\n 1752 — Фридрих Максимилиан фон Клингер (1831 ј.бож.), немец ӱлгерчи ле бичиичи,  в Арасей Империяныҥ генерал-лейтенанты.\n 1754 — Николя-Тома Боден (1803 ј.бож.), француз јорыкчы, моряк, Австралияныҥ шиҥжӱчизи, француз Австралия јаар экспедицияныҥ туружаачызы  (1800—1804).\n 1781 — Рене Лаэннек (1826 ј.бож.), француз врач, один из основоположников медицинада клинико-анатомический методты баштагандардыҥ бирӱзи, стетоскопты эткен.\n 1796 — Филипп Франц фон Зибольд (1866 ј.бож.), немец естествоиспытатель ле Японияныҥ шиҥжӱчизи.\n\nXIX чак \n 1838 — Фёдор Бейльштейн (1906 ј.бож.), россий химик-органик, јарлу «Справочник Бейльштейнаныҥ» авторы.\n 1859 — Николай Гамалея (1949 ј.бож.), россий ле совет врач, микробиолог ло эпидемиолог, академик.\n 1860 — Григорий Грумм-Гржимайло (1936 ј.бож.), орус совет географ, зоолог, орто Азияныҥ шиҥжӱчизи.\n 1862 — Мори Огай (1922 ј.бож.), јопон бичиичи, тӱӱкичи, критик ле кӧчӱреечи.  Имперскои академия художествтиҥ баштапкы президенти (1919—1922, эмдиги Японская академия искусств).\n\n 1870 — Георгий Гапон (1906 ј.ӧлтӱрткен), орус православный священник, проповедник, политикалык ишчи.\n 1888 — Отто Штерн (1969 ј.бож.), немец ле американ физик, лауреат Нобельдиҥ сыйын алган (1943).\n 1890 — Роналд Фишер (1962 ј.бож.), британ естествоиспытатель, эмдиги ӧйдиҥ статистиказын тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 1900 — Николай Аносов (1962 ј.бож.), орус совет дирижёр, таскадаачы, дирижированиениҥ тӱӱкичизи ле теоретиги, композитор, пианист.\n\nXX чак \n 1901 — Агния Барто (1981 ј.бож.), совет бичиичи балдарга ӱлгерлер бичиген , киносценарист, радиоведущий\n 1907\n Евгений Абалаков (1948 ј.бож.), совет скульптор ло альпинист.\n Дмитрий Кедрин (1945 ј.бож., орус совет ӱлгерчи, кӧчӱреечи,  журналист.\n 1910 — Альфред Мендельсон (1966 ј.бож.), румын композитор, дирижёр ло таскадаачы.\n 1922 — Сергей Медынский (2014 ј.бож.), совет ле россий кинооператор-документалист, таскадаачы.\n 1932 — Николай Булычёв (2016 ј.бож.), совет ле россий геомеханик, јер алдында тудумдардыҥ механиказын тӧзӧгӧн.\n 1947 — Вячеслав Малежик, совет ле россий эстрадалык кожоҥчы, чӱмдеечи, РФ-ныҥ эл артисти.\n \n Давид Дуйе, француз дзюдоист, эки катап олимпий чемпион (1996, 2000), кӧп катап телекейдиҥ чемпионы.\n Василий Кудинов (2017 ј.бож.), совет ле россий гандболист, эки катап олимпий чемпион (1992, 2000)\n Жоан Льянерас, испан велогонщик, эки катап олимпий чемпион.\n Андрей Чемеркин, россий тяжелоатлет, олимпий чемпион (1996), 4 катап телекейдиҥ чемпионы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 364 — Флавий Клавдий Иовиан (331 ј.чык.), римский император (—).\n 440 — Месроп Маштоц (361 эмезе 362 ј.чык.), армян билимчи-монах, просветитель, армян алфавитти эткен.\n 1673 — Мольер (чын ады Жан Батист Поклен;  ј.чык.), француз драматург\n 1719 — граф Борис Шереметев ( ј.чык.), орус военный ишчи ле дипломат, генерал-фельдмаршал.\n 1732 — Луи Маршан ({{Јыл|1669} ј.чык.), француз органист, клавесинист ле композитор.\n 1796 — Джеймс Макферсон ( ј.чык.), шотланд ӱлгерчи.\n\nXIX чак \n 1827 — Иоганн Генрих Песталоцци ( ј.чык.), швейцар таскадаачы.\n 1856 — Генрих Гейне ( ј.чык.), немец ӱлгерчи, публицист ле литературалык критик.\n 1874 — Адольф Кетле ( ј.чык.), бельгий математик, астроном, метеоролог, социолог.\n 1887 — Владимир Глики (1847 ј.чык.), орус медик, Московский университеттиҥ приват-доценти,  медицинаныҥ докторы.\n 1892 — Дмитрий Завалишин (1804 ј.чык.), орус морской офицер, декабрист, публицист.\n\nXX чак \n 1905 — Сергей Александрович ( ј.чык.), улу князь, император Александра II уулы, Москваныҥ генерал-губернаторы ( ј.ала).\n 1919\n сэр Уилфрид Лорье (1841 ј.чык.), Канаданыҥ премьер-министры (—).\n Вера Холодная (1893 ј.чык.), орус немой киноныҥ звездазы.\n 1936 — Хайрем Перси Максим (1869 ј.чык.), американ изобретатель, оружейный глушитель эткен.\n 1944 — Валя (Валентин) Котик (1930 ј.чык.), совет пионер-герой.\n 1984 — Павел Батицкий (1910 ј.чык.),  Советский Союзтыҥ Маршалы, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1988\n Александр Башлачёв (1960 ), орус рок-поэт, автор ло кожоҥчы.\n Юрий Овчинников (1934 ј.чык.), совет академик, химик, биохимик.\n 1994 — Александр Чаковский (1913 ј.чык.), бичиичи, «Литературный газеттиҥ» баш редакторы (—).\n\nXXI чак \n 2002 — Лев Кулиджанов (1924 ј.чык.), кинорежиссёр,  СССР-дыҥ эл артисти.\n 2006\n Юрий ��онго (чын ады Головко; 1950 ј.чык.), россий парапсихолог, иллюзионист.\n Евгений Самойлов (1912 ј.чык.),  театр ла киноныҥ актёр, СССР-дыҥ эл артисти.\n 2007\n Анатолий Алексеев (1928 ј.чык.), совет россий геофизик, академик.\n 2014 — Владислав Казенин (1937 ј.чык.), композитор  ло музыкант,  РФ-ныҥ эл артисти, Союз композиторов Россиниҥ председатели.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 17 кӱни","num_words":2003,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.286,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.934,"perplexity_score":9879.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2018%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 18 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 49 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 316 кӱн арткан (високосный јылда 317 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 18 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 18 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 5 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n агару Колман, епископ Линдисфарнниҥ эземи.\n архиепископ Флавиан Константинопольскийдиҥ эземи;\n Симеон, епископ Иерусалимскийдиҥ эземи.\n\nПравославие \n святитель Феодосия, архиепископа Черниговского эземи (1696);\n мученица Агафия Панормская (Палермской), Сицилийскаяныҥ эземи (251);\n преподобномученица Александра Каспарованыҥ, мученик Михаил Амелюшкинниҥ эземи (1942).\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Колман, Симеон, Флавиан\n Православный: Агафья, Александра, Антоний, Василиса, Воиф, Евагрий, Елладий, Макарий, Михаил, Полиевкт, Феодосий, Феодулия\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1268 — Раковорский јуу-согуш, Тевтонский орден јеҥдирткен.\n 1386 — Ягайло, литовский улу князь Ядвиганы (Польшаныҥ каанын) алган.\n 1814 — Монтродо јуу-согуш, Наполеон Вильгельм I, Вюртембергтиҥ каанын оодо соккон.\n 1861 — Джефферсон Дэвистиҥ инаугурациязы болгон, Конфедеративный Штаты Америкиниҥ Конфедеративных президенти.\n\nXX чак \n 1911 — Индияда баштапкы почтовый авиарейс болгон. Анри Пике пилот 6,5 суҥ самара ла 250 открытнаны Аллахабадтаҥ Нейни јаар 13 км јерге ҥетирген.\n 1913 — Фредерик Содди «изотоп» деп термин кийдирген.\n 1918 — Москвада Киевский темирјол вокзал ачылган.\n 1930 — американ астроном Клайд Томбо Кӱн системада јааан ла деген карликовый планета ачкан — Плутон (карликовый планета).\n 1948 — дипломатический колбулар СССР ла Бирман Союзтыҥ ортодо тургузылган(эмдиги Мьянма).\n 1979 — в пустыне Сахара выпал снег.\n 1986 — Борис Ельцин Политбюродо ЦК КПСС турчызына кандидат болгон.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXVIII чактаҥ озо \n\n 1201 — Насир ад-Дин Туси (1274 ј.бож.), персид математик, механик ле астроном.\n 1404 — Леон Баттиста Альберти (1472 ј.бож.), итальян билимчи, гуманист, бичиичи, деятель итальян Возрождениениҥ культуразыныҥ ишчизи.\n 1626 — Франческо Реди (1697 ј.бож.), итальян врач ла натуралист.\n 1655 — Пьетро Гварнери (1720 ј.бож.), итальян смычковый ойноткылар эдер ус.\n\nXVIII чак \n 1703 — Коррадо Джаквинто (1766 ј.бож.), итальян јурукчы рококо эпоха.\n 1718 — Сёрен Абильдгаард (1791 ј.бож.), датский натуралист, бичиичи ле јурукчы.\n 1745 — Алессандро Вольта (1827 ј.бож.), итальян физик, химик ле физиолог, один из основоположников учения об электричество керегинде ӱредӱни тӧзӧгӧн.\n 1780 — Алексей Венецианов (1847 ј.бож.), орус јурукчы, академик.\n\nXIX чак \n 1838 — Эрнст Мах (1916 ј.бож.), австрий физик, механик ла философ.\n 1855 — Жан Жюль Жюссеран (1932 ј.бож.), француз дипломат ла литературовед.\n  — Алексей Денисов-Уральский ( ј.бож.), орус јурукчы, ташкезер, јондык ишчи.\n  — Мария Ульянова (1937 ј.бож.), орос революционер, совет тергеелик ле партийный ишчи, В. И. Ленинниҥ кичинек сыйны.\n  — Семён Тимошенко (1970 ј.бож.), Советский Союзтыҥ Маршалы, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n  — Энцо Феррари (1988 ј.бож.), итальян конструктор ло автопроизводитель, Ferrari компанияны тӧзӧгӧн.\n\nXX чак \n 1903\n Алексей Леонтьев (1979 ј.бож.), совет психолог, философ, таскадаачы, Теория деятельностини тӧзӧгӧн.\n Николай Подгорный (1983 ј.бож.), совет тергеелик ишчи, председатель Президиума Верховного Совета СССР (—).\n 1921 — Оскар Фельцман (2013 ј.бож.), композитор, пианист, РСФСР-дыҥ эл артисти\n  — Борис Укачинович Укачин, ( ј.бож.) ― алтай ӱлгерчи, прозаик, публицист, кӧчӱреечи. СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (), Алтайдыҥ Ленин комсомол премиязыныҥ лауреады (), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (). Сӧӧги — тӧӧлӧс.\n 1941 — Галина Ненашева, совет ле россий эстрадалык кожоҥчы.\n 1952 — Александр Барыкин (2011 ј.бож.), совет ле россий рок-музыкант, кожоҥчы, композитор ло гитарист.\n 1966 — Дмитрий Конышев, совет ле россий велогонщик.\n 1969 — Александр Могильный, совет ле россий хоккеист, олимпий чемпион (), телекейдиҥ чемпионы ({{Јыл|}1989}), Кубок Стэнли алган ().\n 1974 — Евгений Кафельников, россий теннисист, олимпий чемпион (), телекейдиҥ баштапкы ракетказы().\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n\n — Хубилай ( ј.чык.), монгол каан, внук Чингисханныҥ баркызы, кыдаттардыҥ баштапкы императоры Юань (угынаҥ) (—).\n  — Тамерлан (эмезе Тимур;  ј.чык.), ортоазиат полководец, тимуридтердиҥ империязын тӧзӧгӧн.\n  — Генрих Корнелий Агриппа Неттесгеймский ( ј.чык.), немец врач ла философ, мистик,  оккультизмниҥ јаан теоретиги.\n  — Микеланджело Буонарроти ( ј.чык.), итальян скульптор, јурукчы ла ӱлгерчи.\n  — Людовик, герцог Бургундский ( ј.чык.), Людовиктиҥ XIV баркызы, француз тронго отурган.\n\nXIX чак \n  — Карл Густав Якоб Якоби ( ј.чык.), немецк математик ле механик.\n 1860 — Яков Ростовцев (1803 ј.чык.), генерал-адъютант, генерал  инфантерияныҥ, Россияда крестьян реформаны башкарып јазаган , драматург.\n 1862 — Пьер Фидель Бретонно (1778 ј.чык.), француз врач-эпидемиолог.\n 1869 — Василий Плаксин (1795 ј.чык.), орус бичиичи,  литератураныҥ тӱӱкичизи, литературалык критик л�� педагог, статский советник.\n 1876 — Адольф Теодор Броньяр (1801 ј.чык.), француз ботаник, палеоботаниканыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи.\n 1877 — Василий Гинденбург (1799 ј.чык.), россий медик.\n — Николай Зинин ( ј.чык.), орус химик-органик, академик.\n  — Пётр Алексеев ( ј.чык.), орус химик-органик.\n\nXX чак \n  — Кикугоро Оноэ  (), јопон актёр, театр Кабукиниҥ јарлу узы.\n  — Джон Баттерсон Стетсон ( ), американ предприниматель, шляпалар эткен.\n  — Григорий Орджоникидзе ( адынып салган), россий революционер, совет тергеениҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи.\n \n Дмитрий Карбышев ( кыйнадып ӧлтӱрткен), совет генерал-лейтенант, замучен в  Маутхаузен концлагерьде.\n Иван Черняховский ( ј.чык.), совет военачальник, армияныҥ генералы, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы (, ).\n  — Генри Норрис Рассел ( ј.чык.), американ астрофизик, јылдыстардыҥ эволюциязы деп теорияныҥ авторы.\n 1965 — Евгений Чарушин (1901 ј.чык.), совет график, скульптор, бичиичи.\n  — Роберт Оппенгеймер ( ј.чык.), американ физик,  атомный бомба эткен.\n  — Джон Кнудсен Нортроп ( ј.чык.), американ авиационный инженер ле промышленник.\n  — Николай Латышев ( ј.чык.), совет футбольный судья,    јылда телекейлик чемпионаттыҥ финалыныҥ арбитры.\n\nXXI чак \n 2001 — Бальтюс ( ј.чык.), француз художник.\n  — Жан Руш ( ј.чык.), француз кинорежиссёр.\n  — Крис Касперски (1976 ј.чык.), россий хакер.\n  — Ален Роб-Грийе ( ј.чык.), француз бичиичи.\n  — Андрей Мягков ( ј.чык.), совет россий актёр театр ла киноныҥ, ӱнделтиштиҥ, театрал режиссёр, бичиичи, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n \n Геннадий Юхтин ( ј.чык.), совет ле россий актёр, Россияныҥ эл артисти.\n Борис Невзоров ( ј.чык.), совет россий актёр, кинорежиссёр, таскадаачы, Россияныҥ эл артисти.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 18 кӱни","num_words":1717,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.277,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.925,"perplexity_score":9816.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2020%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 20 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 51 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 314 кӱн арткан (високосный јылда 315 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 20 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 20 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 7 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктар ортодо \n  ООН — Всемирный день социальной справедливости\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Вулфрик Хейзелберийскийдиҥ эземи;\n Элевтерий Турнескийдиҥ эземи.\n\nПравославие \n Парфений Лампсакийский, епископтыҥ эземи (IV чак);\n Лука Елладскийдиҥ эземи ( ј.киреде);\n Талызин Александр Ивановичтиҥ эземи, пресвитер ();\n Алексий Троицкийдиҥ, пресвитер эземи ();\n преподобный Вонифатий Феофановский, Киевскийдиҥ эземи ().\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Вулфрик, Элевтерий.\n Православный: Агафангел, Александр, Алексей, Авгул, Авдат, Априон, Вигилий, Вонифатий, Георгий, Лука, Мастридия, Парфений, Пётр, Серапион, Феопемпт.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n  — Лугдунда јуу-согуш токтогон, Клодий Альбин римский император Септимий Северге јеҥдирткен.\n  — Вифлеемде эпши улуска баштапкы монастыр ачылган.\n  — Арасейде Пётр I каан  рекрутский набор баштаган.\n 1818 — Москвада, Кызыл тепсеҥде, Минин ле Пожарскийге кереес тургузылган.\n  — Санкт-Петербургский тергеелик университет ачылган.\n  — Нью-Йоркто Метрополитен-музей ачылган.\n\nXX чак \n 1927 — Кировский завод «Красный путиловец» Ленинградка баштапкы трамвайный вагондорды јазаган.\n  — Москвага уральский эвакуациянаҥ Оружейный палата јанган.\n — СССР ла Республика Камерунныҥ ортодо дипломатический колбулар тургузылган.\n  — «Агата Кристи» рок-группа иштеп баштаган.\n  — «Мир» деген орбитальный станцияга Союз ТМ-29 экспедиция атанган\n  — Жогорку Кенеш (парламент) Киргизияда ӧткӧн.\n\nXXI чак \n  — Звезда телеканал табылган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Фёдор Волков ( ј.бож.), актёр ло театрал ишчи, создатель баштапкы улай иштеер орус театр ачкан.\n  — Иоганн Христиан Рейль ( ј.бож.), немец медик, физиолог, философ ло таскадаачы .\n  — Андрей Жандр ( ј.бож.), орус драматург ла кӧчӱреечи.\n 1795 — Василий Перовский (1857 ј.бож.), россий тергеелик ишчи ле военачальник, кавалерияныҥ генералы, генерал-адъютант.\n\nXIX чак \n 1852 — Николай Гарин-Михайловский (1906 ј.бож.), орус инженер, бичиичи ле јорыкчы.\n 1862 — Дмитрий Айналов (1939 ј.бож.), россий ле совет кеендиктиҥ тӱӱкичизи.\n  — Антоний Вивульский ( ј.бож.), польский ле литов архитектор ло скульптор.\n  — Николай Гартман ( ј.бож.), немец философ, критический онтологияны тӧзӧгӧн.\n  — Семён Саркисов ( ј.бож.), совет невролог ло нейрофизиолог, АМН СССР академиги.\n  — Айвен Олбрайт ( ј.бож.), американ јурукчы.\n  — Порфирий Иванов ( ј.бож.), орус духовный учитель Ивановцы оздоровительный система «Детка» ачкан.\n\nXX чак \n \n Лев Доватор (1941 ј.бож.), совет военачальник, генерал-майор,  Советский Союзтыҥ Геройы (посмертно).\n Григорий Бей-Биенко (1971 ј.бож.), совет энтомолог,   ј.ала  ВсБастырасоюзный энтомологический обществоныҥ президенти.\n 1908 — Григорий Бахчиванджи (1943 ј.бож.), совет лётчик-испытатель, Советский Союзтыҥ Геройы (посмертно).\n 1909\n Владимир Шпак (2009 ј.бож.), совет ле россий билимчи-химик, исследователь, АН СССР ла РАН академиги.\n 1918 — Игорь Шатров ( ј.бож.), кинооператор, кинорежиссёр, сценарист, РСФСР-ныҥ кӱндӱлӱ ишчизи.\n 1920 — Евгений Драгунов (), совет конструктор стрелковый јепселдиҥ.\n  — Вадим Алисов ( ј.бож.), совет ле россий кинооператор, РФ-ныҥ эл артисти.\n  — Павел Амнуэль, совет ле израиль физик ле бичиичи-фантаст.\n  — Болот Байрышев — кожоҥчы, Алтай республика ла Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, ЮНЕСКО-ныҥ окылу сыйын алган (Самарканд, ), Алтын медаль фольклор фестивальда (Австрия, Мольн, ), Алтын медаль фольклор фестивальда (Анкара, ), Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады.\n  — Доктор Лиза (чын ады Елизавета Глинка;  ј.блж.), россий врач-реаниматолог, элјондык ишчиобщественный деятель, правозащитница ла филантроп.\n  \n Александр Гордон, россий радио- ло телеведущий, журналист, актёр ло режиссёр.\n Наталия Гулькина, совет ле россий эстрадалык кожоҥчы,  «Мираж» ла «Звёзды» поп-группалардыҥ экс-солисти.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Ярослав Владимирович Мудрый ( ј.киреде), улу князь Киевский.\n  — Мартин V, (чын ады Оддоне Колонна) ( ј.чык.), папа римский.\n  — Тобиас Майер ( ј.чык.), немец картограф ла астроном, Айдыҥ јолын шиҥдеген.\n  — Жан-Шарль де Борда ( ј.чык.), француз физик ле геодезист, Парижте секундный маятниктиҥ узунын тапкан.\n\nXIX чак \n  — Павел Дмитриевич Цицианов ( ј.чык.), князь, орус военный ишчи, инфантерияныҥ генералы.\n  — Мартин Почобут-Одляницкий, белорус ла литов просветитель, астроном, математик, Главный виленский школдыҥ ректоры ( ј.чык.).\n  — Александр Христофорович Востоков ( ј.чык.),  Петербургский билим академияныҥ академиги ( ј.ала).\n 1892 — Герман Франц Мориц Копп ( ј.чык.), немец химик.\n\nXX чак \n  — Анри Муассан ( ј.чык.), француз химик, фтор тапкан, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады .\n  — Рейнхард Маннесман, немец инженер ле аргачы, «Mannesmann AG» концерн тӧзӧгӧн карындаштардыҥ бирӱзи ( ј.чык.).\n  — Сухэ-Батор ( ј.чык.), Монгол революцияныҥ башчызы, один из основателей Монгольскй инародно-революционный партияны тӧзӧшкӧш\n — Жорж Минне (Минн) (), бельгий скульптор.\n  — Василий Иванович Лебедев-Кумач, орус совет ӱлгерчи ( ј.чык.).\n  — Видунас (Вилюс Стороста), литов драматург, публицист, философ ( ј.чык.).\n  — Леонард Вулли, англий археолог, јебрен Урдыҥ мӧҥкӱзин тапкан ( ј.чык.).\n  — Иосиф Ермольев ( ј.чык.), орус кинопредприниматель, продюсер.\n  — Мария Гёпперт-Майер ( ј.чык.), немец физик, Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады  ().\n  — Иван Сергеевич Соколов-Микитов ( ј.чык.), бичиичи, публицист, мемуарист.\n  — Николай Урванцев ( ј.чык.), совет билимчи-геолог, Арктиканыҥ шиҥжӱчили.\n  — Василий Иванович Ардаматский ( ј.чык.), бичиичи («„Сатурн“ почти не виден», «Возмездие»).\n  — Ферруччио Ламборгини, итальянский автопромышленник, создавший быстрые и дорогие автомобили спортивного класса ( ј.чык.).\n 1999 — Лейла Векилова ( ј.чык.), азербайджан балерина, балетмейстер, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n\nXXI чак \n  — Ирина Николаевна Бугримова, Россияда — казыр аҥ јобожыдар (дрессировка животных) баштапкы ӱй кижи, СССР-дыҥ эл артисти.\n  — Хантер Стоктон Томпсон ( ј.чык.), американ бичиичи ле журналист, родоначальник «гонзо-журналистиканы» баштаган.\n  — Ренато Дульбекко ( ј.чык.), американ вирусолог итальян укту, Нобельдиҥ сыйыныҥ  лауреады ().\n \n архимандрит Кирилл (чын ады Иван Дмитриевич Павлов;  ј.чык.), духовник Троице-Сергиева лаврада, духовный отец ӱч орус патриархтыҥ.\n Игор�� Селезнёв ( ј.чык.), советский и российский конструктор ракетного оружия, Герой Социалистического Труда.\n Виталий Чуркин ( ј.чык.), постоянный представитель России при ООН.\n 2018 — Андрей Круз (чын ады Андрей Юрьевич Хамидулин; ), јарлу орус бичиичи-фантаст.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 20 кӱни","num_words":1755,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.85,"perplexity_score":7273.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2022%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 22 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 53 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 312 кӱн арткан (високосный јылда 313 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 22 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 22 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 9 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктардыҥ \n   Саудовская Аравия — Тӧзӧлгӧн кӱни\n  Сент-Люсия — Јайымныҥ кӱни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Маргарита Кортонскаяныҥ эземи.\n\nПравославие \n Маркелл, епископ Сикелийский, Филагрий, епископ Кипрский, Панкратий Тавроменийскийдиҥ эземи (I ч.)\n Антиохий Сирский Никифордыҥ эземи ( ј.киреде)\n священномученик Василий Измайлов, пресвитердиҥ эземи ();\n священномученик Иоанн Фрязинов, пресвитердиҥ эземи ().\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Маргарита\n Православный: Василий, Геннадий, Иван, Иннокентий, Маркел, Никифор, Панкратий, Пётр, Филагрий\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чак \n  — Роберт II Шотландский королевствоныҥ кааны болгон, Стюарт династия башталган.\n  — Галилео Галилей эҥ учурлу ижин јарлаган — «Диалог о двух главнейших системах мира — птолемеевой и коперниковой», ол иш европей астроном билим оноҥ ары ӧзӧрине јол берген.\n  — патриарх Никона серикпе реформа баштаган.\n — орус черӱ шведтерди Краснокутсктыҥ јанында оодо соккон,  швед каанды, Карл XII, арай болзо олјого албаган.\n  — Санкт-Петербургта  Аптекарский огород тӧзӧлгӧн(эмдиги — Ботанический сад, Ботанический институт им. В. Л. Комарова РАН).\n\nXIX чак \n \n Фридрих Вёлер Химический синтез органического вещества керегинде, мочевинаны неорганический веществолордоҥ аларын ачкан.\n Туркманчайский амыр учун јӧптӧжӱни Россией ла Персия тургускан.\n  — Парижте началась буржуазно-демократический революция башталган, Июльский монархияны аҥтарган.\n  — Москвада Николай Григорьевич Рубинштейн башкарган оркестр  Петр Ильич Чайковскийдиҥ тӧртинчи симфониязын ойногон.\n\nXX чак \n  — баштапкы Кубанский башталган («Ледяной» поход)\n  — Совет Россияда Госплан СССР тургузылган\n  — совет Ишмекчи-крестьян Кызыл черӱ Кривой Рог каланы јайымдаган.\n  — Уругвай Германия ла Японияга удура јуу јарлаган.\n \n Доктор Зельман Ваксман антибиотик тапкан, стрептомицин.\n Москвада американ посол Дж. Кеннан баштапкы катап («политика сдерживания») СССР-ла колбуларды токтодо тудары деп план тургускан.\n  — «Живые и мёртвые» киноныҥ премьеразы ӧткӧн ().\n  — спутник «Космос-110» ичинде Ветерок ло Уголёк деп ийттерлӱ учуп чыккан.\n \n Ватерлоо ортолыкта совет антарктический «Беллинсгаузен» деп станция иштеп баштаган.\n  — Сент-Люсия Великобританиянаҥ айрылып, алдынаҥ бойы тергее болгон.\n  — Жёлтый революция Филиппинде башталган.\n \n Азербайджан офицер Сурат Гусейнов башкаруга удура тӱймеен баштаган Гянджада.\n Россияныҥ президенти Президентский совет тӧзӧгӧн.\n  — Рослиндее, Мидлотиан, британ билимчилер Долли деп койды клондогон.\n  — Украинада кыйнап ӧлтӱрер јаҥды (Смертная казнь) тӧктоткон.\n\nXXI чак \n  — Украинаныҥ  4-чи президенти Виктор Януковичти Верховный рада иштеҥ чыгарган, Украинада тергеелик переворот болгон.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX \n  — Абу-ль-Маали аль-Джувайни ( ј.бож.), персид юрист ле теолог.\n  — Раши ( ј.бож.), француз раввин ле бичиичи.\n  — Шидэбала ( ј.бож.), Юань династияныҥ бежинчи императоры.\n  — Карл VII Победоносный ( ј.бож.), Францияныҥ кааны  ( ј.ала), Валуа династиянаҥ.\n  — Ладислав Постум ( ј.бож.), Венгрияныҥ кааны ( ј.ала), Габсбурги династиянаҥ\n  — Иоганн Рейхлин ( ј.бож.), немец гуманист, филолог, греческий ле еврей тилдерди тереҥ билер.\n  — Бон де Булонь Старший ( ј.бож.), француз јурукчы, гравёр ло таскадаачы барокко ӧйдиҥ.\n  — Артур Шопенгауэр ( ј.бож.), немец философ, иррационализм школдыҥ кижизи.\n 1796 — Адольф Кетле ( ј.бож.), бельгий математик, астроном, метеоролог, социолог.\n  — Анна Керн (боыныҥ ӧбӧкӧзи Полторацкая;  ј.бож.), орус дворянка, Пушкинниҥ «гений чистой красоты».\n\nXIX чак \n  — Лев Боровиковский ( ј.бож.), малорос ӱлгерчи, баснописец ле кӧчӱреечи, стихосложениениҥ системазыныҥ реформаторы.\n  — Нильс Гаде ( ј.бож.), органист, скрипач, дирижёр, јарлу датский композитор (XIX чак).\n  — Джеймс Расселл Лоуэлл ( ј.бож.), американ ӱлгерчи, эссеист, таскадаачы ла дипломат.\n  — Адольф Кусмауль ( ј.бож.), немец терапевт, гастроскопия тапкан.\n  — Пьер Жюль Сезар Жансен ( ј.бож.), француз астроном.\n  — Митрофан Беляев ( ј.бож.), орус агашпромышленник, музыкальный ишчи ле меценат.\n  — Август Бебель ( ј.бож.), немец марксист, СДПГ ла II Интернационалды тӧзӧгӧн.\n  — Джалил Мамедкулизаде ( ј.бож.), азербайджан бичиичи , журналист, элјондык ишчи.\n 1872 — Валерий Талиев ( ј.бож.), совет ботаник, ботаникогеограф,  Петровский сельскохозяйственный академияныҥ профессоры.\n  — Владимир Адрианов ( ј.бож.), орус совет военный картограф, компастардыҥ конструкторы, јурукчы.\n  — Йоханнес Брёнстед ( ј.бож.), датский физикохимик,  (Томас Лоуриле бир ле ӧйдӧ тапкан)  протонная теория кислот и оснований авторы.\n  — Алексей Луцкий ( ј.ӧлтӱрткен), баштапкы совет кайучыл, Сибир ле Ыраак Кӱнчыгышта иштеген.\n  — Хуго Балль ( ј.бож.), немец ӱлгерчи, драматург, эссеист, журналист,  дадаизм тӧзӧгӧн.\n  — Леонид Говоров ( ј.бож.),  Советский Союзтыҥ маршалы,  Советский Союзтыҥ Геройы.\n  — Луис Бунюэль ( ј.бож.), испан мексикан кинорежиссёр.\n\nXX чак \n 1902 — Фриц Штрассман (1980 ј.бож.), немец химик ле физик.\n  — Ренато Дульбекко ( ј.бож.), американ вирусолог итальян укту, лауреат Нобельдиҥ физиология ла медицинада сыйын алган ().\n  — Андрей Мыльников ( ј.бож.), орус јурукчы, график, скульптор, таскадаачы, СССР-дыҥ эл јурукчызы.\n \n Джульетта Мазина ( ј.бож.), итальян актриса театр ла киноныҥ, режиссёр Федерико Феллининиҥ эжи.\n  — Наум Олев (чын ӧбӧкӧзи Розенфельд;  ј.бож.), совет ле россий ӱлгерчи-бард.\n  — Евгений Мишаков ( ј.бож.), совет хоккеист ле футболист, эки катап олимпий чемпион (хоккею с шайбой), телекейдиҥ 4 катап чемпионы.\n  — Эдуард Лимонов ( ј.бож.), бичиичи, политик,  \n«Другая Россия» коалицияныҥ лидерлериниҥ бирӱзи.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Америго Веспуччи ( ј.чык.), флорентий талайчы, оныҥ адыла Америка адалган.\n  — Иоганн Гландорп ( ј.чык.), немец теолог ло гуманист, таскадаачы.\n  — Санторио Санторио ( ј.чык.), итальян врач, анатом ло физиолог, термометр ле пульс кемјиир аппарат тузаланарын баштаган.\n  — Адам Олеарий ( ј.чык.), немец билимчи, библиотекарь, јорыкчы, Москов тергееде голштинский посольстводо секретарь болгон (—).\n 1689 — князь Никита Одоевский ( ј.чык.), боярин, воевода, Арасейде кӧп јерлӱ ээ болгон (землевладелец).\n  — Карл Фридрих Иероним фон Мюнхгаузен (  ј.чык.), немец барон,  орус службаныҥ ротмистры, бичикке кирген куучынчы кижи.\n\nXIX чак \n  — Иван Гильфердинг ( ј.чык.),  орус черӱниҥ офицеры, коллежский советник, таскадаачы.\n  — Камиль Коро ( ј.чык.), француз јурукчы ла гравёр.\n 1875 — сэр Чарлз Лайелл (1797 ј.чык.), британ геолог ло археолог, геологияныҥ тӧзӧӧчизи.\n  — Константин Базили ( ј.чык.), россий востоковед, јорыкчы ла дипломат.\n\nXX чак \n  — Матвей Кузнецов ( ј.чык.), орус аргачы ла меценат, «фарфорофаянсовый король».\n 1912 — Рихард Андре ( ј.чык.), немец географ ла этнограф.\n 1913 — Фердинанд де Соссюр (1857 ј.чык.), швейцар лингвист.\n  — Александр Воейков ( ј.чык.), орус географ, климатолог, јурт ээлемде метеорологияны тӧзӧгӧн.\n  — Влас Дорошевич ( ј.чык.), орус журналист, фельетонист, публицист, театральный критик.\n  — Антонио Мачадо-и-Руис ( ј.чык.), испан ӱлгерчи, драматург, мыслитель-эссеист.\n  — кол салынган Стефан Цвейг ( ј.чык.), австрий бичиичи, драматург, журналист, критик.\n  — Феликс Д’Эрелль ( ј.чык.), француз ла канад микробиолог, бактериофагтар ачкан.\n  — Феликс Д’Эрелль ( ј.чык.), француз ла канад микробиолог, бактериофагтар ачкан.\n  — Владимир Лебедев (), баштапкы орус пилот-авиаторлордыҥ бирӱзи.\n  — Феликс Д’Эрелль ( ј.чык.), француз ла канад микробиолог, бактериофагтар ачкан.\n  — Ефрем Цимбалист ( ј.чык.), орус ла американ скрипач, композитор, таскадаачы.\n  — Борис Слуцкий ( ј.чык.), совет ӱлгерчи-фронтовик, кӧчӱреечи.\n  — Аркадий Хайт ( ј.чык.), орус совет бичиичи-с��тирик, драматург, сценарист\n\nXXI чак \n \n Жонаш Савимби ( ј.чык.), ангольский политик ле военный ишчи, Национальный Фронт Освобожденияныҥ лидеры.\n Чак Джонс ( ј.чык.), американ јурукчы-мультипликатор, режиссёр, продюсер.\n 2012 — Людмила Касаткина ( ј.чык.), актриса театр ла киноныҥ,  СССР-дыҥ эл артисти.\n 2017 — Алексей Петренко (1938 ј.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 2021 \n Лоуренс Ферлингетти (1919 ј.чык.), американ ӱлгерчи, јурукчы, книгоиздатель, элјондык ишчи.\n Екатерина Градова (1946 ј.чык.), совет актриса.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 22 кӱни","num_words":2193,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.948,"perplexity_score":8083.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2025%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 25 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 56 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 309 кӱн арткан (високосный јылда 310 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 25 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 25 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 12 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктардыҥ \n  Кувейт — Калыктыҥ кӱни\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Мария Адеодата Пизаниниҥ эземи;\n Тарасий Константинопольскийдиҥ эземи;\n Вальпургя Хайденхаймскаяныҥ эземи.\n\nПравославиеСтарый стиль, 12 февраля, Новый стиль 25 февраля, воскресенье \/\/ Православный церковный календарь \n Мелетий Антиохийскийбиҥ эземи ();\n Вассиан Угличскийдиҥ эземи  ();\n Мелетий, архиепископ Харьковскийдиҥ эземи ();\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Адеодата, Вальпурга, Мария, Тарасий\n Православный: Алексей, Антоний, Вассиан, Евгений, Мария, Мелетий, Плутин, Саторнил, Урван, Христ\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n 1831 — Гроховто јуу-согуш, орус черӱ польский тӱймеенди јаба баскан.\n 1836 — Сэмюэл Кольт США-да револьвер Кольтты  патенттеген.\n 1848 — Францияда Экинчи француз республика тӧзӧлгӧн.\n 1856 — Парижский конгресс иштеп баштаган, ондо Парижский амыр-энчӱниҥ јӧптӧжӱзи Парижский трактатка кол салынган.\n\nXX чак \n 1921 — Грузинская Советская Социалистическая Республика тӧзӧлгӧн.\n 1924 — СССР ла Австрияныҥ ортодо дипломатиялык колбулар тургузылган.\n 1964\n Ленинградта кардиохирург Василий Колесов  СССР-да баштапкы катап коронарное шунтированиени  эткен.\n 1977 — «Россия» гостиница кӱйген,  42 кижи божогон, 52 шыркалу чыккан.\n 1992 — Федерал космический агентство ачылган.\n 1999 — Казахстанда эл-јондык тооалыш башталган.\n\nXXI чак \n 2001 — Молдавияда парламентский талдаштар ӧткӧн.\n 2003 — Москвага јарлу фигуристтер Людмила Белоусова ла Олег Протопопов учуп келгендер, тӧрӧлинде 1979 јылдаҥ ала болбогон.\n 2010 — Киевте   Украинаныҥ президенти Виктор Януковичтиҥ инаугурациязы болгон.\n\nБу кӱнде ��ыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n\n 449 — Лю Цзые ( ј.бож.), 6-чы император Южной Сун.\n 1304 — Ибн Баттута ( ј.бож.), јарлу араб јорыкчы ла којойым.\n 1643 — Ахмед II ( ј.бож.),  Османской империяда султан( јылдаҥ ала).\n 1682 — Джованни Баттиста Морганьи ( ј.бож.), итальян врач, патологической анатомияны баштаган.\n 1707 — Карло Гольдони ( ј.бож.), итальян драматург ла либреттист.\n 1725 — Никола Жозеф Кюньо ( ј.бож.), француз инженер, баштапкы самоходный машинаны эткен.\n\nXIX чак \n 1822 — Лев Мей ( ј.бож.), орус ӱлгерчи, прозаик, драматург, кӧчӱреечи.\n 1873 — Энрико Карузо ( ј.бож.), улу итальян оперный кожоҥчы (тенор).\n 1893 — Григорий Ярон ( ј.бож.),  опереттаныҥ артисти, режиссёр, либреттист, РСФС-дыҥ эл артисти.\n 1894 — Константин Хренов ( ј.бож.), совет билимчи,  электродуговой ло гипербарическая сварка технологиязын сананып тапкан, турчы-корреспондент АН СССР\n\nXX чак \n 1905 — Павел Вирский ( ј.бож.),  балеттиҥ артисти, балетмейстер, хореограф, таскадаачы, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1909 — Лев Арцимович ( ј.бож.), совет физик, академик АН СССР,  Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1907 — Сабахаттин Али (), турецкий бичиичи ле ӱлгерчи.\n 1912 — Всеволод Санаев ( ј.бож.), актёр театр ла киноныҥ, СССР-дыҥ эл артисти.\n 1919 — Жак Андре ( ј.бож.), француз лётчик, Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1921 — Роман Качанов ( ј.бож.), совет наадай мультипликацияны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 1937\n Александр Панченко ( ј.бож.), филолог, орус литература ла культураныҥ шиҥжӱчили, академик РАН.\n Егор Строев, совет ле россий политик ле тергеелик ишчи.\n 1938 — Виктор Косичкин ( ј.бож.), совет конькобежец, олимпий чемпион (), телекей ле Европаныҥ чемпионы.\n 1951 — Евгений Герасимов, актёр театр ла киноныҥ, кинорежиссёр, Россияныҥ эл артисти, Мосгордуманыҥ депутады.\n  — Наталья Баранова-Масалкина, россий чанаачы, олимпий чемпион ().\n  — Антон Волченков, россий хоккеист, телекейдиҥ чемпионы ().\n  — Цзоу Кай, кыдат гимнаст, 5 катап олимпий чемпион (, ), 5 катап телекейдиҥ чемпионы.\n \n Джанлуииджи Доннарумма, итальян футболист, вратарь.\n Матвей Cафонов, россий футболист, вратарь.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 806 — Тарасий, патриарх Константинопольский.\n 1713 — Фридрих I ( ј.чык.), король Пруссии (—).\n\nXIX чак \n 1844 — Иван Мятлев (1796 ј.чык.), русский поэт-сатирик.\n 1850 — император Даогуан (1782 ј.чык.), 6-й император Китая, 8-й маньчжурский император из династии Цин.\n 1852 — Томас Мур ( ј.чык.), английский поэт.\n 1865 — Павел Бобрищев-Пушкин (1802 ј.чык.), русский поэт, декабрист.\n 1889 — Людвик Тадеуш Варыньский (1856 ј.чык.), деятель польского и российского революционного движения.\n 1899 — Пол Джулиус Рейтер ( ј.чык.), немецкий журналист, основатель агентства «Рейтер».\n\nXX чак \n 1901 — Вячеслав Манассеин (1841 ј.чык.), орус врач, государственный ла земский медицинаны баштаган.\n 1903 — Алексей Головачёв ( ј.чык.), орус бичиичи ле элјондык ишчи.\n 1906 — Антон Аренский ( ј.чык.), орус композитор.\n 1942 — Юрий Кондратюк (1897 ј.чык.), совет билимчи, космонавтиканы тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи.\n 1944 — Алексей Борисяк (1872 ј.чык.), россий ле  совет палеонтолог ло геолог, академик АН СССР.\n 1945 — Иван Масанов (1874 ј.чык.), орус совет тӱӱкичи, библиограф.\n 1950 — Джордж Ричардс Майнот ( ј.чык.), американ гематолог ло патофизиолог, Нобельдиҥ сыйыныҥ  лауреады ().\n 1957 — Марк Алданов (чын ӧбӧкӧзи Ландау; 1886 ј.чык.), россий прозаик, публицист, философ ло химик, эмигрант.\n 1971 — Теодор Сведберг ( ј.чык.), швед физико-химик,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады ().\n 1976 — Виктор Ардов (настоящая фамилия Зигберман;  ј.чык.), бичиичи-сатирик.\n 1986 — Паскуале Феста-Кампаниле ( ј.чык.), итальян режиссёр, сценарист ле бичиичи.\n 1992 — Виктор Резников (1952 ј.чык.), совет ле россий композитор ло ӱлгерчи.\n 1999 — Гленн Теодор Сиборг ( ј.чык.), американ физик ле химик-ядерщик,  Нобельдиҥ сыйыныҥ  лауреады ().\n\nXXI чак \n 2008 — Владимир Трошин (1926 ј.чык.), кожоҥчы, актёр театр ла киноныҥ, РСФСР-дыҥ эл артисти.\n 2016 — Ильхама Гулиева (1943 ј.чык.), азербайджан кожоҥчы, Азербайджанныҥ эл артисти.\n 2020\n Дмитрий Язов (1924 ј.чык.),  Советский Союзтыҥ Маршалы, министр обороны СССР (—).\n Хосни Мубарак (1928 ј.чык.), египетский военный ла политикалык ишчи,  Египттиҥ  президенти (—).\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 25 кӱни","num_words":1557,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.292,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.861,"perplexity_score":11233.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%80%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2028%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кочкор айдыҥ 28 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 59 кӱни. Јылдыҥ учына јетире 306 кӱн арткан (високосный јылда 307 кӱн).\n\nКочкор айдыҥ 28 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — кочкор айдыҥ 28 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кочкор айдыҥ 15 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКалыктардыҥ \n  — Андалусияныҥ кӱни.\n  Финляндия — Калеваланыҥ кӱни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Аверкийдиҥ эземи;\n Гиларий (папа римский) эземи;\n Освальд Вустерскийдиҥ эземи;\n\nПравославие \n\n Евфросиния Александрийскаяныҥ эземи (V чак);\n Евсевий Сирийскийдиҥ эземи (V чак);\n Пафнутий Печерскийдиҥ  эземи (XIII чак);\n Николай Морковин, Алексий Никитский, Алексий Смирновтыҥ эземи ().\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Католический: Аба, Аверкий, Иларий, Роман, Освальд, Хилари\n Православный: Алексей, Афанасий, Евсевий, Евфросиния, Иван, Маиор, Михаил, Николай, Онисим, Пафнутий, Пётр, Симеон, София\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n 1720 — Пётр I каанныҥ јакааныла Арасей империяда тергеелик коллегиялар иштеп баштаган для упорядочения делопроизводства во всех учреждениях.\n 1732 — Петербургта Россияда баштапкы кадет корпус ачылган.\n\nXIX чак \n 1810 — Гвардейский экипаж — Арасейде орус гвардияныҥ јаҥыс талайчы бӧлӱги табылган.\n 1835 — «Калевала» деп карело-фин ��постыҥ јуунтызы баштапкы катап кепке базылган.\n\nXX чак \n 1935 — американ химик Уоллес Карозерс нейлон тапкан.\n 1940 — совет лётчик-испытатель В. П. Фёдоров  телекейде баштапкы катап жидкостно-реактивный двигательдӱ ракетопланерле учкан.\n 1955 — Ханой — Пекин — Москва — Берлин деп маршрутла темирјол ачылган.\n 1990 — Россияныҥ кинематографисттериниҥ Биригӱзи ачылган.\n 1991 — Персид заливте јуу токтогон.\n 1992\n Россия ла Тӱштӱк-Африкан Республика ортодо дипломатиялык колбулар тургузылган.\n Босния ла Герцеговина Республика Сербская боло бергенин јарлаган.\n\nXXI чак \n 2010 — Канадада Ванкувер калада Би-Си Плэйс стадиондо Кышкы Олимпий ойындар тӱгенип, Олимпий мааны  јылда  Кышкы Олимпий ойындар ӧдӧтӧн Сочи калага Ванкувер каланаҥ кӧчӱрилген.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чак \n\n  — Рене Антуан Реомюр ( ј.бож.), француз естествоиспытатель ле натуралист, энтомолог, физик ле математик.\n  — Алексей Петрович ( ј.бож.), орус царевич, Петра I каанныҥ јаан уулы.\n  — Аполлос Мусин-Пушкин ( ј.бож.), орус билимчи-химик, минералог, физик ле ботаник.\n\nXIX чак \n  — Эрнст Фридрих Цвирнер ( ј.бож.), немец архитектор.\n  — Джамбул Джабаев ( ј.бож.), казах совет ӱлгерчи-акын ( ј.аттырткан), россий революционер, совет политикалык ла военный ишчи.\n  — Всеволод Пудовкин ( ј.бож.), кинорежиссёр, актёр, сценарист, киноныҥ теоретиги, СССР-дыҥ эл артисти\n  — Марсель Паньоль (1974 ј.бож.), француз драматург ла кинорежиссёр, баштапкы кинематографист, Французский академияныҥ турчызы.\n  — Филип Хенч ( ј.бож.), американ врач, Нобельдиҥ физиология ла медицинада сыйдыҥ лауреады ( ј.бож.).\n\nXX чак \n  — Лайнус Полинг ( ј.бож.), американ химик ле кристаллограф, элјондык ишчи, Нобельдиҥ эки сыйыныҥ лауреады: химияла (), амыр-энчӱ аайынча ().\n  — Питер Брайан Медавар ( ј.бож.), англий биолог, Нобельдиҥ эки сыйыныҥ лауреады ().\n  — Светлана Аллилуева ( ј.бож.), Иосиф Сталинниҥ кызы.\n \n Андрей Герасимов, совет россий кинорежиссёр\n Тамара Краснюк-Яблокова ( ј.бож.), совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n \n Владислав Старков (2004 ј.бож.), «Аргументы и факты» еженедельниктиҥ баш редакторы.\n Марио Андретти, американ автогонщик, телекейдиҥ чемпионы «Формула-1» ().\n  — Валерий Фокин, совет ле россий театрал режиссёр, актёр, таскадаачы, РФ-ныҥ эл артисти.\n  — Татьяна Васильева, совет ле россий актриса театр ла киноныҥ, РФ-ныҥ эл артисти.\n 1952 — Эльдар Мансуров, азербайджан композитор, артист Азербайджанныҥ эл артисти.\n \n Вилле Хаапасало, фин актёр.\n  — Наталья Водянова, россий топ-модель.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n  — Николай Христофор Радзивилл Сиротка ( ј.чык.), тергеелик ле военный ишчи Улу княжество Литовскийдиҥ.\n  — Борис Шереметев ( ј.чык.),  Россияда баштапкы граф, дипломат, генерал-фельдмаршал.\n  — Огю Сорай ( ј.чык.), јопон философ, просветитель, реформатор, конфуцианецтердиҥ лидеры.\n\nXIX чак \n  — Пётр Рикорд ( ј.чык.), россий адмира��, јорыкчы, билимчи, дипломат, бичиичи, кораблестроитель, тергеелик ле элјондык ишчи.\n 1889 — Сергей Смирнов (1818 ј.чык.), протоиерей орус православный серикпениҥ, богослов, серикпениҥ тӱӱкичизи.\n 1897 — Леон Блюменсток-Хальбан (1838 ј.чык.), польский психиатр, криминалист ле таскадаачы, медицинаныҥ докторы.\n 1898 — Василий Завойко (1812 ј.чык.), адмирал, кругосветный мореплаватель, Петропавловск-Камчатскийди корулаарын башкарган, турушкан.\n\nXX чак \n 1924 — Семён Новгородов ( ј.чык.), якут политик ле лингвист, якут алфавитти тургускан.\n 1936 — Шарль Николь ( ј.чык.), француз микробиолог, Нобельдиҥ сыйдыҥ лауреады ().\n 1950 — Николай Лузин (1883 ј.чык.), совет математик, академик АН СССР.\n 1968 — Николай Воронов ( ј.чык.), артиллерияныҥ маршалы,  Советский Союзтыҥ Геройы.\n \n Улоф Пальме ( аттыртып салган), Швецияныҥ премьер-министры (—, —).\n Людмила Руденко ( ј.чык.), совет шахматистка, гроссмейстер, ӱй улус ортодо  шахматла 2-чи телекейлик чемпион.\n 1993\n Иван Тананаев (1904 ј.чык.), совет ле россий билимчи-химик, академик АН СССР ла РАНныҥ.\n Исиро Хонда (1911 ј.чык.), јопон кинорежиссёр.\n\nXXI чак \n 2006 — Оуэн Чемберлен (), американский физик, атомный бомба јазаган,Нобельдиҥ сыйдыҥ лауреады ().\n 2011\n Анни Жирардо (), француз актриса театр ла киноныҥ.\n Джейн Расселл (), американ актриса киноныҥ.\n 2014 — Ростислав Беляков (1919 ј.чык.), авиаконструктор, академик АН СССР, эки катап Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 2017 — Владимир Петров ( ј.чык.), совет хоккеист, телекейдиҥ ле Олимпий ойындардыҥ кӧп катап чемпионы.\n 2020 — Фримен Дайсон (1923 ј.чык.), американ физик-теоретик,  квантовоый электродинамиканы тӧзӧгӧн.\n\nАјарулар \n\nКочкор ай\nКочкор айдыҥ 28 кӱни","num_words":1472,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.26,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.952,"perplexity_score":9276.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2014%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 14 кӱни ()— григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 73 кӱни (високосный јылда 74 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 292 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 14 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 14 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле тулаан айдыҥ 1 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  (Украинаныҥ маанызы) — украин доброволец кÿни.\n  (Jопон)— Ак кÿн.\n\nОкылу эмес \n π деп тооныҥ кÿни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Матильда Вестфальская эземи.\n\nПравославие14 марта 2015 года \/\/ Православие и мир, православный календарь, 2015 г. \n Маркелл ле Антонийдиҥ эземи;\n Домнина Сирийская (ок. 450—460);\n\n Ильенков Александр Александрович, пресвитер эземи(1942);\n Константинов-Гришин Василий Матвеевич, пресвитер эземи (1943);\n\nБу кÿнде чыккандарга ат \n Католический: Матильда.\n Православный: Александр, Александра, Анна, Антоний, Антонина, Василий, Вениамин, Дарья, Домнина, Евдокия, Иван, Маркелл, Мартирий, Матрона, Михаил, Надежда, Нестор, Ольга, Пётр, Тривимий.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n\n 1044 — Новгородто Детинец деп кремль тудулып башталган.\n 1730 — утверждён герб Санкт-Петербургтыҥ кебедели јӧптӧлгӧн.\n\nXX чак \n 1917\n Россия Государственный думазыныҥ Удурум комитеди Великобритания ла Франция башкаруларыныҥ де-факто јӧбин алган.\n Февральский революция башталган. Кронштадта военно-морской база тӱймееген. Кронштадтыҥ губернаторы вице-адмирал Р. Н. Вирен ӧлтӱрткен.\n\n 1983 — Россия Тӱндӱк флодыныҥ (ВМФ СССР) авиациязыныҥ Ту-142 самоледы Куба јаар Атлантикалык теҥисти кечире баштапкы катап кайда да токтобостоҥ учкан.\n\nXXI чак \n 2016 —  Россия Сирияда јуучыл операция баштаган (2015 јылда сыгын айдыҥ 30 кӱнинде черӱлер кирген).\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX  \n\n 1681 — Георг Филипп Телеман (1767 j.бож.), немец композитор, капельмейстер, музыкальный ишчи.\n 1709 — Габриэль Бонно де Мабли (1785 j.бож.), француз социальный философ, утопист.\n 1794 — Юзеф Бем (1850 j.бож.), поляк полководец.\n\nXIX чак \n\n 1804 \n Иоганн Штраус (1849 j.бож.), австрий композитор, скрипач, дирижёр, вальстардыҥ авторы.\n Алексей Веденяпин (1847 j.бож.), орус офицер, декабрист, славяндар биригÿзиниҥ турчызы.\n 1858 — Эдуард Толль (1902 j.бож.), россий геолог, полярный шиҥжÿчил.\n 1870 — Евдокия Турчанинова (1963 j.бож.), театрал актриса, СССР эл артисти.\n 1876 — Лев Берг (1950 j.бож.), орус совет географ, ихтиолог.\n 1879 — Альберт Эйнштейн (1955 j.бож.), немец ле американ физик-теоретик,  теории относительностиниҥ авторы,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1921).\n\nXX чак \n\n 1905 — Юрий Лавров (1980 j.бож.), театр ла киноныҥ актёры, СССР эл артисти.\n 1908 — Николай Раков (1990 j.бож.), композитор, пианист, дирижёр, таскадаачы, СССР эл артисти.\n 1909\n Александр Гитович (1966 j.бож.), орус совет поэт, кыдат ла корей литератураныҥ кöчÿреечизи.\n Григорий Бояджиев (1974 j.бож.), совет театровед, театрал критик ле таскадаачы.\n князь Сергей Голицын (1989 j.бож.), орус совет бичиичи, мемуарист, инженер-топограф, военный строитель.\n 1912 — Иосиф Рапопорт (1990), учёный-генетик, СССР БА турчы-корреспонденти.\n 1945 — Табакаев, Ю.В.  — философиялык билимдердиҥ докторы, профессор, Горно-Алтайский государственный университеттиҥ баштапкы ректоры. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады (2000), РФ-ныҥ бийик ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчизи (1999), «За заслуги перед Отечеством II степени» деп медалин алган (2006), «Таҥ Чолмон» («Утренняя звезда») деп орденле кайралдаткан.\n\nXXI чак \n 2008 — Эбби Райдер Фортсон, американ актриса.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чак \n 1471 — Томас Мэлори (1405 j.чык.), англий бичиичи, «О короле Артуре и о его доблестных рыцарях Круглого стола» деп бичиктиҥ авторы.\n 1791 — Иоганн Соломон Землер (1725 j.чык.), немец богослов, протестант серикпениҥ тÿÿкичизи.\n\nXIX чак \n 1801 — Игнацы Красицкий (1735 j.чык.), поляк ÿлгерчи, драматург ла публицист.\n 1803 — Фридрих Готлиб Клопшток (1724 j.чык.), немец поэт.\n 1848 — Иван Степанович Жиркевич (1789 j.чык.), россий военачальник ле мемуарист.\n 1872 — Александр Княжевич (1792 j.чык.), орус тергеелик ишчи, министр финансов (1858—1859), сенатор, член Госсоветтиҥ турчызы.\n 1874 — Иоганн Генрих фон Медлер (1794 чык.), немец астроном.\n 1883 — Карл Маркс (1818 чык.), немец философ ло политик, теория коммунизмди тöзöгöн\n\nXX чак \n 1905 — Фёдор Комиссаржевский  (1838 j.чык.), россий оперный кожоҥчы.\n 1912 — Пётр Лебедев (1866 чык.), физик-экспериментатор, Россияда баштапкы билим физический школ тöзöгöн.\n 1932 — Джордж Истмен (1854 j.чык.), «Кодак» фотоаппарат сананып таап, производствого чыгарган.\n 1972\n Владимир Дуров (1909 чык.), цирктиҥ артисти, дрессировщик, СССР эл артисти.\n Александр Лактионов (1910 чык.), живописец ле график, РСФСР эл jурукчызы.\n 1992 — Александр Михайлов (1922 чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР эл артисти.\n 1994 — Игорь Шаферан (1932 чык.), совет кожоҥдордыҥ авторы.\n\nXXI век \n 2005 — Акира Ёсидзава (1911 чык.),  оригами таркадаачызы, jондык садунаҥ кеендикке экелген.\n 2006 — Леннарт Мери (1929 чык.), эстон бичиичи ле политик, Эстонияныҥ президенти, 1992—2001 j.j.\n 2007 — Илларион Голицын (1928 j.чык.), живописец, график, скульптор, РАХ академиги, Россия эл jурукчызы .\n 2015 — Валентин Распутин (1937 j.чык.), орус бичиичи, Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 2018 — Стивен Хокинг (1942 j.чык.), англий физик-теоретик, космолог, билимниҥ популяризаторы.\n\nАјарулар \n\n14\nТулаан айдыҥ 14 кӱни","num_words":1324,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.305,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.862,"perplexity_score":11113.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%202%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 2 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 61 кӱни (високосный јылда 62 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 304 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 2 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 2 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 17 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 18 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  (Эфиопия) — Адуада jуу-согушта jеҥÿ (1896 jыл).\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Агнесса Чешская эземи;\n Карл I (граф Фландрияныҥ) эземи;\n Чед Мерсийский эземи.\n\nПравославие \n Феодор Тирон эземи (306 j.киреде);\n Мина Калликелад эземи (867—889 jj.киреде);\n Феодор Молчаливый эземи (XIII);\n Анна Четверикова эземи (1940).\n\nБу кÿнде чыккандарга ат \n Католический: Агнесса, Карл, Чад.\n Православный: Авксиний, Варнава, Гермоген, Ермоген, Мариамна (Марианна), Мария, Маркиан, Мина, Михаил, Николай, Павел, Папа, Порфирий, Пульхерия, Роман, Феодосий, Фёдор\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXX чактаҥ озо \n  — Россияда Сенат jöптöлгöн — Ӱстÿги тергеелик орган (1917 jылга jетире болгон).\n  —  под командованием Ушаковко башкарткан орус фл��т Корфу ортолыкты колго алган.\n  — Александр Пушкин Наталья Гончаровала венчание эткен.\n  — Арасей империяда jаҥга Александр II каан турган.\n\nXX чак \n 1925 — Революционный военный совет jакаан чыгарган о введении единоначалия в Рабоче-крестьянской Красной армии.\n 1930 — «Правда» газетте Сталинниҥ «Головокружение от успехов» деп статьязы чыккан, коллективизация тушта jастыралар керегинде.\n 1959 — СССР-да jондык дружиналар тöзöлгöн (ДНД).\n 1969 — СССР ла КНР ортодо кыйуда, Уссури сууда Даманск ортолыкта погран черÿлер чагылышкан.\n 1970 — Оусский бичиичи А. Твардовскийди «Новый мир» журналдыҥ редакциязынаҥ чыгаргандар.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1316 — Роберт II (1390 j.бож.), Шотландияныҥ кааны.\n 1459 — Адриан VI (чын ады Адриан Дедел-Флоренс Утрехтский; 1523 j.бож.), 218-чи Папа Римский (1522—1523).\n 1707 — Луи Мишель ван Лоо (1771 j.бож.), француз jурукчы, портретист.\n 1800 — Евгений Баратынский (1844 j.бож.), орус ÿлгерчи.\n\nXIX чак \n\n  — Лев XIII (чын ады Виченцо Джоакино Раффаэле Луиджи, граф Печчи; 1903 j.бож.), 256-чи папа римский (1878—1903).\n 1834 — Лев Иванов (1901 j.бож.), орус артист балеттиҥ, балетмейстер, таскадаачы.\n 1859 — Шолом-Алейхем (чын ады Шолом Нохумович Рабинович, 1916 j.бож.), еврей бичиичи, идишле бичилген литератураныҥ классиги.\n 1862 — Борис Голицын (1916 j.бож.), орус физик, академик Петербургский Билим Академияныҥ (1908), сейсмология тöзööчизи, баштапкы электромагнитный сейсмограф эткен изобретатель.\n 1897 — Михаил Морозов (1952 j.бож.), литературовед, театровед ле театральный критик, таскадаачы, кöчÿреечи, шекспировед.\n 1900 — Курт Вайль (1950 j.бож.), немец композитор ло дирижёр.\n\nXX век \n 1902 — Отакар Немецки (1967 j.бож.), чехословак чанаачы, телекейдиҥ эки катап чемпионы.\n 1913 — Георгий Флёров (1990 j.бож.), совет физик-ядерщик, академик,  Социалистический Иштиҥ Геройы.\n 1938 — Вячеслав Зайцев (2023 j.бож.), совет ле россий модельер.\n 1939 — Ирина Богачёва (2019 j.бож.), оперн й кожоҥчы (меццо-сопрано), народная артистка СССР.\n 1950 — Суразаков Б.В. — алтай јурукчы, альпинист, 1977 јылда  Новоалтайскта художественный училище божоткон, оныҥ јуруктары кӧп тоолу кӧрӱлерде туружып, кезиги  Том-Тураныҥ, Новосибирскте Н.К.Рерихтиҥ музеи ле краевед музейде, ого коштой таҥынаҥ улустыҥ коллекцияларында бар. Аскатта јуртайт.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n\n 1410 — Арсений, епископ Тверской, jебрен Киево-Печерский патериктиҥ редакциязыныҥ авторы.\n 1734 — Доменико Трезини (1670 j.киреде чык.), швейцарский архитектор и инженер, работавший в России.\n 1755 — Луи де Рувруа Сен-Симон (1675 j.чык.), француз политик ле мемуарист.\n\nXIX чак \n 1840 — Генрих Вильгельм Ольберс (1758 j.чык.), немец астроном, врач ла физик.\n 1855 — Николай I Павлович (1796 j.чык.), арасей император (1825—1855).\n 1862 — Иван Панаев (1812 j.чык.), орус бичиичи, журналист, литературалык критик.\n 1889 — Людвик Тадеуш Варыньский (1857 j.чык.), польский ле россий революция кыймыгуныҥ ишчизи.\n 1895 — Берта Моризо (1841 ), францу�� jурукчы-импрессионист.\n\nXX чак \n 1929 — Николай Кузнецов (1850 j.чык.), орус jурукчы, академик.\n 1964 — Николай Алексеев (1879 j.чык.), орус философ, правовед, Императорский Московский университеттиҥ профессоры.\n 1975 — Константин Воробьёв (1919 j.чык.), орус совет бичиичи.\n 1980 — Ярослав Ивашкевич (1884 j.чык.), польский бичиичи, ÿлгерчи, драматург, кöчÿреечи.\n 1991 — Глафира Жуковская (1898 j.чык.), совет оперный кожоҥчы (лирико-колоратурное сопрано), таскадаачы.\n 1996 — Борис Можаев (1923 j.чык.), совет ле россий бичиичи.\n\nXXI чак \n 2002 — Фридрих Горенштейн (1932 j.чык.), орус прозаик, драматург ла сценарист.\n 2008 — Софико Чиаурели (1937 j.чык.), совет ле грузин актриса театр ла киноныҥ.\n 2011 — Валерий Рубинчик (1940 j.чык.), белорус совет ле россий кинорежиссёр, сценарист.\n 2014 — Александр Белинский (1928 j.чык.), совет ле россий режиссёр театр ла киноныҥ, сценарист, постановщик.\n 2021 — Юрий Розанов (1961 j.чык.), россий спортивный телекомментатор.\n\nАјарулар \n\n02\nТулаан айдыҥ 2 кӱни","num_words":1300,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.006,"special_characters_ratio":0.304,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.852,"perplexity_score":10615.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%205%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 5 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 64 кӱни (високосный јылда 65 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 301 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 5 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 5 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 20 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 21 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  — Кыргызстанда jаргы системада ишчилердиҥ кÿни.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Агару Киаранныҥ эземи;\n\nПравославиеСтарый стиль, 20 февраля, Новый стиль 5 марта, воскресенье  \/\/ Православный церковный календарь \n Николай Розов, пресвитердиҥ эземи ().\n\nБу ÿнде чыккандарга ат \n Католический: Киаран, Теофил.\n Православный: Агафон, Аммия, Амфил, Антоний, Афанасий, Варлаам, Василий, Вассиан, Геласий, Давид, Дионисий, Евтропий, Иван, Игнатий, Иона, Исидор, Киндей, Киприан, Конон, Корнилий, Лев, Леонтий, Лука, Николай, Нифонт, Пахомий, Пимен, Плотин, Савва, Садок, Самон, Серапион, Сергей, Сильвестр, Тит, Тихон, Феофил, Фёдор, Филипп, Фома, Ярослав.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n 1558 — Испанияныҥ кааны Филипп II медик Франсиско Фернандести Мексика jаар ийген, европейецтер билбес öзÿмдер ле курсактарды шиҥдезин деп. Бу öйдö Европада таҥкы табылган деп чотолот.\n 1705 — Пётр I кааннын jакааны: рекруттар jууп, Арасей империяда улайына болор черÿ тудары.\n\nXIX чак \n 1868 — Англияда степлер патенттелген.\n\nXX чак \n  — Николай II каан Бийик Манифест чыгарган: Тергеелик Советти, Гос Думаныҥ jöптöрин токтодор аргаларлу, Ӱстÿги законодательный палата э��ип солыыры.\n  — II Государственный Дума. БРЭ кöдÿриҥилÿ ачылган.\n 1930\n Москвада Арбат тепсеҥде баштапкы звуковой кинотеатр «Художественный» ачылган. Кинорежиссёр Абрам Роом тургускан ÿндÿ программа кöргÿзилген.\n  — Сталин божогон.\n  — Сверхзвуковой многоцелевой Як-28 самолёт баштапкы катап учкан.\n 1960\n 1970 — «Договор о нераспространении ядерного оружия» деп jöп иштеп баштаган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1685 — Георг Фридрих Гендель (1759 j.бож.), немец ле англий композитор ло органист.\n 1703 — Василий Тредиаковский (1768 j.бож.), орус ÿлгерчи, кöчÿреечи, филолог.\n 1748 — Юнас Дрюандер (1810 j.бож.), швед ботаник.\n\nXIX чак \n 1828 — Дмитрий Смышляев (1893 j.бож.), орус тергеелик ишчи, публицист, издатель, библиограф, меценат.\n 1865 — Тимофей Краснобаев (1952 j.бож.), хирург, академик АМН СССР.\n 1871 — Роза Люксембург (1919 j.бож.), немец политик, марксизмниҥ теоретиги, философ, экономист, публицист.\n 1880 — Сергей Бернштейн (1968 j.бож.), совет математик, профессор, академик АН СССР.\n 1897 — Кучияк П.В. (1943 j.бож.) — ӱлгерчи, драматург, алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи, Москвада  јылдарда ӱренген, совет бичиичилердиҥ съездинде турушкан (1935ј).\n\nXX чак \n 1918 — Джеймс Тобин (2002 j.бож.), американ экономист, Нобельдин сыйыныҥ лауреады ().\n 1919 — Алексей Фатьянов (1959 j.бож.), орус совет ÿлгерчи, кожоҥдордын авторы.\n 1922\n Семён Гудзенко (1953 j.бож.), орус совет ÿлгерчи, журналист, военный корреспондент.\n 1929 — Владимир Левин, совет ле россий билимчи-кибернетик, академик РАН.\n 1931 — Тамара Миансарова (2017 j.бож.), совет ле россий эстрадалык кожоҥчы.\n 1936\n Владимир Маслаченко (2010 j.бож.), совет футболист, Европаныҥ чемпионы , спортивный комментатор.\n 1953 — Валерий Корзун, россий космонавт, Россияныҥ Геройы.\n 1961 — Елена Яковлева, актриса театр ла кинонын, Россия Федерацияныҥ эл артисти.\n \n Роман Репилов, россий саночник, ÿч катап телекейлик чемпион (, ).\n Тейлор Хилл, американ топ-модель.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1534 — Корреджо (чын ады Антонио Аллегри; 1489 j.чык.), итальян jурукчы.\n 1778 — Томас Арн (1710 j.чык.), англий композитор ло актёр.\n\nXIX чак \n\n 1814 — Андрей Воронихин (1759 j.чык.), орус архитектор ло jурукчы.\n 1895\n Николай Лесков (1831 j.чык.), орус бичиичи, публицист, литературалык критик.\n Генри Кресвик Роулинсон (1810 j.чык.), британ востоковед ле дипломат.\n\nXX чак \n\n 1914 — Георгий Седов (1877 j.чык.), россий гидрограф, Арктиканыҥ шиҥжÿчизи\n 1952 — Владимир Щербачёв (1887 j.чык.), орус совет композитор ло таскадаачы.\n 1953\n Сергей Прокофьев (1891 j.чык.), орус совет композитор, пианист, дирижёр, РСФСР эл артисти.\n Иосиф Сталин (1878 j.чык.), СССР башкараачызы (—).\n 1966 — Анна Ахматова (1889 j.чык.), орус поэтесса Серебряного века, кöчÿреечи ле литературовед.\n 1967\n Алли-Вад (чын ады Александр Вадимов; 1895 j.чык.), совет актёр, цирковой иллюзионист ле манипулятор.\n 1996 — Галина Кравченко (1905 j.чык.), актриса театр ла киноныҥ, РСФСР кÿндÿлу артисти.\n\nXXI чак \n 2005 — Виктор Капитонов (1933 j.��ык.), первый советский олимпийский чемпион по велоспорту (1960).\n 2011 — Виктор Ворошилов (1926 j.чык.), совет футболист, тренер.\n 2013 — Уго Чавес (1954 j.чык.), Венесуэланыҥ президенти  j.ала  j.jетире.\n 2015 — Всеволод Гантмахер (1935 j.чык.), совет ле россий физик, академик РАН.\n\nАјарулар \n\n05\nТулаан айдыҥ 5 кӱни","num_words":1233,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.295,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.9,"perplexity_score":10752.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%207%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 7 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 66 кӱни (високосный јылда 67 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 299 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 7 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 7 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 22 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 23 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nЭмдиги öйдиҥ \n  (Албания) — Ӱредÿчилердиҥ кÿни.\n  (Туркмения) — Транспорт ло связьтыҥ ишчилериниҥ кÿни.\n\nТÿÿкилик \n Jебрен Рим — Ведийовтыҥ байрвмы.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n агару отшельник Павел Препростойдыҥ эземи (IV);\n агару игумен Дейфердиҥ эземи (VI);\n Терез Маргаританыҥ эземи.\n\nПравославие7 марта 2015 года \/\/ православный календарь, 2015 г. \n Варвара Лосеваныҥ эземи (1938);\n Андрей Гневышевтиҥ эземи (1941);\n преподобномученик Филарет (Пряхин), игуменниҥ эземи (1942).\n\nБу кÿнде чыккандарга ат \n Католический: Маргарита, Перпетуя, Тереза, Фелицитата.\n Православный: Агарнасе, Андрей, Антипа, Анфуса, Афанасий, Бакар, Бардзим, Вавила, Варадат, Варвара, Ваче, Виктор, Владимир, Гурам, Дача, Джуаншер, Елизавета, Иван, Иосиф, Ирина, Лимний, Маврикий, Михаил, Николай, Параскева, Парсман, Разумник, Рамаз, Сергей, Синет, Степан, Телесоф, Тит, Фалассий, Фёдор, Филарет, Филипп, Фотин.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXVIII чактаҥ озо \n 1573 — Иван Фёдоров Львовто типография ачкан.\n 1609 — Васили Шуйскийди jаҥнаҥ аҥтарар амадулу орус боярлар баштаган туйка удурлажуны туй баскандар.\n 1657 — Людовик XIV француз каан Американыҥ индеецтерине аракы сатпас jöп чыгарган.\n\nXVIII чак \n 1757 — Петербургта Россий империяда баштапкы акционер компания — «Российская в Константинополе…» иштеп баштаган.\n 1799 — Наполеон Бонапарт Яффаны колго jедимдÿ  алып, олjолоткон албан улусты кырган (2 440 ала 4 100 кире кижи).\n\nXIX чак \n 1824 — 12 jашту Ференц Лист Парижте баштапкы концертин берген. Кайкамчык тыҥ болгон.\n 1876 — Александр Белл телефонго патент алган.\n 1891 — Россия ла Люксембург ортодо дипломатиялык колбулар тургузылган.\n\nXX чак \n 1917 — Николай II император Петроградтаҥ  Могилёв jаар (Ставка Верховного главнокомандующего), тöс калада айалга кем öк деп иженген.\n 1924 — РКП(б)]] СССР-да акча реформа öткÿрилерин jарлаган (переход к твёрдой валюте).\n 1957 — Ан-10 пассажирский турбовинтовый самолёт баштап учкан.\n 1960\n СССР-да jирме военный лётчиктеҥ турган космонавттардыҥ отряды тöзöлгöн.\n 1967 — ЦК КПСС, СМ СССР ла ВЦСПС ишмекчи улусты неделеде беш кÿн иштеер, эки амыраар кÿн деп jöп чыгарган .\n\nXXI чак \n 2014 — Кышкы Паралимпий ойындар Сочиде ачылган, Россия.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1605 — Семён Дежнёв (1673 j.бож.), россий талайчы- мореплаватель, исследователь.\n 1771 — Иван Двигубский (1840 j.бож.), россий естествоиспытатель, орус ботанический номенклатура ачкан, Московский университеттиҥ ректоры.\n 1788 — Антуан Сезар Беккерель (1878 j.бож.), француз физик.\n\nXIX век \n 1806 — Анна Дараган (1877 j.бож.), орус таскадаачы ла балдардыҥ бичиичизи.\n 1872\n Василий Золотарёв (1964 j.бож.), белорус композитор, Белорус ССР эл артисти.\n Пит Мондриан (1944), нидерланд jурукчы, абстрактный jурамалдар баштаган.\n 1878 — Борис Кустодиев (1927 j.бож.), орус совет jурукчы, jурамалдыҥ академиги.\n 1894 — Сергей Лазо (1920 j.бож.), большевик военачальник ле тергеелик ишчи, Сибир ле Ыраак Кÿнчыгышта совет jаҥ тургузарында эрчимдÿ турушкан.\n 1895 — Поликарп Какабадзе (1972 j.бож.), грузин совет драматург.\n 1899 — Фёдор Селин (1960 j.бож.), россий ле совет футболист.\n\nXX чак \n 1903 — Михаил Леонтович (1981 j.бож.), совет физик, академик.\n 1904\n Рейнхард Гейдрих (1942 j.бож.), нацист Германияныҥ тергеелик ле политикалык ишчизи.\n Серафим Аникеев (1962 j.бож.), опереттанын артисти, РСФСР эл артисти.\n 1908 — Анна Маньяни (1973 j.бож.), «Оскар» сый алган баштапкы итальян актриса (1955).\n 1909 — Юрий Янкелевич (1973 j.бож.), совет скрипач ла таскадаачы.\n 1922 — Ольга Ладыженская (2004 j.бож.), совет ле россий математик, академик.\n 1928 — Владимир Чивилихин (1984 j.бож.), орус совет бичиичи,  тергеелик сыйдыҥ лауреады.\n 1936\n Лидия Иванова (2007 j.бож.), россий бичиичи, журналист, актриса ла телеведущий.\n 1940 — Виктор Савиных, совет космонавт, эки катап Советский Союзтыҥ Геройы.\n 1941 — Андрей Миронов (1987 j.бож.), актёр театр ла киноныҥ,   РСФСР эл артисти.\n 1948 — Шамиль Тарпищев, россий ле совет теннисист, тренер.\n 1957 — Сергей Темеев — журналист, Восточно-Сибирский институт культуры божоткон (1981,Улан-Удэ), ИТАРТАСС-тыҥ корреспонденти (20 јыл, 90-чы јылдар, Москва), Эл Курултайдыҥ пресссекретари (1993—1997), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ журналисти (2007).\n 1964\n Владимир Смирнов, совет ле казах чанаачы, олимпий чемпион (1994), 4 катап телекейдиҥ чемпионы.\n Брет Истон Эллис, американ бичиичи.\n Ванда Сайкс, американ актриса, комик ле сценарист.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 161 — Тит Элий Цезарь Антонин (86 j.чык.), jебренрим император (138—161).\n 1274 — Святой Фома Аквинский (1225 j.чык.), итальян философ ло богослов.\n 1625 — Иоганн Байер (1572 j.чык.), немец астроном.\n\nXIX чак \n 1803 — Прасковья Жемчугова (1768 j.чык.), россий актриса  ла кожоҥчы (сопрано).\n\nXX век \n\n 1919 — Мария Пушкина (1832 j.чык.), поэт А. С. Пушкинниҥ jаан кызы.\n 1958 — Фёдор Янковский (1897 j.чык.), совет военный ишчи,  артиллериянын генерал-майоры.\n 1975\n Михаил Бахтин (1895 j.чык.), орус совет культуролог, литературовед, кеендиктиҥ теоретиги, философ.\n\nXXI чак \n 2014 — Анатолий Кузнецов (1930 j.чык.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР эл артисти.\n 2016 — Жан-Бернар Ремон (1926 j.чык.), француз дипломат, политик.\n 2017 — Ханс Георг Демельт (1922 j.чык.), американ физик немец укту,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1989).\n\nАјарулар \n\n07\nТулаан айдыҥ 7 кӱни","num_words":1444,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.3,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.933,"perplexity_score":11272.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2010%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 10 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 69 кӱни (високосный јылда 70 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 296 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 10 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 10 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 25 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 26 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  (Азербайджан) — Азербайджан театрдыҥ кÿни.\n  — Иштиҥ байрамы.\n  (Лаос) — Ӱредÿчилердиҥ байрамы.\n  (Мьянма) — Кургак сезон башталганыныҥ кÿни\n  (Россия) — Архивовтердиҥ кÿни.\n Jебрен Римниҥ маанызы — Венераныҥ байрамы.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n Огилви Иоанныҥ эземи;\n Макарий I Иерусалимскийдиҥ эземи;\n\nПравославие10 марта 2015 года http:\/\/calendar.pravmir.ru\/2015\/3\/10 |date=20170906012820 }} \/\/ Православие и мир, православный календарь, 2015 г. \n преподобномученица Мстислава (Фокина) эземи (1938);\n священномученик Троицкий Николай Дмитриевич, пресвитер эземи (1945).\n\nБу кÿнде чыккандарга ат \n Католический: Анастасия, Джон, Макар, Симплиций, Химелин.\n Православный: Александр, Мстислава, Николай, Тарасий.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n  — «География, или краткое земного мира описание» деп атту географиялык бичик баштапкы катап орус тилле кепке базылып чыккан.\n 1755 — Санкт-Петербургта А. П. Сумароковтыҥ «Цефал и Прокрис (опера Арайи)» деп оперзы орустап тургузылган.\n 1791 — Казык кагатан копёр патенттелген.\n\nXIX чак \n 1806 — Александр I императордыҥ jакааны аайынча Московский Кремль (музей-заповедник) тöзöлгöн.\n 1876 — телефон учун патент алынган кийнинеҥ ÿч коноло, Александр Белл бойыныҥ коштой кыпта отурган болушчызы Томас Уотсонло баштапкы катап телефонло куучындашкан.\n 1878 — Женевада Тарас Григорьевич Шевченконыҥ  «Кобзарь» деп бичиги карманда ла алып jÿрер кичинек форматту чыккан.\n\nXX чак \n 1939 — Шаболовский телецентр Москвада кÿнÿҥ сайын телеберилтелерин öткÿрип баштаган.\n 1943 — СССР ядер jепсел эдип баштаган.\n 1945 — авиациязы Токионы бомбалап баштаган. 80 муҥнаҥ ала 100 муҥ кире улус божогон.\n \n антарктикалык билим станция «Лазарев» иштеп баштаган.\n *  — планеталардыҥ солун парады — бастыра тогус планета (Меркурий, Венера, Земля, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун ла Плутон) Кÿнниҥ бир келтейине 95 градус толукту секторго jуулган (то есть, максимальная разность гелиоцентрических эклиптических долгот планет составила 95 градусов).\n\nXXI чак \n \n Автоматикалык межпланетный станция Mars Reconnaissance Orbiter  Марска jеткен.\n Москвада спорткомплекс «Олимпийскийде» jеҥил атлетикала телекейлик чемпионат башталган.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXVIII чактаҥ озо \n 1415 — Василий II Васильевич Тёмный (1462 ј.бож. улу князь московский ( ј.ала), Василий I Дмитриевичтиҥ ле Софьи Витовтовнаныҥ уулы.\n 1628 — Марчелло Мальпиги (1694 ј.бож.), итальян биолог ло врач, микроскопический анатомиия ӧзӱмдер ле тындулардыҥ.\n 1653 — Джон Бенбоу (1702 ј.бож.), англий адмирал.\n\nXVIII чак \n 1788 — Йозеф фон Эйхендорф (1857 ј.бож.), немец ӱлгерчи ле бичиичи.\n 1789 — Мануэль де ла Пенья-и-Пенья (1850 ј.бож.), мексикан политикалык ла тергеелик ишчи, 18-чи Президент Мексиканыҥ.\n\nXIX чак \n\n 1845 — Александр III (1894ј.бож.), россий император (—).\n 1849 — Леонид Позен (1921 ј.бож.), россий скульптор-передвижник ле политикалык ишчи.\n 1870 — Давид Рязанов (1938 ј.бож.), россий революционный ла профсоюз кыймыгуныҥ ишчизи, тӱӱкичи, библиограф, архивист, марксовед. Маркс ла Энгельстиҥ Институдын тӧзӧгӧн (ИМЭ).\n\nXX чак \n 1914 — Даниил Данин (2000 ј.бож.), совет ле россий бичиичи, сценарист, литературалык критик, билим таркадаач.\n Анатолий Граник (1989 ј.бож.), совет режиссёр игрового, документального и научно-популярного кино, сценарист.\n 1926 — Александр Зацепин, совет ле россий композитор, фильмдерге кожоҥдор чӱмдеген, РФ эл артисти.\n 1930 — Юстинас Марцинкявичюс (2011 ј.бож.), совет ле литов ӱлгерчи, бичиичи-прозаик, драматург.\n 1931 — Борис Носик (2015 ј.бож.), русский писатель и журналист, драматург, переводчик.\n 1932 — Анатолий Рощин (), советский борец греко-римского стиля, олимпийский чемпион (1972).\n 1939 — Ирина Пресс (2004 ј.бож.), советская легкоатлетка, двукратная Олимпийская чемпионка, рекордсменка мира.\n 1940 — Чак Норрис, американский киноактёр, мастер боевых искусств.\n 1958 — Шэрон Стоун, американская модель и киноактриса.\n  — Сергей Широков, российский хоккеист, олимпийский чемпион\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 1585 — Ремберт Додоэнс (1517 j.чык.), фламанд ботаник, врач, географ, астроном.\n 1670 — Иоганн Рудольф Глаубер (1604 j.чык.), немец алхимик, химик, аптекарь ла врач.\n\nXIX чак \n 1865 — князь Евгений Оболенский (1796 j.чык.), декабрист, «Союза благоденствияныҥ» турчызы, декабристтер тÿймеениниҥ туружаачызы.\n 1876 — Афанасий Щапов (1831 j.чык.), орус тÿукичи, этнограф, антрополог, философ, публицист.\n 1879 — Василий Садовников (1800 j.чык.), орус jурукчы-акварелист и график.\n\nXX чак \n 1940 — Михаил Булгаков (1891 j.чык.), орус совет бичиичи-прозаик, драматург, театрал режиссёр ло актёр.\n 1972 — Александр Гинцбург (1907 j.чык.), совет кинооператор ло режиссёр.\n 1985 — Константин Черненко (1911 j.чык.), совет парти��ный ишчи, ÿч катап Социалистический Иштиҥ Геройы, Генеральный секретарь ЦК КПСС (—).\n\nXXI чак \n 2004 — Борислав Брондуков (1938 j.чык.), актёр театр, кино ло телевидениениҥ, Украин ССР эл артисти.\n 2018 — Юбер де Живанши (1927 j.чык.), француз модельер, Givenchy деп  моданыҥ туразын тöзöгöн.\n 2021 — Людмила Лядова (1925 j.чык.), композитор, пианист, кожоҥчы, РСФСР эл артисти.\n\nАјарулар \n\n10\nТулаан айдыҥ 10 кӱни","num_words":1406,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.28,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.915,"perplexity_score":8751.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2011%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 11 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 70 кӱни (високосный јылда 71 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 295 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 11 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 11 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 26 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 27 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  — Литваныҥ јайымдалган кӱни.\n\nПрофессионал \n  — Таджик басманыҥ кӱни.\n\nКудайлык\n\nПравославие11 марта 2017 года. Православие и мир, православный календарь, 2017 г. \n мученик Севастиан эземи (ок. 66);\n священномученик Петр Варламов, пресвитер эземи (1930);\n священномученик Михаил Лисицын, пресвитер эземи (1918).\n\nКатолицизм \n Энгус Тамлахтский эземи;\n Софроний Иерусалимский эземи;\n\nБу кӱнде чыккандарга ат \n Православный: Анна, Иван, Пётр, Порфирий, Севастиан, Сергей.\n Католический: Альберта, Аурея\/Ория, Виндициан, Джон, Софроний, Энгус.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nXIX чактаҥ озо \n 105 — Кыдат јеринде Цай Лунь бамбуктаҥ чаазын эткен.\n 1714 — Петр I каан Россияныҥ 40 калазында цифирный школдор ачсын деп јакаан чыгарган (уулчактарга баштамы школ грамотага, бичиири, арифметика, геометрияныҥ башталганын ӱредер).\n\nXIX чак \n 1834 — Николай I каан утверждены «Положение о гражданских мундирах» деп јакаан чыгарган.\n 1878 — Француз Академия фонограф кӧргӱскен, је изобретениени шарлатанство деп јарлаган.\n 1892 — Министерство путей сообщения московский канализацияныҥ баштапкы проектиниҥ ӱлекерин јӧптӧгӧн.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 1544 — Торквато Тассо (1595 j.бож.), итальян ÿлгерчи.\n 1726 — Василий Чичагов (1809 j.бож.), орус талайчы ла  флотоводец.\n 1734 — Иван Дмитревский (1821), орус актёр, кöчÿреечи, таскадаачы, драматург, член Россий академияныҥ турчызы.\n\nXIX чак \n 1883 — Глеб Ивашенцов (1933 год j.бож.), орус совет врач, инфекционист, билимчи, здравоохранение аайынча иштеген.\n 1890 — Вэнивар Буш (1974 j.бож.), американ билимчи, инженер, аналоговый компьютерлер эткен, организатор науки.\n 1897 — Михаил Ефремов (1942 j.бож.), совет военачальник, генерал-лейтенант,  Россия Федерация Геройы (1996; божогон кийнинде).\n 1898 — Дороти Гиш (1968 j.бож.), американ актриса.\n 1899 — Фредерик IX (ум. 1972 j.бож.), Данияныҥ калганчы укту-тöстÿ кааны (1947—1972).\n\nXX чак \n 1908 — Владимир Вайншток (1978 j.бож.), совет кинорежиссёр ло сценарист.\n 1910 — Константин Коккинаки (1990 j.бож.), лётчик-испытатель, Герой Советского Союза, брат Владимира Коккинаки.\n 1911 — Аркадий Мигдал (1991 j.бож.), совет физик-теоретик, академик.\n 1926\n Георгий Юматов (1997 j.бож.), актёр театр лаҥ киноныҥ, народный артист РСФСР эл артисти.\n Евгений Шутов (1995 j.бож.), актёр театр ла киноныҥ, РСФСР эл артисти.\n 1937 — Александра Забелина (2022 j.бож.), совет фехтовальщица-рапиристка, ÿч катап олимпий чемпион, 9 катап телекейдиҥ чемпионы.\n 1952 — Дуглас Ноэл Адамс (2001 j.бож.), англий бичиичи,  фантастического сериала «Путеводитель для путешествующих по Галактике автостопом» авторы.\n 1975 — Бувайсар Сайтиев, россий борец вольный стильде, ÿч катап олимпий чемпион, 6 катап телекейдиҥ чемпионы, РФ Госдумада депутат\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 222 — Гелиогабал (эмезе Элагабал; 204 j.чык.), римский император (218—222).\n 1353 — Феогност, Киев ле Русьтыҥ митрополиди (1328—1353).\n 1458 — Евфимий II,  Новгородский архиепископ (1429—1458).\n\nXIX чак \n 1854 — Пётр Кайсаров (1777 j.чык.), орус ÿлгерчи ле кöчÿреечи.\n 1858 — Александр Висковатов (1804 j.чык.), орус военный тÿукичи.\n 1869\n Александр Бейдеман (1826j.чык.), орус живописец, график ле мемуарист.\n Владимир Одоевский (1803 j.чык.), орус бичиичи, философ, таскадаачы, музыкальный критик.\n\nXX чак \n 1913 — Андрей Вилькицкий (1858 j.чык.), орус гидрограф-геодезист, полярный исследователь, генерал-лейтенант.\n 1914 — Пётр Семёнов-Тян-Шанский (1827 j.чык.), орус географ ла элjондык ишчи.\n 1924 — Нильс Фабиан Хельге фон Кох (1870 j.чык.), швед математик.\n 1955 — Александр Флеминг (1881 j.чык.), британ бактериолог,  Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1945).\n 1976 — Борис Иофан (1891 j.чык.), совет архитектор,  «сталинский архитектураныҥ» тöс башкараачызы.\n 1988 — Николай Оёгир (1926 j.чык.), эвенкий бичиичи ле ÿлгерчи.\n 1994 — Владимир Канделаки (1908 j.чык.), оперный кожоҥчы, актёр опереттаныҥ, театральный режиссёр, СССР эл артисти.\n\nXXI чак \n 2011 — Булат Мансуров (1937 j.чык.), туркмен, совет ле россий кинорежиссёр, сценарист ле продюсер.\n 2013 — Борис Васильев (1924 j.чык.), бичиичи, СССР Тергеелик сыйыныҥ лауреады.\n 2016 — Кит Эмерсон (1944 j.чык.), британ рок-музыкант.\n\nАјарулар \n\n11\nТулаан айдыҥ 11 кӱни","num_words":1132,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.307,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.909,"perplexity_score":11172.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2013%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан айдыҥ 13 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 72 кӱни (високосный јылда 73 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 293 кӱн арткан.\n\nТулаан айдыҥ 13 кӱни —  юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 13 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX ла XXI чактарда юлиан кӱнтизӱ аайынча високосный эмес јылдарда кочкор айдыҥ 28 кӱни, високосный јылда кочкор айдыҥ 29 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nНационал \n  (Гренада) — Революция кÿни.\n  (Канада) — Граждан байрам.\n , (США) Иллинойс — Плутонныҥ кÿни.\n  (Таиланд) — Слонныҥ кÿни.\n  (США) — Кокос торттыҥ кÿни.\n  (Люксембург) — Бургзонндег (Оттыҥ фестивали).\n  — (Jопон) Касуга-мацури.\n\nКудайлык\n\nКатолицизм \n агару Родерик эземи;\n Авив Гермополисский эземи.\n\nПравославие13 марта 2017 года \/\/ Православие и мир, православный календарь, 2017 г. \n священномученик Нестор, епископ Магидийский эземи (ок. 250);\n Марина ла Кира эземи (ок. 450);\n\nБу кунде чыккандарга ат \n Католический: Авив, Джеральд, Евфрасия, Леандр, Летиция, Никифор, Родерик.\n Православный: Арсений, Варсонофий, Василий, Иван, Кассиан, Кира, Марина, Нестор, Николай, Протерий, Феоктирист.\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nЧактаҥ XIX озо \n 1656 — Jаҥы Амстердамда (эмдиги Нью-Йорк) еврейлерге синагога тударга jарабас болгон.\n 1669 — украин казактар , заключённый между Москвала jöптöжÿ тургускан.\n 1781 — Англий астроном Вильям Гершель бойы эткен телескопло Уран (планета) ачкан. «Звездой Георга» деп адаган, кийнинде немец астроном Иоганн Боде Уран деп ат сананып тапкан.\n\nXIX чак \n\n 1869 — химик Д. И. Менделеев Периодический таблицазын jетире эткен.\n 1899 — Пермь-Котлас деп темирjол бöлÿги иштеп баштаган,  Николай II каан казнаныҥ акчазыла тудуп баштаган.\n\nXX чак \n 1917 — Петроградта «Известия Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов» деп газет чыккан (эмдиги «Известия»).\n 1921 — Монголия (алдындагы Тыш Монголия)  Кыдаттаҥ (Бэйянский башкару) камааны jок, jайым болгонын jарлаган.\n 1938\n Орус тил СССР школдорында кыйалтазы jок ÿренетен предмет болуп кийдирилген.\n 1940 — Совет-фин jуу токтогон.\n 1944 — Херсон немец оккупациядаҥ айрылган\n 1954 — Комитет государственной безопасности СССР тöзöлгöн.\n  — Парижте Шарля де Голльдыҥ адыла адалган аэропорт ачылган.\n  — (World Wide Web, WWW), Интернет табылган. Интернетти эткен кижи  англий билимчи Тим Бернерс-Ли ле оныҥ коллегалары.\n\nXXI чак \n \n Роботтордыҥ маргаандары табылган DARPA Grand Challenge.\n оперный тенор Лучано Павароттини  «Метрополитен-опера» сценада кöрööчилери ÿйдешкен.\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nXIX чактаҥ озо \n 963 — Анна (1011—1012 j.бож.), византий царевна Македонский ук-тöсту, киевский улу князь Владимира Святославичтиҥ ÿй кижизи.\n 1615 — Иннокентий XII (тегин ады Антонио Пиньятелли дель Растрелло; 1700 j.бож.), 242-чи папа римский (1691—1700).\n 1779 — Василий Демут-Малиновский (1846 j.бож.), орус скульптор-монументалист.\n 1781 — Карл Фридрих Шинкель (1841 j.бож.), немец архитектор ло jурукчы.\n 1797 — Шарль Франсуа Мари де Ремюза (1875 j.бож.), француз политикалык ишчи ле бичиичи.\n\nXIX чак \n 1823 — граф Дмитрий Андреевич Толстой (1889 j.бож.), россий тергеелик ишчи, бичиичи.\n 1838 — Рафаэлло Джованьоли (ум. 1915 j.бож.), итальян бичи��чи, «Спартак» деп романныҥ авторы, Дж. Гарибальдиниҥ нöкöри.\n 1839 — Александр Навроцкий (1914 j.бож.), орус ÿлгерчи, драматург,  «Утёс Стеньки Разина» кожоҥныҥ сöстöриниҥ авторы.\n 1845\n Иван Бодуэн де Куртене (1929 j.бож.), орус языковед, Петербургский АН турчы-корреспонденти.\n Николай Белелюбский (1922 j.бож.), орус инженер, строительный механика ла мостостроение аайынча билимчи.\n 1888\n Антон Макаренко (1939 j.бож.), совет бичиичи ле таскадаачы.\n Алексей Турищев (1962 j.бож.), орус совет музыкант, композитор, дирижёр, «Врагу не сдаётся наш гордый «Варяг» кожоҥ-марштыҥ кÿÿзиниҥ авторы.\n 1900 — Гиоргос Сеферис (1971 j.бож.), грек ÿлгерчи, Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады (1963).\n\nXX чак \n 1910 — Ирина Бугримова (2001 j.бож.), цирктиҥ артисти (арсландар дрессировщиги), СССР-да баштапкы  ÿй кижи-дрессировщик, СССР эл артисти.\n 1913 — Сергей Михалков ( 2009 j.бож.), орус совет бичиичи, драматург, баснописец,  СССР ла Россия мак кожоҥыныҥ сöстöриниҥ авторы.\n 1922 — Давид Кугультинов ( 2006 j.бож.), ÿлгерчи, журналист, военный корреспондент, Калмыкиянын эл артисти.\n 1944 — Игорь Кио (2006 j.бож.), артист циркте, иллюзионист, РФ эл артисти.\n 1955\n Зинэтула Билялетдинов, совет хоккеист  россий хоккейный тренер, олимпий чемпион (1984), телекейдиҥ кöп катап чемпионы.\n 1970 — Александр Самокутяев, россий лётчик-космонавт,  Россиянын Геройы.\n\nБу кӱнде божогондор\n\nXIX чактаҥ озо \n 565 — Велизарий (505 j.чык.), византий военачальник.\n 1711 — Никола Буало-Депрео (1636 j.чык.), француз ÿлгерчи, критик, классицизм теоретиги.\n 1719 — Иоганн Фридрих Бёттгер ( 1682 j.чык.), немецкий алхимик, открывший тайну фарфора.\n\nXIX чак \n 1842 — Генри Шрэпнел (1761 j.чык.), англий артиллерийский офицер, шрапнель (картечный окторлу снаря сананып тапкан.\n 1891 — Теодор де Банвиль (1823 j.чык.), француз ÿлгерчи, драматург, критик, журналист, бичиичи.\n 1892 — Людвиг IV Гессенский (1837 j.чык.), улу герцог Гессенский (1877—1892), россий императрица Александр Фёдоровнаныҥ адазы.\n\nXX чак \n 1919 — Иван Бубнов (1872 j.чык.), орус керептер эдер инженер, математик ле механик.\n 1939 — Люсьен Леви-Брюль (1857 j.чык.), француз философ, антрополог, этнолог.\n 1959 — Александр Иванов (1899 j.чык.), jурукчы ла режиссёр, совет мультипликация тöзöгöндöрдиҥ бирÿзи.\n 1963 — Пётр Куприянов (1893 j.чык.), совет хирург, генерал-лейтенант медицинский службаныҥ, академик АМН СССР, Социалистический иштиҥ Геройы.\n 1978 — Кузьма Андрианов ( 1903 j.чык.), совет химик, академик,  Социалистический иштиҥ Геройы.\n 1983 — Сергей Сперанский ( 1914 j.чык.), совет архитектор, Ленинградты туткан кижи, 1950—1960j.j..\n 1999 — Александр Свободин ( 1922 j.чык.), совет ле россий театровед, критик, журналист, драматург, тÿÿкичи.\n\nXXI чак \n 2009 — Гулям Алиев (1915 j.чык.), совет ле таджик билимчи-животновод, академик, политик, тергеелик ишчи.\n 2011 — Виталий Вульф (1930 j.чык.), совет ле россий искусствовед, театровед, литературовед, теле- ле радиоведущий.\n\nАјарулар \n\n13\nТулаан айдыҥ 13 кӱни","num_words":1613,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.294,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.813,"perplexity_score":8384.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%201%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 1 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 182 кӱни (високосный јылда 183 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 183 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 1 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 1 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n01\nЈаан изӱ айдыҥ 1 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.135,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%202%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 2 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 183 кӱни (високосный јылда 184 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 182 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 2 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 2 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n02\nЈаан изӱ айдыҥ 2 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%203%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 3 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 184 кӱни (високосный јылда 185 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 181 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 3 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 3 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 20 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n03\nЈаан изӱ айдыҥ 3 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%204%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 185 кӱни (високосный јылда 186 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 180 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 4 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n04\nЈаан изӱ айдыҥ 4 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%205%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 186 кӱни (високосный јылда 187 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 179 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 5 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n05\nЈаан изӱ айдыҥ 5 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%206%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 187 кӱни (високосный јылда 188 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 178 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 6 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n06\nЈаан изӱ айдыҥ 6 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%208%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 8 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 189 кӱни (високосный јылда 190 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 176 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 8 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 8 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n08\nЈаан изӱ айдыҥ 8 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.134,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.263,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2010%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 10 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 191 кӱни (високосный јылда 192 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 174 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 10 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 10 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 27 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n10\nЈаан изӱ айдыҥ 10 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2012%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 193 кӱни (високосный јылда 194 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 172 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 12 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n12\nЈаан изӱ айдыҥ 12 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2013%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 13 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 194 кӱни (високосный јылда 195 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 171 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 13 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 13 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n13\nЈаан изӱ айдыҥ 13 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2015%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 15 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 196 кӱни (високосный јылда 197 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 169 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 15 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 15 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 1 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nК��лыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар \n 1923 — Чачияков Т.А. (1998 божогон) — кайчы, чӧрчӧкчи ле соојыҥчы;\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n15\nЈаан изӱ айдыҥ 15 кӱни","num_words":108,"character_repetition_ratio":0.138,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.284,"stopwords_ratio":0.046,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":60967.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2014%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 14 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 195 кӱни (високосный јылда 196 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 170 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 14 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 14 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 31 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n14\nЈаан изӱ айдыҥ 14 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.136,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2017%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 198 кӱни (високосный јылда 199 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 167 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 17 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 3 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n17\nЈаан изӱ айдыҥ 17 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2018%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 18 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 199 кӱни (високосный јылда 200 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 166 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 18 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 18 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n18\nЈаан изӱ айдыҥ 18 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2019%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 19 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 200 кӱни (ви��окосный јылда 201 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 165 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 19 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 19 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 5 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n19\nЈаан изӱ айдыҥ 19 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2020%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 20 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 201 кӱни (високосный јылда 202 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 164 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 20 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 20 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n20\nЈаан изӱ айдыҥ 20 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2022%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 22 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 203 кӱни (високосный јылда 204 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 162 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 22 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 22 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 8 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n22\nЈаан изӱ айдыҥ 22 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2023%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 23 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 204 кӱни (високосный јылда 205 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 161 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 23 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 23 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 9 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n23\nЈаан изӱ айдыҥ 23 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.267,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2024%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 24 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 205 кӱни (високосный јылда 206 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 160 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 24 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 24 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 10 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n24\nЈаан изӱ айдыҥ 24 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2025%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 206 кӱни (високосный јылда 207 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 159 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 25 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 11 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n25\nЈаан изӱ айдыҥ 25 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2026%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 207 кӱни (високосный јылда 208 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 158 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 26 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n26\nЈаан изӱ айдыҥ 26 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2027%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 27 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 208 кӱни (високосный јылда 209 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 157 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 27 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген ай��ныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 27 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 13 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n27\nЈаан изӱ айдыҥ 27 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2028%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 28 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 209 кӱни (високосный јылда 210 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 156 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 28 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 28 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 14 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n28\nЈаан изӱ айдыҥ 28 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2029%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 210 кӱни (високосный јылда 211 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 155 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 29 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 29 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 15 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n29\nЈаан изӱ айдыҥ 29 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.144,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2030%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 30 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 211 кӱни (високосный јылда 212 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 154 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 30 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 30 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 16 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n30\nЈаан изӱ айдыҥ 30 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%D3%B1%20%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5%2031%20%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни () — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 212 кӱни (високосный јылда 213 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 153 кӱн арткан.\n\nЈаан изӱ айдыҥ 31 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\n\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни болгон.\n\nБайрамдар\n\nКеректер\n\nАлтай Республика\n\nКалыктар ортодо\n\nБу кӱнде чыккандар\n\nБу кӱнде божогондор\n\nАјарулар \n\n31\nЈаан изӱ айдыҥ 31 кӱни","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.142,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.268,"stopwords_ratio":0.053,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":73520.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%B9","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Тулаан ай  (, Марстыҥ айы) — юлиан ла григориан кӱнтизӱлерде јылдыҥ ӱчинчи айы, Юлий Цезарь баштаган реформанаҥ озо эски римский кӱнтизӱле јыл тулаан айдаҥ башталып, баштапкы айы болот. 31 кӱндӱ јети айдыҥ бирӱзи. Бу, Јердиҥ Тӱндӱк јарымында јастыҥ баштапкы айы болот, Јердиҥ Тӱштӱк јарымында дезе, тулаан ай — кӱстиҥ баштапкы айы. \n\nБистиҥ ӧйдӧ григориан кӱнтизӱле тулаан айдыҥ 11-чи кӱнине јетире Кӱн Водолей созвездиеде, тулаан айдыҥ 11-чи кӱнинеҥ ала Рыба созвездиеде болот (ӧскӧ бичигенинде — тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде).\n\nЭтимологиязы \n (Йорк, IV ч. бажы), оныҥ адыла ай адалган.\nРимде Марс деп jууныҥ кудайыныҥ адыла адалган ай. Jебрен Римде, климат jымжак болгон, март баштапкы jаскы ай, jерле иштеерге логикалык точка.\n\nОрус тилге «март» Византиянаҥ келген. Марттаҥ орус пролетие башталган («весна»).\n\nМартатыҥ тÿÿкилик европей аттары саксон учурлу Lentmonat, онойдо ок Rhed-Monat эмезе Hreth-monath . Англы называли март Hyld-monath («месяц бурь»). В древнерусском календаре (до утверждения христианства) месяц назывался сухий, в народных месяцесловах также — зимобор, протальник, грачевник, капельник.\n\nБайрамдар \n\n Марттыҥ баштапкы воскресени — Балдардыҥ телевидениези ле радиовещаниезиниҥ кÿни.\n тулаан айдыҥ 1 кÿни — Öҥдÿ ÿй улустыҥ Национал кÿни.\n тулаан айдыҥ 3 кÿни — Бичиичилердиҥ телекейлик кÿни\n Чаган айдыҥ экинчи воскресени — Геодезия ла картографияныҥ ишчилериниҥ кÿни, Россияда.\n тулаан айдыҥ 8 кÿни — Ӱй улустыҥ телекейлик кÿни.\n тулаан айдыҥ 11 кÿни — Наркоконтрольдо ишчилердиҥ кÿни, Россияда; Таджик печатьтыҥ кÿни.\n тулаан айдыҥ 12 кÿни — Кыдат jеринде агаш отургызар кÿн.\n Ӱчинчи воскресен — Садуныҥ ишчилериниҥ, бытовой обслуживаниениҥ ле жилищно-коммунальный ээлемниҥ кÿни, Россия.\n тулаан айдыҥ 19 кÿни — талайчы-подводниктиҥ кÿни, Россияда.\n тулаан айдыҥ 21 кÿни — Поэзияныҥ телекейлик кÿни.\n тулаан айдыҥ 21 кÿни— тулаан айдыҥ 23 кÿни — Новруз — jастыҥ байрамы, иран ла тÿрк калыктардыҥ Jаҥы jылы.\n тулаан айдыҥ 29 кÿни — Юридический службаныҥ специалисттериниҥ кÿни, Россияда.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nТулаан ай","num_words":406,"character_repetition_ratio":0.107,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":30755.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9E%D0%BF%20%28%D1%81%D1%83%D1%83%29","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Оп () — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ суузы, телекейдиҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи.\n\nЭтимологиязы \nСууныҥ ады кайдаҥ келген чике јарты јок. Бир бодоштыруда (версия) коми тилде — «кар», «кӱрт», «кардыҥ јаны».\n\nВольфганг Штейниц ле Андре Дульзонныҥ айдышканыла: сууныҥ ады коми-зырян тилде обва деп сӧс — «кардыҥ суузы» , орустар Оптыҥ адын алтыгы агынында коми-јолбаштаачылардаҥ уккан.\n\nБаза бир бодоштыруда сууныҥ ады — скиф-сармат- иран тилдеҥ келген: *ап — «суу», . Мындый атты јаан сууга чӧлдиҥ иран тилдӱ, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱгинде јаткан калыктар эрте-кӱлер ӧйдӧ лӧ орто чактарда берген болор<ref name=\"GnU\"><\/ref>.\n\n Оп сууны ӧскӧ калыктар тилинде \n ненец:Саля ям (мысовая река)\n хантый: Ас (большая река)\n селькуп: Ӄолд, Ӄо́лтэ, Квай (главная река)\n алтай: Ах умар (северная река)\n татар: Үмәр, Омар, Умор\n алтай Тойбодым.\n\n Тӱӱкизи \nЭмдиги ӧйдиҥ шиҥжӱчилери 60 муҥ јыл кайра Кӱнбадыш Сибирде тоштолгон оледенение ӧй божогон деп айдыжат. Оп суу Тӱндӱк соок теҥиске ууланып јайым агарга не де буудактабаган, орой палеолитте де Оп сууныҥ рельефы эмдиги ӧйдӧгизине тӱҥей болгонГипотеза странствий: путь древнего человека в Западную Сибирь, 27\/04\/2020.\nОрус аҥчылар ла којойымдар коми-зырян јол-баштаачыларла кожо Уралдыҥ кырларын ажып, баштапкы катап Оп сууны кӧргӧндӧр. Ермак Сибирге келгенинеҥ озо Опты айландыра јерлер Обдорский деп адалатан.\n\n1187 јылда Оптыҥ алты јаны Улу Новгородтыҥ јери болгон, кийнинде ол уйадай берерде, Москваныҥ князьтарыныҥ боло берген, олор 1502 јылдаҥ ала олор бойыныҥ јамызына () «Обдорский ле Югорский» князьтар деп сӧстӧр кожуп баштаган.\n\n1844 јылда Опты тӧмӧн пароходтор јӱрӱп баштаган; первый пароход эксплуатировался коммерции советником Н. Ф. Мясников деп коммерцияныҥ советнигиниҥ пароходы баштапкы болгон. 1895 јылда тоодо 120 пароход болгон, Опло, оныҥ кош сууларыла јӱзип туратан; кӧп сабазы таҥынаҥ улустыҥ болгон.\n\n1923 јылдаҥ ала улусты ла кошты Оп суула Кӱнбадыш Сибир суу-пароходство(), ло Оп-Эрчиш суу-пароходство().\n\n Физико-географиялык темдектери \nОп суу телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи, Кӱнбадыш Сибирде агып јат. Оптыҥ узуны — 3650 км (Эрчиштиҥ бажынаҥ ала — 5410 км), сууныҥ бассейны — 2 990 000 км².. Салехардтыҥ јанында Оптыҥ оозынаҥ 287 км киреде суузыныҥ кеми — 12 492 м³\/с, јылдык аккан сууныҥ кемине теҥ 394 км³. Туулу Алтайдаҥ, Бий ле Кадынныҥ бириккенинеҥ башталат. Оозында  бар, Карский талайга кирет.\nВысота истока — 160 м над уровнем моря. Высота устья — 0,8 м над уровнем моря. Уклон реки — 0,04 м\/км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бажы — 160 м, оозы 0,8 м бийик. Сууныҥ келтеҥи 0,04 м\/км.\n\n Басейны \n\nОп суу толгоны, агыны, суу-реж��мыла 3 бӧлӱктӱ: ӱсти јаны (Том сууныҥ оозына јетире), орто јаны (Эрчишле бириккенине јетире), алты јаны (Обской губага јетире). Бу ла ӧйдӧ, Новосибирскте водохранилище тудулган кийнинде, Оптыҥ ӱсти јаны база бӧлинет: Бий ле Кадын бириккенинеҥ Барнаулга јетире, мында Новосибирский гидроузел суу-режимге салтарын јетирбейт, Барнаулдаҥ Камнь-на-Обиге јетире, мында гидроузлдиҥ салтары билдирлӱ, Новосибирский гидроузел бойы ла Новосибирский ГЭС-теҥ ала Том сууныҥ оозына јетире, мында сууныҥ агынын Новосибирский гидроузел кемјийт. Агынныҥ орто тӱргени: јаскыда 5-5,6 км\/ч, меженьле 2,7-3,0 км\/ч. Сууныҥ эбирилчиктеринде, кызыктарда агыны тӱргендейт (), Сууныҥ айрылчыкту јерлеринде агын арайлай берет, анчада ла суу кирӱде.\n\nОп суу () Кадын ла Бий суулар бириккенинеҥ ала адалат, Бийск каланаҥ ала. Алтай кырайдыҥ јериле Барнаул кала ажыра агат, оноҥ, бир канча јерде Алтай кырайды ла Новосибир областьты бӧлийт. 300 км кире агын — Новосибир область кечире барат, ол тоодо Новосибирск кала. Тӱндӱктей, Том суу кожулган кийнинде (Томский область), агыны тӱндӱк-кӱнбадыш јаар солунат, Томский областьтыҥ кайда да 900 км кире јеринде ого јаан кош суулар кирет — Томь, Чулым, Кеть, Чаю, Парабель ле Васюган. Ханты-Мансий автоном округта Оп суу Нижневартовсктыҥ јаныла агып, кӱнбадыш јаар эбирет, Сургутты тӱштӱк јанынаҥ эбирет, Нефтеюганскты тӱндӱктей эбирет. Ханты-Мансийсктиҥ кийнинеҥ Оп суу эҥ јаан кош суузы — Эрчишле биригип, тӱндӱк јаар ууланат. Оноҥ ары ол 660 км кире јерди Ханты-Мансий автоном округ — Югра ажыра ла Ямало-Ненец автоном округ ажыра Салехардка ла Лабытнангиге јетире агат. Перегрёбное деп јуртка јетире Оп суу бир ле коолло агат, оноҥ, айрыланала, Јаан Оп ло Кичӱ Оп боло берет, (эки јеҥ). Байа эки јеҥ () ойто 460 км кире барала, Салехардтаҥ 20 км тӱштӱктей, Сибирские Увалыны ӧдӧлӧ, бириге берет. Мында сууныҥ коолы 20 км ала 6-8 км јетире чичкере берет, 2 катапка тереҥжийт — 10-15 метрге јетире. Салехардтыҥ кийнинеҥ Оп кенейте кӱнчыгыш јаар эбирет. Оптыҥ бойыныҥ учы является Салемал деп мыстаҥ ала чийӱ до Оптыҥ тӧстӧк јарадына јетире, бу чийӱнеҥ тӧмӧн дельталар башталат. Бу точкадаҥ ала суу Карский талайдыҥ Обской губазына киреле, телкем јайылат. Оп сӱреен јаан дельталу боло берет, текши јери 4,5 тыс. км². Оптыҥ дельтазы широтный ӱзӱкте јадып, Јаан Јары деп ортолыктаҥ башталат (Салемал деп јурттыҥ алты јанында), ондо, суу эки јалбак јеҥге бӧлинет — Надымский Оп ло Хаманельский Оп (Ганейзер 1975), 69°11′ ла 71°40′ в. д. ортозында\n\n Сууныҥ толгоны ла режимы \n\nОп сууны кӧп саба кар кайылып толтырат, Туулу Алтайда: кар кайылып толтырганы — 40 %, тош 22 %, јаҥмыр 19 % ла јер алдыныҥ суулары 15 %; тайга јерде кайылган кардыҥ кеми — 55 %, јаҥмырдыҥ — 25 %, грунттыҥ — 20 %. Јаскы-јайгы кирӱ суу јылдык сууныҥ кӧп сабазын берет. Суу ӱстӱги агынында кандык айдыҥ бажынаҥ, кезикте ортозынаҥ ала кирӱ болот, алтыгы агынында кандык а��дыҥ учында, эмезе кӱӱк айдыҥ бажында кирӱ болот.\nТош тӱжӱп баштаза ла суу кӧдӱрилет; тош тӱжӱп, кажылза, суутӱрген кӧдӱрилип, јабызап турат. Оныҥ учун кезик кош сууларга тескери агын келет. Ӱстӱги агынында јаан изӱ айда суу јабызайт, јайгы межень кубулчак, сыгын — ӱлӱрген айларда јаҥмырдаҥ суу база кӧпчийт. Орто ло алтыгы агынында суу јаҥмыр ла тош кайылыштаҥ камаанду болуп, тош турганча ла кӧдӱрилип, ойто јабызап турат. Јыл туркунына суу 180 кӧннеҥ ала 220 кӱнге јетире тош алдында болот, кыштыҥ соокторынаҥ камаанду.\n\n Кош суулары \nЈаан деген кош суузы Эрчиш. Оныҥ узуны Кыдат ла Калка-Монголдыҥ кыйузынаҥ ала Опко сол јанынаҥ киргенине јетире 4248 км — Эрчиш Оптоҥ 598 км узун.\n\nӦскӧ кош суулары:\n сол — Песчаная, Ануй, Чарыш, Алей, Барнаулка, Касмала, Шегарка, Чая, Парабель, Васюган, Большой Юган, Северная Сосьва, Щучья, Сыня;\n оҥ — Чемровка, Чумыш, Бердь, Иня, Томь, Чулым, Кеть, Тым, Киевский Ёган, Вах, Ватинский Ёган, Тромъёган, Пим, Лямин, Казым, Полуй.\n\n Керептер јӱрери \nОп сууныҥ бастыра узуныла керептер јӱрер аргалу. Оп ло оныҥ кош сууларында кереп јӱрер бӧлӱктер бар:\n Барнаульский — Бий ле Кадын бириккенинеҥ ала Камень-на-Обиге јетире, включая устьевые участки Бий сууныҥ бажы кожулат, Кадын, Чарыш ла Алтын кӧл. Сууныҥ тереҥи — 110—140 см;\n Новосибирский водохранилище — Камень-на-Обинеҥ ала до Новосибир шлюзтыҥ аванпортына јетире;\n Новосибирский — новосибир шлюзтыҥ аванпортынаҥ ала, шлюз бойы кожо, Том сууныҥ бажына чыгара. Сууныҥ тереҥи — 210—240 см;\n Томский — Том сууныҥ оозынаҥ ала Парабель деп айрылчык сууга јетие, Томныҥ оозынаҥ Кемерового јетире. Оп суу ла Томныҥ тереҥи Том-Турага јетире — 210—240 см;\n Колпашевский — Парабель деп айрылчык суунаҥ (Томский областьтыҥ) ала и Кеть сууула 274 километр. Сууныҥ тереҥи — 240—270 см;\n Обь-Иртышский — Эрчиш суула Омсктаҥ Эрчиштиҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 140—180 см;\n Сургутский — Томский областьтыҥ кыйузынаҥ Эрчиштиҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 240—270 см;\n Ханты-Мансийский Эрчиштиҥ оозынаҥ Казымныҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 270—300 см;\n Салехардский — Казымныҥ оозынаҥ Обской губага'' јетире. Оптыҥ тереҥи — 270—300 см.\n\nБалыктары \nОзодоҥ бери Оптоҥ балык тудары јаҥжыккан болгон. Онойдо, XIX чактыҥ учында балыкчылардыҥ шӱӱнине окунь, ёрш, бычок, подкаменщик, чортон, налим, муксун, пелядь (сырок), щокур, пыжьян, нельма, хариус, кумжа, таймень, карась, пескарь, плотва, чебак, елец, гольян, голец, щипок, осётр, стерлядь, минога ла о.ӧ. балыктар.\n\nЭмдиги ӧйдӧ Оптыҥ суузында ла Обской губада 50 бӱдӱм балык јӱрет, тал ортозы промышленный ӧскӱриште. Баалу дегени: осётр, стерлядь, нельма, муксун, чир, сосьвинская сельдь (тугун]), сиг, пелядь. Кӧп саба промысловый балык частиковый укту — судак, щука, язь, налим, лещ, елец, плотва, карась, окунь.\n\nОп сууда калалар \nОп сууныҥ јанында ла оныҥ кош сууларын јараттай Кӱнбадыш Сибирдиҥ јондорыныҥ арбынду улузы јуртайт. Росиияныҥ\nјаан деген калаларыныҥ ӱчинчизи — Новосибирск кала Оп сууда туруп јат, онойдо ок бойыныҥ агломерациязыла Барнаул-Новоалтайск. Опты јараттай јерлер Кӱнбадыш Сибирде Приобье деп адалат.\n\n Јаш-Тура () — каланыҥ кӧп јери Бийдиҥ суузын јараттай да болзо, садовый ӧмӧликтер ле каланыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында коттеджный јурттар (Сорокино, Одинцовка, Одинцовский посад) ла калага кирип турган јурт Фоминское Оп сууда турат.\n Барнаул\n Новоалтайск\n Камень-на-Оби\n Бердск (Бердск заливте Новосибир водохранилищениҥ)\n Новосибирск\n Колпашево\n Стрежевой (Пасол сууныҥ айрылчыгы)\n Нижневартовск\n Мегион\n Лангепас (Каюк сууныҥ айрылчыгында)\n Сургут\n Нефтеюганск\n Лабытнанги\n Салехард\nОп-Эрчиш бассейнниҥ тӧс портторы ла пристаньдары: Бийский суу- порт, Барнаульский суу- порт , Новосибирск, Томск, Самусь, Нижневартовск, Сургут, Лабытнанги, Павлодар, Омск, Тобольск, Тюмень, Ханты-Мансийск.\n\nСуу реестрдиҥ чотогоныла \nРоссияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны.\n\nКӱрлер \nСууныҥ оозынаҥ бажы јаар:\n\n Югорский кӱр (Сургут, Ханты-Мансий автоном округ — Югра);\n Темирјол кӱр (Сургут);\n Шегарский кӱр (Мельниково јурттыҥ јанында (Томский область));\n Тӱндӱк кӱр (Новосибир область)(2008);\n Димитровский кӱр Новосибирскте;\n Опты кечире баштапкы темирјол кӱр, Транссиб, Новосибирск;\n Октябрьский кӱр (Новосибирск) (Коммунальный);\n Новосибирский метрокӱр;\n Бугринский кӱр Новосибирскте;\n Комсомольский темирјол кӱр Новосибирскте;\n Новосибирской ГЭС-тиҥ шлюзы ажыра кӱр;\n Камень-на-Обиде темирјол кӱр, Алтай кырай;\n Барнаулда темирјол кӱр;\n Барнаулда темирјолдо јетире тудулгалак кӱр;\n Барнаулда Коммунальный («Эски») кӱр (темирјол ло кӧӧлик јолдор ӧдӧтӧн) ;\n Барнаулда јаҥы кӱр.\n\nОпты кечире јебрен јолдордо кӱрлер јок тушта, темдектезе, «Таранаҥ Барабуны кечире Том-Турага јетире» («Бухарский јол»), суу — кечӱлерле () тузалангандар (, Оп сууга Уртамка деп суу киргенинде; Уртамда тӱрме () тудулган болгон).\n\nСтрежевой каланыҥ јанында Оп сууны кечире база бир јаҥы кӱр тудуларга белетелет, Александровский аймак (Томский область) Тӱндӱк широтный коридор кечире, је акча-манат келишпейт. В случае начала строительства железнодорожной ветки в предгорные районы Алтай кырайдыҥ тӱштӱк јаны ла Республика Алтай јаар јаҥы темирјол тудулза, Быстроисток аймактыҥ јеринде, Бий ле Кадын бириккенинеҥ 20 км киреде база бир јаҥы кӱр тудулар.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитературазы \n Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш \/ под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.\n \n \n \n \n \n \n Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Винокуров Ю. И., Зиновьев А. Т., Кириллов В. В., Красноярова Б. А., Рыбкина И. Д., Котовщиков А. В., Дьяченко А. В.  \/\/ Водное хозяйство России: проблемы, технологии, управление. — 2017. — № 6. — С. 106—118.\n Пузанов А. В., Зиновьев А. Т., Безматерных Д. М., Резников В. Ф., Трошкин Д. Н.  \/\/ Водное хозяйство России: проблемы, технологии, управление. — 2018. — № 4. — С. 69-77.\n Безматерных Д. М., Пузанов А. В., Папина Т. С., Кириллов В. В., Рыбкина И. Д., Ловцкая О. В., Кузняк Я. Э.  \/\/ Известия Алтайского отделения Русского географического общества. — 2020. — № 2. — С. 49-58. DOI: 10.24411\/2410-1192-2020-15704\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ суулары\nОп суу \n\nАлтай кырайдыҥ суулары\nНовосибир областтьтыҥ суулары\n\nХанты-Мансий автоном округтыҥ суулары\nЯмало-Ненец автоном округтыҥ суулары","num_words":2817,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13623.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Мексика (), ӧскӧ ады Мексикан Бириктирилген Штаттар () — Тӱндӱк Америкада тергее. Тӧс калазы — Мехико, окылу тил — мексикан испан тил (), акчазы — мексикан песо.\n\nТайантылар \n\nМексика","num_words":37,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.251,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.626,"perplexity_score":107300.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D0%B8%D0%BB","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чуваш тил (чуваш. чӑваш чӗлхи) — чуваш калыктыҥ тили. Чувашия Республикада окылу тил деп чотолот.\n\nТекши куучындап тургандардыҥ тоозы 1,3 млн кижи. Чуваш тил алтай тилдердиҥ билезиниҥ тӱрк группазына кирет.\n\nЛитература \n Н. А. Андреев Краткий грамматический очерк чувашского языка.\n J.R. Krueger Chuvash Manual.\n Merja Salo Deverbal reflexive and passive in Chuvash.\n D. Ganenkov, M. Daniel Where Have All The Transitive Predicates Gone? On the ‘hidden transitivity effect’ in Chuvash.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nТӱрк тилдер","num_words":118,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.583,"perplexity_score":21321.1,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%92%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B6","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Воро́неж — кала Россияныҥ кӱнбадыш келтейинде Воронежский областьтыҥ админстрациялык тӧс јери. Воронеж суу Дон сууга киргенинеҥ 12 километр ыраагында турат; Москвага јетире 520 км кире бар. Воронеж каланыҥ эл-јоны  чаган айдыҥ 1 кӱниниҥ  јылда  кижи. Воронежский агломерацияда 1,3 млн-ноҥ артык кижи. Воронежский областьтыҥ Администрациялык-јерлӱ бӧлӱги ле Воронеж каланыҥ округыныҥ муниципал тӧзӧлмӧзи јаҥыс эл-јон јаткан јер болот.\n\nЭтимологиязы \nXIX чактыҥ орус языковед-слависти И. И. Срезневский «воро́неж» деп сӧс кускун-«во́рон» куштыҥ адынаҥ ары барган деп јартайт. Немецкий языковед М. Фасмер, тӧрт том орус тилдиҥ Этимологический сӧзлигиниҥ авторы, Воро́неж деп сӧс «вороно́й» (чёрный) деп јарталгыш сӧстӧҥ улам барган деп бодоштырат. И. И. Срезневский ле М. Фасмердиҥ кӧрӱмин  Н. П. Милонов М. Н. Мельхеев ле В. А. Никоновтыҥ топоним сӧзликтерине кийдирген. Н. П. Милонов Воро́неж ле Воро́на сууныҥ ӧҥиле бириккен деп айдат. В. А. Никонов «еж» эмезе «неж» деп сӧстӧрди, ӧскӧ јебрен тилдерде туштайт деп ајарат . В. П. Загоровский деп воронежский краеведтиҥ версиязы Воро́неж јебрен Вороне́г деп сӧстӧҥ притяжательный прилагательный «вороне́ж» бӱткен, эмезе јебренславянский кижиниҥ адынаҥ, була ӧйдӧ ойконим Воронеж  XI ле XII чактарда Чернигов княжествоноҥ, «Воронега кала» дегени бери кӧчкӧн болор деп бодоштырулар бар. В. П. Загоровскийдиҥ айтканыла Вороне́жти кийнинде атла колбобой, согултаны экинчи ӱйеге тургускан. Подоньеде  Воро́неж деп экинчи  гипотетический кала (эмди јок), каланыҥ адыла сууны Воронеж деп адаган. Учында сууда эмдиги Воронеж кала тудулган (ӱчинчи).\n\nГазеттерде бир бӧлӱк статьялар, оноҥ комплексный билим шиҥжӱде «Воронеж: јебрен сӧс лӧ јебрен кала» деп тӱӱкичи П. А. Попов В. П. Загоровскийдиҥ версиязыла јӧп эмес. Павел Александровичтиҥ айтканыла славянско-русский топонимияда каланыҥ адыла сууны адаган бир де учурал јок. Ого коштой јебрен орус бичимелдерде славянский Воронег деп ат эмдиге јетире бир де табылбаган. П. А. Поповтыҥ айдыжыла калыктар јаҥы јерлерге келип географиялык объекттерди ар-бӱткен темдектериле адаган. Бу билимчи славянский макротопоним «Воронеж», тазылы ворон- «чёрный, тёмный» деп учурлу, суффикстери -Еж (-аж, -ож) кайдаҥ да келбеген, ар-бӱткен-тӱӱкилик  область сӱреен јаан кара агашла бӱркелген, камык јебрен јон јаткан јерлерлӱ. VIII—IX чактарда Воронеж сууныҥ алты јанында, оноҥ XII—XIII чактарда јондор сууныҥ орто ло ӱстӱги агынына кӧчкӧн, эидиги Липецкий область ла Тамбовский областьтар јаар.\n\nОноҥ ары «Воронеж» деп атту јаҥыс Воронеж суу болгон, XVI чакта Воронеж деп атту кала тудулган. Мындый версияны кӧп саба билимчилер јарадат.\n\nЈондык этимология каланыҥ адын ворон ло еж деп сӧстӧрдӧҥ бӱткен деп айдат; азый мында ондый укту јондор болгон, бу јондор тындулардыҥ адыла адалган, суу ла каланыҥ ады оноҥ келген. Билим бу версияны чынга бодобойт.\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nВоронеж кала Россияныҥ Европей јанында Среднерусский возвышенностьтыҥ ла Окско-Донской равнинаныҥ кыйузында  51° 29’ ла  (Будённый јурттаҥ тӱштӱктей садтар)  51° 54’ тӱндӱк широталардыҥ ортозында (Ару (Чистый) деп кордон); 39° 01’ ла (кӱнчыгыштай Кӧлӧткӧдӧ, Тенистый деп кордон), 39° 40’ (Толши) кӱнчыгыш долгота. Кала среднерусский лесостепьтиҥ тӱштӱк јанында турат. Воронеж сууны экијараттай туруп јат, Дон сууга киргенинеҥ ары 12 км, Москванаҥ 463 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар турат. Воронежке Краснолесный деп микрорайон-эксклав база кирет, оны айландыра Верхнехавский аймактыҥ јерлери јадат.\n\nРельеф \nВоронежте контрастный рельеф, динамически активный структура тууразы 30 км — Кривоборский прогиб, Среднерусский возвышенность ло Окско-Донской равнинаныҥ кыйузында јадат. Окско-Донской равнина бир јылга 5,5 мм јабызап јат, Среднерусский возвышенность дезе кӧдӱрилет. Мындый кыймык јердиҥ микросейсмический колебаниелериниҥ шылтагы болуп јат, амплитудазы фоновыйдаҥ 6 катап кӧп. Микросейсмичностьтыҥ кемине Воронежский водохранилище ле каланыҥ инфраструктуразы база салтарын јетирет.\n\nКлимады\n\nТӱӱкизи\n\nКаланы тӧзӧгӧни  \nКаанныҥ Воронежти тудары керегинде Јасагы табылбаган. Кӧмзӧдӧ   Захарьин-Юрьев деп бояринниҥ јакылтазы бар, Москов каандыкта каруул тудумдарды јаҥыртары керегинде болгон, 1586 јылда бичилген,: «По государеву царёву и великого князя Фёдора Ивановича всея Руси указу и по приговору бояр князя Фёдора Ивановича Мстиславского с товарищы на «Сосне», не доезжая Оскола два днища, поставить велено город Ливны, а на Дону на Воронеже, не доезжая Богатово затону два днища, велено поставить Воронеж…» Је, 1585 јылда бичилген Разрядный приказтаҥ кӧрзӧ,  Воронеж 1585 јылда бар болгон. Шибее 1586 јылда тудулган учун, Воронеж кала тӧзӧлгӧн деп 1586 јыл чотолот.\n\nЧаксыраанду ӧй \nСмутное время тушта  Воронежтиҥ јоны ол ӧйдиҥ Јаҥыла јӧп эмес, ого удура  болгон. 1605 јылда Воронеж самозванец Лжедмитрийди (I) јӧмӧгӧн, онызы божогон кийнинде Василий Шуйскийге удура болгон. 1610 јылда Лжедмитрийди (II) јӧмӧгӧн, Лжедмитрий II 1610 јылда јаҥар айдыҥ 22 кӱнинде ӧлтӱрткен. Воронежецтер польский королевич Владислав IV бакпаган.\n\nXVII чакта тӱштӱкте орус кыйуларды корулаганы \nКрымда каандыкла јуулажарга () орус башкару бойыныҥ јанына Донныҥ казактарын јаба тарткан (XV—XVII) . Оныҥ учун, 1613 јылда Воронежте јаткандар казактарга акча, сукно, курсак-тамак ла јуу-јепсел аткаратан болгон, бу «донской отпусктар» деп адалган. Оны суула јетиретен болгон. Јетирерге Воронежте — стругтар деп керптер тудулган.  Онойдо 1613 јылда казактарга Воронежте јаткандар 11 «постав» јетирген (36 аршин) сукно, 189 четверть аш, 22 пуд корголјын (свинец), 4 пуд сера, 22 пуд селитра, 55 кӧнӧк аракы, 1614 јылда — 1 000 салковой, 23 постава сукно, 200 четверть аш, 60 пуд тары (порох), 30 пуд свинец, 30 пуд селитра, 100 кӧнӧк аракы. Воронежте јаткандар Москванаҥ посолдорды уткып, Осман империя јаар аткарып, олор ойто келзе уткып туратан.\n\nАзов флотты тутканы \n1695 јылда Петр I каанныҥ Азовский походында орус черӱ Азов шибеени алып болбогон. Табару келишпей калган, шибееде турецкий гарнизон болушты талай ажыра алган. Оныҥ учун Азов јаар экинчи походко белетениште Москванаҥ ыраак јок Преображенское јуртта кышкыда 22 галера ла 4 брандер туткан, крептерди бӧлӱктеп-бӧлӱктеп Воронежке экелеле, ойто јуугандар. Бу ла ӧйдӧ Воронежский кырайда бӱдӱн јарым муҥ кире стругтар, тайлай-кемелер ле плоттор, онойдо ок бир кереп тудулган. Азов шибеени экинчи походто орус черӱ алып соккон. Орус флот Азов шибеени курсакла јуу-јепселле талай келтейинеҥ јеткилдеерге бербеген.\n\n1917—1941 јј. \n1917 јылда Воронежте эсерлер Петроградта керектерди јонноҥ јажырып ийерге јазанган. Большевиктер ле сол-эсерлер Военно-революционный комитет тургуссын деп сакып болбой, бойлоры кыймыктанган,  јылда 5-чи пулемётный полк тӱймеен чыгарган кийнинде, Воронежте јаҥ большевиктерге (А. С. Моисеев башкарган военно-революционный комитетке) кӧчкӧн.  јылда банкты комитет база колго алган.  јылда  Воронежский советтиҥ исполнительный комитеди Кызыл Черӱниҥ спецотрядын јууган. 28- јылда (9- јылда) Воронежте I-кы Губернский крестьянский съезд болгон, мында јаҥныҥ јаҥы бӱдӱм-органдары тудулган.\n\nЭл-јон\n\nКудай јаҥы \n1682 јылда старообрядчестволо тартыжу тушта, ого удура Воронежский ле Борисоглебский епархиялар тӧзӧлгӧн. \n1990-чы јылдарда православный серикпелер ойто епархияларга кирген. \n\nВоронежте эки старообрядческий храм, эки серикпе бар (Российский союз евангельских христиан-баптистов)\nВоронежский Еврейский Религиозный Община, Римско-католический приход Пресвятой Девы Марии Заступницы бар.\n\nӦзӱмдери, аҥ-куштары \n\nКаланыҥ ичинде ӧзӱмдерлӱ парктар ла скверлер: Кольцовский сквер, Петровский сквер, балдардыҥ тӧс паркы «Парк Орлёнок», парк «Алые паруса», парк «Танаис», Комсомольский парк, Авиастроительдердиҥ паркы, Воронежский тӧс парк, парк «Дельфин», парк «Южный», ВГЛТУ-ныҥ јанында дендрарий ле о.ӧ. Садово-парковый кеендикте агаштардыҥ сӱрекей баалу бӱдумдери бар, парктар, окылу корулаар јерлер болот, ондо каштан, эрмен, ясень, клён остролистный, липа, тыт, чиби, карагай, тал (), пирамидальный терек, беле, туя ла о.ӧ.\n\n1972 јылда Воронежский водохранилищеде јӱзӱн-јӱӱр курт-коҥыс, балык, ракообразныйлар бар болгон.  Рактар (Daphnia ла Chydorus spharicus) сууларды арчыйт, томоноктордыҥ личинкаларын () (анчада Chironomus plumosus), двустворчатый моллюсктар база бар. Јас-јайда  Воронежте водохранилищеде томоноктор кӧптӧйт, бу айалга куштардыҥ тоозы кӧптӧӧрине јарамык болот (боро кучыйак, каргаа, галка, таан, кӱӱле о.ӧ.), јарганат.\n\n1994 јылдыҥ јаҥар айында Воронежте Воронежский зоосад ачылган, 2009 јылда зоопарк деп статус алган. 2000 јылда «Информационный сборник евроазиатской региональной ассоциации зоопарков и аквариумов» (EARAZA) Воронежский зоосадты списокко кошкон.\n\nЭкологиязы \n\nВоронеж јаан промышленный тӧс јер болуп јат, кичинек јерде антропоген объекттердиҥ ныктазы (концентрациязы) јаан, бу айалга калага, ар-бӱткенге коомой салтарын јетирет.  2000 јылдаҥ 2003 јылга јетире каланыҥ стационар источниктери кейге јайган кирдиҥ кеми бастыра јаба 28,699 муҥ тонна, ол тоодо кату бӱдӱмдӱзи — 6,794 муҥ тонна, газ бӱдӱмдӱ — 21,905 муҥ тонна. Атмосферага кӧӧлик транспорт јаан салтарын јетирет. Кӧӧлик транспорттыҥ кейге јайган кири текши тоодо 90 процент.\nСоциально-гигиенический мониторингтиҥ темдектегениле 2008 јылда Воронежте кейде кирдиҥ кеми 3,8 (16-га јетире јараар). Тобракта корголјын (), цинк, куулы () ле кадмий табылган.\n\nКалада Воронежский водохранилище ле кара суулар киртиген. Воронежский областьтыҥ Роспотребнадзоры 2013 јылдыҥ јаҥар айдыҥ 27 кӱнинде ле 2014 јылдыҥ чаган айыныҥ 9 кӱнинде ӧткӱрген шиҥжӱ иштердиҥ турултазыла суу гигиеналык, микробиологиялык некелтелерге келишпейт.\n\nЭкономика \nЭмдиги Воронеж —  Воронежский областьтыҥ экономикалык тӧс јери ле Россияда јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи.\nБаш отрасльдар — аш-курсак, химия, радиоэлектронный промышленность, машиностроение ле розничный саду.\n\n2010 јылдыҥ чаган айыныҥ бажында Воронежте 13 252 ишјокту () болгон, ол бастыра Воронежский областьтыҥ ишјокторыныҥ 50 %-ти болгон.\n\nАкча-манат сфера \nВоронеж каланыҥ округыныҥ бюджеди (2013) керегинде айдылган, кирелте 13 487 968 муҥ салкой, чыгымдалганы — 14 648 198 муҥ салкой.\n\n2015 јылда каланыҥ кирелтези 15,757 млн салкой болгон.\n\nКалада российский ле гранарјаннаҥ коммерциялык банктарыныҥ филиалдары иштейт.\n\nПромышленность \nВоронежте машиностроение ле металлообработка јанынаҥ предприятиелердиҥ   (продукциязыныҥ кеми 29,43 миллиард салкой), баш предприятиелер:\nВоронежский акционерный самолётостроительный общество,\n ОАО «Завод „Водмашоборудование“»,\n «Воронежстальмост»,\n «Рудгормаш»,\n «Тяжмехпресс»,\n КБ «Новмаш-В»,\n ПП «Регионгаздеталь»,\n филиалдар ОАО «Вагонреммаш», ОАО «Желдорреммаш»,\n Воронежский механический завод,\n «Воронежсельмаш»; \nОнойдо ок химический промышленностьто (продукцияныҥ кеми 8,69 миллиард салкой):\n «Конструкторский бюро химавтоматика»,\n «Воронежсинтезкаучук»,\n Воронежский шинный завод,\n Воронежский керамический завод,\n Воронежский стеклотарный завод,\n «Верофарм»,\n ООО «Деко Минералс»; \nОнойдо ок электронный промышленностьтыҥ предприятиелери:\n Материнский компания Концерн „Созвездие“» ле оныҥ дочерний компаниялары.\n\nӰредӱлик ле билим \n1702 јылда Воронеж калада Воронеж сууныҥ оозынаҥ 15 јуучыл кереп чыгып, олордоҥ јӱк ле ӱч кереп: «Разжённое железо (линейный корабль)», «Святая Наталья» ла «Святой Георгий» офицерлер ле матросторло бӱткӱлинче јеткилделген болгон. 1702 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 2 кӱнинде Апраксин воронежский верфьте тургуза ла офицерлер керек деп Москва јаар самара бичиген. 1703 јылда Воронежте офицерлер белетеер баштапкы адмиралтейский школ ачылган, бу Арасей ичинде мындый профильдӱ баштапкы школ болгон. Ӱредӱде болуп албай тургандарын мастеровой эдип аткарган.  1714 јылда 10 јаштаҥ ала 15 јашка јетире балдарга калада баштапкы ӱредӱ заведение ачылган. 1745 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31 кӱнинде Воронежте Феофилакттыҥ епискобыныҥ јӧбиле Воронежский духовный семинария ачылган. 1786 јылда дезе калада јондык училище иштеп баштаган, онызы 1809 јылда губернский гимназия боло берген. Калада баштапкы бийик ӱредӱ заведение — Петр Великийдиҥ адыла адалган сельскохозяйственный институт (эмдиги Император Петрдыҥ Воронежский государственный аграрный университеди) — 1913 јылда ачылган.\n\nВоронежте светский билим иштер Алексей Андреевич Хованскийдиҥ иштеринеҥ башталган, Воронежский кадетский корпуста орус тилдиҥ ӱредӱчизи болуп иштеген (Великий князь Михаил Павловичтиҥ Михайловский кадетский корпусында), «Филологические записки» деп Россияда баштапкы билим языковедческий журналды тӧзӧп, оныҥ редактор-издатели болгон, 1860 јылда баштапкы номери кепке базылган.\n\nЭмдиги калада 37 бийик ӱредӱ заведение ле 53 орто-профессионал ӱредӱ заведение бар, ондо 127 муҥнаҥ артык студент ӱренет. Огош балдарга 116 детский сад, 128 школго 118 муҥ школьник јӱрет. Калада альтернативный школдор бар: «Радуга» деп вальдорфский школ, «Классика», «Перспектива», «Светлана» деп таҥынаҥ школдор.\n\nВоронежте государстволык университеттер, институттар ла академиялар:\n Воронежский государственный университет (ВГУ),\n Воронежский государственный технический университет (ВГТУ),\n Петр I Императордыҥ адыла адалган Воронежский государственный аграрный университет (ВГАУ),\n Г. Ф. Морозовтыҥ адыла адалган Воронежский государственный лесотехнический университет (ВГЛТУ),\n Н. Н. Бурденконыҥ адыла адалган Воронежский государственный медицинский университет (ВГМУ),\n Воронежский государственный педагогический университет (ВГПУ),\n Воронежский государственный университет инженерных технологий (ВГУИТ),\n Центрально-Чернозёмный государственный инженерный университет (ЦЧГИУ),\n Воронежский государственный институт искусств (ВГИИ),\n Профессор Н. Е. Жуковсий ле Ю. А. Гагаринниҥ адыла адалган Военно-воздушный академия (Воронеж) Министерства обороны Российской Федерации,\n Воронежский государственный институт физической культуры (ВГИФК),\n Воронежский институт МВД РФ (ВИ МВД РФ),\n Воронежский институт Государственной противопожарной службы (ВИГПС),\n Воронежский институт правительственной связи (филиал) Академии Федеральной службы охраны Российской Федерации (ВИПС),\n Воронежский институт Федеральной службы исполнения наказаний (ВИФСИН),\n Центральный филиал Российской академии правосудия (Воронеж),\n ЮРГУЭС, Южно-Российский государственный университет экономики и сервиса (представительство в г. Воронеже),\nа также филиалы МИИТ, РАНХиГС, Г. В. Плехановтыҥ адыла адалган Российский государственный социальный университет, РГСУ, РЭУ  ла адмирал С. О. Макаровтыҥ адыла адалган Государственный университет морского и речного флота.\n\nЭмчилик \nБӱгӱнги Воронежте эмчиликтиҥ 38 муниципал учреждениези иштейт: каланыҥ тӱрген болуш јетирер клинический больницзы № 8, № 10 ( «Электроника» деп больница), биле ле оны кӧптӧдӧри јанынаҥ тӧс јер, эки бала табар больница ла о.ӧ. : областной клинический больницалар.\n\nКультура \n\nВоронеж кала областьта культуралык јаан тӧс јер болуп јат. Калада театрал кеендик ӧзӱм алынган, Воронежтиҥ музейлери , библиотекалары, выставочный залдары, Воронежтиҥ кинотеатрлары, филармониязы ла  цирк иштейт. Јылдыҥ ла Воронежте фестивальдар ӧдӧт: калыктар ортоло фестиваль «Джазовая провинция» (2003 јылдаҥ ала), «Всероссийский фестиваль японской анимации» (2000 јылдаҥ ала), «Поэтех» деп поэзияныҥ фестивали (2007 јылдаҥ ала) ла о.ӧ. 2011 јылдаҥ ала Воронежте јылдыҥ ла Платоновский фестиваль искусств болот.\n\nМузейлер \n Воронежский областной краевед музей филиалдарыла кожо:\n «Арсенал» деп музей , Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган. XVIII чактыҥ архитектурзыныҥ кереези; \n А. Л. Дуровтыҥ музеи;\n И. С. Никитинниҥ адыла адалган Воронежский областной литературный музей филиалдарыла:\n Иван Бунин чыккан тура; \n М. Н. Мордасованыҥ квартиразы; \n И. С. Никитинниҥ музейи, Веневитиновтыҥ 6урты;\n И. Н. Крамскойдыҥ адыла адалган Воронежский областной художественный музей;\n «Музей-Диорама» јуучыл-патриотикалык таскадарыныҥ тӧс јери;\n ВГУ-ныҥ музейи (геологический, зоологический, ботанический); \n Кереп-музей «[[Гото Предестинация (корабль, 2014)».\n\nТеатрлар \n А. В. Кольцовтыҥ адыла адалган драмныҥ Воронежский академический театры;\n Оперы ла балеттиҥ Воронежский государственный театры;\n Јиит кӧрӧӧчиниҥ Воронежский государственный театры; \n Воронежский Камерный театр;\n «Шут» деп атту наадайлардыҥ Воронежский театры;  \n Театр равных;\n «Театр Неформат», јайаандыктыҥ тӧс јери;\n Актердыҥ Воронежский туразы.\n\nБиблиотекалар \n И. С. Никитинниҥ адыла адалган Воронежский областной универсал билим библиотека; \n В. М. Кубаневтиҥ адыла адалган Воронежский јииттердиҥ областной библиотеказы,\n Балдардыҥ Воронежский областной библиотеказы; \n В.Г.Короленконыҥ адыла адалган Воронежский областной кӧрбӧстӧрдиҥ специал библиотеказы.\n\nКинотеатрлар \nВоронежте тогус кинотеатр иштейт. Башка тураларда «Пролетарий (кинотеатр)», «Спартак (кинотеатр)» ла «Юность (кинотеатр)». Саду ла ойындарлу јерлерде кинотеатры «Star&Mlad» («Град», ТЦ «Московский проспект»), «КИНО ОККО» (ТРК «Арена»), «Синема Парк» (ТРЦ «Галерея Чижова»), «Максимир» ле «Левый берег» ондый ла атту саду ӧдӧр јерлерде. Воронежский  кинопрокат рыноктыҥ кеми кайда да 1,2-1,5 млрд салкой.\n\nТранспорт \nВоронеж — јаан транспортный узел, бу система кейде, темирјол ло кӧӧлик транспорттоҥ турат.\n\nКейде јол \nЧертовицы јурттыҥ јанында каланыҥ кыйузыныҥ 5 км киреде аэропорт «Воронеж» бар. 1995 јылдаҥ ала аэропорт международный статусту. 2019 јылда кӱӱк айдыҥ 31 кӱнинде Воронежте јондык аэропортты Петр Первыйдыҥ адыла адаган. Оноҥ улай ла Москва, Санкт-Петербург, Сочи, Симферополь јаар рейстер болот. Воронежский аэропорттоҥ  Ереван, Ташкент, Стамбул јаар рейстер; чартерный рейстер — Анталья, Барселона, Ираклион, Салоники јаар болуп јат. Воронежтиҥ Солјараттай аймагында на территории авиастроительный предприятиениҥ јеринде ОАО «ВАСО» деп экспериментал (ченелтелер эдер) аэродром «Придача» бар. Аэродромло онойдо ок граждан авиацияныҥ ЗАО „Полёт“ деп авиационный компаниязы база тузаланат. Воронежтиҥ Советский аймагынд��  «Тенистый» деп микрорайондо («Јуукта садтар» ла «Ыраакта садтар») деп јерде јуучыл аэродром «Балтимор» турат.\n\nТемирјол \n\nКалада темирјол вокзалдыҥ станциялары: Воронеж I, Воронеж-Курский ле Придача (станция) (вокзал Воронеж-Южный). Эмдиги ӧйдӧ кӧп саба транзит пассажирский поездтер «Центр — Кавказ» Воронеж-1 станцияга кирбейт, «Придача» станция ажыра ӧдӧт, ондо тарифный стоянка бар. Сол јаратла темирјол «Отрожка-Придача» деп перегондо тоннель кечире барат, онызы Димитровтыҥ оромыныҥ  Придача деп аэродромныҥ алдыла ӧдӧт, узуны 800 метр. Онойдо ок  промышленный темирјол транспорт иштейт.\n\nКӧӧлик јол \nВоронеж кала ажыра автомагистраль «Дон» (эбирилчик јол) ло  регионал учурлу трасса Курск — Воронеж — Саратов. Эки кӧӧлик вокзал ла бир кӧӧлик станция: Центральный автовокзал, Солјараттай автовокзал ла Тӱштӱк-Кӱнбадыш автостанция.\n\nСпорт \n\nКалада профсоюзтардыҥ баш стадионы иштейт, ого 32000-наҥ артык кӧрӧӧчилер бадып јат, «Олимпик» деп спортивный комплекс,  «Юбилейный» деп атту спорттыҥ тош ӧргӧӧзи, Суу алдында спорттыҥ ӧргӧӧзи, бассейн «Спартак», спортивный комплекс «Факел», яхт-клуб,  Владислав Третьяктыҥ адыла адалган  олимпий резервтиҥ специал детско-юношеский школы, шахматный клуб ла о.ӧ. Воронежте международный ла всероссийский спортивный маргаандар спорттыҥ кӧп бӱдӱмдериле ӧдӧт: бокс, спортивный ориентированиеле, художественный гимнастикала, скалолазаниеле, шахматла, греко-рим кӱрешле, велоспортло, бильярдла, лыжероллерлерле о.ӧ. Воронежтиҥ спортчылары  алдында  Олимпий ойындарда, Телекейлик Чемпионаттарда, Европаныҥ чемпионаттарында алтын, мӧҥӱн, кӱлер медальдарды ойноп алатан болгон.\n\nКарындаштык калалар \nКарындаштык калалар\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде кӧп архитектуралык кереестер оодылган, бызылган. Је тӱӱкилик учурлу кереестер эмдиге бар.\n2000 јылда «Историко-культурное наследие Воронежа» деп бичик издательстводо кепке базылган, ондо каланыҥ архитектуразын билимчилер шиҥдеп, кезик туралар реконструкцияныҥ да кийнинде, тӱӱкилик јаан учурын салбаган деп темдектеген.\n Воронежте эҥ ле озогы туралардыҥ бирӱзи Успенский Адмиралтейский храм ла Алексеево-Акатов монастырдыҥ колокольнязы.\n Воскресенский храм (Орджоникидзениҥ оромы, 21),\n Никольский храм (Таранченконыҥ оромы, 19а)\n Ильинский храм (Севастьяновский съезд, 26)\n Тихвино-Онуфриевский храм(Фабричный, 8), стиль барокко.\n Покров Богородицаныҥ серикпези (Бехтеревтиҥ оромы, 36), классицизм деп  стиль\n  Лютеран кирх (Карл Маркс 65, Никитин 20) ле  Самуил Пророктыҥ Храмы, стиль ампир орой классицизм\n\nГраждан архитектурада тӱӱкилик туралардыҥ тоозы 200 кире бар. \n Савостьяновтыҥ ла губернатор Потаповтыҥ туралары — барокко стильдӱ дворцовый архитектура губернский калаларда кӧп јок\n Тулиновтыҥ туразы (Революция проспекти, 22), Ненаркомованыҥ ла Нечаевтиҥ турал��ры (Карл Маркс оромы, 55) XIX чактыҥ бажында туткан туралардыҥ ортозында аҥылу кӧрӱнет\n\nБӱгӱнги Воронежте тӱӱкилик учурлу туралар јоголорго јеткен. Темдектезе:\n 2001 јылда сыгын айда Александровтыҥ јуртында тураны бызып салган (Платонов ором, 25),бу тура 1820—1830 јылдардыҥ болгон.\n 2008 јылда 1919 јылда тудулган Перелыгинаныҥ туразы Платонов оромдо, бызылган\n\n 2011 јылда Воронежтиҥ јоны кезем јаратпай да турган болзо, Гарденинский архитектурный комплексти (XVIII) јаҥы тура тударга арай ла быспаган. Эмдиге јетире каланыҥ озогы деген Гарденинниҥ туразы коомой айалгада турат.\n\nТӱӱкилик \n\n Орус император Петр I каанга кереес. Пьедесталдыҥ јанында почётный караулда  полктыҥ ветерандары турган;\n А. В. Кольцовко кереес (1868);\n И. С. Никитинге кереес (1911);\n Ак террордоҥ корогондорго кереес (А. И. Попов-Шаманныҥ проекти, 1929);\n В. И. Ленинге кереес. 1956 јылдаҥ ала Ленинниҥ тепсеҥинде турат;\n Генерал Черняховскийге кереес;\n «Меркурий» деп кереп-кереес, Воронежский верфьте. 1997 јылда памятный знак, 2010 јылда — кереес;\n Бунин Иван Алексеевичке кереес (1995);\n Платонов Андрей Платоновичке кереес (1999);\n Есенин Сергей Александровичке кереес (2006);\n Пушкин Александр Сергеевичке кереес (1999);\n Мандельштам Осип Эмильевичке кереес (2008);\n Дуров Анатолий Леонидовичке кереес;\n Святитель Митрофан Воронежскийге кереес (2003). Грузин скульптор Вано Арсенадзе кереестиҥ авторы. Воронежтиҥ национал общиналары биригеле тургускан кереес (грузинский, греческий, армянский, украинский, немецкий ле курдский).\n\nЈарлу улузы \n Пётр I — Арасей империяныҥ кааны, Воронежке 1696—1722 јј. 13 катап  келип јӱрген, калада 500-теҥ артык кӱн болгон; \n Мосин, Сергей Иванович — (конструктор, острелковое оружие); \n Лодыгин, Александр Николаевич — (электротехник, изобретатель); \n Плеханов, Георгий Валентинович — (теоретик, марксизмниҥ пропагандисти, философ социалист); \n Чертков, Александр Дмитриевич — (Государственный публичный исторический библиотеканыҥ тӧзӧӧчизи); \n Басов, Николай Геннадиевич — (нобелевский лауреат, физика);  \n Черенков, Павел Алексеевич — (нобелевский лауреат, физика);\n Бунин, Иван Алексеевич — (нобелевский лауреат, литература);  \n Ге, Николай Николаевич — (художник);  \n Платонов, Андрей Платонович — (писатель); \n Мандельштам, Осип Эмильевич — (поэт); \n Маршак, Самуил Яковлевич — (поэт, драматург, кӧчӱреечи, литературный критик); \n Кольцов, Алексей Васильевич — (поэт); \n Никитин, Иван Саввич — (поэт); \n Мордасова, Мария Николаевна — (СССР-дыҥ јондык артистказы); \n Саввина, Ия Сергеевна — (СССР-дыҥ јондык артистказы).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":5797,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":7410.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Санкт-Петербург — Россия тергееде федерал учурлу, Тӱндӱк-Кӱнбадыш федерал округта кала.\nКала 1914 јылда куран айдыҥ 31 кӱнинеҥ ала 1924 јылда чаган айдыҥ 26 кӱнине јетире «Санкт-Петербу́рг» деп атту болгон Петрогра́д, 1924 јылдыҥ чаган айыныҥ 26 кӱнинеҥ ала 1991 јылдыҥ сыгын айыныҥ 6 кӱнине јетире — Ленингра́д болгон, тегин куучында — Питер дежетен, кыскарта — СПб. Эл-јоныныҥ тоозыла Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортодо экинчи јерде. 1703 јылда кандык айдыҥ 27 кӱнинде Пётр I каан тӧзӧгӧн. 1714—1728 ла 1732—1918 јј. — Россия тергеениҥ тӧс калазы.\nКала Финский заливтиҥ јанында Нева сууныҥ јарадында турат. Ленинградский областьла кыйулажат, онойдо ок Финляндияла, Эстонияла талай-кыйуларлу.\n\nСанкт-Петербургта Россия Федерацияныҥ Конституционный суды, Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Геральдический соведи, Тӱндӱк-Кӱнбадыш федерал округтыҥ полпредствозы, Ленинградский областьтыҥ башкарузы туруп јат, мында СНГ-ныҥ Межпарламентский ассамблеязы бар. Онойдо ок РФ-ныҥ Јуучыл-талайчы флоды ла Кӱнбадыш военный округтыҥ штабы.\n\nПитер ӱч революцияныҥ тӧс јери болгон: 1905—1907 јылдыҥ Революциязы, Февральский революция ла 1917 јылдыҥ Октябрьский революциязы. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тужында 1941—1944 јылдарда Ленинград 872 кӱн блокадада болгон, миллионго јуук кижи божогон. 1945 јылда кӱӱк айдыҥ 1 кӱнинде Ленинградка герой-кала деп нере берилген. 2018 јылдаҥ ала Санкт-Петербургла кожо ӱч кала «Јуучыл мактыҥ калалары» деп атту: Кронштадт, Колпино, Ломоносов.\n\nСанкт-Петербург — Россияныҥ экономикалык, билим ле культуралык тӧс јери, јаан транспортный узел болуп јат. Санкт-Петербургтыҥ тӱӱкилик тӧс јери ле ондо кереестер ле комплекстер Россияда ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тоозына кирет (); олор туризмниҥ јаан учурлу тӧс јери. Эҥ ле јарлу, јаан тӱӱкилик учурлузы: Государстволык Эрмитаж, Кунсткамера, Мариинский театр, Российский национал библиотека, Государстволык Русский музей, Петропавловский шибее, Исаакиевский собор, Невский проспект. 2019 јылда Санкт-Петербургка 10,4 миллион турист келип јӱрген.\n\nЭтимологиязы \n\nСанкт-Петербург (Агару Петрдыҥ калазы), эҥ ле озо каланы тӧзӧгӧнинеҥ 1703 јылда кӱӱк айдыҥ 27 кӱнинеҥ ала 1914 јылда куран айдыҥ 31 кӱнине јетире каланыҥ ады Нидерланд тилле Sankt Pieter Burch, (Сан(к)тпитербурхъ) болгон; Апостол Пётрга учурлай, Петр I каанныҥ байаназы-коручылы (). Бажында ла Койон ортолыкта (), 1703 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ ортозында тӧзӧлгӧн Петропавловский шибее онойдо адалган, је удабай бу ат шибеенеҥ бастыра ортолыкка јайылган. Каланыҥ ады керегинде окылу акт јок болгон учун, Петр каанды айландыра иностранец-болушчылар ӧскӧ тилдӱ: немец, швед, нидерланд (голланд), англий тилдерле (онойдо ок императордыҥ орус болушчылары база ол тилдерди тузаланган учун), XVIII чактыҥ баштапкы тӧрт јарымында бичимелдерде каланыҥ ады јӱзӱн-башка берилген (30-таҥ артык вариант). Каланыҥ адыныҥ бастыра компоненттери: Санкт, Сант ла Сан; Питер ле Петер (кезикте энчилеечи кубулткышта:Питере, Петере); бург, бурк ла бурх. Топоним бойы бир де, эки де, ӱч те сӧс эдип бичилетен. Онойдо, Петр I каанныҥ самара бичигенинде мындый варианттар туштайт: Санктъпетерсъбурк (20.VII.1703), Сантпитербурх (20.IX.1703), Питербурх (17.V.1706), Санктпетерзбурк (20.XI.1710), Санкт-Питер-Бург (28.IV. 1714), Санктъ Питербурх (13.1.1720). «Санкт-Петербургские ведомости» деп газетте каланыҥ ады мындый варианттарла туштайт: Санктпитербурх (XII. 1703), Сантъпитербург (I.1704), Санктпитерзбурк ла Санктъпетерзбурк (V, VI.1711), је кӧп сабада — Санктъпитербурх, јӱк ле 1724 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала «Ведомости» -Питер-диҥ ордына -Петер деп бичип баштайт. Мыны кӧргӧндӧ, каланыҥ эмдиги улай ла тузаланып турган кыска неофициальный ады «Питер», туку 1724 јылдаҥ келген. Петр I каан божогон кийнинде, су-немец формала бичилгени «Санкт-Петербург» 1914 јылга јетире болгон. Неофициал тилле каланы Петербург дежетен, просторечиеде — Питер.\n\nАпостол агару Пётрдыҥ адыла адаган да болзо, табынча Петр I каанныҥ адыла бодоштырылган. Кала Российский империяныҥ табылганыныҥ тӱӱкилик ле культуралык кереези, Россия эмдиги тӱӱкиде европейский улу держава.\nXVIII чактыҥ бажында каланыҥ ады Сан(к)т-Питер-Бурх деп бичилген. Кала тудуларда адын канайда бичилери керегинде јӧп тургузылбаган, је Петр I каанныҥ самаралары ла «Ведомости» деп окылу газетте кала «Сан(к)т-Питер-Бурх» деп голландский вариантла бичилген ( — «Город Святого Петра»). «Санкт-Петербург» деп баштапкы катап «Ведомости» газетте 1724 јылда бичилген.\nБаштапкы телекейлик јуу тушта Санкт-Петербургты 1914 јылдыҥ куран айында (на волне антигерманских настроений) Николай II каан каланыҥ адын Петроград деп солыган. 1917 јылда Николай II каан јаҥнаҥ мойноп ийген, јаҥ большевиктерге кӧчкӧн. Граждан јууныҥ ӧйинде јарманныҥ фронты јуук болгон учун В. И. Ленинниҥ башкарузы Москвага кӧчкӧн, 1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 5 кӱнинде кала тӧс кала деп статусын Санкт-Петербург јылыйткан.\n1924 јылдыҥ чаган айыныҥ 26 кӱнинде, В. И. Ленин божогон кийнинде, СССР-дыҥ Советтердиҥ Весоюзный II съезди Петросоветтиҥ сурагыла Петроградты Ленинграддеп адаган.\n\n1991 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12 кӱнинде ӧткӱрилген опрос аайынча турушкан улустыҥ 54,86 % каланыҥ озогы адын ойто јандырзын деген. РСФСР-дыҥ Верховный Совединиҥ Президиумыныҥ Јӧби аайынча (1991 јылда сыгын айдыҥ 6 кӱнинде № 1643-I) каланы ойто Санкт-Петербург деп адаган.\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nКала Российский Федерацияныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Приневская низинада турат. Тӧс јердиҥ координаттары: . Кала Нева сууны јараттай, Невская губада, Финский залив ле Невский дельтаныҥ кӧп тоолу ортолыктарында турат, ол тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ тӱштӱк-кӱнчыгы�� јаар 90 км чӧйилген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ каланыҥ бийиги: ортозы: 1—5 м, тӱндӱк: 5—30 м, тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыш: 5—22 м. Калада эҥ бийик јер: Дудергофские высоты, Красное Селоныҥ јанында 176 м. Каланыҥ јеринде Кронштадтский футшток, нулевая отметка, бийиги ле тереҥиниҥ Балтийский система отсчёта, бир канча тергеелерде Нивелирный сетьтиҥ исходный пункты болот. XX-чакта каланы кечире јаткан Пулковский обсерватория ажыра ӧткӧн Нулевой меридиан Российский империяныҥ карталарында географический долготаныҥ точка отсчетазы болгон.\n\nГидрографиязы \nСанкт-Петербургтыҥ суулары ла каналдарыныҥ узуны јаба 282 км, олордыҥ ӱстиниҥ площади каланыҥ текши јериниҥ 7 % болот. Кала тӧзӧлгӧнинеҥ ала оныҥ гидрологиязы тыҥ кубулган. Јабыс састу јерде тудулган учун кургадарга кӧп каналдар, буунтылар эдерге келишкен. Казылган тобракла јараттарын кӧдӱрген. XIX чактыҥ учында Неваныҥ дельтазында 48 суу ла канал, 101 ортллык болгон. Кала јаанап кӧдӱрилген сайын кӧп суу-каналдар киртип, тайызап кӧмӱлген. XX чакта кӧмӱлген суулар ла каналдар кӧптӧп, ортолыктардыҥ тоозы 42-ге тӱшкен.\nТӧс суу магистрали каланыҥ: Нева суу, ол Финский заливте Невский губала Балтийский талайга барып кирет. Дельтаныҥ јаан ла деген јеҥдери: Јаан Нева ла Кичӱ Нева, Јаан Невка ла Кичӱ Невка, Орто Невка ла Кичӱ Невка, Фонтанка, Мойка (суу), Екатерингофка, Крестовка (Орто Невканыҥ кош суузы), Карповка (Неваныҥ јеҥи), Ждановка (суу), Смоленка (суу), Пряжка (суу), Кронверкский пролив; каналдар: Морской канал , Обводный канал, Грибоедовтыҥ каналы ла о.ӧ. Неваныҥ дельтазында јаан деген ортолыктар: Васильевский, Петроградский, Крестовский ле Декабристтердиҥ ортолыгы. Финский заливте јаан ортолык: Котлин. Калада суу-каналдарды кечире 800 кӱр (предприятиелердиҥ кӱрлерин чотобозо), ол тоодо јойу кечер 218 кӱр ле 22 ачылып јабылар кӱр. Ол тоодо Кронштадтта — беш, Пушкин калада — 54, Петергофто — 51, Павловскта — 16, Ломоносов калада — 7 кӱр. Эҥ ле узун кӱр: Јаан Обуховский (вантовый) кӱр (2824 м), эҥ ле јалбак кӱр: Мойка сууда Чаҥкыр кӱр () (99,5 м).\n\nКоштой калалар\n\nКлимады\n\nӦзӱмдери \nСанкт-Петербургта ӧзӱмдерлӱ јажыл зона каланыҥ 40 % јерин бӱркеген (2002 јыл). 2000 јылда бир кижиге 65 м² ӧзӱмдер келишкен. Ӧзӱмдерлӱ јердиҥ текши кеми калада 31 муҥ га, ол тоодо 68 парк, 166 сад, 730 сквер, 232 бульвар, 750 јажыл ӧзӱмдерлӱ оромдор . Аспактарлу Роща. Кезик парктар јерлик ӧскӧн агаштардаҥ башталган, Карагайлу (парк), Удельный парк. Кӧп парктар јууныҥ кийнинде јаҥынаҥ салынган: Московский парк Победы, Приморский парк Победы. Каланыҥ јаказында агаш массивтер бар, олор тӱштӱк тайга подзонадаҥ арткан: Юнтоловский заказник, Ржевский лесопарк, Охта сууны јараттай, Таллинский шоссениҥ јанында, Нева суу ла темирјолдыҥ ортозында, Москва барар јолдо.\n\nКалада ар-бӱткенниҥ корулу јети јери бар: ӱч тергеелик ар-бӱткен заказник («Юнтоловский заказник», «Гладышевский заказник», «Северн��е побережье Невской губы») ла тӧрт ар-бӱткендик кереес («Дудергофские высоты», «Комаровский берег», «Стрельнинский берег», «Сергиевка (јурт)»). Санкт-Петербургтыҥ Тӧс ӱлекеринде база беш заказник ле эки ар-бӱткендик кереес јазаар јери бар.\n\nЭкологиязы \nРоссия Федерацияныҥ экологиия ла ар-бӱткен ресурстардыҥ Министерствозыныҥ экологиялык рейтинги аайынча 2011 јылда Санкт-Петербург экинчи јерде болгон. Калада атмосфераныҥ кейиниҥ мониторингин ӧткӱрер 21 автоматикалык станция бар. Атмосферага јайылган кирлӱ кей 2009 јылда 625,3 муҥ тонна болгон. Бир кижиге бир јылда 135,9 кг, единиц площади — 434,5 т бир км²-ге. Бастыра каршулу кирдиҥ 91,9 % -тин транспорт берет. 2009 јылда бу айалга 1 % кӧптӧгӧн, стационар источниктердеҥ — 9,8 %.\n\nЭл-јон \nСанкт-Петербургтыҥ эл-јоны:  кижи. Санкт-Петербург — телекейде эҥ ле тӱндӱктей турган, јоныныҥ тоозы бир миллионноҥ кӧп кала. Онойдо ок Санкт-Петербург Россияныҥ миллионник-калаларыныҥ ортодо эҥ ле кӱнбадыштай турган кала. Европада калалардыҥ ортодо јонныҥ тоозыла ол Москва ла Лондонныҥ кийнинеҥ ӱчинчи јерде турат, јонныҥ тоозыла тӧс эмес калалардыҥ ортодо баштапкы јерде. Инновационный сценарий аайынча 2030 јылга калада 5,9 миллион кижи болор. Кала — Санкт-Петербургский агломерацияныҥ тӧс јери. Текши јери 1439 км², Москваныҥ јерин (2011—2012) јаанатканыныҥ кийнинде Санкт-Петербург јериниҥ кемиле бистиҥ ороондо экинчи јерде.\n\n2010 јылдыҥ текшироссиялык тооалыжы аайынча Санкт-Петербургта 200-теҥ артык ук-калыктар (национальность ло народность) јуртайт: орустар — 3 миллион 909 муҥ кижи (бойыныҥ угын айткан бастыра улустыҥ 92,5 %), украиндер — 64 муҥ кижи (1,52 %), белорустар — 38 муҥ кижи (0,9 %), татарлар — 31 муҥ кижи (0,73 %), еврейлер — 24 муҥ кижи (0,57 %), узбектер — 20,3 муҥ кижи (0,48 %), армяндар — 20 муҥ кижи (0,47 %), азербайджандар — 17,7 муҥ кижи (0,36 %), таджиктер — 12,1 муҥ кижи (0,29 %), грузиндер — 8,3 муҥ кижи (0,2 %), молдавандар — 7,2 муҥ кижи (0,17 %), казахтар — 3,4 муҥ кижи (0,08 %), финндер— 2,6 муҥ кижи (0,06 %). Кадада 15 јаштаҥ ӧрӧ улустыҥ 31,7%-ти бийик ле јетире божотпогон бийик ӱредӱлӱ 26,7 % — орто специал ӱредӱ, 13,8 % — орто текши ӱредӱлӱ, 2287 кижи (0,06 %) — бичик билбес. 2017 јылдыҥ кӱӱк айында ишјоктордыҥ тоозы иштӱ улуска кӧрӧ 1,6 % болгон. Орто номинал ишјал, 2017 јылдыҥ кандык айында 53 272 салкой болгон (2016 јылдыҥ кандык айына кӧрӧ 112,2 %). Прожиточный минимум 2017 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 7 кӱнинде 10 605,7 салковой болгон.\n\nКудай јаҥы \nСоциологиялык шиҥжӱ аайынча Санкт-Петербургтыҥ улузыныҥ тал ортоноҥ кӧби кудайга бӱдет (ВЦИОМ-ныҥ јетиргениле 2002 јылда 67 %). Православныйлар кӧп сабазы (57 %) болгон, экинчи јерде мусульмандар, оноҥ протестанттар ла католиктер. Ӧскӧ кудай јаҥнаҥ буддисттер ле о.ӧ. Калада бастыра јаба 268 община конфессиялар ла религиозный биригӱлер: орус православный серикпелер (131 биригӱ), Пятидесятниктер, Христиан евангельский јаҥ (23), Россияда Евангелическо-Лютеранский серикпе (19), Евангельский христиан-баптисттер (13), старообрядческий, Римско-Католический серикпелер, Армян Апостольский серикпе, адвентисттердиҥ, иудейлердиҥ, буддийлердиҥ, мусульмандардыҥ, бахайлардыҥ.\n\nТӱӱкизи \n\n1703 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 16 (27) кӱнинде Петр I каан Санкт-Петербург каланы тӧзӧгӧн. 1712—1918 јылдарда — Россия тергеениҥ тӧс калазы.\nСанкт-Петербургтыҥ јеринде мӧҥкӱ тош кайыларда, эмдиги каланыҥ јерине улус келген. Кайда да 12 муҥ јыл кайра тош ыраарда улус келген. Кӱнчыгыш славяндардыҥ ильменские словене лекривичтер керегинде VIII—IX чактаҥ ала јарлу. Олордо Подсечно-огневое земледелие, мал азыраары, аҥдаш ла балыкташ, коштой калыктарга табарып тонооры болгон. IX чакта бу јерлер Киевский Русь, Јебрен орус государствого кирген, ол Улу Новгородко кирип Водская пятина, Нева сууныҥ оҥ јарадыла Карельский јер деп адалган, сол јаны — Ижорский јер. VIII—XIII чакта мында суула јол «из варяг в греки» Скандинавиядаҥ кӱнчыгыш Европа ажыра Византияга јетире болгон. Бу ӧйдӧ Новгородский республика улай ла Швецияла јуулашкан. 1240 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 15 кӱнинде новгородский ополчениеле швед черӱниҥ ортозында Невага Ижора суу киргенинде јуу-јепселдӱ тартыжу болгон. Орус черӱни князь Александр Ярославич Невский баштаган. 1300 јылда шведтер Охты суу Невага киргенинде Ландскрона деп шибее туткан, је бир јылдаҥ новгородтыҥ дружиназы ла тургун карелдери биригип, шибеени орды јок эткен. Бу шибее болгон јерде Кеваныҥ оозында новгородский саду ӧдӧр јер рынок болгон. XV чакта Новгородский республикада Ижорский јер Великое княжество Московскоеге бириккен. Орус-швед јууда (1610—1617) орус черӱ јеҥдиртеле (Столбовский мир, 1617) Неваныҥ јанында јерлер Шведский Ингерманландияга кирген, саду ла администрациялык тӧс јери Ниен калада, 1611 јылда Ландскрона деп шибеениҥ ордына тудулган Ниеншанц деп шибееде болгон.\n\nЭкономиказы \nСанкт-Петербург — Россия Федерацияныҥ јаан учурлу экономикалык тӧс јерлериниҥ бирӱзи. Каланыҥ Валовый региональный продукты (ВРП) 2015 јылда Росстаттыҥ статистиказы аайынча 3,024 трлн салкой болгон (2013 јылда — 2,491 трлн салковой). Экономиканыҥ тӧс бӱдӱмдери (ВРП 2014 јылда):\n оптовый ла розничный саду, кӧӧлик транспортты јазаары, мотоциклдерди, бытовой эдимдерди (21,5 %);\n обрабатывающий производство (19,9 %);\n недвижимый имущество, аренда ла услугалар јетирери (19,3 %);\n транспорт ло связь (11,8 %);\n эмчилик ле социал услугалар (6 %).\nРоссияда каланыҥ регионал финансовый рынкогы кемиле экинчи јерде турат. Мында Санкт-Петербургский валютный биржа, товарный биржа «Санкт-Петербург», Фондовый биржа Санкт-Петербург, Санкт-Петербургский международный товарно-сырьевой биржа иштейт. Калада 31 банк (јаан дегендери: ВТБ, «Россия (банк)», «Санкт-Петербург (банк)», «Таврический (банк)», Балтинвестбанк) ла ӧскӧ региондордыҥ банктарыныҥ 100-теҥ артык представительстволоры Mercer бичигениле , 2017 јылда Санкт-Петербург калаларда јӱрӱмниҥ чыҥдыйыныҥ телекейлик рейтингинде 231 јердиҥ ортозында 176-чы јерде.\n\nСанкт-Петербургтыҥ экономиказына 2012—2017 јј. 2,8 триллиона салковой кирген.\n\nПромышленность \nПромышленностьтыҥ тӧзӧгӧзи болуп 700-теҥ артык јаан ла орто предприятиелер, онойдо ок 20 муҥ кичӱ предприятиелер иштейт. 2016 јылда аткарылган продукцияныҥ кеми 2340,5 миллиард салкой болгон, алдында јылга кӧрӧ 6,9 % кӧп. Аткарылган продукцияныҥ 30 %-ти транспортко, машиналар ла башка-башка бӱдӱмду оборудованиеге келижет, 15,7 % — курсак-тамак, суузындар, таҥкы, 5,7 % — металлургияныҥ эдимдери ле темирдеҥ эдилген продукция.\n\nПромышленностьтыҥ тӧзи: уур индустрия. Калада судостроительный предприятиелер база иштейт: «Адмиралтейские верфи» (Россия Федерацияныҥ Јуучыл-талайчы Флодыныҥ керептери, танкерлер, суу алдыныҥ кемелери), «Орто-Невский судостроительный завод» (катерлер, ВМФ-ныҥ тральщиктери), «Балтийский завод» (Морфлотко керептер, ледоколдор), «Тӱндӱк верфь» (ВМФ-ныҥ ла Морфлоттыҥ керептери). Машиностроениениҥ предприятиелери: «Компрессор (предприятие)» (компрессорный оборудование, нефтегазовый оборудование), «Ленинградский металлический завод» (паровой, газовый ла гидравлический турбиналар), «Электросила (завод)» (электромашиналар, генераторлор), завод «Электропульт», «Севкабель» (силовой кабельдер, медный прокаттар), «Кировский завод» (тракторлор, металлопродукцилар, сельскохозяйственный техника), «Арсенал (завод, Санкт-Петербург)» (космический спутниктер, артиллерийский установкалар, компрессорный станциялар), «Ижорский завод» (прокатный оборудование, специальный оборудование, атомный реакторлор), «Ленинец» (авиация ла јуу-јепселдиҥ оборудованиези, радиоэлектронный оборудование), «Светлана (компания)» (рентгеновский трубкалар, радиоэлектронный аппаратура, комплектующийлер), ЛОМО (оптический приборлор) ло о.ӧ. Транспортный машиностроение ӧзӱм алынган: «Вагонмаш» (пассажирский вагондор темирјолго ло метрополитенниҥ электровагондоры), Ford, Toyota, General Motors ло MAN компаниялар кӧӧлик заводтор, Россияда садылып турган кӧӧликтердиҥ 25 %-ти  2016 јылда 9 айдыҥ туркунына  чыгарылган. Јуу-јепсел чыгырар предприятиелер каланыҥ промышленный производствозында јаан кемдӱ. Калада кара ла ӧҥдӱ металлургия («Северсталь» компанияныҥ Ижорский трубный заводы) ла («Красный выборжец»), химический («ВМП-Нева»), јеҥил, полиграфический промышленность ӧзӱм алынган.\nАш-курсак промышленностьтыҥ јаан предприятиелери: «Балтика (пивоваренный компания)» деп завод, алкоголь јок суузындар, минерал суулар, Heineken компанияныҥ пивзаводы, Степан Разинниҥ Пивоваренный заводы, Московский аймактыҥ хлебозаводы Fazer компанаяныҥ болот (хлебобулочный, мучнистый кондитерский эдимдер), Крупскаяныҥ фабриказы (конфет ле шоколад), эткомбинат «Парнас-М» (колбасный эдимдер, эттӱ консервалар ла полуфабрикаттар), «Кировтыҥ теермени» (крупа, кулур), сӱт комбинат «Петмол» (Danone), минерал сууныҥ заводы «Полюстрово», эткомбинаттар, кондитерский эдимдердиҥ предприятиези, балык продукция ла о.ӧ..\n\nПромышленный предприятиелерде ишмекчилердиҥ тоозы статистика аайынча 2018 јылда 346,9 муҥ кижи (99,8 % 2017 јылда), промышленностьто ишчилердиҥ ортоайлык ишјалы — 65,4 муҥ салковой (109,7 % 2017 јылда).\n\nТуризм \nТуристический бизнес каланыҥ экономиказында јаан учурлу, Россия ла гран ары јаныныҥ айылчыларын уткууры, оныла колбулу сфера обслуживанияныҥ ӧзӱми база. Кала тӱӱкилик-культурный энчизиле бай, бу айалга туризмди калада экономиканыҥ тӧс отрасль эдер арга берет. Европаныҥ эҥ-ле кӧп туристтер јӱрер калаларыныҥ ортодо Санкт-Петербург 2012 јылдыҥ турулталарыла 10 јерде (2010 јылда — 7-чи јер) болгон.\n\n2018 јылда Санкт-Петербургка 8,5 миллионго шыку турист келген (2017 јылда — 7,5 миллион), олордоҥ Россияныҥ туристтери — 5,5 миллион кижи, ӧскӧ ороондордоҥ — 4,9 миллион кижи. 2016 јылда 6,9 миллион турист (Тӱндӱк-кӱнбадыш федерал округтыҥ јериле ӧткӧн иностранный граждандардыҥ тоозы 2016 јылда 2847,2 муҥ кижи болгон кӧп сабазы Финляндия, Германия, США, Швеция ла Францияныҥ туристтери. Калада 260-наҥ артык јаан ла кичинек гостиницалар ла мини-отельдер, 27 муҥ кыптар (ол тоодо «Гранд Отель Европа» деп гостиница, «Астория», «Коринтия Санкт-Петербург», «Прибалтийский (гостиница)», «Пулковский (гостиница)», «Санкт-Петербург (гостиница)», «Москва (гостиница)», «Россия (гостиница, Санкт-Петербург)», «Октябрьский (гостиница)», «Азимут (гостиница»), пансиондор. Васильевский ортолыкта јаҥы Морской пассажирский порттыҥ терминалы ачыларда туризмге кыска ӧйгӧ јӱрер визовый режим эдилерде, кала Европаныҥ круизный туризминиҥ база бир тӧс јери боло берген. 2016 јылда тӱндӱк столицага 457 муҥ круизный турист келип јӱрген (209 судозаход).\n\n2016 јылдыҥ јаҥар айында Санкт-Петербург туриндустрия аайынча World’s Leading Cultural City Destination деп номинацияла World Travel Awards деп сый алган (2016), «а».\n\nӰредӱлик ле билим \n2012 јылдыҥ дошкольный образованиезинде 1054 детсад ла ясли болгон. Олор бастырага јуук муниципалитеттиҥ балансында болгон. Калада 690 ортоӱредӱлик учреждение, ол тоодо 609 школ, олордыҥ 135 предметерди тереҥжиде ӱредер, 72 гимназия, 45 лицей, 21 эҥирги школ, 40 коррекционный школ, 8 школ-интернат, 19 спецшкола, 58 допобразованиениҥ учреждениелери, 48 баштамы ла орто профессионал образованиениҥ учреждениелери. Олордыҥ ортодо А. Я. Ваганованыҥ адыла адалган орус балеттиҥ Академиязы, М. П. Мусоргскийдиҥ адыла адалган Санкт-Петербургский музыкальный колледж, военный заведениелердеҥ Санкт-Петербургский суворовский јуучыл училище, Нахимовский военно-морской училище, Петр Великийдиҥ военно-космический кадетский корпусы, Морской кадет корпус ла о.ӧ..\n\nСанкт-Петербургта 56 государстволык ла 45 таҥынаҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелер иштейт, ол тоодо јарлу Санкт-Петербургский государственный университет, Санкт-Петербургский государственный архитектурно-строительный университет, академик И. П. Павловтыҥ адыла адалган Санкт-Петербургский государственный медицинский университет, Император Александр I адыла адалган Петербургский государственный университет путей сообщения, Санкт-Петербургский государственный морской технический университет, проф. М. А. Бонч-Бруевичтиҥ адыла адалган Санкт-Петербургский государственный университет телекоммуникаций, Санкт-Петербургский государственный политехнический университет, Санкт-Петербургский государственный технологический институт (технический университет), Санкт-Петербургский государственный электротехнический университет, Санкт-Петербургский государственный экономический университет, Санкт-Петербургский государственный горный институт, Санкт-Петербургский национальный исследовательский университет информационных технологий, механики и оптики, А. И. Герценниҥ адыла адалган Российский государственный педагогический университет, Санкт-Петербургский государственный лесотехнический университет, Санкт-Петербургский государственный институт кино и телевидения ла о.ӧ. Калада бир канча военный бийик ӱредӱлӱ заведениелер: А. Ф. Можайскийдиҥ адыла адалган Военно-космический академия, С. М. Кировтыҥ адыла адалган Военно-медицинская академия, Михайловский военный артиллерийский академия, Санкт-Петербургский военно-морской институт, Военный инженерно-технический университет, радиоэлектрониканыҥ Санкт-Петербургский высший военный училищези, Санкт-Петербургский институт ФСБ России ле о.ӧ..\n\nСанкт-Петербург — Россияда јаан билим-ӱредӱлик тӧс јерлердиҥ бирӱзи, мында ороонныҥ 10 % билим потенциалы: бу 350 билим организация, ол тоодо 70 организация РФ-ныҥ Билим Академиязыныҥ ла о.ӧ. государстволык академиялар, ондо 170 муҥ билим сотрудниктер, ол тоодо 9 муҥ билимниҥ докторлоры, 26 муҥ билимниҥ кандидады. Россия Федерацияда кала билим-ӱредӱлик сферада улустыҥ тоозыла экинчи јерде. Мында Санкт-Петербургский билим тӧс јер (Санкт-Петербургский научный центр Российской академии наук), 60-наҥ артык академический институттар ла ӧскӧ билим-шиҥжӱ ӧткӱрер учреждениелер; кӧп тоолу Научно-исследовательский институттар. Каланыҥ тӱштӱк јанында Пулковская обсерватория иштейт (астрономическая обсерватория Российской Академии наук).\n\nЭмчилик \nСанкт-Петербургта кӧп саба эмчилик учреждениелер Российский Федерациянныҥ эмчилик Министерствозыныҥ  системазына кирип, тӧрт бӧлӱкке бӧлӱнет: Санкт-Петербургтыҥ Башкарузыныҥ эмчилик аайынча Комитедине башкарткан, РФ-ныҥ Минздравыныҥ федерал учреждениелериниҥ, ФМБА-ныҥ федерал учреждениелериниҥ ле Ленинградский областьтыҥ учреждениелериниҥ (каланыҥ јеринде). Санкт-Петербургтыҥ башкарузыныҥ эмчилик Комитеди государстволык јаҥныҥ\nэмчилик политикада бӱдӱрер органы болуп јат. РФ-ныҥ Минздравыныҥ системазына кирип турган учреждениелеринеҥ ӧскӧ калада ӧскӧ ведомстволордыҥ учреждениелери бар, онойдо ок негосударственный учреждениелер.\n\nКалада 106 амбулаторно-поликлинический учреждение, 33 стоматологический поликлиника, башка профильдӱ 44 диспансер, 83 эмдеер стационар учреждение, 24 больница, 57 станция скорой помощи. Олор ортодо С. М. Кировтыҥ адыла адалган Военно-медицинский академия, Александровская больница (Санкт-Петербург), јуучыл ветерандарга госпиталь, каланыҥ психиатрический больницалары: П. П. Кащенконыҥ адыла адалган психиатрический больница, Агару Николай Чудотворецтиҥ психиатрический больницазы № 1, С. П. Боткинниҥ адыла адалган Клинический инфекционный больница, грипптиҥ НИИ-зи, Д. О. Оттыҥ адыла адалган Российский НИИ акушерства и гинекологии, Раухфустыҥ адыла адалган балдардыҥ эмчилиги, Н. Ф. Филатовтыҥ адыла адалган балдардыҥ клиникалык  № 5 эмчилиги ле о.ӧ. 2005 јылдаҥ ала эмчиликтиҥ калада системазын јаҥыртары јанынаҥ национальный приоритетный проект «Здоровье» башталган,.\n\n2015 јылда калада здравоохранениениҥ кеми Россияда бир канча кӧргӱзӱлерле бийик, онойдо ок ороондо эҥ ле јабыс ӧлӱм (). 2012 јылдаҥ ала медицинский оборудованиениҥ модернизациязы ӧткӱрилет, јонныҥ диспансеризациязыныҥ чыҥдыйын кӧдӱрер программа иштейт, медицинский ишчилердиҥ јадар јерлериниҥ айалгазын оҥдолторы јанынаҥ программа база иштейт.\n\nКультура ла кеендик \nСанкт-Петербург — телекейлик учурлу культуралык тӧс јер, Россияны «Культуралык столица» дежет. Калада 8464 культуралык энчиниҥ объекти (тӱӱки ле культураныҥ кереези), ол тоодо 4213 федерал учурлу объекттер, бастыра кереестердиҥ 10 %, Россия Федерацияныҥ корулу объекттери.\nСанкт-Петербургта бир канча јайаандыкла колбулу вузтар: Н. А. Римский-Корсаковтыҥ адыла адалган Санкт-Петербургский государственный консерватория, А. Я. Ваганованыҥ адыла адалган орус балеттиҥ Академиязы, Сценический кеендиктиҥ Российский государственный институды, Репинниҥ адыла адалган Санкт-Петербургский институт живописи, скульптуры и архитектуры, А. Л. Штиглицтиҥ адыла адалган Санкт-Петербургский государственный художественно-промышленный академия, Рерихтиҥ адыла адалган Санкт-Петербургский художественный училище,Кино ло телевидениениҥ Санкт-Петербургский государственный институды. Калада 10-го јуук киностудия, олор ортодо «Ленфильм», «Леннаучфильм».\n\nМузейлер \nСанкт-Петербургта 200-теҥ артык музейлер ле олордыҥ филиалдары иштейт, ол тоодо Государственный Эрмитаж (ӱч миллионго шыку кеендик иштер ле телекейлик культураныҥ кереестери), Орус Государственный музей (орус кеендиктиҥ эҥ ле байлык музеи), Центральный военно-морской музей, Россияныҥ художествозыныҥ Академиязыныҥ музейи, городской скульптураныҥ Государственный музейи, Санкт-Петербургтыҥ тӱӱкизиниҥ Государственный музейи, Петр Великийдиҥ антропология ла этнографияла музейи (Кунсткамера), «Рерихтердиҥ билезиниҥ музей-институды», дворцово-парковый музей-заповедниктер: Петергоф (дворцово-парковый ансамбль), Ораниенбаум (дворцово-парковый ансамбль), Царское Село (музей-заповедник), Павловск (музей-заповедник), Арт-центр «Пушкинская, 10», Эрарттыҥ эмдиги ӧйдиҥ кеендигиниҥ музейи, А. С. Пушкинниҥ Текшироссиялык музейи, Ленинградтыҥ обороназыныҥ ла блокадазыныҥ Государственный мемориальный музейи ле о.ӧ.; выставочный комплекс «Ленэкспо».\n\nТеатрлар, фестивальдар \nСанкт-Петербургта 70-неҥ артык театр, ол тоодо Мариинский театр, Александринский театр, Михайловский театр, Г. А. Товстоноговтыҥ адыла адалган Јаан драма театр, Н. П. Акимовтыҥ адыла адалган комедияныҥ Санкт-Петербургский академический театры, Малый драматический театр (Европаныҥ театры), Ленсоветтиҥ адыла адалган Санкт-Петербургский академический театр, «Балтийский дом», имени В. Ф. Комиссаржевскаяныҥ адыла адалган Академический драматический театры, «Лицедеи» деп клоунаданыҥ театры, Санкт-Петербургский государственный цирк ле о.ӧ.\n2011 јылда Санкт-Петербургта 1000-га јуук выставкалар, 120 премьера, 300-ке јуук фестиваль, олордыҥ ортодо: международный фестиваль балета «Мариинский», международный фестиваль искусств «Звёзды белых ночей», международный зимний фестиваль «Площадь Искусств», международный фестиваль балета «Dance Open», международный музыкальный фестиваль «Дворцы Санкт-Петербурга», международный фестиваль джаза «Свинг белой ночи», международный фестиваль искусств «От авангарда до наших дней», международный кинофестиваль «Фестиваль Фестивалей», международный фестиваль байкеров в Ольгино (исторический район), международный театральный фестиваль «Балтийский дом», международный конкурс-фестиваль детско-юношеского творчества «Праздник детства».\n\nБиблиотекалар \nСанкт-Петербургта 1100 библиотека (эҥ јаан дегени Российская национальная библиотека (Публичная), Библиотека Российской академии наук, Президентская библиотека имени Б. Н. Ельцина); 50-неҥ артык культурно-досуговый учреждение; 50-неҥ артык кинотеатрлар.\n\nКӱӱ \n1981 јылдаҥ ала 1990-чы јылдардыҥ бажына јетире Ленинградта Ленинградский рок-клуб иштеген, калада рок-коллективтердиҥ легализациязы башталган. Клубтарды тӧзӧӧринде «Пикник (группа)», «Аквариум (группа)», «Зоопарк (группа)», «Мифы (группа)» деп группалар турушкан, кийнинде дезе «АукцЫон», «Кино (группа)», «Алиса (группа)», «Поп-механика», «ДДТ (группа)», «Ноль (группа)» ло о.ӧ.. Эмди калада клуб-музей Виктора Цоя, «Камчатка (котельная)», Богословское кладбищеге Цойдыҥ мӧҥкӱзине кӧп улус келет.\n\n2013 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26 кӱнинде каланыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ 310-јылдыгында Санкт-Петербург керегинде кожоҥдор кожоҥдолгон. 4335 кижи Исаакиевский тепсеҥде симфонического оркестрдиҥ ойыныла 1 частыҥ турку��ына 14 кожоҥ кожоҥдогон. Бу керек Гиннесстиҥ рекордторлу бичигине кирердеҥ айабас.\n\nТранспорт \nСанкт-Петербург — Россияныҥ тӱндӱк-кӱнбадыжында јаан деген транспортный узел, Москваныҥ кийнинеҥ ороондо экинчи јерде. Бого темирјолдор кирет, талай ла суу транспорт, кӧӧлик јолдор ло авиалиниялар. Каланы кечире: эки евразий транспортный коридор «Тӱндӱк — тӱштӱк» ла «Севсиб», паневропейский транспортный коридор № 9, европейский автомобильный маршрут E 18, Скандинавияны Россияныҥ ортозыла колбойт. 2010 јылда Санкт-Петербургта тартылган кош: темирјолло 101 миллион тонна, трубопроводныйла 85 миллион тонна, талайла 9 миллион тонна, кӧӧлик јолло (таҥынаҥ предпринимательство јокко) 4 миллион тонна, ичиндеги суу јолло 1,2 миллион тонна.\n\nКӧӧлик јолдор \nКаланы айландыра кӧӧлик магистральдарды когызадарга транзит транспортко кольцевой кӧӧлик јол тудулган (КАД). Санкт-Петербургты ӧскӧ региондорло колбойтон тӧс трассалар (Финский заливтеҥ кӱнниҥ аайыла): Приморский шоссе, Выборгский шоссе (Санкт-Петербург), Приозерское шоссе, Рябовское шоссе, Мурманское шоссе, Петрозаводское шоссе, Московское шоссе (Санкт-Петербург), скоростная автомагистраль Автомагистраль Москва — Санкт-Петербург, Пулковское шоссе — Псков (автодорога), Таллинское шоссе, Петергофское шоссе. Санкт-Петербургтыҥ администрациязыныҥ Транспортной инфраструктураныҥ ӧзӱми аайынча комитединиҥ јетиргениле 2017 јылда сыгын айда каланыҥ ичбойында јолдорыныҥ 37 % коомой айалгада; 2020 јылга мындый једикпести 20 % астадар деп амадайдылар.\n\nСуу транспорт \nКаланыҥ ичинде Санкт-Петербург деп јаан порт бар, ого беш бассейн кирет (Восточный, Барочный, Пассажирский, рейд Лесного мола ла Угольный Гавань); ого коштой Василеостровский грузовой порт, Кронштадтский порт, порт Ломоносов. Бу порттор ажыра мындый кош аткарылат: нефтепродукт, металл, агаш груз, контейнерлер, кӧмӱр, руда, химический кош, металлолом. Јаан порттыҥ грузообороды 2010 јылдыҥ баштапкы јарымында 26,35 млн тонна (2009 јылга кӧрӧ 6,4 %-ке кӧп). Бу порт талайла Морской канал (Санкт-Петербург) ажыра колболгон, узуны 27 миль, керептер кирер јолы јыл айландыра ачык. Васильевский ортолыктыҥ кӱнбадыш учында морской пассажирский терминал иштейт, ого круизный лайнерлер ле паромдор келет.\n\nКейде транспорт \nПассажирлер тартар кейде транспорт Пулково аэропорт ажыра ӧдӧт, каланыҥ тӱштӱк јанында. Пассажир тартар бир ле аэропортту калалардыҥ ортодо Санкт-Петербург Европада эл-јоныныҥ тоозыла јаан калалардыҥ бирӱзи. 2018 јылда пассажиропоток 18 млн кижи болгон. 2013 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала јаҥы централизованный пассажирский терминал иштейт, ол международный рейстерди јеткилдейт. Калада государстволык авиакомпания «Россия» бар.\n\nТемирјол \nСанкт-Петербургский темирјол узел — ороондо московскийдиҥ кийнинеҥ экинчи јерде, тудулган ӧйиле Россияда баштапкы темирјол — темирјолдыҥ тӱӱкизинде (Царскосельский темирјол) XIX чакта мында башталган. Ол Октябрьский темирјолдыҥ бир бӧлӱги болот, бого беш јаан темирјол вокзал кирет: Балтийский вокзал (Санкт-Петербург), Витебский вокзал, Ладожский вокзал, Московский вокзал (Санкт-Петербург), Финляндский вокзал; јети радиальный ууламјы: Выборгский, Приозёрный, Волхостроевский, Киришский, Московский, Новгородский, Витебский, Варшавский, Нарвский, Ораниенбаумский; сортировочный станциялар: Санкт-Петербург-Сортировочный-Московский, Шушары (железнодорожный станция); тӧрт припортовый станциялар: Автово (железнодорожный станция), Новый Порт (станция), Ораниенбаум, Бронка. Калада ОАО «РЖД» Октябрьский темирјолдыҥ управлениези бар. Пассажирлерди тӱргени тыҥ «Сапсан» деп поездле Санкт-Петербург — Москва ортодо тартадылар, онойдо ок «Аллегро» деп тӱрген поезд Санкт-Петербург — Хельсинки деп маршрутла, электропоезд «Ласточка», 2018 јылдаҥ ала пригородло јӱрет: Сосновый Бор (кала), Псков, Тосно, Сортавалдаҥ ала турист комплекс Рускеалага јетире.\n\n1955 јылдаҥ ала Петербургский метрополитен иштейт. 2019 јылдыҥ бажында Петербургский метрополитенде беш линияда 72 станция болгон, јети пересадочный узел, линиялардыҥ узуны 124,7 км.\n\n2001 јылда Санкт-Петербургта телекейде јаан Санкт-петербургский трамвайный сеть иштеген. Калганчы јылдарда кезем кыскарган. Калада онойдо ок Санкт-петербургский автобусный ла троллейбусный линиялар иштейт.\n\nСпорт \nСанкт-Петербургта любительский ле профессионал спорт ӧзӱм алынган. Калада 1649 спортивный зал, 118 бассейн, 18 чанаа база, 17 туйук искусственный тошту объект, 13 стадион тибуназында 1500-теҥ кӧп јерлӱ, 11 гребной база ла каналдар, 10 спорттыҥ ӧргӧӧзи, велотрек. Олордыҥ ортодо стадиондор «Газпром Арена» ла «Петровский (стадион)», Юбилейный (спортивный комплекс, Санкт-Петербург), Ледовый дворец, Зимний стадион, спортивно-концертный комплекс «Петербургский» (јаҥыртылып јат), «Сибур Арена», плавательный бассейн СКА. Университет имени Лесгафта — јаан учурлу спортивный тӧс јер.\n\nКалада профессионал клубтар:\n Футбол: «Зенит (футбольный клуб, Санкт-Петербург)» — Российский премьер-лигада тыҥ клубтардыҥ бирӱзи, Кубок УЕФА 2007\/2008|2007\/08, Суперкубок УЕФА 2008|2008); «Динамо (футбольный клуб, Санкт-Петербург)».\n Хоккей: СКА (хоккейный клуб) — Континентал хоккейный лиганыҥ тыҥ (КХЛ) клубтарыныҥ бирӱзи, Гагаринниҥ Кубогы КХЛ сезондо 2014\/2015|2014\/2015 о.ӧ..\n Баскетбол: «Зенит (баскетбольный клуб)».\n Волейбол: «Автомобилист (волейбольный клуб, Санкт-Петербург)»].\n Пляжный футбол: «Кристалл (пляжный футбольный клуб)»\n Мини-футбол: «Политех (огош-футбольный клуб)»\n Гандбол: «Университет Лесгафта — Нева»\n Хоккей на траве: «Метрострой (ӧлӧҥдӧ хоккейле клуб)» (ӱй улустыҥ хоккейный клубы).\n Американ футбол: «Грифоны» — американ футболло Россияныҥ Чемпионады .\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \n1990 јылда Санкт-Петербургтыҥ тӱӱкилик ортозы ла пригородто дворцово-парковый ансамбльдары Россияда ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчилериниҥ объекттериниҥ тоозына кийдирилген. Государствоныҥ корузында 8 муҥга шыку архитектураныҥ кереестери кирет. 2005 јылда Петербургская стратегия сохранения культурного наследия јӧптӧлгӧн. Каланыҥ Архитектуралык ансамбли оныҥ Улу бӱдӱмин кӧргӱзет, тӱс оромдор, элбек тепсеҥдер, садтар ла парктар, суулар ла кӧп тоолу каналдар, набережныйлар, кӱрлер, узорлу оградалар, монументал ла декоратив скульптуралар. XVIII—XX чактардыҥ Архитектурный ансамбльдары: Петропавловский крепость, Александро-Невский лавра, Смольный институт, Дворцовый тепсеҥде Зимний дворец, Адмиралтейство, Невский проспект, Васильевский ортолыктыҥ стрелказында Биржаныҥ туразы, Сенатский тепсеҥ Медный всадник, Петр I каанга кереес, Зодчий Россиниҥ оромы ла Островскийдиҥ тепсеҥи, Искусствоныҥ тепсеҥи, Исаакиевский тепсеҥ ле XX чакта табылган Площадь Восстания.\n\nПетербургтыҥ тӱрген ӧзӱми кайкамчылу болгон, качан ӧскӧ калалар канча чактарга јаанаган. Пётр I каан каланы Венеция ла Амстердам чылап тударга амадаган: таш оромдордыҥ ордына каналдар, ло каналдарла улус јеҥил керептерлӱ јӱрер. Санкт-Петербургты тудар Генеральный планныҥ авторы (1716 јылда) итальян архитектор Доменико Трезиниболгон: јаҥы тӧс каланыҥ тӱс оромдоры, јалбак «прошпекттери» аҥылу болгон. Петр I каан бойы Невский проспект, Адмиралтейство, Петропавловский крепость тудулар јерлерди кӧстӧгӧн, кату градостроительный дисциплина тургускан. Бастыра тураларды таштаҥ тудар деп Јасак чыгарган (бу ла ӧйдӧ ороондо ӧскӧ калаларда тураларды таштаҥ тударга јаратпаган). Ол ӧйлӧрдӧ Петровский барокко деп стиль јайылган, бу стильле иштеген архитекторлор итальянецтер Д. Трезини, Дж. М. Фонтана, Н. Микетти, француз Жан-Батист Леблон, немцтер А. Шлютер, Г. Маттарнови, орус М. Земцов. Бу стильле туткан бир канча тура арткан: Петропавловский шибее ле Петропавловский собор, Петр I каанныҥ Јайгы ӧргӧӧзи, Кунсткамера, Он эки коллегияныҥ туразы, Меншиковтыҥ ӧргӧӧзи. XVIII чактыҥ ортозында Елизаветаныҥ бароккозы деп стиль кӧптӧгӧн: Ф. Б. Растрелли (Зимний дворец, Смольный монастырь, Јаан Петергофский ӧргӧӧ Петергофто, Јаан Екатерининский ӧргӧӧ Царский Селодо), Чевакинский Савва Иванович (Никольский морской собор).\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nКомментариелер\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\n\nАлфавитле  Россияныҥ калалары\nСССР-дыҥ герой-калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":8631,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":7997.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%A5%20%D0%BF%D0%B5%D1%81%D0%BE","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Мексиканыҥ песо () — Мексиканыҥ акчазы. 100 сентавоныҥ турат.\n\n1000, 500, 200, 100, 50, 20 песо банкноталар бар. 100, 50, 20, 10, 5, 2, 1 песо, 50, 20, 10 и 5 сентаво темир акчалар бар.\n\nТайантылар \n Монеты — Мексиканское Песо (старые, новые, юбилейные)\n Мексиканские песо всех серий выпуска\n Галерея банкнот Мексики\n\nМексика\nАкча","num_words":63,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.379,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.382,"perplexity_score":34013.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Новосиби́рск () — Россияда эл-јонныҥ тоозы аайынча ӱчинчи јерде кала.\nСибир федерал округтыҥ администрацилык тӧс јерине Новосибирский область ла Новосибирский район (кирбейт), Кӱнбадыш-Сибир экономический районныҥ тӧс јери болот. Областной учурлу кала, Новосибирский областьтыҥ город Новосибирск деп муниципал тӧзӧлмӧзи, Россия калаларыныҥ округы деп статусту, ол эл-јоныныҥ тоозыныҥ кӧбиле (Список муниципальных районов и городских округов России) ороондо јаан кала болот. Онойдо ок Новосибирскте Кӱнбадыш-Сибир темирјолдыҥ Управлениези бар, РФ-ныҥ Сибир федерал округында президенттиҥ представительствозы бар, РАН-ныҥ Сибирский бӧлӱгиниҥ Президиумы ла РФ-ныҥ Кассационный военный суды бар.\n\nБу кала Новосибирский агломерацияныҥ тӧс јери. Сибирдиҥ јаан деген деловой, культуралык, транспортло, ӱредӱлик ле билим, саду јанынаҥ тӧс јери.\n\nНовосибирск 1893 јылда тӧзӧлгӧн, каланыҥ статусын 1903 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 28-чи кӱнинде алган. Эл-јоныныҥ тоозы аайынча Новосибирск Россияныҥ Азиат келтейинде эҥ јаан кала болуп јат, онойдо ок Россияныҥ муниципал тӧзӧлмӧзи деп статус јок.\nКала Оп сууны экијандай турат, јанында Новосибирский водохранилище, Оп сууда плотинала бууган Новосибирский ГЭС бар. Каланыҥ текши јери — 502,7 км².\n\nКаланыҥ јааны (мэр) мында јаткан эл-јонныҥ текши ӱнберижиле тудулат. 2014 јылдаҥ кандык айыныҥ 23 кӱнинеҥ ала бу јамыда Локоть Анатолий Евгеньевич турат (КПРФ).\n\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ Указы аайынча 2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде калага «Город трудовой доблести» деп ат адалган.\n\nЭтимологиязы \n1893 јылда тӧзӧлгӧн, Транссибир магистральды тудуп турган ӧйдӧ Оп сууны кечире кӱр салынар тушта Новая Деревня деп јурт болгон (окылу эмес ады — Гусевка). 1894 јылда Новая Деревня јурттыҥ адын Александр III каанныҥ адына аташ эдип Александровский деп ӧскӧрткӧн, Александр III деп каан Транссибти тударын баштаган, 1895 јылда јурт ойто Новониколаевский деп Николай II каанга учурлай адалган. 1903 јылда дезе, ол безуездный Новониколаевск деп кала боло берген. ново- деп кошконы не керектӱ дезе, ӧскӧ јон јаткан јерлердиҥ адынаҥ башка болзын деп. «Николаевск»: Амур сууныҥ оозында (1926 јылдаҥ ала — Николаевск-на-Амуре), онойдо ок Заволжье (1918 јылда — Пугачёв (кала)). 1926 јылда Новониколаевск Новосибирск деп ӧскӧртӧ адалган.\n\nТӱӱкизи \n\nКала чатский татарлардыҥ Чёртово город��ще (Новосибирск) деп јаан јериниҥ ордында тӧзӧлгӧн. Баштапкы орус јурт эмдиги Новосибирсктыҥ ордында Никольский погост эмезе село Большое Кривощёково болгон.\n\n1893 јылда кандык айдыҥ 30 кӱнинде баштапкы ишмекчилер бого келип, Оп сууны кечире кӱр тудар улуска јадатан туралар тударга келген. Бу ла ӧй Новосибирсктиҥ тӧзӧлгӧни деп чотолот.\n\n1896 јылга јетире Кӱнбадыш-Сибир темирјол Оп сууга јетире эдилген, Большое Кривощёково јурттыҥ келтейи јол учун бызылган. Јӱстеҥ артык билелер тураларыла ол јаратка кӧчирилген. 1891 јылда посёлок Кривощёковский (Азиат Россияныҥ Атласы, Петербург 1916 ј.), јурттыҥ бызылган келтейине подъездной јолдор эдилген, бир беристе ыраагында — Кривощёково деп станция (1960 јылдаҥ ала — Новосибирск-Кӱнбадыш). 1897 јылда Оп сууны кечире баштапкы темирјол кӱр ачылган.\nТемирјол табылганыла кожо кӧчкӱндердиҥ јуртына улус кӧптӧдӧ кожулган. Онойдо тоолу ла јылга эл-јонныҥ тоозы 685 кижинеҥ 2000-га јеткен. Кривощёковский слобода Новосибирск калага 1930 јылда ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинде Кировский район (Заобский район) эдип кийдирилген (1934 јылдаҥ ала — Кировский).\n\n11.5.1909 јылда Ново-Николаевскте сӱреен јаан ӧрт болгон. Ӧрт бир канча кӱн болгон. 794 тура, јанында чеден-кажааныла кожо, каланыҥ 22 кварталы кӱйген, 6 муҥнаҥ артык кижи јадар јери јок арткан (олордыҥ кӧп сабазы Каменка деп сууныҥ јарадыла одуланып јаткан). Ӧрттиҥ текши коромјызы, эткен чыгымы 5 млн салковой алтынла. Ӧрттиҥ кийнинеҥ тоолу ла кӱннеҥ брюшной тифтиҥ ле холераныҥ эпидемиязы башталган. Бу ла 1909 јылда Оп деп станция Новониколаевск деп ӧскӧртӧ адалат.\n\n1912 јылда Ново-Николаевсктиҥ башкарузы баштамы ӱредӱни текши кийдирет(ол ӧйдӧ баштамы текши ӱредӱ јаҥыс ла Ярославльда болгон). Ново-Николаевсктыҥ салымы ӧскӧ станционный посёлктодыҥ ушкуш болор эди, је Санкт-Петербургта шӱӱлте чыккан: Алтайды темирјолло Сибирле колбоор деп. Башка-башка варианттар кӧрӱлген. Владимир Жернаков, Ново-Николаевсктыҥ јааны, ӱч јылдыҥ туркунына темирјолдор аайынча имперский Комиссияны бу вариантка јайа тарткан: Семипалатинск (Семей) јаар темирјолдыҥ айрызы Ново-Николаевск кала ажыра ӧтсин деп. Учы-учында 3.6.1912 јылда Новосибирскте јаан учурлу событие болды: жернаковский вариантты имперский Комиссия јӧптӧп ийген, Ново-Николаевск кенейте ле Россияныҥ мультимодальный узелы боло берген. 2016 јылда ӱлӱрген айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала — тӱштӱк айры темирјол транснациональный боло берген. Бу ла ӧйдӧҥ ала Ново-Николаевскта экономический бум башталган: 1915 јылда Алтай темирјол (1915) Ново-Николаевск — Семипалатинск јаҥы ла јетире тудулып келерде, калада 70 муҥ кижи јаткан, 7 банк иштеген. Ол ӧйдиҥ символы — Святитель ле Чудотворец Николайдыҥ часовнязы болгон, бу ла јылда Николаевский проспектте (эмди Красный проспект) кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылган.\n\n1915 јылда темирјол станция Новониколаевск II тудулган (1960 јылдаҥ ала — Новосибирск-Ю��ный), Новониколаевск станция эки бӧлӱк: Новониколаевск I — Пассажирский ле Новониколаевск III — Товарный.\n\n1916 јылда году Ново-Николаевск Алтай губернияныҥ губернский калазы боло берген. Алтайский губерния 1917 јылда тӧзӧлӧр учурлу болгон. Је Удурум башкару ) губернский кала эдип Барнаулды талдаган.\n\n1914 јылда Ново-Николаевсктыҥ јоны 60 000 кижи болгон, 1915 јылда — 75 000 кижи (ондо турган черӱчилдерди тоолобозо). Калада: таҥынаҥ ла темирјол пристаньдар тошту-кыптарлу (Ледник (помещение) 820 тонн сарју салып тоҥурар, 8 кудайлык учреждение (5 православный, 1 католический, 1 старообрядческий серикпе , 1 еврейский мӱргӱӱл тура), 40 артык ӱредӱ заведение (ол тоодо реальный училище, женская гимназия, каланыҥ тӧрт классту, эки классту темирјолдык ла начальный училищелер), типография, 4 библиотека, 4 больница, амбулаториялар, казначейство, 6 банк 2 агентство јер аайынча банктар (250 млн салковой кире оборотту), биржа, заводтор: Военно-сухарный, чугунолитейный «Т-ва Труд» ла «Верман ла Петерс», кожевенный, мыловаренный, лесопильный ла о.ӧ.).\n\n1917 јылдыҥ кийнинде \nФевраль революцияныҥ кийнинеҥ каланыҥ Народный собраниезине талдаштар ӧткӧн. Бого ло коштой Совет рабочих, солдатских и крестьянских депутатов база тӧзӧлгӧн. 14.12.1917 јылда городской управаныҥ туразына А. Петухов јепселдӱ отрядты башкарган большевик лидерлердиҥ бирӱзи једе конгон — онойып калада јаҥ Советтерге кӧчкӧн.\n\n1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 26 кӱнинде Чехословак корпустыҥ бир подразделениези јепселдӱ тӱймеен (вооружённый мятеж) кӧдӱрген, кӱӱк айдыҥ 14-25 кӱндеринде Гайда башкарган корпус Ново-Николаевскте Совет јаҥды аҥтарган, кенейте табарып, антибольшевистский подпольениҥ болужыла каланы колго алган. Бу ла ӧйдӧ Том-Турада эл-јон губернский большевистский Советти аҥтарып, Томский губернияны Алтайская губерния эдип јарлаган. Террор Совет јаҥга удура, ого јайылган ишмекчилерге ле крестьяндарга, служащийлерге удура болгон. Террор 1919 јылга јетире болгон, белогвардеецтер тыҥ казырланган. Удурум правительство Омскка кӧчирилген, не дезе Ново-Николаевск польский ле чешский легионерлердиҥ колында болгон. Иностранный военнослужащийлер эл-јонго удура база улам сайын карательный операциялар эдетенполяков. 1919 јылдыҥ кӱчӱрген айында Автономная Сибирь јоголгон, орой кӱсте Кызыл черӱ Омскты колго алган, бир айдаҥ Сибирдиҥ черӱзи Барнаулдаҥ ала Том-Турага јетире багынган: Том-Тура ла Ново-Николаевск 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 20-чи кӱндеринде јайымдалган.\n\nФизико-географикалык темдектери\n\nКлимады\n\nГидрографиязы \n\nНовосибирскти кечире телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи — Оп (суу) агат, тӱс јердиҥ суузы. Каланыҥ ичинде аккан бӧлӱгиниҥ јалбак ла деген јери 750—850 м, тереҥи — 3 м јетире, кзикте оноҥ кӧп. Кӱчӱрген айда тоҥоло, кӱӱк айдыҥ бажында тожы тӱжет, је суу-режимди Новосибирский водохранилище кичеейт. Новосибирский ГЭС-тиҥ ал��ы јанында кышкыда тоҥбойтон каран-полынья болот, узуны 20-30 километр. Каланыҥ ичинде Опко кирген јаан деген кош сууларыныҥ бирӱзи Иня деп суу. Ӧско кош суулары — Ельцовка 1-я, Ельцовка 2-я, Зыря́нка, Ка́менка, Ельцо́вка, Плющи́ха, Тула́, Пашенка, олор каланыҥ ичинде тайыс ла кирлӱ болуп агат.\n\nКаменканыҥ узуны 24 километр, Новосибир аймактыҥ Ленинский деп јуртынаҥ башталат; Опко эски темирјол кӱрдиҥ јанында кожулат. Бу сууны 5 км железобетон коллектордыҥ ичиле агыскан, коолын кумак кӧмгӧн.\nПлющиха суу, узуны 12 км, Иня сууга кожулат. Ельцовка 1-я — эҥ ле кыска суу, узуны — 6,5 км. Водосборный бассейны бӱдӱнге каланыҥ ичинде.\nТула суу Новосибирсктиҥ сол јаныла агат, калада эҥ ле кирлӱ суу. Кӧп јанында каланыҥ предприятиелери сууларды киртидет.\nЕльцовка 2-чи суу Калининский, Заельцовский аймактардыҥ јериле агат, Новосибирсктиҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде.\n\nРельеф \n\nНовосибирск Кӱнбадыш-Сибир равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Оп сууны экијандай турат. Каланыҥ географиялык координаттары: 55 градус тӱндӱк широтаныҥ, 83 градус кӱнчыгыш долготаныҥ. Бу широтада Калининград, Москва, Челябинск, Омск калалар турат. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар Заельцовский парк Морской проспектке јетире чӧйилген, кала 43 километр чӧйилет, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар узуны 25 километр. Калада 1941 ором, олордыҥ 493 оромыныҥ аттары јаҥыс ла Новосибирскте туштайт, оромдордыҥ текши узуны — 1400 километр.\n\nКаланыҥ рельефыныҥ геологиялык аҥылузы неде дезе, кала таш () фундаментте турат, фундаменттиҥ ӱстинде калыҥ канча кат осадочный породалары: тойбалкаш, сай таш, кумак. Кезик јерде кыртыштыҥ ӱстине тектонический структураныҥ фундаментиниҥ бӧлӱктери чыгат — Томь-Колыванский складчатый зона — эмдиги ӧйдиҥ рельефы болот. Четвертичный период тушта јердиҥ коразы кӧдӱрилет, эмдиге јетире кӧдӱрилгенче. Оныҥ учун кичинек амплитудалу (2—3 балл Рихтердиҥ ашкалазыла) јерсилкиништер болор аргалу, тыҥ амплитудалу јерсилкиниш болор аргазы јок. Калганчы јерсилкиниш 2013 јылдыҥ тулаан айыныҥ 19 кӱнинде тыҥ эмес, 2 ле балл болгон.\n\nЈердиҥ бӱдӱми Новосибирск Приобский платодо Оп сууныҥ јанында турганыла колбулу. Сол јараттай јер јалбак () рельефтӱ, эҥ бийик јер Карл Маркстыҥ кыры — 151 м. Оҥ јараттай јер дезе јуукаларла, ырынтыларла кезилген, Салаирский кряжтыҥ учы. Оҥ јараттай јаныныҥ эҥ бийик јери — 214 м. Новосибирсктиҥ коомой айалгазы јуука-јарат эрозия (), текши јери 2 муҥ гектар кире: каланыҥ ичинде 150 јаан ла кичинек јуукалар, улустыҥ иштеринеҥ там јаанайт.\n\nКоштой калалар\n\nЭкологиязы \nАтмосфераны киртидип турган тӧс шылтактар: кӧӧликтердиҥ выхлопной газтары — 66 %, промышленносттыҥ — 4,5 %, коммунал котельныйлардыҥ (4 %), таҥынаҥ сектор. Кейди киртиткен: диоксид углерода, бензпирен, диоксид, фтористымй азот, фенол, аммиак, формальдегидтер.\nПромышленный предприятиелердиҥ отходторы , Иня (Оптыҥ алтыгы кош суузы) ла Оп сууларга кожулат.\nНовосибирскте эм тургуза кату бытовой отходторды (ТБО) јоголтор 1 ле завод иштейт.\nЭкологтор курч сурактарды јоголторго мусорный заводтор ачар керек дежет; промышленный предприятиелерди арчыыр установкаларла јепсеери; котельныйларды ӧскӧ одыруга кӧчӧри; агаш кезерин токтодоры ().\nНовосибирскте таҥынаҥ секторго газ ӧткӱрери каланыҥ строительствозыныҥ планына кийдирилген. Кӧрӧр болзо, печкениҥ ыжы кейди ТЭЦ-тер ле чылап киртидип турган. Газла иштеер эдип коммунал котельныйларды ла јондык транспортты кӧчӱрери.\n2022 јылда калага јажыл ӧзӱмдер отургызып-таркадарга, экојолдор () эдер проект јазалган.\n\nЭл-јон\n\nУк-калыктары \n\nКалганчы јылдарда Новосибирсктиҥ эл-јоныныҥ тоозы СНГ-ныҥ калыктар ортодо миграциязынаҥаҥ улам, онойдо ок межрегиональный миграция учун ӧзӱп јат.\n\nДемографиялык кӧргӱзӱ \n\nКалганчы јылдарда балдар чыгары кӧптӧп, улус божооры астап турганы иле кӧрӱнет. Балдар чыкканы — 13,2, ӧлӱм — 12,3, биле туткан — 9,6, айрылышкан — 5,0 (эл-јонныҥ 1000 кижизине). Новосибирск онойдо ло Сибир, Казахстан ла Орто Азияныҥ мигранттары јуулар кала болуп јат. Миграция толку ла балдар чыгары кӧптӧгӧн учун () Новосибирскте эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн кижинеҥ ажа конды (2012 јылдыҥ I-чи кварталы).\n\nЈажы аайынча ()\n иштебей турган јашӧскӱрим — 196,8 тыс. чел (14,0 %)\n ол тоодо 1-6 јашту — 85,9 муҥ кижи (6,1 %)\n иштеп турган јаан улус — 899,0 муҥ кижи (63,8 %)\n јажы јеткен, иштебей турган јаан улус — 313,3 муҥ кижи (22,2 %)\nПоловой состав\n Эр улус — 746 817 муҥ кижи (45,3 %)\n Ӱй улус — 878 814 муҥ кижи (54,7 %)\n\nНовосибирскте јадып турган башка-башка укту улустыҥ эр ле ӱй улузыныҥ тоозы тыҥ башкаланат. Онойдо орустарда 100 ӱй кижиге 81 эр кижи, украиндерде — 87, татарларда — 86, немцтерде — 90. Бу ла ӧйдӧ узбектерде 100 ӱй кижиге 360 эр кижи келижет, таджиктерде — 469, кыдаттарда — 640, туроктордо — 2060.\n\nЭкономиказы\n\nТекши айалгазы \nНовосибирск экономиказыныҥ ӧзӱмиле Россия ичинде озочыл кала болуп јат.\nСибирдиҥ макрорегионал тӧс јери ле постиндустриальный ӧзӱмдӱ кала болуп аҥыланат. Каланыҥ экономиказыныҥ аҥылузы диверсификация: монополия јок, кичӱ ле орто предпринимательство экпиндӱ ӧзӱм алынганында, ээлеминде кӧп отрасльдар барында.\n\n1990-чы јылдарда Новосибирскте экономика уйааарда, бу кала јажытту-полутеневй импорт ӱлештирер тӧс јер боло берген, бу айалга кичӱ бизнес ле сектор услугта тыҥ ӧзӱм берген. 2000 јылдарда экономикалык ӧзӱм башталарда, кала ӧзӱмин курсак-импортозамещениеде база тӱргендедип баштаган. Наталья Зубаревичтиҥ экономико-географ шиҥжӱлеринде Новосибирск эмдиги ӧйдӧ промышленный специализациязын јылыйткан, оныҥ ордына сектор услугты, транспортты, логистика ла билимди ӧскӱрген.\n\nНовосибирск текши кемиле телекейде јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи болуп јат: Mc Kinsey Global Institute деп шиҥжӱ ӧткӱрер организация 2010 јылда оны глобал ВВП-ныҥ 60%-тин эдип турган 600 јаан калалардыҥ тооына кийдирген. Компанияныҥ шиҥдегениле, Новосибирсктиҥ валовой продукты 15 млрд доллар (15 муҥ доллар калада бир кижиге).\n\n«Институт экономики города» деп фондтыҥ шиҥжӱзи аайынча, 2015 јылда Новосибирск агломерацияныҥ валовой продукты 50,8 млрд доллар (ороондо 3 јерде) эмезе 21,6 муҥ доллар каланыҥ бир кижизине. 2015 јылда Россияныҥ региондорында јаан экономикалу калаларыныҥ рейтингинде — Новосибирск 5-чи јер алган. Кааныҥ валовой продукты (ВГП) 748 млрд салковой боо берен. Каланыҥ бир кижиине ВГП 483,2 муҥ салковой (36-чы јер).\n\nКалада Новосибир областьтыҥ 55 % эл-јоны јадат, бу ла ӧйдӧ областьтыҥ ВРП-да кожултазы 70 % артык. Новосибирскте областьтыҥ экономиканыҥ бастыра секторлоыныҥ јаан ла деген компанияларыныҥ кӧп сабазы турат: саду, транспорт ло логистикада, промышленностьто, банк сектордо, энергетикада, строительстводо, информация технологияларда, жилищно-коммунальный ээлемде, геологоразведкада ла о.ӧ. Ишмекчилердиҥ ортојылдык тоозы 421,2 муҥ кижи. Новосибстаттыҥ бергениле 2017 јылда јаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Новосибирскте предприятиелердиҥ тоозы 105 105 болгон, таҥынаҥ предпринимательдер 47 141 кижи. РБК-ныҥ чотогоныла 2008 јылда Новосибирск Россияда бизнеске эҥ ле јарамыкту калалардыҥ ортозында ӱчинчи јерде болгон (2007 јылда 13-чи јерде).\n\nПромышленность \n\nНовосибирск Кӱнбадыш Сибирдиҥ јаан деген промышленный тӧс јерлериниҥ бирӱзи болот. Калада промышленный производствоныҥ сӱрекей ныктаа болгоны јарт; Новосибирск областьта бастыра промышленный эдимдердиҥ тӧрт бӧлӱгиниҥ ӱчӱзи калада чыгарылат. «Урбаника» деп институт (территориального планирования) 2013 јылда каланыҥ промышленный производствозыныҥ текши кемин 158,3 млрд салкой деп чотогон, Новосибирскти Россияныҥ промышленный калаларыныҥ ортодо рейтингте 43-чи јерге тургускан. Каланыҥ промышленный секторыныҥ тӧзӧгӧзинде 230 кире јаан ла орто (кӧп сабада) бийикхнологичный предприятиелер. Промышленностьтыҥ тӧс отрасльдары энергетика, газоснабжение, водоснабжение, металлургия, металлообработка, машиностроение, олорго каланыҥ промышленный производствозына 94 % келижет.\n\nКаланыҥ јаан промышленный компаниялары: Региональный электрический сетьтер, Новосибирский завод химконцентратов (атомный промышленность), Сибирский продовольственный компания, полуфабрикаттардыҥ комбинады «Сибирский гурман», компания «Проксима», птицефабрика «Октябрьская», КДВ Новосибирск (пищевой промышленность), Новосибирский стрелочный завод, Элсиб, Научно-исследовательский институт измерительных приборов — Коминтернниҥ адыла адалган Новосибирский завод (машиностроение, радиотехника), Новосибирский приборостроительный завод (машиностроение), Кузьминниҥ адыла адалган Новосибирский металлургический завод (чёрная металлургия), завод «Феррум» (чёрная металлургия), ВПК-Ойл, Сибиар (химический ле нефтехимическая промышленность), завод «Экран» (стекольный промышленность), Газпром межрегионгаз (распределение и реализация газа).\n\nБилим ле ӱредӱлик\n\nУниверситеттер \n НГУ, Новосибирский государственный университет;\n НГТУ, Новосибирский государственный технический университет;\n НГУЭУ, Новосибирский государственный университет экономики и управления;\n НГАУ, Новосибирский государственный аграрный университет;\n НГУАДИ, Новосибирский государственный университет архитектуры, дизайна и искусств;\n НГАСУ, Новосибирский государственный архитектурно-строительный университет (Сибстрин);\n НГМУ, Новосибирский государственный медицинский университет;\n НГПУ, Новосибирский государственный педагогический университет;\n СГУВТ, Сибирский государственный университет водного транспорта;\n СГУГиТ, Сибирский государственный университет геосистем и технологий;\n СГУПС, Сибирский государственный университет путей сообщения;\n СибГУТИ, Сибирский государственный университет телекоммуникаций и информатики;\n СибУПК, Сибирский университет потребительской кооперации.\n\nАкадемиялар \n НГК, М. И. Глинканыҥ адыла адалган Новосибирский государственный консерватория;\n НФРАП, Новосибирский филиал российской академии предпринимательства;\n СибАГС, Сибирская академия государственной службы.\n\nИнституттар \n Новосибирская духовная семинария;\n Новосибирский военный институт внутренних войск;\n Новосибирский государственный театральный институт;\n Новосибирский институт ФСБ России;\n Новосибирский институт экономики и менеджмента;\n Новосибирский институт экономики, психологии и права;\n Новосибирское высшее военное командное училище;\n Сибирский институт международных отношений;\n Новосибирский юридический институт Томского государственного университета (филиал);\n Новосибирский филиал Томского экономико-юридического института;\n Новосибирский филиал Санкт-Петербургского государственного университета экономики и управления;\n А. Н. Косыгинниҥ адыла адалган Новосибирский технологический институт (филиал Российский государственный университет имени (Технологии. Дизайн. Искусство).\n\nКалада мынаҥ ӧскӧ 30 училище, 22 колледж, 12 техникум бар.\n\nКультура\n\nТеатрлар \n\nНовосибирскте культуралык кереестериниҥ бирӱзи ол театрлар, олор ортодо эҥ ле јарлузы деп Новосибирский опера ла балеттиҥ театры, Новосибирсктиҥ символдорыныҥ бирӱзи. Оныҥ туразы 1930-чы јылдардаҥ бери тудулган, 1945 јылда јетире тудулган, Россия ичинде эҥ јаан деп чотолот. 2004—2005 јылдарда\nол сӱреен јаан реконструкция ӧткӧн.\n\nКалада театрлар:\n Новосибирскте опера ла балеттиҥ театры;\n «Старый Дом» деп Новосибирскте тергеелик драма театр ;\n Новосибирскте јииттердиҥ «Глобус» деп академический театры ;\n «Красный факел» деп Новосибирскте тергеелик академический драма театр ;\n Сергей Афанасьев башкарган Новосибирскте кааныҥ драма театры;\n Новосибирск��е «На левом берегу» деп каланыҥ драма театры;\n Новосибирскте кӱӱлик комедияныҥ театры;\n Новосибирскте наадайлардыҥ областной театры.\n\nФилармониялар \nНовосибирскте тергеелик филармония эки залду:\n Арнольд Кацтыҥ Государственный концертный залы,\n Филармонияныҥ камерный залы (Ленинниҥ туразы).\n\nФилармония онойдо ок Билимчилердиҥ туразында (Новосибирскте Академгородок) ла культураныҥ бир канча байзыҥдарында концерттер ӧткӱрет.\n\nФестивальдар \nНовосибирскте јылдыҥ ла кӧп тоолу фестивальдар ӧдӧт. Олордыҥ кезиги:\n «Белое пятно» — фантастиканыҥ фестивали ;\n «Сверхновое чудо» деп межвузовский поэтический фестиваль (2008 јылдаҥ ала).\n Биеннале графики;\n «Сибирде туштажулар» — документал киноныҥ фестивали (јылдыҥ ла);\n «Жар-птица» — фестиваль детского мультипликационного кино (јылдыҥ ла);\n «Золотая капитель» — фестиваль архитектуры и дизайна (бир јылда 2 катап, јаҥар — чаган ла кичӱ изӱ — јаан изӱ айларда);\n «Идея!» — фестиваль рекламы (јылдыҥ ла);\n «На ступенях» — фестиваль коллективов Новосибирской областной филармонии (јылдыҥ ла);\n «Покровская осень» — орус кӱӱниҥ фестивали (јылдыҥ ла);\n Рождественский фестиваль искусств (2 јылда 1 катап, јаҥар айда);\n Вера Лотар-Шевченконыҥ эземине фортепианный кӱӱниҥ фестивали (јылдыҥ ла);\n «Экстремум» — фестиваль. 2001 јылдаҥ ала ӱлӱрген айда ӧдӧт;\n Zнаки — јииттердиҥ субкультураларыныҥ фестивали;\n «Anima Celtica» — кельт кӱӱниҥ ле бијениҥ фестивали (2 јылда 1 катап, јайгыда);\n Чынныҥ кӱни (јылдыҥ ла);\n Новосибирскте кар фигуралардыҥ фестивали (јылдыҥ ла);\n «Тирӱ суу» — этника культуралардыҥ фестивали (Новосибирскте 2010 јылдаҥ ала);\n «Ӱч каргаа» — тышкары театрлардыҥ јон ортодогы фестивали (2009 јылдаҥ ала);\n Международный молодёжный инновационный форум Interra | Интерра;\n Региондор ортодо «Сибирское Сияние» деп јаркынныҥ шоу-фестивали (2012 јылдаҥ ала);\n Татар јииттердиҥ Сибирде фестивали (2008 јылдаҥ ала);\n Сибирде тӧрӧл культураныҥ «Родники» деп фестивали (2013 јылдаҥ ала);\n Јондор ортодо джаз фестиваль Sib Jazz Fest;\n Сибирский астрономический форум «СибАстро» (2006 јыл сыгын ай).\n\nКинотеатрлар \n\nКалада 20-неҥ артык кинотеатрлар, озогы театрлардыҥ бирӱзи В. Маяковскийдиҥ кинотеатры (1923 јыл, олдында «Роскино» ло «Совкино» деп адалган), «Кинотеатр Победа» (1926 јыл — «Пролёткино» ло «Октябрь»), «Аврора», «Горизонт». Стереокинематографту залдар бар. Калада «Синема Парк» деп кинотеатр иштейт IMAX ла IMAX 3D залдарлу, онойдо ок 4D технологиялу.\n\nПланетарийлер \nКалада 2 планетарий иштейт:\n «Планетарий» деп ӱредӱ-билим тӧс јер СГУГиТ-те Сибирский государственный университет геосистем и технологийде,\n Новосибирский јаан планетарий Ключ-Камышенский платодо, 2012 јылда ачылган\n\nЗоопарк \n\nКалада культуралык кереестиҥ бирӱзи Новосибирский зоопарк, Заельцовский лесопарктыҥ јеринде турат. Карагай агаштардыҥ аразында турганы телекейдиҥ зоопарктары ортодо уникал айалга болуп јат. Мында 10 000 тын 702 бӱдӱм тындулар бар. 300-теҥ кӧби Јондор ортодо Кызыл бичикке кирген, Россияныҥ ла Новосибир областьтыҥ Кызыл бичиктерине. Животные содержатся в просторных Тындулар јйым јаан чедендерде јӱрет, улам тарый тӧрӧйт. Зоопаркта киске ле куница укту тындулардыҥ телекейде јарлу јаан коллекциязы бар. Кезик бӱдӱм јуҥма (аргали), львиный тамарин, такин ле о.ӧ.) Россия ла СНГ-ныҥ база кандый да зоопарктарында јок. Кавказ леопард кайда да телекейдиҥ зоопарктарында јок, јаҥыс ла Новосибирскте. Лигр деп аҥ база сӱрекей ас тоолу каа-јаа ла туштаар карагула ла тигрдыҥ гибриди бар.\n\nМузейлер \n Новосибирский государственный художественный музей (1957 јылда тӧзӧлгӧн, алдында Новосибирскте јуруктардыҥ галереязы) живопись, графика, иконопись, скульптура, декоративно-прикладной искусство ло литье јанынаҥ јаан јуунтылу.\n Новосибирский государственный краеведческий музей (1920 јылда тӧзӧлгӧн) эки экспозициялу — тӱӱкилик (адрези: Красный проспект, 23) ле ар-бӱткендик (адрези: Вокзальная магистраль, 11). Тӱӱкилик экспозиция Новосибирсктиҥ шак ла ортозында каланыҥ озогы деген тураларыныҥ бирӱзинде (Городской торговый корпус (Новосибирск). Мында археологиялык, этнографиялык казынтылар, Сибирдиҥ тургун калыктарыныҥ ла орус старожильческий улузыныҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӱскен экспонаттар бар. Ново-Николаевск (Новосибирск) каланыҥ тӱӱкизи керегинде башка зал бар. Музейдиҥ ар-бӱткен бӧлӱгинде минералдардыҥ коллекциялары, Новосибир областьтыҥ аҥ-куштары ла ӧзӱмдериниҥ коллекциялары база. Мында уникал экспонат — мамонттыҥ бӱткӱл сӧӧк-тайагы (скелет), Коченёвский аймакта Новосибир областьта табылган.\n Казачий мактыҥ музеи — Новосибирскте 2007 јылда куран айдыҥ 17 кӱнинде ачылган.\n Н. А. Акулининниҥ адыла адалган Новосибирский музей железнодорожной техники — Сеятель деп станция ла Новосибирск — Бердск деп јолдыҥ ортозында. Музейде паровоз, тепловоз, электровоз ло вагондордыҥ јаан коллекциязы јуулган, кӧп сабада бу техника Кӱнбадыш Сибирдиҥ темирјолдорында иштеген. Ого коштой, музейдиҥ коллекциязында кӧӧлӱктердиҥ бӧлӱги бар: совет јеҥил јорукту кӧӧликтер ГАЗ, Москвич, башка-башка јылдарда чыккан ЗАЗ, онойдо ок бир канча грузовиктер, тракторлор ло вездеходтор.\n «Сибирская берёста» деп музей — 2002 јылда јаан изӱ айдыҥ 27 кӱнинде ачылган, архитектураныҥ кереезинде, адрези: М. Горькийдиҥ оромы, 16. Озогы тураныҥ интерьерин кайыҥныҥ тозынаҥ эткен авторский иштер, эмдиги ӧйдиҥ сибирский јурукчыларыныҥ ла ӱстарыныҥ иштери јарандырат.\n НовосибирсктеН. К. Рерихтиҥ музеи — 2007 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада (Амырдыҥ маанызын кӧдӱрип) ачылып, иштеп баштаган (Амыр-энчӱниҥ кӱни) (накануне Дня Сергия Радонежского 8 октября и Дня Культуры — Дня рождения Н. К. Рериха — 9 октября). Музейтиҥ јанында Амырдыҥ шаҥы илинген арка тургузылган.\n Кӱнниҥ ��узеи  () — 2000 јылда окылу регистрирация ӧткӧн, чынынча 1994 јылдаҥ ала иштейт.\n\nСимволиказы\n\nКебедели \n\nКебедел геральдический куйак ошкош, сол јанында јажыл ла мӧҥӱнделген бӧлӱктерде оошкы ӧҥдӱ сол перевязь бар, оҥ јанында мӧҥӱнле чиҥпигени, учуктый кур ӱстинеҥ барат, ӱстинде алтындаган тоскуур (Опты кечире кӱрди керелейт). Куйак ӱч тиштӱ алтын коронадый шибеелӱ. Куйактудаачылар — кызыл тилдӱ, мӧҥӱн тумчукту, мойынду ла тырмакту кара албаалар; албаалардыҥ кулактарыныҥ ичи база мӧҥӱн. Алды јаны јаба тыйрыкталган јажыл, оошкы, мӧҥӱнлеген лента јажыл ла кӧкти бӧлип турган мӧҥӱн учукту; алты јанында ортодо кызарган окјаа, оныҥ алдында кыйа салынган бажы ла канаттары кызарган эки согоон.\n\nКебеделдиҥ куйагында мӧҥӱнделген кара чичке кур Транссибирский темирјол магистральды керелейт. Коронада тиштери Новосибирск областьтыҥ тӧс јери деп кӧргӱзет. Албаалар, окјаа ла согоондор Сибирдиҥ тӱӱкилик кебеделинеҥ алынган.\n\nМаанызы \n\nНовосибирск каланыҥ маанызы диагональла бӧлинген бӧс, ӱстӱги оҥ толугынаҥ алтыгы сол толугы јаар јаан толку кӧк перевязьту. Мааныныҥ ӱстинде сол келтейи — јажыл. Алтыгы оҥ келтейи мааныныҥ — ак. Ӧҥдӧр нени темдектейт: јажыл — су-кадык, Сибирдиҥ су-кадыгы, ак — Сибирдиҥ арузы ла ак кары. Кӧк лента — кала турган Оп суу. Мааныныҥ тууразы ла сыны 2:3.\n\nКудай јаҥы\n\nПравославие \n\nНиколай Ермолов ло Иннокентий Кикин — Новосибирсктиҥ новомучениктери.\n Вознесенский собор — кафедральный собор Новосибирск ле Бердсктиҥ епархиязыныҥ;\n Александр Невскийдиҥ соборы — калада баштапкы таш туралардыҥ бирӱзи;\n Чудотворец Николайдыҥ часовнязы;\n Покров Пресвятой Богородицыныҥ серикпези;\n Агару Евгенийдиҥ храмы — ӱй улустыҥ Михаило-Архангельский монастырыныҥ подворьези (Малоирменка);\n Агару Пантелеимонныҥ храмы;\n Церковь в честь иконы Божией Матери «Знамение-Абалацкая» (Учительский ором);\n Агару апостол Андрей Первозванныйдыҥ храмы (Тюленинниҥ оромы);\n Кайыҥ агаш ортодо Успенский серикпе;\n Михаил Архангелдиҥ храмы (Большевистский ором);\n Храм во имя Царя-страстотерпца Николая II (Никитинниҥ оромы);\n Евфросиния Полоцкаяныҥ храмы (Кӱнчыгыш жилмассив);\n Домовый храм НВИ МВД во имя равноапостольного князя Владимира;\n Троицкий собор;\n Эр улустыҥ монастыры (Агару Российский Новомучениктердиҥ;\n Храм во имя Всех святых;\n Серафим Саровскийдиҥ храмы (Мактыҥ монументиниҥ јанында);\n Успенский серикпе Затулинский жилмассивте;\n Казанский икона Божией Материниҥ храмы (Краснообск);\n Новосибирский Академгородокто Храм во имя Всех святых, в земле Российской просиявших;\n Пресвятой Богородицаныҥ Рождествозыныҥ храмы;\n Шлюзта Благовещенский серикпе;\n Алтыгы Ельцовкада Никольский серикпе ;\n Агару Евгенийдиҥ монастыры (ОбьГЭС);\n Святитель Митрофан Воронежскийдиҥ храмы (Матвеевка);\n (КСМ).\n\nӦскӧ конфессиялар \n Старообрядческий собор Рождества Пресвятыя Богородицы — кафедральный собор Новосибирская и всея Сибири епархия Русская православная старообрядческая церковь;\n Собор Преображения Господня — Католическая церковь;\n Мӱргӱӱр тура Христиан веры Евангельской Ленинградский оромдо;\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Каменский оромдо (1924 јылда тудулган);\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Солнечная оромдо (1961 јылда тудулган);\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Серафимович оромдо (1988 јылда тудулган);\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Пестель оромдо (1991 јылда тудулган);\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов «Преображение» Океанский оромдо;\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Севастопольский оромдо;\n Мӱргӱӱр тура Евангельских Христиан-Баптистов Бронный Переулокто;\n Церковь Завета Христиан Веры Евангельской (ДК «Прогресс»);\n «Часовня на Голгофе» деп серикпе;\n Мечеть, мусульмандардыҥ мӱргӱӱр јери;\n Мечеть, мусульмандардыҥ мӱргӱӱр јери, Россияныҥ азиат келтейиниҥ;\n Синагога, Еврейский общинный культурный тӧс јер (Щетинкина, 68);\n Ринчин-дацан — буддийский храм;\n Восточно-Российская Союзная Миссия Церкви Христиан, Церковь адвентистов седьмого дня (​Лесная Поляна, 46).\n\nКарындаш калалар\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлфавит аайынча јон јаткан јерлери\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nИштиҥ магыныҥ калазы\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":6807,"character_repetition_ratio":0.07,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9935.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%AD%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%8F","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Эстония (, ) — Европада тергее. Площадь 45 339 км², эл-јонныҥ тоозы: 1 330 068 кижи (2021). Тӧс калазы — Таллин, окылу тили — эстон тил (), акчазы — евро.\n\nГран-кыйулары \n Финляндия,  Латвия,  Россия\n\nТайантылар \n\nЭстония\nЕвропаныҥ ороондоры","num_words":50,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.353,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.827,"perplexity_score":33654.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%86%D1%8B%D0%BD%2C%20%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9%20%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Валерий Романович Куницын (куран айдыҥ 22 кÿни 1944 — чаган айдыҥ 17 кÿни 2020) — орус совет бичиичи, прозаик, поэт ле журналист. Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1994). Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи (2013). Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1994).\n\nБиографиязы \nВалерий Романович куран айдыҥ 22-чи кӱнинде Ойрот-Турада чыккан, кийнинде оныҥ билези Шабалин јуртка кӧчӧт.\n1962—1967 jj. Горно-Алтайсктыҥ пединститудында тӱӱкиниҥ факультединде ӱренген.\n1967—1975 jj. Шабалин аймакта педагогика ижинде болгон.\n1975 јылда — корреспондент ле баш редактордыҥ ордынчызы, 1994 јылдаҥ ала «Звезда Алтая» деп газеттиҥ редсовединиҥ турчызы, оноҥ «Эл-Алтай» ла «Алтай Телекей — Мир Ал��ая» деп журналдардыҥ редколлегиязында турган.\nКÿчÿрген айдыҥ 12-чи кӱнинде 2020 јылда Горно-Алтайскта јада калган.\n\nЈайаандыгы \nБаштапкы чӱмдемели оныҥ 1956 јылда, 12 јаштуда бичилген. 1988 јылда баштапкы ӱлгерлик јуунтызы «Ангаков камень» чыккан, кийниндебаза алты поэтикалык ла публицистикалык јуунтылар: 1992 — «Речная звезда», 1997 — «Живое дерево души», 2002 — «Я голосом встаю из трав», 2004 — «Жива душа преодоленьем боли…», 2009 — «Память сердца» и 2014 — «Час Алтая». Куницынныҥ поэзиязы ээчий талдама чӱмдемелдердиҥ јуунтыларына кирген: «Час России» предисловиези В. П. Астафьевтиҥ (1988), «Антология XX века. Русская сибирская поэзия» ла «„От Уральских гор до Тихого океана“» (2008), оноҥ «Антология сибирской поэзии» (2011).\n1994 јылда Россияныҥ бичиичилериниҥ Биригӱзине алынган. Ол ло јыл Москвада јиит бичиичилердиҥ Текшироссиялык јуунында турушкан.\nОныҥ чӱмдемелдери немец, монгол, хакас, алтай ла тыва тилдерге кӧчӱрилген.\n\nJаҥар айдыҥ 1 кÿнинде 1994 jылда Россияныҥ Президентиниҥ Јакарузыла «За заслуги в области искусства» деп бӧлӱкле Валерий Романович Куницын  Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи деп ат адалган.\n\nЧаган айдыҥ 17 кÿнинде 2014 jылда «Алтай литератураныҥ классиказына јаан болуш эткени ле узак јылдарга јайаандык ижи учун» Валерий Романович Куницынга кӱндӱлӱ ат адалган — Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи.\n\nБиблиографиязы \n Ангаков камень : Стихи \/ Валерий Куницын. - Горно-Алтайск : Алт. кн. изд-во : Горно-Алт. отд-ние, 1988 г. — 84 с.\n Речная звезда : Стихи \/ Валерий Куницын. - Горно-Алтайск : Горно-Алт. респ. кн. изд-во \"Юч-Сюмер - Белуха\", 1992 г. — 61 с. — ISBN 5-7405-0582-8\n Живое дерево души : Стихи*  \/ Валерий Куницын; Предисл. Б. Укачина. - Горно-Алтайск : Юч-Сюмер Белуха, 1997 г. — 104 с.\n Я голосом встаю из трав: Стихи \/ В. Р. Куницын. - Горно-Алтайск: Горно-Алтайское республиканское книжное издательство «Юч-Сюмер – Белуха», 2002 г. — 87 с.\n Жива душа преодоленьем боли...:Стихи \/ В. Р.Куницын. - Горно-Алтайск: ГУ  книжное издателство «Юч-Сюмер-Белуха». Республики Алтай: 2004 г. — 120 с.\n Память сердца: Стихи и публицистика \/ В. Р. Куницын. - Горно-Алтайск: ГУК Республики Алтай литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2009 г. — 167 с.\n Мир Алтая: литературно-художественный журнал \/ Правительство Республики Алтай. - Горно-Алтайск : Алтын-Туу,  № 1-2 \/ сост.: В. Р. Куницын, Я. В. Шатыгина. - 2010 г. — 215 с. — ISBN 978-5-9209-0136-1\n Час Алтая: Стихи, венок сонетов, публицистика \/ В. Р. Куницын. - Горно-Алтайск: БУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2014 г. — 164 с.\n\nПубликацилары \n У стены коммунаров; Под красным флагом; Тревожен пульс планеты: Стихи \/ Горы помнят подвиг отцов.-Горно-Алтайск: Горно-Алтайское отд-е Алтайского книжного издательства, 1984 г. — С.7-8\n Созвездие Ориона; Алтайские кони; Хочу на родину явиться: Стихи \/ Эл-Алтай: Детско-юношеский литературно-художественный журнал. - №1. - 1995 г. — С.25-26\n Цветные хороводы; Чорос; Эрдене: Стихи \/ ЗА. - 1991 г. — С.4\n По  своей шагаю борозде; Беловодье; Чёрточка; Душа: Стихи \/ Эл-Алтай: Детско-юношеский литературно-художественный журнал. - №1. - 2001 г. — С.198-203\n Алёша \/ В. Р. Куницын, Мир Алтая. - №1-2 - 2010 г. — С.140\n Яркая жизнь [ подборка стихов ] \/ Алтай-Телекей – Мир Алтая: Литературно-художественнй ежеквартальный  журнал. - №3.- 2004 г. — С.64-67\n Связь; Стебелёк; Осень в Шибилике; Следы; Тает утро; Алтай \/ В. Р. Куницын. Алтай Телекей- Мир Алтая: Литературно-художественнй ежеквартальный  журнал. - №1-2.- 2002 г. — С.216-218\n Стихи \/ В. Р. Куницын. Эл-Алтай. Вып.1. - Горно-Алтайск, 1990 г. — С.28-30\n Живое дерево души: Стихи \/ В. Р. Куницын. Сельская новь. - 1997 г. — С.8\n Я живу в ожидании чуда: Стихи \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2000 г. — С.7\n Я голосом встаю из трав: Стихи \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2002 г. — С.8.\n Когда звезда горит над Шибиликом: Стихи \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2007 г. —С.20.\n Алтай; Мой край; Космический аил: Стихи \/ В. Р. Куницын.  ЗА. - 2009 г. —С.20.\n Глядя в неба звенящую просинь…: стихи молодых поэтов \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2002 г. — С.7.\n И мне, уверен, в жизни место есть: Стихи \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2013 г. —С.23.\n Весна; Предзимье; Связь; Поэт; Слеза: Стихи \/ В. Р. Куницын. ЗА. - 2004 г. — С.6.\n Горный край, земля святая, лучше в мире не найдешь...\": Стихи \/ В. Р. Куницын. АЧ. - 2011 г. — С.13.\n У обелиска; Память; Таежный край; Рассвет; Праздник; Дети довоенных лет и др: Стихи \/ В. Р. Куницын. СН. - 1989 г. — С.4.\n Опыт политического романа: Рецензия Утраченные иллюзии истории \/ В. Р. Куницын. Алтай Телекей – Мир Алтая. -№1.- 2007 г. — С.45-46.\n\nКайралдары \n Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи\n Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи (2013))\n\nЛитература \n Новая Россия: мир литературы : энцикл. словарь-справ.: в 2 т. \/ Сергей Чупринин. —  : Вагриус, Т. 2: М—Я. — 2003 г. — 927 с. — ISBN 5-9560-0157-7\n \n Кто есть кто в республике Алтай: справочно-биографическое издание \/ Выпуск первый. Горно-Алтайск. «Альтернатива»: 1998 г. — 304 с. — С.116-117\n Яркая жизнь: к 60-летию Валерия Куницына \/ Алтай Телекей — Мир Алтая. -№ 3. — 2004 г. — С.64-67.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n \n\nАлтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичилери","num_words":1508,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.105,"special_characters_ratio":0.328,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.359,"perplexity_score":11159.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D0%BE%D0%BC-%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Том-Тура () — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ кӱнчыгыш јанында, Томский областьтыҥ ла аташ Томский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, Том сууныҥ (Оптыҥ кош суузы) јарадында турган кала.\nСибирде озогы калалардыҥ ортозында јаан деген ӱредӱлик, билим ле инновационный тӧс јер: 9 бийик ӱредӱ берер ВУЗ, 15 [билим-исследовательский институт (НИИ), (особая экономическая зона) Технико-внедренческая зона ла 6 бизнес-инкубатор. Сибир ле дальневосточный калалардыҥ ассоциациязыныҥ турчызы ла «Азияныҥ баш калаларыныҥ ассоциациязыныҥ турчызы».\nКала агаш архитектураныҥ кереестери ле XVIII—XX чактыҥ таш архитектуразыныҥ кереестериле бай.\nТом-Тура, оныҥ спутник-калазы Северск ле пригородторыла кожо Том-Тураныҥ кала агломерациязына кирет эл-јоны 786 муҥ кижи (2019).\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2 кӱнинде чыккан Јӧбиле «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп нере берилген ().\n\nЭтимологиязы \nТом-Тура 1604 јылда Том сууныҥ јарадында, Тобольский разрядтыҥ тоозында тӧзӧлгӧн; 1629 јылдаҥ ала — ол Томский разрядтыҥ тӧс калазы. «Том» деп гидронимди XVIII чактыҥ шиҥжӱчилери кет тилдиҥ томь, том деп сӧзи — суу () дегени. Је кезик лингвисттер кет тилде сууны темдектегени дежет, кезиктери бу сӧс кижиниҥ адынаҥ барган деп јат. А. П. Дульзонныҥ айтканыла «том» деп сӧс — караҥуй суу . Кезик эмдиги авторлор сӧстиҥ терминологический учуры јастыра дежет,том дегени кетский тума — караҥуй, кара, (), эмезе том дегени тӱрк-монгол тилдерде — тӧс, јаан ().\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nТом-Тура Кӱнбадыш-Сибирский равнинаныҥ јаказында, Кузнецкий Алатауныҥ јаказында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ оҥ јарадында, Опко киргенинеҥ 50 км ыраагында турат. Кала тайганыҥ кырында турат: тӱндӱктей Аба јыш ла сас, тӱштӱктей — широколиственный ла колышкан агаш аразы ла лесостепь. Москвага јетире — 3,5 муҥ км.\nТом-Тураныҥ тӱндӱк јанында 12 км киреде Северск (Томский область) кала турат, јабык (), совет ӧйдӧ «Томск-7» деп адалган, неформальный куучында «почтовый», «пятый почтовый» деп айдыжатан.\n\nКаланыҥ текши јери — 294,6 км². Лев Толстойдыҥ оромы Том-Турада 85-чи меридианда кӱнчыгыш долготада турат.\n\nРельеф \nРельеф калада тӱс эмес. Том-Тура бойы Кӱнбадыш-Сибир равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында турат. Том-Турада сууныҥ коолында мындый бӧлӱктер бар: пойма, терраса ла междуречье Том сууныҥ водоразделы — Кичӱ Киргизка ла Том — Ушай.\n\nТом сууда бар:\n\nСууныҥ коолы кайыр јараттарла јуукаларла кезилген. Кала тудулып баштаганынаҥ ла ала улай ла айландыра агаш кезилген, јолдор салынган, кыраларга јер арчылган. Суу кӧпчиштеҥ аргаданарга улус јараттарды кӧдӱрип, баштапкы надпойменный террасаны (Заозёрье) тобракла ӧрӧ кӧдӱрген. Табынча рельеф кӧдӱрилип тӱзелген.\n\nЈе, тӱҥей ле калада бийиктей ле јабыстай јерлер бар, кайда да 60—70 м.\n«Кала кезем континентал климатту зонада турган учун, кезилген рельеф , јердиҥ алдында кара суулар кыртышка јуугы, јадагай породалар, сууга белен јайрадылары јуукалар, јемирилиштер () бӱдерине јарамыкту». Јуукалар калада кӧп туштайт.\n\nЮрточный кырдыҥ тӱндӱк, кӱнбадыш ла тӱштӱк јаны јемирилер јеткерлӱ (). Кроме того, Каштак ла Воскресенский деп кырларды айландыра јеткерлӱ јуукалар бар. Технико-внедренческий зонада тӱштӱк площадкалары база јеткерлӱ јуукаларлу деп чотолот. Черемошники ле Татарская слобода суу кӧпчип јайылар јерлерге кирет. Юрточный ла Воскресенский кырлар кӧп сабада техногенный суу кӧпчишке алдыртат.\n\nЛагерный, Воскресенский, Юрточный ла Каштак деп кырлар јуукалу эрозияга алдыртат. Том-Турада 60-наҥ артык јуука, кезигиниҥ узуны 1 км једет. Кезигиниҥ учы тураларга, јолдорго јууктайт, олор бызыла берер јеткерлӱ.\n\nОнойдо ок Том-Турада курч сурак — јеткерлӱ јемирилиш (оползень). Анчада Лагерный сад деп јерде бу сурак курч турат. Оползень 1,5 км чӧйилет. Шылтагы — Том (Оптыҥ кош суузы) сууныҥ коолында агаштарды Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта промышленностько керектӱ болордо кескени (агаштардаҥ древесный уголь јазаган).\n\nКырларда оползание кижи ар-бӱткенге киришкенинеҥ тыҥыйт. Темдектезе, баш-аптеканыҥ кийнинде турган автобазаныҥ тудумдары Юрточный кырдыҥ эдегинеҥ јылбырайла јемирилип келтӱшкен, 1970 јылдарда.\n\nКлимат \n\nКлиматтыҥ бӱдӱми — континентально-циклонический (европейско умеренный континентальный ла сибирский кезем- континентальныйдыҥ ортозында). Ортојылдык температура: 0,9 °C. Соок јок кӱндери — 110—120. Кыш кату ла узун, соок температураныҥ алтыгы учы −55 °C (1931 јылда чаган ай). Чаган айдыҥ орто температуразы: −17,1 °C, јаан изӱ айдыҥ орто температуразы: +18,7 °C. Чаган айдыҥ учында ла кочкор айда кыска ӧйгӧ јылулар болот () +3 °C, јылуларды тӱндӱк Атлантиканаҥ циклондор экелет. Сезондордыҥ солынганы тӱрген болот, је ойто ло сооктор ло јылулар келет. Јыл туркунына јут-чыктыҥ кеми — 568 мм. Кӧп саба јут-чык јылу ӧйдӧ тӱжет. Том-Турада кӱкӱрттер орто тооло 24 катап болот, кандык айдыҥ учынаҥ ала башталып, ӱлӱрген айда токтойт. Кӱкӱрттер сӱрекей тыҥ, не дезе Орто Азия ла Тӱндӱктиҥ кейиниҥ температуратуралары кезем башкаланат, Васюганский састар база салтарын јетирет (бу састар јайгы ӧйдӧ кейди соодот), кӱкӱрттер кӧп сабада эҥирде болот. Салкынныҥ тӱргени 1,6 м\/с, је јастыҥ бажында тыҥ салкындар болот 30 м\/с, оыҥ шылтагы циклондордыҥ ла антициклондордыҥ улам ла солынып турганында, коштой атмосферный давление секирет. Тӱштӱк-кӱнбадыш ла тӱштӱк салкындар бийлейт — 50 % кире. Одыру () ӧй ӱлӱрген айдаҥ ала кӱӱк айга јетире болот. 2014 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12 кӱнинде Том-Турада изӱниҥ температуразы ӱстӱги бажына +35,6 градуска јеткен, алдында рекорд 0,5 градуска јабыс 39 јыл кайра, 1975 јылда јаан изӱ айдыҥ 11 кӱнинде (+35,1 °С). Том-Турада сыгын айда температураныҥ абсолютный минимумы Москвага кӧрӧ (-8,5 градуска) кӧп.\n\nЈыл туркунына Том-Турада кӱн ортодо 2048 час тийет (јаба 47 %). Јыл ичинде кӱн чалыбаган кӱндер — 92.\n\nӦзӱмдери, аҥ-куштары \n\nКаланыҥ јеринде бир канча јажыл массивтер (парктар, скверлер, садтар, аралдар) бар. Олордыҥ кӧп сабазы Ушайдаҥ тӱштӱктей: Лагерный сад, Городской сад, Сибирский ботанический сад, Университетский роща, Новособорный тепсеҥде Троицкий сквер, Буфф-сад, Игуменский парк, Елизаровтордыҥ оромыныҥ учында парк (Балтийский оромго эбир алдында). Онойдо ок калада бир канча аралдар бар: Михайловский роща, Каштак тууда кайыҥду роща, Иркутский трактыҥ учында Кӱнет роща (каланыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны). Том-Тураныҥ ортозында јетире јазалбаган бульварный кольцоныҥ проекты (1830 јыл): Кировтыҥ проспекти ле Дальне-Ключевский ором, олордыҥ јериниҥ кӧп јаны бульварлар.\n«Горзеленхоз» деп организация каланы јажыл ӧзӱмдерле јеткилдеери јанынаҥ иштейт, онойдо ок таҥынаҥ аргачы. В 2011 году на вертикальное озеленение улиц было выделено полмиллиона рублей.\n\nТом-Тураныҥ јаказында Заварзинский лесной дачада телекейде эҥ ле јаан чымалыныҥ уйазы табылган (бийиги 2,5 метр высотой х 5,1 метр диаметры).\n\nЭкологиязы \n\nКаланыҥ бастыра јанында промышленный предприятиелердиҥ санитарно-защитный зоналары бар, ол зоналардыҥ јеринде улус јадар туралар турат. Онойып, санитарно-защитный зонага Сосновый Бордыҥ, Заозёрьениҥ, Каштака-III-тиҥ, Телецентрдиҥ, Высотныйдыҥ, Иркутский тракттыҥ, «Сибирь» деп (сереҥке эдер фабрика) Сибирский оромныҥ, Кировтыҥ проспектиниҥ, «Томский пивоныҥ», Нахимовтыҥ оромыныҥ туралары кирет.\n\nТом-Тура калада ар-бӱткен корулаар комитеттиҥ јетиргениле калада ла Томский областьта 2007 јылда год, атмосферный кей бастыра јерде киртиген. Кӧп сабада каланы айландыра аралдарда, промышленный предприятиелердеҥ ыраакта да кей тыҥ киртиген деп темдектелет. Анчада каланыҥ ортозында Воскресенский кыр, Каштак, Томск-II, Высотный, Сибирский оромныҥ ичи, Алтыгы Елань, Тӱштӱк площадь ла Степановка тыҥ киртиген кейлӱ. Кезик аймактар ӧткӱре тыҥ киртиген кейлӱ. Ондый аймактардыҥ тоозына Бердскийдиҥ оромдоры, ПАТП-2, Иркутский тракт, сереҥкефабрика «Сибирь», ТНХК, Татарский слобода, онойдо ок Ӱстӱги Елань, Юрточный кыр ла ГРЭС-2.\nАтмосферада оксид углероданыҥ кеми база ӧйинеҥ ӧдӧ берген. Кӧп кӧӧлӱктер турган јерде — јолдордыҥ белтиринде — оксидтиҥ концентрациязы он катапка ӧйинеҥ ӧдӧ берген. Эҥ кирлӱ кей Бела Кунныҥ ла Иван Черныхтыҥ оромдорыныҥ белтири, Фрунзениҥ проспектиниҥ ле Красноармейский оромыныҥ, Ленин ле Фрунзениҥ проспекттериниҥ, Иркутский тракт ла Суворовтыҥ оромыныҥ, Телецентрдиҥ, Комсомольский проспекттиҥ ле Герценниҥ оромыныҥ белтири, 4-чи поликлиниканыҥ оромы.\n\nТӧрт промышленный предприятие — Томская ТЭЦ-3, Томская ГРЭС-2, ЗАО «Метанол» ло ОАО «Томскнефтехим завод» — бир јылга 13,5 муҥ тонна выброс эткен, бу каланы киртидип турган бастыра веществолордыҥ тал орто кирези. Атмосфераны киртидип турган предприятиелердиҥ тоозында Томсклесдрев, Томсктеплосеть, Томск-авиа, Томь-Аппарель, спичфабрика «Сибирь», ТЗКМиИ, Горэнерго, ТЗРО; алдында јабылгалакта ол тоого Томский шпалопропиточный завод (ШПЗ) база кирген.\n\nТатарский слободада јаҥыдаҥ ар-бӱткенниҥ корулу јерлерин эдер деп проект тургузылат (Томныҥ јаказында), Ушайдыҥ коолында Каменный деп кӱрдеҥ Академический переездке јетире, Солнечный ла Иркутский трактыҥ ортозында, Киргизканыҥ коолында, онойдо ок Сенной курьяныҥ јанында. 2010 јылдаҥ ала бир канча кӧлдӧр лӧ Ушай сууныҥ ӱзӱги арчылган. 2011 јылда ��енной Курья арчылган. С 2011 г. планируется очистка Сенной Курьи.\n\nСууда амыраар јерлерде сууныҥ чыҥдыйы арузы санитарный нормага јетпейт, Том сууныҥ сол јарадында Семейкин ортолыкта суу ару (Алтыгы Складтардыҥ тужы).\n\nЭл-јоны\n\nКудай јаҥы \n\n Богоявленский собор;\n Петропавловский собор;\n Свято-Троицкий серикпе;\n Воскресенский серикпе;\n Казанский храм Богородице-Алексиевского эр улустыҥ монастыри;\n Сергий Радонежскийдиҥ храмы;\n Петропавловский серикпе;\n Знаменский серикпе;\n Агару Александр Невскийдиҥ храмы;\n Том-Турада областной клинический больницада Божья Матерь «Целительница» деп иконага учурлаган Домовой серикпе;\n Том-Турада окружной психиатрический лечебницада Агару Николай Чудотворецтиҥ Домовой серикпези;\n Академгородокто апостол ло евангелист Иоанн Богословтыҥ Домовй храмы;\n Агару преподобномученица Улу княгиня Елизаветаныҥ Домовый храмы;\n Каланыҥ больницазында № 2 святитель Николай Чудотворецтиҥ Домовый храмы;\n Ритуал услугаларда святитель Николай Чудотворецтиҥ Домовый храмы;\n Божья Матерьдиҥ Иверский Иконазыныҥ часовнязы;\n Томский духовный семинария;\n Успенский серикпе (старообрядческий) (Кафедральный старообрядческий храм во имя Успения Пресвятыя Богородицы, Томский епархия) (РПСЦ)|Томской епархии]].\n\nТом-Турада 2006 јылдыҥ кандык айында российско-германский саммитке белетенеринде, эки ле айга 1936 јылда бызылып калган серикпениҥ ордына карагай агаштаҥ эткен јаҥы лютеран серкпе тудулган.\n\nТӱӱкизи \n1604 јылда чаган айдыҥ 20 кӱнинеҥ ала Москвада Борис Годунов каанга Тоян деп князька баштаткан эуштинский татарлардыҥ посольствозы келген, олорды оус подданствого алып, Энесайдыҥ кыргыстары ла ойрот-калмыктардыҥ јуулажынаҥ, табаруларынаҥ корулазын деп баштанган. Бу баштануга кару берип Борис Годунов эуштинский татарлардыҥ јерине кала тутсын деп бичикке кол салган. 1604 јылдыҥ тулаан айыныҥ 25 кӱнинде Борис Годунов Сургутта казактардыҥ јааны Гаврила Писемский ле стрелецтердиҥ Тобольскта јаанына Василий Тырковко Том сууныҥ јарадында кала тӧзӧзин деп јакылта берген. Татарлардыҥ јеринде кала тудуп, айландыра аш салзын, айландыра јаткан калыктарды орус каанныҥ подданствозына кийдирзин деп јакыган. 1604 јылдыҥ сыгын айыныҥ 27 кӱнинде шибее тудар иш токтогон. Је 1648 јылда эски острог бызылган, Том сууныҥ оҥ јарадында, тӱштӱк мыста Воскресенская туу (Том-Тура), Оп сууга киргенинеҥ 60 километр јетпей јӱрӱп, тайганыҥ јаан эмес Ушай деп суузыныҥ оозынаҥ ыраак јок јаҥы шибее () тудулган. Том-Тура кала јаан стратегический ле военный учурлу тӧс јер боло берген, XVII чактыҥ туркунына тургун калыктыҥ амырын корулап јеткилдеген — 1614, 1617, 1657 ле 1698 јылдарда кӧчкӱндердиҥ табаруларына удурлашкан.\n\nТом-Тура администрацмялык јанынаҥ бажынаҥ ала Тобольский разрядтыҥ тӧс јери болгон, 1629 јылдаҥ ала. 1719 јылда Том-Тура Енисейская провинцияга кирген болгон, 1726 ј��лда — Тобольский провинцияга, 1782 јылда Тобольский наместничествоныҥ областной каланыҥ статусын алган.\n\nМоскванаҥ башталып, Том-Тура ажыра ӧдӱп, Забайкальеге јетире Сибирдиҥ трагы ачыларда (1984), Том-Тура транзит садуныҥ учурлу тӧс јери боло берген, 1738 јылда Том-Турада ямская служба табылган. Табынча кала јаанап, статусы регионал администрациялык тӧс јер боло берген, 1804 јылда сӱреен јаан Томский губернияныҥ тӧс јери боло берген, бого эмдиги Алтай Республиканыҥ, Алтай кырайдыҥ, Кӧмӱр областьтыҥ, Новосибир областьтыҥ ла Томский областьтыҥ, Кӱнчыгыш-Казахстан областьтыҥ, Хакасияныҥ кӱнбадыш јаны, Красноярский кырайдыҥ јерлери кирген болгон.\n\nXIX чактыҥ учында инженер-путеец Н. П. Меженинов Транссибирский темирјол магистраль тударын башкарган, Среднесибирский участогын магистральдыҥ, тӧс темирјол линия ол тушта Том-Туранаҥ чик јок тӧмӧн тӱштӱктей ӧдӧтӧн болгон, Том-Тураны дезе башка кош-јолло бириктирер деп јӧптӧлгӧн. Ол јол 1896 јылда тудулган. Бу јол тупиковый болгон учун, кала транспортный узел болбой барган.\n\nXIX чактыҥ экинчи јарымында — XX чактыҥ бажында Том-Тура Сибирский областничестводо идеологияныҥ тӧс јериниҥ бирӱзи болгон, лидерлердиҥ бирӱзи — јарлу орус билимчи Потанин Григорий Николаевич болгон. 1905 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20 кӱнинде черносотенецтердиҥ погромдоры Том-Турада Королёвский театры ла темирјолдыҥ управлениезин ӧртӧп салган, ондор тоолу кижи божогон. 1917 јылда куран айдыҥ 2 кӱнинде, Февральский революция ла Октябрьский революцияныҥ ортозында, общественный организациялардыҥ сибирский конференциязында Том-Турада «Постановление по вопросу об автономном устройстве Сибири» деп сурак турган. Ол ло јылдыҥ ӱлӱрген айында Том-Турада Сибирский областной совет тудулган.\n\nСовет јаҥ Том-Турада 1917 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 6 кӱнинде тургузылган. 1918 јылдыҥ чаган айыныҥ 26 кӱнинде ишмекчилердиҥ ле солдат депутаттардыҥ Томский губернский Соведи Сибирский областной думаны јылыйткан, 2 айдаҥ каланыҥ думазын јоголткон. Чехословацкий корпустыҥ тӱймеени болордо 1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31 кӱнинде Том-Турада Јаҥ Актарга () кӧчкӧн. 1919 јылдыҥ тулаан айында большевиктердиҥ јажытту группазы Карла Ильмерге башкартып, јепселдӱ тӱймеен эдерге сананган, је тутурткан, туружаачылары аттыртып салган. 1919 јылда јаҥар айдыҥ 22 кӱнинде Кызыл Черӱ калада совет јаҥды тургускан. Каланыҥ башкараачызы () болгон калганчы кижи Александр Грацианов болгон.\n\n1925 јылда Том-Тура Сибирский кырайга кирген, беш јыл ӧдӧрдӧ Кӱнбадыш-Сибирский кырай болуп солунган, 1937 јылда Том-Тура 7 јылдыҥ туркунына Новосибирский областьтыҥ калазы болгон. 1918 јылдаҥ 1944 јылга јетире Том-Тура регионал статусын јылыйтып, уйадай берген, эл-јоны бастыра тӱрген ӧзӱмдӱ Новосибирск ле ӧскӧ Транссибирский магистральда турган калаларга кӧчӱп баштаган. Калада индустриал предприятиелер јок, эптӱ транспортный к��ммуникациялар јок, арайынаҥ культурала тудуш јӱрӱм јабызаган. Је бу ла ӧйдӧ билим ле ӱредӱлик ӧзӱм алынып кӧндӱккен — Томский государственный университет ле Томский политехнический университет.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде Том-Тура јаар СССР-дыҥ европей јанынаҥ 30 кире предприятие эвакуацияга келген, бу предприятиелер каланыҥ тӧзӧлгӧзи боло берген: јууныҥ јылдарында калада промышленный производствоныҥ кеми ӱч катапка кӧптӧгӧн. Каланыҥ администрациялык статусы — 1944 јылда куран айдыҥ 13 кӱнинде Томский область тӧзӧлгӧн, Том-Тура областьтыҥ тӧс јери боло берген . Фронтто 229 муҥ томичтер јуулашкан, олордыҥ 63,6 муҥы јууда корогон, 176 јуучыл Герой Советского Союза деп нере алган.\n\n1960—1980 јылдарда Том-Турада тӧс стратегиялык позициялары ла билим-ӱредӱлик комплекстери оноҥ ары тыҥыган. Томский областьта јок јердеҥ нефтяной промышленность ӧзӱп баштаган. Томский областька СССР-дыҥ нефтяной промышленностиниҥ Министерствозыныҥ проекттерин экелери, ол тоодо, регионал транспортный инфраструктураны тӱрген ӧҥжидери, Богашёво деп аэропортты тӱрген тудары. Кала нефть казып алар регионныҥ тӧс јери боло берген, калада эмдиги оборонный производствоныҥ (1960 јј.) электрониказы эдилген, советский атомный проекттиҥ бӧктӱ предприятиелериниҥ (Северск) сурактарын бӱдӱрген, каланы айландыра бир бӧлӱк предприятиелер (агропромышленный комплекс) иштеп кӧндӱккен, Том-Тураныҥ јонын курсак-тамак јанынаҥ јеткилдеери (куштар ӧскӱрер фабрикалар), јаан чочкокомплекс (108 муҥ тын бир јылга), строительный индустрияныҥ предприятиелери ижин кӧндӱктирген (Томский домостроительный комбинат, завод ЖБК-100 ле о.ӧ.), Том-Тура культура јанынаҥ ӧзӧт. Калага бастыра ороонноҥ јурукчылар, поэттер, театр ла киноныҥ ишчилерин кычырган, широкоформат кинотеатр «Киномакс (кинотеатр, Томск)|Родина» ачылган, јабык тош стадион «Дворец Спорта» тудулган. Кӧп саба социально-экономический солунталар Советский Союзта период застоя тушта тудулган, је кӧп зарубежный тӱӱкичилер ле орус тӱӱкичилер ле политиктер бу бастыра једимдерди Егор Лигачёв (Томскта КПСС-тыҥ областной комитеттиҥ баштапкы секретари, 1964 јылдаҥ 1983 јылга јетире болгон) башкарган деп айдыжат.\n\nЭкономика \nТом-Турада строительство, промышленность ло энергетика сфераларда, добывающий отрасльдарда 300-теҥ артык инновационный предприятиелер бар, олордыҥ 200 кирези инновационно-активный категорияга кирет, онойдо ок IT-бизнес сферада 200-теҥ артык компания иштейт: Элекард, Компания MC-Trade, группа компаний «Рубиус», «Студия Т», «Синтез Интеллектуальных Систем», «UserStory», «Zoom», ООО «Сибирские информационные системы», ООО «ИТ-Томск», «ТомскСофт», ООО «Томская Электронная Школа», Новинтех, Лаборатория Интервеб, ООО «Битворкс», UNIGINE Corp. ло о.ӧ. Олордыҥ валовый региональный продуктта долязы 13,5 %-теҥ кӧп. Јылдыҥ ла стартаптар ла кичӱ предприятиелердиҥ ��зӱми 10-15 %. Олордыҥ ӧзӱми калада университеттердиҥ базазына билим-образовательный комплекстердеҥ камаанду. Калада штаб-квартира (КДВ групп) турат, компания Россияда 200 јаан деген частный компаниялардыҥ рейтингине кирет Forbes 2016.\n\nТом-Тураныҥ финансовый рыногы федерал банкталда, Сбербанк 42 отделениелӱ, ВТБ 6 отделениелӱ, Газпромбанк 5 отделениелӱ ле о.ӧ.\n\nПромышленность \nТом-Турада промышленностьтыҥ башка-башка отрасльдарыла предприятиелер иштейт. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта калага 30 кире завод, јаҥы отрасльдар ачылган. Нефтегазовый отрасльдыҥ предприятиелери «Томскнефть», «Востокгазпром», «Газпром трансгаз Томск», «Газпромнефть-Восток», «Томскнефтехим», «Томскподводтрубопроводстрой», «Томскнефтепереработка».\n\nФармацевтический промышленностьтыҥ предприятиелери ФГУП НПО «Вирион» ло «Томскхимфарм».\nПищевой промышленностьто аш-курсактыҥ «Томский» деп заводы, кондитерский фабрика «Красная звезда», «Томское пиво», дрожжевой завод, «Томские мельницы», «Сибирская аграрная группа», бир канча хлебозавод, эки птицефабрика.\n\nМашиностроительный предприятиелер — НПЦ «Полюс», ПО «Контур», «Томский подшипник» (2010 јылда јабылган), «Манотомь» (манометровый завод), «Сибэлектромотор», «Томский инструмент», «Томский электротехнический завод», «Томский электромеханический завод», «Томский электроламповый завод», «Томский завод электроприводов», ЭлеСи, «Микран», билим-производственный предприятие «Томская Электронная Компания».\n\nТуралар тудары ла строительный материалдар јанынаҥ мындый предприятиелер иштейт: «Комфорт-Т», «Томский домостроительный компания», «Томский промышленно-строительный компания» ла о.ӧ.\n\nПроизводство медицинский техника — НПО «НИКОР».\n\nОнойдо ок каланыҥ јеринде спичечный фабрика «Сибирь», «Сибкабель», «Томсккабель», «Томский завод резиновой обуви», «Сибирская карандашная фабрика» (2020 јылдыҥ бажында јабылган).\n\n2012 јылда кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱнинде «Томсккабель» Том-Тураныҥ мэриязы ла Каланыҥ ӧзӱми агентстволо медеплавильный завод тудар деп јӧптӧжӱ тургускан. Јаҥы промышленный паркка 105 га јер берилер, томский ОЭЗ-ниҥ тӱндӱк јанында.\n\nЭнергетика \nТом-Тураныҥ энергосистемазы Сибирде озогы системалардыҥ бирӱзи, оный тӱӱкизи 1896 јылдыҥ чаган айдыҥ 1 кӱнинеҥ башталат, ол тушта Том-Турада баштапкы электростанция тудулган Томская ТЭЦ-1 (1896). 1943 јылдыҥ кӱӱк айында тудуп баштайла, 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28 кӱнинде Томская ГРЭС-2|ГРЭС-2]] ачылган, 1982 јылда дезе Томская ТЭЦ-3 тудулып баштайла, 1988 јылда ӱлӱрген айдыҥ 29 кӱнинде оныҥ баштапкы котёлы иштеп баштаган.\n\nТом-Тура берип турган электроэнергиязынаҥ кӧп чыгымдайт.\n\nӰредӱлик\n\nБилим\n\nКультура\n\nМузейлер ле галереялар\n\nТеатрлар ла филармониялар\n\nКинотеатрлар \n\nКалада бир канча кинотеатр бар, онойдо ок ойноор тӧс јерлер, ондо кинозалдар: «Киномакс (кинотеатр)» (алдындагы кинотеатр «Родина»), «Киномир» («Октябрь» деп ойынду јерге кӧчкӧн) (алдында Горькийдиҥ кинотеатры), «Аэлита» (алдында кинотеатр «Пионер», оноҥ озо — «Юный зритель»), культурный тӧс јер «Fакел», ойынду јер «Шарики», торгово-развлекательный тӧс јер «Мегаполис» ле кинотеатр «Кинополис», кинотеатр «Goodwin Cinema» ТРЦ-да «Изумрудный Город». Эмдиги ӧйдӧ алдында болгон кинотеатр «Сибиряк» јабылган, 2014 јылда бызылган, кинотеатр «Сибирские огни» (алдында — Иван Черныхтыҥ кинотеатры, оноҥ озо — кинотеатр «Темп») эжиктер садар магазин болуп калган.\n\nАлдында Том-Турада јайгы кинотеатрлар болгон, мында киноны ачык теҥериниҥ алдында кӧргӱскен. Мындый кинотеатрдыҥ бирӱзи Ак кӧлдиҥ (Белое озеро) јанында болгон (эмди ондо Н. Рукавишниковко кереес тургузылган), экинчизи Городской садта, ӱчинчизи — Басандайкада, Пригородный оромдо, 2000-чы јылдарда Бердский оромдо «Мегаполис» деп торгово-развлекательный јерде парковкада ачык кинозал иштеген.\n\nСовет ӧйдӧ кӧп кинозалдар дом культуры ла клубтарда болгон.\n\nСпорт \nТом-Турада спортивный ууламјылар: академический гребля, баскетбол, волейбол, альпинизм ле спортивный туризм, атту спорт, чанаа спорта, сноуборд, сууда јӱзери, шахмат, теннис. Бир канча стадион (ол тоодо стадион «Труд», мында «Том» ло «Томь-2» деп командалардыҥ айлында футбол матчтары ӧдӧт), бассейндер, спортивный площадкалар, Кӧрӱлер ле спорттыҥ ӧргӧӧзи, боулингтиҥ залдары, картодром, чанаа трамплин лечанаароллерный трасса (Академгородоктыҥ јанында).\n2005 јылда тӱӱкиде баштапкы катап Том-Тураныҥ футбольный клубы «Том» футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан. 2012\/2013 јылдыҥ сезонын клуб ФНЛ-дыҥ первенствозында болгон, оныҥ кийнинде сезондо «Том» ойто ло футболло Россияныҥ Чемпионадына турушкан, је 2013\/2014 јылдыҥ сезоныныҥ турултазыла ол Премьер-лиганаҥ чыккан. Эмдиги ӧйдӧ ол ФНЛ-да. Айлында матчтарды клуб каланыҥ «Труд» деп стадионында ӧткӱрет.\n\nТом-Турада аквалангисттердиҥ ТГУ «Скат» деп спортивный клубы бар. Клубты 1959 јылда Томский государственный университети божоткондор тӧзӧгӧн. Канча јылдардыҥ туркунына клуб јаан маргандарда кӧп кайралдар ойноп алган, бир канча спорттыҥ устарын белетеген, Россияныҥ баштапкы , СССР-дыҥ, Европаныҥ ла телекейдиҥ суу алдында маргаандарла чемпиондорын таскаткан.\n\n«Томичка-Юпитер» деп ӱй улустыҥ командазы волейболло Ӱстӱги Лигада «Б», Сибир зонада ла Ыраак Кӱнчыгышта Россияныҥ Чемпионадында турушкан. Айылда матчтарын команда «Юпитер» деп спортивный комплексте ӧткӱрет.\n2010 јылда Јеҥил атлетикала јабык стадион (манеж) тудулган, «Кедр» стадионныҥ јанында. С начала 2011 года в городе работает ледовый дворец «Кристалл».\n\nОнойдо ок Томский политехнический университет туткан 11-метр скалодром бар, эталонный олимпийский трассалу, бир канча боулдеринговый залдар бар.\n\nРоссийский јуунты командага Гребной канал тудар деп проект бар.\n\n2013 јылды�� јаҥар айында Томский Академгородоктыҥ јанында чанаа трасса тудулган. 2 јыл кийнинде база бир узуны 10 км трасса тудулган, «Буревестник» стадионноҥ ала Аникино јуртка јетире.\n\nКарындаштык калалар \n  Монро (Мичиган), США, 1995 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 11 кӱни;\n  Тбилиси (Грузия), 2002 јылдаҥ ала;\n  Ульсан (Республика Корея), 2003 јылдаҥ ала;\n  Новороссийск (Россия), 2008 јылдаҥ ала;\n  Смоленск (Россия), 2009 јылдаҥ ала;\n  Толидо (Огайо, США).\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык ла тӱӱкилик \n\nТом-Турада архитектурный стильде орус зодчество ло модерн (агашла), сибирский барокко, классицизм ле модерн (ташла). Том-Тураныҥ агаш модернин «Forbes» журнал «Шесть достопримечательностей России, которые скоро исчезнут» деп списокко кийдирген. Онойдо, сибирский барокко деп стильле Воскресенский серикпе тудулган (Воскресенский кырда), классицизм стильле тудулган ТГУ-ныҥ баш корпусы.\nЈарлу кереестердиҥ ортозында: Окружной судтыҥ туразы (1904), ТГУ-ныҥ Билим библиотеказыныҥ туразы (1914), П. И. Макушинниҥ адыла адалган Билимниҥ Туразы (1912), «Кызыл корпус» ТГАСУ (1904), Биржевой корпус (1854), Каланыҥ ломбардыныҥ туразы (1912), Т. Т. де Вильнёв деп коменданттыҥ туразы (XVIII чактыҥ учы), Губернатордыҥ туразы (1852), Шатерлу тура (1902), Дракондорлу тура (1917), Л. Д. Желябо деп којойымныҥ тураларыныҥ ансамбли (1895) ла о.ӧ.\n\nСФТИ-ниҥ баш корпусы (Сибирский физико-технический институт), Сибирский государстволык эмчилик университетке удура турган (СГМУ), бир келтейинеҥ, Новособорный площадь база бир јанынаҥ — база бир томский архитектураныҥ кереези — Россияныҥ культуралык федерал учурлу кереези. Здание присутственных мест 1803 јылда тудулган.\nАрхитектураныҥ база бир кереези — Томский политехнический университеттиҥ баш корпусы. Ол 1896—1900 јылдарда тудулган. Байлык декоративный јарандырыш ичи-тыштыла эдилген; «Эклектика» деп стильле (архитектура) јазалган. Ф. Ф. Гут ла А. Д. Крячков тураныҥ тударын башкарган.\n\nСоляная тепсеҥниҥ толугында П. Макушин туткан Билимниҥ туразын (Дом науки) темдектеер керек. Тура архитектор Крячковтыҥ проектиле 1911—1912 јылдарда тудулган. Бу тура Том-Тураныҥ Петр Макушин деп просветитель ле меценат кижиниҥ акчазына тудулган. Архитектураныҥ сӱрекей јараш кереези — Дом офицеров, оны 1898—1900 јылдарда архитектор Лыгин туткан.\n\nУшай сууны кечире таш кӱр каланыҥ ортозында база бир кереези болуп јат. Ленинниҥ тепсеҥинеҥ ыраак јок Биржевой корпус (1852—1854 јј.). Мында којойымдар јуулыжып саду ӧткӱретен, мында ла алмарлар болгон. Эмдиги ӧйдӧ мында Российский академия правосудияныҥ филиалы.\n\nАр-бӱткендик \n.\nТом-Турада ла јаказында архитектуралык кереестердеҥ ӧскӧ культурала, тӱӱкиле, ар-бӱткенле тудуш кӧп јилбилӱ кереестер бар.\n\nТом-Тураныҥ јарлу кереестериниҥ бирӱзи Университетская роща ТГУ, оныҥ јанында ӱредӱ корпустар ТГУ ла СГМУ, онойдо ок НИИ. Бу роща 1885 јылда јазалган, ТГУ-ныҥ баш корпузы тудулып турар тушта (ол тушта — Императорский Томский университет). Рощада ийне бӱрлӱ агаштар отургызылган: чиби, јойгон, карагай, бу агаштарла кожо јодро, бузина, калина база. Кийнинде Европанаҥ, Тӱндӱк Американаҥ, Ыраак Кӱнчыгыштаҥ экелген агаштарды отургыскан: вяз гладкий, эрмен черешчатый, липа мелколистная, ирга ольхолистная ла о.ӧ. Сразу после входа через главные ворота Тӧс каалганаҥ кирип ле келзе рощада газондорлу, клумбаларлу, јолдорлу ачык јер бар. Тӧс аллея ТГУ-ныҥ баш корпусы јаар барат. Мында Кезер таш («Каменная баба») турат, оны 100 јыл кайра Алтай-Саянныҥ ла Казахстанныҥ чӧлдӧринеҥ Том-Тураныҥ баштапкы билим экспедициялары Томский университетке экелген. Ленинниҥ проспектинеҥ ала роща ташла чеденделген, коштой агаштар ла тайаларды бульвар эдип отургыскан.\n\nСаҥ-башка кереестер \nТом-Турада сӱреен кӧп кереестер, олордыҥ ортодо кезиги кайкамчылу ла неординарный. Бирӱзи — Шевченко оромдо «Ырыстыҥ кереези» () авторы скульптор Леонтий Усов. Темир акча јапшырып ийзе, «Жил-был пёс» деп мультфилдмниҥ табыжы угулар. Чеховко кереес Том сууныҥ јарадында \"Славянский базар \" деп ресторанныҥ јанында туруп, Том-Тураныҥ визитный карточказы болуп јат. Л.Усов Кулагинский скверде «Јалакайдыҥ агажы» деп скульптура эткен () .\n\nБир канча солун кереестерди Олег Кислицкий јазаган: Электрикке кереес (Горэлектросетьтиҥ јанында), «Капыстага кереес» () роддомныҥ № 1 јанында, у входа в гостиницу «Томск» деп атту конор тураныҥ јанында «Кереес тапочкалар» (), оноҥ ыраак јокто телекейде эҥ кичинек кереес «Јорыкчы бакага» () (4,4 см), «Ойношко кереес» (Памятник любовнику) Том-Тураныҥ тӱӱкизиниҥ музейиниҥ ӱстинде.\n\nКаланыҥ Советский ле Кировский райондорында эҥ ле кӧп кереестер тургузылган.\n\nТом-Тура телекейде \nТом-Тура кала (Томск) бойыныҥ адын масс-культураныҥ персонажына, космический объектке, атомный подлодкага, онойдо ок кӧп топонимдерге берген:\n\n Калага учурлай астероид — (4931) Томск.\n Томск деп британ мультсериалдыҥ персонажы адалган «Уомблы» (The Wombles).\n Калага учурлай атомный подводный лодка К-150 «Томск» — российский атомный подводный ракетоносный крейсер «Антей» 949А, Тихоокеанский флотко кирет.\n Россияныҥ, Белоруссияныҥ, Украина ла Казахстанныҥ калаларында Томский деп атту оромдор бар.\n\nЈарлу улузы \n«Том-Тураныҥ Кӱндӱлӱ кижизи» деп нерелӱ ат адаары XIX чактаҥ ала келген, клага аҥылу-бийик једимдер экелгени учун. После установления советской власти и упразднения городского самоуправления присвоение звания было приостановлено до 29 марта 1967 года.\n Г. Н. Потанин (04.10.1835 — 30.06.1920) — географ, этнограф, фольклорист, ботаник билимчи, Орус географический обществоныҥ турчызы, јондык ишчи (1915).\n Н. Н. Рукавишников — космонавт (1971)\n Г. М. Марков — бичиичи (1981).\n А. Н. Потапов — Том-Турада билим тӧс јерди (РАМН) тӧзӧгӧн лӧ башкарган (2000).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература \n \n \n \n Энциклопедия Томской области. [в 2 т.] \/ Адм. Том. обл., Том. гос. ун-т; [редкол.: Г. В. Майер (председатель) ; Н. М. Дмитриенко (науч. ред.) и др.]. — Томск : Изд-во Том. ун-та, 2008—2009.\n Т. 1 : А — М. — 2008. — 463 с. : ил., портр., XVI л. ил., портр. — ISBN 978-5-7511-1895-2 (в пер.).\n Т. 2 : Н — Я. — 2009. — [4], 469—999 с. : ил., портр., XXV—XXXII с. ил. — С. XVII—XXIV в изд. отсутствуют. — Имен. указ.: с. 949—989. — ISBN 978-5-7511-1917-1\n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n \n Адрианов А. В. Город Томск в прошлом и настоящем \/ А. В. Адрианов. — Томск : Изд. «Сиб. кн. магазина» Михайлова и Макушина, 1890\n Макушин П. И., кн. маг. (Томск). Каталог книжных магазинов П. И. Макушина в г. Томске и торгового дома «П. И. Макушин и Вл. М. Посохин» в Иркутске \/ П. И. Макушин, комиссионер Упр. Моск. Синод. тип., Гос. тип., Императ. Том. ун-та [и др.]. — Томск : [б. и.], 1915\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nИштиҥ магыныҥ калазы","num_words":7125,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9171.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D3%A7%D0%BC%D3%B1%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кӧмӱр  — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында, Кузнецкий кӧмӱр бассейнниҥ тӱндӱк јанында, Том (Оптыҥ кош суузы) ло Искитим суулардыҥ јараттарында турган кала. Кузбасстыҥ Кемеров областьиниҥ ле Кемеров аймактыҥ (муниципал округ) администрациялык тӧс јери. Аймакка (округка) кирбейт. Эмдиги ӧйдӧ Россияда эл-јоныныҥ тоозы 100 муҥнаҥ кӧп калаларыныҥ ортозында 30-чы јерде, текши јери 100 квадратный километрдеҥ јаан калалардыҥ ортозында 50-чи јерде турат.\n\nЭтимологиязы \nКӧмӱр — алтай тилдеҥ кӧчӱрзе, .\nМурзаев В. Э. кемер деп сӧс тӱрк тилдердеҥ  деп кӧчӱрилет деп јартайт.\nКаланыҥ ады Кемерово деп јурттыҥ адынаҥ ары барган, кӧчкӱн кижиниҥ Кемеров деп ӧбӧкӧзиле адалган јурт болгон, — -ово деп кожулта кижиниҥ адынаҥ топонимический болуп кӧчкӧн деп Э. М. Мурзаев бодоштырат. Јурттыҥ адыла јанында Кемеровский рудник адалган. 1925 јылда Кемерово ло Щеглово деп коштой турган јурттардаҥ Щегловск деп кала тӧзӧлгӧн, 1932 јылда кала Кемерово деп рудниктиҥ адыла адалган.\nБу калада јаткандарды: кемеровча́нин, кемеровча́не деп айдадылар.\n\nФизико-географиялык темдектери \nКӧмӱр кала — Кемеровский областьтыҥ администрциялык тӧс јери, Москвага јетире кӧндӱре 2997 км, кӧӧлик јолдорло 3601 км. Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Кузнецкий котловинаныҥ шак ла ортозында, Кузнецкий кӧмӱр бассейнниҥ тӱндӱк јанында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууны экијараттай туруп јат. Кала Том сууныҥ орто агынында, ого Большая Камышная, эмезе Искитимка деп суу киргенинде турат.\n \n\nКаланыҥ Том сууныҥ эки башка јараттарында турган бӧлӱктери бой-бойыла эки кӧӧлик кӱрле колболот: Кузнецкий кӱр ле Кузбасский кӱр, ого коштой бир темирјол кӱр.\n\nРельеф \nКаланыҥ јери тӱндӱк јанында увалисто-холмистый Кузнецкой котловинада, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк келтейиниҥ чӧлдӱ-агаштарлу (лесостепной) јанында\n\nКлимат \nКӧмӱр каланыҥ климады кезем континентал.\n\nКузбасстыҥ тӧс калазында кышкы соок ӧй календарный кышка кӧрӧ 1,5 айга узун. Ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала кейдиҥ ортоайлык температуразы нольдоҥ тӧмӧн тӱжет, калганчы кышкы соок кӱн кандык айдыҥ 9 кӱнине келижет. Јай јетире ле јылу, чыкту болот, кезикте сӱреен изӱ де болот. Климатический јайдыҥ орто кеми Кӧмӱр калада кайда да 80 кӱн (ортоайлык температуразы +15 градустаҥ бийик кӱндерлӱ). Јай кайда да кичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱнинеҥ ала башталат, куран айдыҥ 23 кӱнинде јай божойт.\n\nКалада 2013 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2 кӱнинде тӱште кар тӱшкен, тӱнде дезе кейдиҥ температуразы −2,8 °C болгон.\n\n2014 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2 кӱнинде кар-јут бастыра региондо јааган. Эҥ ле јаан карды синоптиктер Белово ло Тисуледе темдектеген, бу јон јаткан јерлерде кар јети миллиметрге јетире јааган.\n\nЭкологиязы \nКалада химический, машиностроительный ла кӧмӱр промышленностьтыҥ предприятиелери бар, олор айландыра ар-бӱткенге коомой салтарын јетирип јат\n\nОкылу берилтелерде калганчы 4 јылдыҥ туркунына предприятиелердиҥ јайган каршулу кейи астаган деп темдектелет, је ойто кӧӧликтердиҥ кӧптӧгӧниле кожо олордоҥ каршулу кей база кӧптӧйт. Је бу керегинде окылу тоо јок. Каланыҥ администрациязы јартайт: кейде ыш, кирлӱ туман бир кезикте каланыҥ ӱстинде салкын јок кӱндерде турат ().\n\nКӧмӱр кала сууны Том суунаҥ алат, онойдо ок Пугачёвский водозабордоҥ; Кедровка ла Боровой сууны јердиҥ алдынаҥ алат.\n\nЭл-јоны \nКӧмӱр каланыҥ эл-јоны  јылда —  кижи.\n\n Ук-калыктары\n2010 јылда калада кӧп сабазы орустар — 94,6 %, онойдо ок татарлар — 1,3 %, украиндер — 0,7 %, армяндар — 0,6 %, немецтер — 0,5 %, ӧскӧлӧри — 2,3 %.\n\nКудай јаҥы \n\n Оус православный серикпе, Кемеровский епархия, Новокузнецкий епархия, Мариинский епархия.  Кузбасский митрополияга кирип јат 2012 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 26 кӱнинеҥ ала;\n Римско-католический серикпе, Церковь Непорочного Сердца Пресвятой Девы Марии (Кӧмӱр кала);\n Церковь Иисуса Христа Святых последних дней. Офисы Кировтыҥ калазында, 27;\n Ислам, Мунирдиҥ мечеди (Кӧмӱр кала).\n\nТӱӱкизи \nЭмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде озогы јон јаткан јердиҥ ады баштапкы катап 701 јылда бичилген. «Хорографическая чертёжная книга Сибири» деп тобольский топограф ла географ Ремезов Семён Ульяновичтиҥ бичигени керелейт, «Чертеж земли Томского города» деп ижинде Щеглов деп јурт Томныҥ оҥ јарадында кӧргӱзилген. Россияда иштеген билимчи немец Д. Г. Мессершмидттиҥ дневнигинде Кӧмӱр деп јон јаткан јер баштапкы катап  јылда бичилген. Бу документ јон јаткан јердиҥ «Комаров», «Кемеров», эмдиги «Кӧмӱр» каланыҥ ады адалганы тӱӱкиге кирген.\n\nТом суула Кузнецк, Том-Тура јаар 1734 јылда кӱскиде тӱшкен С. П. Крашенинников јолдо бичиген журналында јартайт: Кемерово јурт Щеглаков јурттаҥ 1 беристе јерде турат\n\n1734 јылдыҥ ӱлӱрген айында Г. Ф. Миллер Кӧмӱр јуртты Томныҥ Акаев деп кош сууз��ныҥ јанында деп чотойт: \"Кемерово острогтоҥ 8 беристеде, кӱнчыгыш јаратта турат.\n\nXIX чакта эмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде бир канча орус јурттар болгон: Усть-Искитим (Щеглово) јурт ла Кӧмӱр, Евсеев, Давыдов (Ишанов), Боровая, Красный Яр, Кур-Искитим (Плешки) деп јурттар. Октябрьский революцияныҥ кийнинде 1918 јылдыныҥ кӱӱк айыныҥ 9-17 кӱндеринде ишмекчилердиҥ, крестьяндардыҥ ла солдаттардыҥ Совединиҥ Щегловто съезди ӧткӧн, ондо Щеглов јуртты Щеглов деп уездный кала эдип јаанада тудары јӧптӧлгӧн. Је 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Щегловскта јаҥды белочехтер колго алган. 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 4 кӱнинде Удурум Сибир правительство советский учреждениелердиҥ декреттерин јоголткон.\n\nЈаҥы Јаҥга Щегловсктыҥ статусын ойтодоҥ кӧрӧргӧ келишкен. 1918 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱнинде Томский губернияныҥ јер управазы Щегловский волостной земствоныҥ баштанузын кӧргӧн, Сибирский башкару кала ла уездтиҥ статузын јӧптӧзин деп. Губернский Земский собрание јаан изӱ айдыҥ 11 кӱнинде 'Щегловский уезд тӧзӧлгӧн деп јӧптӧлгӧн, 1919 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде база катап јӧптӧгӧн. 1919 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде база катап јӧптӧлгӧн, је Удурым Сибир правительстволо эмес, Верховный правитель А. В. Колчактыҥ министрствозыныҥ соведы јӧптӧгӧн.\n\n1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ учында Щегловскты Кызыл Черӱ колго алган. 1920 јылдыҥ бажында года калада ревком тудулган, которому также пришлось заниматься вопросом о городском Щегловсктыҥ статусын ревком ойто ло катап кӧргӧн. 1920 јылда кандык айдыҥ 27 кӱнинде ревкомныҥ јуунында «О восстановлении постановлений Советской власти, состоявшихся в 1918 году по поводу переименования села Щеглова в город» деп сурак кӧрӱлген. Губревкомды тӧс јерле колбу тудуп, Щеглов јуртты кала эдип јӧптӧӧрин сураган. 1920 јылда кӱӱк айда 14-16 кӱндеринде Щегловск калада Советтерге талдаштар ӧткӧн. Кӱӱк айдыҥ 23 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездиниҥ соведи ле баштапкы съезди иштеп баштаган. 1920 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 27 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездный совединиҥ ишмекчилердиҥ, крестьяндар ла красноармейский депутаттардыҥ съезди 1918 јылдыҥ съездниҥ јӧбин ойто катап шиҥдейле, Щеглов јуртты Щегловск кала деп јӧптӧгӧн.\n\n1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15 кӱнинде ВЦИК «Положение о городских и сельских поселениях» деп јӧпти чыгарган. Щегловск каланыҥ эл-јоныныҥ кӧп јаны јурт ээлемде иштеген учун Положениениҥ некелтелерине келишпей турган (25 % кӧп эмес), оныҥ учун кала деп статус келишпей турган, уездный статусын айрыткан. Је, Щегловск кала деп статузын корулап алган. 1925 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧбиле ол Сибирдиҥ калаларыныҥ тоозына кийдирилип, Сибирский крайдыҥ Кузнецкий округыныҥ администрациялык тӧс јери боло берген.\n\nЈе ондый да болзо, Щегловсктыҥ кала деп статусын артырар ба деп сурак јоголбой, турганча ла болгон. Бу статусты корулап аларга, каланыҥ јаандарына ишмекчилердиҥ тоозыныҥ процентин кӧдӱрер керек болгон. Олор Кӧмӱр деп јуртка ајару эткен, не дезе суу кечире јаткан бу јуртта рудник иштеген, ого коштой ондо темирјол јаан станция бар болгон. 1928 јылдыҥ чаган айыныҥ 23 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧби Кӧмӱр јуртты ишмекчи поселок эдип категориязын солыган, јуртсовет тударга комиссия тудулган. Је, 1928 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 12 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јаҥы јӧби аайынча «алдындагы Кӧмӱр јурт, Томский темирјолдыҥ станциязы, химический завод ло ондо поселок, Кемеровский рудник ле ондо поселок» Щегловск калага кожулган. Кӧмӱр јурт таҥынаҥ статусын јылыйткан, айдарда Кемеровский аймак база јоголгон. Сибкрайисполкомныҥ президиумыныҥ 1929 јылда кочкор айыныҥ 6 кӱнинде чыккан јӧби аайынча оныҥ јерлери бӱдӱнге Щегловский аймакка кирген.\n\nБу ла ӧйдӧ окружной тӧс јердиҥ адын солыыр деп сурак кӧдӱрилген. Нениҥ учун дезе: округ Кузнецкий болордо, окружной тӧс јер — Щегловск болгон, оныҥ јанында темирјол станция дезе — Кӧмӱр деп атту болгон. 1927 јылда ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱнинде года каланыҥ соведи Щегловск кала ла Кӧмӱр станцияны деп адаар деп јӧп чыгарып, ВЦИК ле окрисполком бу јӧпти јаратсын деп сураган. Је бу суракты Томский темирјолдыҥ башкарузы кезем јаратпаган, не дезе ондый ла «Кузнецк» деп атту база эки станция бар болгон, кош јетиреринде булгалыштар болуп јат деп јетирген.\n\n1930 јылда Щегловск каланыҥ Кӧмӱр () деп адын солыыр деген јӧп чыккан. Бу суракты тергеениҥ башкарузыла јӧптӧӧргӧ јылдаҥ артык ӧй ӧткӧн. 1932 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде ВЦИК-тиҥ Президиумы Щегловск каланы Кӧмӱр кала эдип адын солыыр деп јӧптӧйлӧ, СССР-дыҥ Президиумына аткарган. 1932 јылда тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Президиум ЦИК Союза ССР тургускан: ВЦИК-тиҥ президиумыныҥ баштанузын јарадар, Кӱнбадыш-Сибир кырайдыҥ Щегловск калазын Кӧмӱр (Кемерово) кала деп адын солыыр.\n\n2012 јылда Текшироссиялык «Самый благоустроенный город России» кӧрӱниҥ турултазыла Кӧмӱр кала ӱчинчи јерге чыгып, Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ III степеньдӱ дипломын алган.\n\nРоссийя Федерацияныҥ президентиниҥ Јасагы аайынча 2021 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10 кӱнинде Кӧмӱр калага «Иштиҥ магыныҥ калазы» () деп нере адалган.\n\n Каланыҥ символдоры \n Кебедели \n\nКӧмӱр каланыҥ кебедели француз бӱдӱмдӱ геральдикалык куйакка тӱҥей. Куйак эки бӧлӱктеҥ кызыл ла кара ӧҥдӱ. Куйактыҥ ортозында — химической реторттыҥ стилизованный јуругы, јурук шестерня ла мажактардыҥ ӱстинде. Куйактыҥ ӱсти јанында каланыҥ ады — Кӧмӱр. Стилизованный химический реторттыҥ јуругы , шестернялар химический ле машиностроительный промышленностьтыҥ  отрасльдарын керелейт — каланыҥ ӧзӱминиҥ тӧс промышленный ууламјылары. Аштыҥ мажактары јердиҥ тӱжӱмин керелейт, каланыҥ химический предприятиелеринде эдилген минерал удобрениелерди тузаланарыла тудуш. \n\nТузаланган ӧҥдӧр база башка учурлу. Кызыл — јалтанбас, державность, мак, тӧрӧли учун тӧгӱлген кан, энергия,��ӱч. Кара — ташкӧмӱрди керелейт, областьтыҥ байлыгыныҥ тӧс јери Кӧмӱр кала. Сары (алтын) — байлыктыҥ , килеҥкейдиҥ, јалакайдыҥ, турумкайдыҥ, бӧкӧниҥ кереези.\n\n Маанызы \n\nТӧрт толукту эки катту бӧс тууразы ла сыны 2:3, воспроизводящее фигуры из герба города Кӧмур каланыҥ кебеделиниҥ ӧҥдӧрине тӱҥей кызыл, кара, сары ла ак.\n\n Эмблема \n\nКӧмӱр каланыҥ эмблемазы 2004 јылда јӧптӧлгӧн. Бу эмблема кузнецкий кӧмӱрди озо тапкан Михайло Волковко учурлалган кереестиҥ јуругы, 1968 јылда Кӧмӱрде рудниктиҥ 50 јылдыгына учурлаган байрамда XVIII чакта сибирде руда табаачы кижиниҥ тепсеҥинде тургузылган. Волковтыҥ скульптура постаменти кайа эдип стилизовать эткен, кийни јанында ӱчтолык кӧмӱр терриконды керелеген. Ӱчтолык эки ӧҥдӱ — кара (ӱчтолыктыҥ алды, сол јаны) ла јажыл.  Ӱчтолыкта диагональла сол јанынаҥ «Кӧмӱр» деп бичилген. Ӱчтолыктыҥ кара јанында каланыҥ тӧзӧлгӧн јылы — «1918».\n\n Экономиказы \n2013 јылда Кӧмӱр кала «Бизнесте эҥ артык 30 кала» () деп рейтингте 8-чи јерде турат, Forbes деп орустап чыккан журнал бичийт.\n\n2017 јылда Кӧмӱр каланыҥ коштой Лесная Поляна деп спутник-кала Россияда комплексный ӧзӱмниҥ тадама проекти деп адалган.\n\nКӧмӱр калада јакшы конкурентность, бу айалга инвесторлорго јарамыкту болот: бойыныҥ акча-манадын, материал ла интелектуал ресурстарын эптӱ тузаланары. Калада инвестиционный политиканыҥ амадузы инвестицияларды Кӧмӱрдиҥ экономиказына, предприятиелерине салары, производствоныҥ модернизациязына, товарлар ла услугаларга, калыктыҥ доходторын, каланыҥ бюджедин кӧптӧдӧргӧ. Инвестиционный политиканыҥ ла Кузбассттыҥ предпринимательствозыныҥ департаменти инвестицияларды каланыҥ экономиказыныҥ кирелте тӧс экелер айалга деп чотойт, тӧс фондторды јаҥыртары, иштенер айалгаларды оҥдолторы, товарлардыҥ чыҥдыйын кӧдӱрери\n\nКаланыҥ администрациязыныҥ тӧс амадузы: инвестиционный климатка јарамыкту айалга тӧзӧӧри, инвесторлор ло башкару, надзорный организациялар, бӱдӱрер јаҥ, федерал јаҥла колбуда иштеери.\nКӧмӱр калада јаан орус компаниялардыҥ штаб-квартиралары бар: «Кузбассразрезуголь», «Кузбасская топливная компания», «Сибирский цемент», «Сибирский деловой союз», «Промстрой», «Кемеровогражданстрой», «РегионМарт».\n\nКӧмӱр каланыҥ финансовый рыногында федерал банктар: Сбербанк, оныҥ 24 бӧлӱги, ВТБ, оныҥ 10 бӧлӱги, Газпромбанк, ӱч бӧлӱктӱ ле о.ӧ. Онойдо ок калада 100-теҥ артык ӧскӧ региондордыҥ банктарыныҥ представительстволоры.\n\nКалада 2 регионал банк бар:\n\n Экономиканыҥ структуразы \nКӧмӱр каланыҥ экономиказыныҥ структуразында сфера услуг јаан јерде, ол общественный сектор (ӱредӱлик, эмчилик, госбашкару). Бого коштой обрабатывающий производстволор јакшы кеминде, бу тоодо курсак промышленность, химический промышленность, кокстыҥ производствозы.\n\n Эл-јонныҥ кирелтези \nКӧмӱр калада јаан ла кичинек организациялардыҥ ишмекчилериниҥ ортоайлык н��минал ишјалы:\n\n Инвестициялар \nКӧмӱр калада организациялардыҥ тӧс капиталга эдип турган инвестициялары (кичӱ аргачылыктыҥ болужы јокко):\n\n Транспорт \n\n Јондык транспорт \n\nКӧмӱрдиҥ транспортный ээлеминде 72 автобусный маршрут (ол тоодо 8 — сезонный), 63 — пригородный (ол тоодо 35 — сезонный), 29 — таксомоторный маршруттар, 5 — трамвайный ла 8 троллейбусный маршрут.\n\nКӱнӱҥ сайын калада 686 транспортный единица иштейт, ол тоодо:\n 201 автобус каланыҥ ла оны јакалай јерлерде маршруттарда;\n 364 маршрутный такси;\n 121 электротранспорт.\n\nЈондык транспортто билеттиҥ баазы — 30 салковой наличный акчала, 25 салковой безналичныйла тӧлӧзӧ (2022 јылда тулаан айдыҥ 1 кӱнинде). Кӧмӱрдиҥ трамвайларында пассажиропоток кӧптӧдӧргӧ тӧлӧмир јок Wi-Fi иштейт.\n\n Темирјол транспорт \n\nКалада трамвайлар јӱрет. Кӧмӱрде Кӱнбадыш-Сибирский темирјолдыҥ станциязы бар. Мында каланыҥ тӧс темирјол вокзалы бар.\n\n Кейде транспорт \n\nКӧмӱр каланаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде 2,5 километр киреде Кӧмӱрдиҥ аэропорты, бир взлётно-посадочный полосалу, искусственный покрытиелӱ  узуны 3200 метр. Аэропорт орус лётчик-космонавт Алексей Леоновтыҥ адыла адалган, оныҥ тазыл-тамыры Кузбасстаҥ. Аэропортко јетире эки автобусный маршрут — 101 ле 126.\n\n Кӧӧлик транспорт \n\n2006 јылда ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱниинде Кӧмӱр калада эксплуатацияга Кузнецкий кӱр кирген — Сибирде эҥ јалбак кӱрлердиҥ бирӱзи (40,5 м), Коммунальный деп эски кӱрдиҥ ордына. Оныҥ узуны 634 м. Оны 1990 јылдыҥ кӱзинде тудуп баштаган болгон, је оноҥ токтоп калган. 2005 јылдыҥ кӱчӱрген айында кӱрди ойтодоҥ тудуп баштаган, эки јылга тударга сананган кӱрди 11 ле айга бӱдӱрген. Оноҥ ӧскӧ, Кӧмӱрде Том сууны кечире экинчи кӱр бар — Кузбасский. Ол ажыра федерал трасса  одӱп јат. Келер ӧйдӧ каланыҥ Кӱнбадыш јанында ӱчинчи кӱр тудулары темдектелет, бу кӱр каланыҥ магистральдарын когызадып, Кемеровский кольцевой кӧӧлик јолыла биригер.\n\nКӧмӱрдиҥ тӧс аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар:\n Искитимский кӱр, Ленинниҥ проспектинде, кӱрле кӧӧликтер, трамвайлар ла троллейбустар эки јаны јаар јӱрет, кӱрде јойу улус базар јолдор јазалган.\n Красноармейский кӱр, Красноармейский оромныҥ учында, кӱрле кӧӧликтер ле троллейбустар маҥтайт,\n Университетский кӱр, Советский проспекттиҥ учында.\nКӧмӱрдиҥ Заводский аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар — Сибяряк-Гвардеецтердиҥ оромында, Автозаводской ло Камышинский оромдордо.\n\nКӧмӱр калада јондык транспортко бойыныҥ алдынаҥ јӱрер јолдор темдектелген Ленинниҥ проспектинеҥ ала Соборный ором ло Строительдердиҥ бульварына јетире. Онойдо ок велојолдор бар — олордыҥ узуны  сол јараттаҥ оҥ јарат јаар база велојолдор тудар деп пландар бар. 2015 јылда калада Советский проспектте Октябрьский проспекттиҥ бажынаҥ Красный оромго јетире реверсивный движение ачылган.\n\nРоссияныҥ беш регионы ортодо 2013 јылда «Росгосстрах» компания ӧткӱрген Соцопрос аайынча Кӧмӱр кала эҥ артык јолдорлузыныҥ ортозында баштапкы јерде турат, тискинчилердиҥ айдыжыла мында беш јылдаҥ артык ӧйгӧ јакшы јолдорлу айалга.\nКӧмӱр калада 2008 јылда «јолдор јакшы ба» деп суракка кару берген улустардыҥ 87 % (рекордный процент) колдорды мактаган.\n\nКӧмӱр калада бастыра светофор стойкалар јаркынду-кыскылтым ӧҥдӱ, јолдордо јеткер болбозын деп амадулу мындый јаркынду ӧҥлӧ будулган. Светофорный стойкалардаҥ ӧскӧ, калада јолдо јеткер болбозын деп јондык транспорты база табынча мындый ӧҥдӱ болуп барат.\n\n Ӱредӱлик \n Текши орто ӱредӱ \n Школдор, лицейлер, ол тоодо РАН-ныҥ опорный школы, гимназиялар.\n\n Орто специал ӱредӱ  \n Сибирдиҥ политехнический техникумы (алдында: Сибирский политехнический колледж);\n Кӧмӱрде кӱӱлик колледж (алдында: Кемеровское музыкальное училище);\n Кӧмӱрде культура ла искусствоныҥ областной колледжи;\n Кӧмӱрде профессионально-технический техникум (алдында: Кӧмӱрдиҥ профессионально-технический колледжи);\n Кузбасста  архитектура, геодезия ла строительствоныҥ техникумы;\n Кӧмӱрде педагогический колледж;\n Кӧмӱрде областной медицинский колледж;\n Г. П. Левинниҥ адыла адалган Кӧмӱрде аграрный техникум (алдында: Кемеровский совхоз-техникум) — Металлплощадка;\n Кӧмӱрдиҥ технический техникумы (алдында: Кемеровский технический колледж, Ленинский комсомолдыҥ адыла адалган Кӧмӱрдиҥ химический техникумы);\n Кӧмӱрде областной художественный колледж;\n Кӧмӱрде кооперативный техникум;\n Кӧмӱрде горно-технический колледж (алдында: Горный Техникум) -Кемеровский горнотехнический колледж;\n В. И. Заузелковтыҥ адыла адалган Кӧмӱрде коммунально-строительный техникум; \n  Кӧмӱрдестатистика, экономика ла информационный технологиялардыҥ колледжи;\n Јондык Кӧмӱрдепромыселдердиҥ губернаторский техникумы;\n Кӧмӱрде Государственный профессиональный образовательный учреждение; \n Кӧмӱрде индустрия питания ла сфера услугтыҥ техникумы;\n Кӧмӱрде президентский кадетский училище.\n\n Бийик ӱредӱ \n Кӧмӱрде государстволык университет;\n Кӧмӱрде государстволык медицинский университет;\n Кӧмӱрде государстволык  сельскохозяйственный институт;\n Кӧмӱрде государстволык институт культуры;\n Т. Ф. Горбачёвтыҥ Кузбасста государстволык технический университеди;\n Сибирский НИИ междисциплинарных исследований;\n Сибирдиҥ профессионально-педагогический институды.\n\n Билим \n Кӧмӱр ле углехимияныҥ федерал билим шиҥжӱзиниҥ тӧс јери. РАН-ныҥ Сибирде бӧлӱгиниҥ;\n НИИ КПССЗ СО РАМН Научно исследовательский институт комплексных проблем сердечно-сосудистых заболеваний сибирского отделения российской академии медицинских наук;\n ВостНИИ, Научный центр ВостНИИ по безопасности в горной промышленности.\n\n Эмчилик \nКалада бюджетный ла таҥынаҥ эмчилик учреждениелер бар:\n Областной клинический онкологический диспансер\n Областой клинический больница (алдында — № 1)\n М. А. Подгорбунскийдиҥ адыла адалган Тӱрген Эмчилик Болуштыҥ Кузбасста Клинический Больницзы (алдында ГКБ № 2, ГКБ № 3)\n Калада клинический больница № 11\n Горбунованыҥ больницазы № 1\n Калада балдардыҥ клинический больницазы № 5\n Калада инфекционный клинический больница № 8\n Кӧмӱрдиҥ областной офтальмологический больницазы\n Кӧмӱрде Решетованыҥ адыла адалган областной перинатальный тӧс јер \n Кӧмӱр аймактыҥ тӧс больницазы\n Каланыҥ клинический больницазы № 4\n Каланыҥ больницазы № 13\n Кӧмӱрдиҥ областной клинический психиатрический больницазы\n Академик Л. С. Барбараштыҥ адыла адалган Кӧмӱрде областной клинический кардиологический диспансер \n НИИ комплексных проблем сердечно-сосудистых заболеваний Культура \nКаланыҥ јеринде културалык энчиликтиҥ 126 объекттери бар: федерал учурлу 4 кереес, 47 — регионал ла 75 — муниципал. Бу архитектуралык ла градостроительствдо, монументал кеендикте, тӱӱкиде ле археологияда кереестер.\n\n Музейлер ле галереялар \n Кемеровский областной краеведческий музей;\n Кӧмӱрде государстволык университеттиҥ «Археология, этнография ла Сибирдиҥ экологиязы» деп музеи;\n Јурук искусствоныҥ Кӧмӱрде областной музей;\n «Красная Горка» деп музей-заповедник с монументом Эрнста Неизвестного «Память шахтёрам Кузбасса»;\n Геологический музей КузГТУ;\n Кузнецкийде Православиениҥ музейи;\n Кузбасстыҥ физкультура ла спортыныҥ музейи;\n Киноныҥ музейи(«Кузбасскино»)\n Темирјол техниканыҥ музейи (ачык теҥериниҥ алдында);\n Алексей Леоновтыҥ адыла адалган космонавтиканыҥ музеи(аэропорт);\n Технопарк деп Горно-геологический музейи.\n\n Театрлар ла филармониялар \n Б. Т. Штоколовтыҥ адыла адалган Кӧмӱрдиҥ государстволык областной филармониязы\n Кӧмӱрде Луначарскийдиҥ адыла адалган областной драма театры\n Кӧмӱрде Аркадий Гайдардыҥ адыла адалган куклалардыҥ областной театры\n Кузбасста А. Бобровтыҥ адыла адалган кӱӱлик театр\n Балдар ла јииттердиҥ театры\n Кӧмӱрдиҥ «Ложа» деп театр-студиязы\n Кӧмӱрдиҥ государстволык цирки\n\n Библиотекалар \n\n Кӧмӱрде В. Д. Фёдоровтыҥ адыла адалган областной билим библиотека\n Кӧмӱр каланыҥ культураныҥ муниципал автоном учреждениези «Муниципальная информационно-библиотечная система»\n Балдар ла јииттердиҥ Кӧмӱрде областной библиотекзы\n Кӧмӱрде кӧс јоктулардыҥ ла коомой кӧрӱп тургандардыҥ областной специальный библиотеказы\n\n Кинотеатрлар \n «Москва», 1937 јылда ачылган. 2014-чи јылда кинотеатр удурумга јабылган;\n 2020 јылда «Аврора» деп кинотеатрдыҥ ордына ачылган «Starmax cinema» деп кинотеатр. Эки кинозал: «Maxima» — 292 јерлӱ, «Christi» — 205 јерлӱ;\n «Космос», 1961 јылда ачылган;\n «Юбилейный», 1967 јылда ачылган. 2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 15 кӱнинде реконструкцияга јабылган, 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 5 кӱнинде ойто ачылган;\n «Кузбасскино», 2012 јылда ачылган;\n «Планета кино-1», 2006 јылда ачылган, «Променад-2» деп саду ӧдӧр јерде турат;\n «Планета кино-2», 2009 јылда ачылган, «Променад-3» деп саду ӧдӧр јерде турат;\n «Восток», открыт в 2008 јылда ачылгангоду, «Гринвич» деп саду ӧдӧр јерде турат;\n «5D», 2012 јылда ачылган;\n «7D», 2013 јылда ачылган;\n «Зимняя вишня», 2013 јылда ачылган. «Зимняя вишня» деп саду ӧдӧр јерде 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 25 кӱнинде ӧрт чыккан, тудум бӱдӱмге јоголтылган;\n «Рио Синема», 2018 јылда ачылгангоду, «Рио» деп саду ӧдӧр јерде турат.\n\n Кереестер \n Парктар ла скверлер \n Карагайлу агаш аразы. Том сууныҥ оҥ јарадында Рудничный аймактыҥ јеринде карагайларлу арал. 1970-чи јылдарда Јеҥӱниҥ паркы деп адалган, је ады артпаган. Карагайлу аралда беш бӱдӱм аҥычактар ла тогус бӱдӱм ӧзӱмдер Кӧмӱр областьтыҥ Кызыл бичигине кирген. Онойдо ок мында тийиҥ, бӧрӱк, јоонмойын, сарас, койон јӱрет.\n Кайыҥдарлу агаш аразы. Два парка и лесной массив в каланыҥ Кировский аймагында эки парк ла агаш аразы «Берёзовая роща» деп адалат. Кала тудулгалакта мында ӧскӧн кайыҥдарлу агаш аразы парк эдип јазалган.\n Кайкамчыктыҥ паркы (). Каланыҥ ортозында турат, эски ады «Горсад». Амыралтаныҥ паркында аттракцион, концертный площадкалар, кафе ле о.ӧ.\n Сквер «Орбита». Јаан эмес сквер каланыҥ ортозында јадат, «Орбита» деп радиотелевизионный тӧс јерди айландыра. Кезикте мында јӱзӱн-јӱӱр митингтер ле манифестациялар болот.\n Георгий Константинович Жуковтыҥ адыла адалган Јеҥӱниҥ паркы. Парк в Центральном районе города на левом берегу реки Искитим (Томныҥ кош суузы) сууныҥ сол јарадында каланыҥ ортозында турат. Паркта советский военный техниканыҥ экспозициязы 1950—1980 јылдардаҥ ала турат.\n «Антошка» деп парк. Искитим сууныҥ сол јарадында каланыҥ ортозында турат. Паркта јерлик суугуштар кӧп, олор Искитим сууда јылды айландыра јӱрет. 2014—2015 јылдардыҥ кыжында суугуштардыҥ тоозы 1200 болгон.\n Вера Волошинаныҥ паркы. Парк каланыҥ ортозында. База бир ады «Комсомольский парк».\n Кузбасский парк. Парк каланыҥ Ленинский аймагында.\n Агаш аразыныҥ чӧрчӧги. Парк Лесная Поляна деп кала-спутникте.\n Василий Дмитриевич Фёдоровтыҥ скверы. Сквер каланыҥ ортозында, јанында областной библиотека.\n Площадь Волковтыҥ тепсеҥи. Сквер каланыҥ ортозында, јанында Кузбасский государственный технический университет|КузГТУ]], удура областной библиотека.\n Ангелдердиҥ паркы. Сквер каланыҥ ортозында. Кӱйӱп калган «Зимняя вишня» деп саду ӧткӱрер јердиҥ ордында.\n\n Газеттер ле журналдар \nСМИ-ниҥ рейтингинде  Россияныҥ 75 јаан калаларыныҥ ортозында  Кӧмӱр 44-чи јерде (неделе сайын чыгар  общественно-политический печатный СМИ-ниҥ (378 650 экземпляр) тиражтары аайынча),  «доступность негосударственных СМИ» — 44-чи јерде. Лидерлердиҥ ортодо бизнес керегинде федерал журнал «СТАНДАРТ КАЧЕСТВА» темдектелет (2005 јылдаҥ ала).\n\n Спорт \n\n285 муҥнаҥ артык кижи Кӧмӱр калада физкультура ла спортто туружат, каланыҥ кажы ла экинчи кижизи.\nЈылдыҥ ла калада муҥнаҥ артык маргаан ӧткӱрилет, ол тоодо:\n20-неҥ артык всероссийский маргаандар;\n25-теҥ артык  маргаандар Сибирский федеральный округтыҥ;\n65-теҥ артык областной маргааандар;\n690-наҥ артык каланыҥ ла аймактыҥ маргаандары.\n\nМаргаандарда 90 муҥнаҥ артык улус туружат.\nКалада спорттыҥ 81 бӱдӱми, ол тоодо 21 бӱдӱм олимпий программала.\nКӧмӱрде спорттыҥ бӱдӱмдериле 54 федерация иштейт. Спортинвентарьдыҥ 40 пункты иштейт, 5 стадиондо тӧлӧп тудунар, 30 клубта тӧлӧбӧй тудунар инвентарь.\n\nКӧмӱр калада :\n Губернский универсальный спортивный комплекс «Лазурный». 2021 јылдыҥ куран айыныҥ 25 кӱнинде реконструкцияныҥ кийнинеҥ ачылган;\n Легкоатлетический манеж;\n Спортивный стадион «Химик» — ачык стадион; \n Спорттыҥ губернский тӧс јери, бого јабык тош арена кирет, искусственный тошту;\n «Шахтёр» деп стадион;\n «Кемерово» деп тош арена;\n  «Арена» деп спорткомплекс;\n Кӧмӱр калада  мячту хоккей тыҥ. Башка-башка уровеньдӱ маргаандар ӧдӧт. 2007 јылда мячту хокейле телекейлик чемпионат болгон;\n «Кузбасс» деп спорттыҥ тӧс јери — Россияда Уралдаҥ ары ӱсти јабык јаан спортивный комплекстердиҥ бирӱзи;\n «Кузбасс» деп Тош ӧргӧӧ ичине 6000\/10000 кижи бадар (2021 ачылган);\n Волейбольный комплекс «Кузбасс арена», 6000\/10000 кӧрӧӧчи бадар (2021\/22 јылдарда тудулып ачылган).\n \nСпортивный тӧс јерде 11 спортивный зал: трибуналарлу универсал спортивный зал 1300 јерлӱ:\n кӱрештиҥ залы;\n бокстыҥ залы;\n художественный гимнастиканыҥ залы;\n хореографияныҥ 3 залы;\n тренажёрный зал;\n общефизический белетештиҥ залы;\n фитнес-зал;\n баштамы белетештиҥ залы.\n\nКалада спортивный клубтар:\n «Кузбасс» (хоккейный клуб)— Чемпионат России по хоккею с мячом;\n «Кузбасс»(волейбольный клуб) — Чемпионат России по волейболу среди мужчин;\n «Кузбасс» деп ӱй улустыҥ футбольный клубы — Первенство России по футболу среди женских команд Первого дивизиона зоны «Сибирь». Карындаштык кала \n  Шалготарьян, Венгрия. 1979 јылда Шалготарьян калага, кузбасско-венгерский најылыкка учурлай Кӧмӱрде квартал адалган — Шалготарьян. Венгерский ишмекчилерге (Ноград, медье) учурлай Кӧмӱр каланыҥ ортозында Ноградская деп ором адалган.\n\n Јарлу улузы \n Леонов А.А. (30.05.1934) — летчик-космонавт СССР, авиацияныҥ генерал-майоры,  Советский Союзтыҥ эки катап геройы, ачык космоско чыккан баштапкы кижи, Ленинский комсомол ло Государстволык премияныҥ лауреады, «Союз-19» деп космический корабльдыҥ башкараачызы, орбитада корабльдардыҥ стыковказы аайынча советско-американ билим экспериментте турушкан (1975). Технический билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ турчызы, космический пейзажтыҥ узы. Кӧп тоолу кайралдар алган, ол тоодо орден «За заслуги перед Отечеством» III ле IV степеньдӱ, Ленинниҥ эки ордени, Најылыктыҥ ордены, орден Красной Звезды.\n\n Јуруктардыҥ кӧмзӧзи \n\n Литература \n Балибалов И. А. «Кемерово. Вчера, сегодня, завтра.» Кемеровское книжное издательство, 1982.\n Усков И. Ю.'' «Кемерово: рождение города.» Кузбассвузиздат, 2011. 351 с.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери","num_words":6215,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11946.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9%20%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Валерий Владимирович Сороноков (17.03.1985 Јабаган) — российский мастер спорта международного класса по самбо, Алтай Республиканыҥ спортчызы, Европаныҥ чемпионы, Россияныҥ чемпионаттарыныҥ призёры ла чемпионы, телекейлик чемпионаттардыҥ призёры, Кубка мира, Заслуженный мастер спорта России.\n\nБиографиязы \nРоссияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ Јабаган јуртында чыккан. Сӧӧги кӧбӧк.Энези Соронокова Галина Михайловна кыпчак сӧӧктӱ, адазы Сороноков Владимир Иженерович кӧбӧк сӧӧктӱ Јабаганда јуртайдылар. валерий айылду — јуртту, эки балалу.\n2014 јылдаҥ ала спорттыҥ узы. Тренерлери: Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ тренеры Мӧҥӱнчи Яйтаков, заслуженный мастер спорта, заслуженный тренер России В.Г. Стенников, , заслуженный тренер России А.Н. Мельников.\n\nСпортто једимдери \n52 кг беске-категорияда тудужып јат.\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2008 јыл — 1 јер, алтын;\n Санкт-Петербургта самболо телекейлик чемпионатта — мӧҥӱн медаль(52 кг јетире, 2008);\n Россияныҥ самболо чемпионы, 2010 — 1 јер, алтын;\n Россияныҥ самболо чемпионы, 2011 — 1 јер, алтын;\n Вильнюста самболо телекейлик чемпионатта — 3 јер, кӱлер медаль (2011, 52 кг јетире);\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2012 — 3 јер, кӱлер;\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2013;\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2014;\n Россияныҥ самболо маргааны,2015;\n Касабланкада самболо телекейлик чемпионатта — 3 јер, кӱлер медаль (2015, 52 кг јетире);\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2016;\n Казанда самболо Европей чемпионатта — 1 јер, алтын медаль, (2016, 52 кг јетире);\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2017;\n Сочиде самболо телекейлик чемпионатта — кӱлер медаль (2017, 52 кг јетире);\n Россияныҥ самболо чемпионады, 2020.\n\nКайралдары \n мӧҥӱн медаль — Санкт-Петербургта самболо телекейлик чемпионатта (52 кг јетире, 2008);\n кӱлер медаль — самболо телекейлик чемпионатта (Вильнюс, 2011, 52 кг јетире);\n кӱлер медаль — телекейлик (Касабланка, 2015, 52 кг јетире);\n кӱлер медаль — самболо телекейлик чемпионатта (Сочи, 2017, 52 кг јетире;\n маргаандар — самболо Европей чемпионатта;\n алтын медаль — самболо Европей чемпионатта (Казань, 2016, 52 кг јетире);\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nЧемпионы России по самбо\nОбладатели Кубка мира по самбо\nЧемпионы Европы по самбо","num_words":361,"character_repetition_ratio":0.16,"word_repetition_ratio":0.054,"special_characters_ratio":0.255,"stopwords_ratio":0.003,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.96,"perplexity_score":50162.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%20%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Михаил Васильевич Карамаев (1929 јылда тулаан айдыҥ 12 кӱнинде Кумжулу јуртта — 1996 јылдыҥ куран айдыҥ 5 кӱнинде Улалуда), сӧӧги тоҥжаан — Россия Федерацияныҥ Горно-Алтайский автоном областинде советский тергеелик политикалык ишчизи, областьтыҥ исполкомыныҥ башкараачызы (председатель) болгон\n\nБиографиязы \nТуулу Алтайда Шабалин аймактыҥ Кумшулу јуртында (эмди бу јурт јок) 1929 јылда крестьян кижиниҥ билезинде чыккан.\n1950 јылдаҥ ала — јондык ла политикалык иште болгон.\n1950—1989 јылдарда — Улаганда РК КПСС-тыҥ баштапкы секретари,  Горно-Алтайский облисполкомныҥ председатели, РСФСР-дыҥ X-чы созывыныҥ Ӱстӱги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы, КПСС-тыҥ XXV—XXVII съездтериниҥ ле XIX-чи партийный конференцияныҥ делегады. 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айында ӧткӧн РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ сессиязында М.В.Карамаев докладында  Горно-Алтай автоном область Алтай кырайдаҥ чыгары керегинде сурак кӧдӱрген.\n\nОл РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ 8-чи, 9-чы, 10-чы, 11-чи созывтарыныҥ депутадына талдалган.\n\nМихаил Васильевич 1996 јылда Улалуда божогон.\n\nКайралдары\n\nЛитературазы \n В. Майер, 80 лет со дня рождения Михаила Васильевича Карамаева, видного государственного деятеля, руководителя Горно-Алтайской автономной области, Календарь юбилейных и памятных дат, стр. 21 — 23\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Гордость рода тонжаан\n Карамаев\n\nПредседатели Горно-Алтайского облисполкома\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 8-го созыва\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 9-го созыва\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 10-го созыва\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 11-го созыва\nДелегаты XXV съезда КПСС\nДелегаты XXVI съезда КПСС\nДелегаты XXVII съезда КПСС\nПервые секретари районных комитетов КПСС\nВторые секретари Горно-Алтайского обкома КПСС\nДелегаты XIX конференции КПСС\nЗаместители председателя Верховного Совета РСФСР","num_words":357,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.101,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.995,"perplexity_score":42423.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B4%D0%B0-%D0%A2%D3%A7%D1%80%D3%A7%D0%BB%20%D1%83%D1%87%D1%83%D0%BD%20%D0%A3%D0%BB%D1%83%20%D1%98%D1%83%D1%83","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу  (1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1945 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 9 кӱни  1945) — Советский Социалистический Республикалардыҥ Биригӱзи (СССР) Нацист Германия ла оныҥ јуулажарга кожо бириккен ороондорына удура јуу (Королевство Венгрия (1920—1944),  Королевство Италия (1861—1946), Королевство Румыния, Первая Словацкая республика, Јайым тергее Финляндия) Экинчи телекейлик јууда, јӱӱчыл тӱӱкиде эҥ ле јаан сухопутный табару. Јуу Германияныҥ черӱлери Совет јерге табару эткенинеҥ башталган, је бу јуу Совет черӱ Европаны фашизмынаҥ јайымдаганыла токтогон. Кемиле бу јуу телекейлик тӱӱкиде эҥ јаан ла кӧп кан тӧгӱлген јуу болуп јат.\nКӱнчыгыш фронт Экинчи Телекейл��к јууныҥ јаан учурлу јаны болуп, Ишмекчи-крестьян Кызыл черӱниҥ јеҥӱзиле, Германияныҥ капитуляциязы керегинде Актла токтогон. Кӱнбадыш ороондордо «Кӱнчыгыш фронт»  деп адалат, Германияда онойдо ок «Германо-Советский јуу».\n\nНацист Германияныҥ јуучыл-политикалык башкарузы «Тӱрген јууныҥ» (, ) стратегиязына иженген , Совет Союзка удура агрессиялу план тургускан, оныҥ кодовый ады «План «Барбаросса» Директива № 21» болгон. СССР-га удура јуу Совет тергеени јоголтор деп амадулу болгон, тергеениҥ байлыгын алып, «германизировать» эдип, јерлерин Уралга јетире алып согор дешкен. Совет Союзтыҥ эл-јондорына Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тӧрӧли учун, оныҥ јайымы учун, амыр-энчӱзи учун јуу болгон. СССР-дыҥ мак кожоҥы — «Священная война».\n\nСовет Союз јуу ӧйинде антигитлеровский коалицияла кожо Германияныҥ черӱзи ле оныҥ европей союзниктерине тыҥ согулта, эҥ јаан чыгым эдип, Европада ӧштӱлерди јоголторында јаан учурлу болгон. Ӱч јылдыҥ туркунына (1941—1944) СССР-га удура Германияныҥ бастыра кӱчиниҥ 90 %-ке јуук черӱлери ууланган болгон. 1944 јылда  антигитлеровский коалицияныҥ союзный черӱлери Нормандиядаҥ баштап Кызыл Черӱге келип кожуларда, Кӱнчыгыш фронтто германский черӱниҥ ⅔ бӧлӱги јуулажып арткан болгон. 1945—1946 јылдарда ӧткӧн Јаргы Нюрнбергский трибунал Германия баштаган агрессияныҥ кижиликке эткен јаан каршузын, военный преступлениелерин темдектеп, нацист преступниктерди јаргылаган.\n\nАды \nАда-Тӧрӧл учун јуу («отечественная война») деп Германияга удура јууны баштапкы катап 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде  нарком иностранных дел Молотов Вячеслав Михайлович радио ажыра СССР-дыҥ калыктарына баштанып айткан:\n\nВ своё время на поход Наполеона I в Россию наш народ ответил отечественной войной и Наполеон потерпел поражение, пришёл к своему краху. То же будет и с зазнавшимся Гитлером, объявившим новый поход против нашей страны. Красная Армия и весь наш народ вновь поведут победоносную отечественную войну за Родину, за честь, за свободу.\n\nСССР ла Германия ортодо јуу керегинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу () деген сӧсколбу баштап ла 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 ле 24 кӱндеринде чыккан «Правда» газеттиҥ статьяларында бичилген болгон.\n\n1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Сталинниҥ радиоло калыкка баштанган сӧзинде «улу» () ла «ада-тӧрӧл» () деген эпитеттер јаба айдылбаган . Баштап тарый бу сӧсколбу термин учурлу болбой, газеттиҥ клишези болгон (ӧскӧ ондый клише-сӧсколбулар . Орус тӱӱкичи Олег Будницкий Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу  () деп термин Отечественная война 1812 года деп јууныҥ адына тӱҥейлелип адалган.  СССР-дыҥ Ӱстӱги  Совединиҥ Президиумыныҥ Јасагыла (20.05.1942) «Орден Отечественной войны» јӧптӧлгӧн тушта, 1942 јылда кӱӱк айдыҥ 20 кӱнинде бу термин: Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу кожо јӧптӧлгӧн.\n\n1914—1915 јылдарда «Великая Отечественная война» деп термин окылу эмес бичимелдерде айдылып туратан Первая мировая война.\n\nАнглий тилдӱ ороондордо   деп термин (Экинчи телекейлик јууныҥ Кӱнчыгыш фронты), немец историографияда —  (Немецко-советский јуу),  («Орус поход»),  («Кӱнчыгыш поход»)деп бичилет.\n\nЕвропада военно-политикалык айалга \n\nГермания ла Совет Союз Баштапкы телекейлик јууныҥ турултазыла јӧп эмес болгон (1914—1918). Российский Социалистический Федеративный Советский Республика (1917—1922), эмезе Советский Россия Кӱнчыгыш Европада Брест-Литовский јӧптӧжӱ аайынча (1918 јылдыҥ тулаан айы) кӧп јерин ычкынган, ол тушта Петроградта большевиктер  Германияныҥ некелтезиле јӧпсинип, Польшаны, Литваны, Эстонияны, Латвияны, Финляндия ла ӧскӧ дӧ райондорды  Центральный державаларга берип ийген. Кийнинде, качан Германия  Антантаныҥ союзниктерине капитулировать эдерде (1918 јылдыҥ кӱчӱрген айы),  Парижский мирный конференцияда Версальский договор аайынча (1919 јылда Версальда) бу территориялар јайымдалган, Совет Россияда бу ӧйдӧ граждан јуу болгон, союзниктер оныҥ Башкарузын јӧптӧбӧй турган болгон.\n\n1936 јылда Испанияда јаҥ аҥтарылган, оноҥ улам Испанияда граждан јуу башталган. Удабай бу тартыжуда Совет Союз ла ӧскӧ ороондордыҥ сол доброволецтери испан коммунисттердиҥ јанында болгон, бу ла ӧйдӧ гитлеровский Германия, фашист Италия ла Португал республика испан националисттердиҥ јанын алган, олорды генерал Франсиско Франко баштаган. Бу тартыжу вермахттыҥ полигоны боло берген, Кызыл Черӱ мында техниказын, тактиказын база ченеп, экспериментировать эткен, кийнинде бу ченемел Германияла јууда керектӱ болгон.\n\n1938—1939 јылдарда Мюнхенский сговор, эмезе раздел  болгон — чынынча, Германия ла Венгрия Чехословакияныҥ јерин ӱлешкен, Тешинский область дезе Польшага кӧчӧ берген. Бу ла ӧйдӧ Польша Совет Россия черӱзин Польша ажыра Чехословакияга болужарга ийзе, СССР-ды јуулап кирерге белен болгон. Бу эпизод Экинчи телекейлик јуунаҥ башка кӧрӱлет.\n\n1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде Германия ла СССР бой-бойына табарбас јӧптӧжӱ тургускан (). Бу Јӧптӧжӱге коштой Германия ла СССР-дыҥ ортозында јажытту база бир протокол бар болгон. Ол аайынча Кӱнчыгыш Европаны Германия ла СССР ӱлежер учурлу болгон. 1939 јылда сыгын айдыҥ 1 кӱнинде Германия Польшага табарган, оноҥ улам Англия ла Франция Германияга јуулажар деп табару эткен. Бу айалга Экинчи телекейлик јууныҥ башталганы болот. 1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 17 кӱнинде СССР Польшаныҥ кӱнчыгыш јерлерин бойына алган, (кӱнбадыш Белоруссия ла кӱнбадыш Украинаны), јажытту протокол аайынча. Польский государство јоголгон, јерлерин Германия ла СССР ӱлешкен. Вильнюс каланы  Литвага берген, тӱндӱк гран-кыйуда Германия ла СССР база болгон. 1939—1940 јылдардыҥ кыжында СССР Советско-Финляндияга табарган, база ла јажытту протокол аайынча, оныҥ учун СССР-ды Лига нацийдеҥ чыгарган (Германия дезе, оноҥ 1933 јылда чыгып калган).\n\n1940 јылдыҥ туркунына СССР байа ла јажы��ту протокол аайынча Прибалтиканы Эстония, Латвия, Литваны јерлерине кожуп алган, (Клайпеда 1939 јылдыҥ учында Германияныҥ боло берген), Бессарабия Королевство Румыниянаҥ 1940 јылдыҥ кичӱ изӱ айында) база, байа ла јажытту протокол аайынча.\n\nГитлер Германияныҥ СССР-га табарар планын 1940 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ белетеп баштаган. Бу ӧйгӧ Германия Кӱнбадыш Европада Данияны, Норвегияны, Бельгияны, Нидерландыны, Люксембургты колго алып, Францияга табару эткен. Германия Европада стратегиялык айалганы кезем солып ийген, Францияны јуунаҥ чыгарар, (Операция «Динамо»), континенттеҥ британ черӱни сӱрер амаду болгон. 1940-чи јылдыҥ туркунына Англияла јууда Германия десант операцияны Британ ортолыкка ӧткӱрерге, кейде јууда артыктап болбогон. 1941 јылдыҥ јазында Германия Югославия ла Грецияны јуулап алган.\n\nЈууга белетениш. Германия \n\n1940 јылда јаан изӱ айдыҥ 31 кӱнинде Гитлер (Францияны јеҥген кийнинеҥ, Компьенское перемирие (1940) СССР-ла јуулажар текши план керегинде шӱӱлтезин военный командованиезиле ӧткӱрген јуунда айткан.  Генерал-полковник Ф. Гальдер бу планды јазаарыныҥ бажында турган (). Сухопутный черӱниҥ генштабыла коштой «кӱнчыгыш походты» пландаарында штаб оперативного руководства, бажында  генерал А.Йодль турган, ого Гитлердиҥ јакылтазы кӧндӱре келетен.\n\nДиректива № 21 «Вариант Барбаросса» \n\n1940 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18 кӱнинде Гитлер вермахттыҥ № 21 темдектӱ директивазына кол салган, ады «Вариант Барбаросса», бу СССР-га удура јууда башкарынар тӧс документ болгон. Германияныҥ черӱлериниҥ алдына Совет Россияны кыска ӧйгӧ јок эдип јуулаар  деп јакару турган. Бу јакылтаны бӱдӱрерге, Европада турган черӱнеҥ ӧскӧзин, бастыра сухопутный черӱлерди кийдирер, онойдо ок ВВС-тыҥ 2\/3 бӧлӱгин ле ВМС-тыҥ јаан эмес бӧлӱгин кийдирер. Јарман черӱ тӱрген операциялар ӧткӱрип, танктарлу шаанчак чылып (клин) союзтыҥ јерине тереҥ кирип, СССР-дыҥ  кӱнбадыш јанында черӱлерин оодо согуп, совет черӱни ороонныҥ ортозындӧӧн тескерлетпей токтодор учурлу болгон. Оноҥ ары ӧштӱни тӱрген некежип,  немец черӱ совет авиация Третий рейхти бомбалап болбойтон чертӱге (линия) једер учурлу болгон. Кампанияныҥ эҥ учында Архангельск — Волга — Астрахань деп чертӱге једеле, керек болзо, немец ВВС-ка эптӱ јер јазаар, «Уралда совет промышленный тӧс јерлерди башкарар».\n\n1941 јылдыҥ чаган айыныҥ 31 кӱнинде сухопутный черӱниҥ јааны генерал-фельдмаршал В. фон Браухич директивага ОКХ № 050\/41 кол салган, СССР-га удура јууда вермахт стратегиялык принциптерин чокымдап, черӱниҥ бастыра группаларыныҥ тӧс задачаларын јартап, тӧс амадуга једерин јартаган: Днепр ла Двинадаҥ кӱнбадыштай јерде Кызыл Черӱни јоголторы.\n\nКенейте табарар «Барбарос» деп операцияны белетегени \nСССР-га удура јууга белетенерде бажынаҥ ала јарман вермахттыҥ военно-политический башкарузы дезинформация, стратегический ле оперативный маскировка эдип иштенген, СССР-дыҥ башкарузын Германия Советский Союзка табаратан ӧйи керегинде тӧгиндеерге ууламјылаган. Дезинформацияла иштерди Гитлер бойы башкарган .\n\nПолитическа јанынаҥ дезинформационный мероприятиелерди Гитлер советско-германский пакт о ненападении тургузала, совет башкаруны Германияга СССР-дыҥ јерлери керек јок, советско-германский башкарулардыҥ международный проблемалар керегинде контакттар тургузары, совет башкару бу тӧгӱнге бӱтсин деп иш ӧткӱрилген. Европада  антифашист государстволордыҥ блогы бирикпезин деп јаан иш ӧткӱрген.\n\nГитлер онойдо сӱмелӱ политика ӧткӱрип, черӱлерин араайынаҥ кӱнчыгыш кыйуларга јууктаткан, јуу-јепселди кӧптӧдӧ чыгарып, онойдо ок Великобританияга кирерге турганын јартап, ӱстине мобилизация ӧткӱрген. Мындый белетениш вермахтка кенейте табарып, јууныҥ бажында стратегиялык јеҥӱлер алар арга берген.\n\nГерманияла кожо јуулашкан ийделер \n\nВермахт ла СС-тыҥ черӱлерине ӧскӧ ороондордоҥ, ӧскӧ укту улустаҥ 1,8 млн кижи кирген. Олордоҥ јуу ӧйинде 59 дивизия, 23 бригада, бир канча алдынаҥ полктор, легиондор ло батальондор бӱткен. Кӧп сабазыјаҥыс јердиҥ, јаҥыс калыктыҥ улузы болуп бириккен: «28-я добровольческая гренадерская дивизия СС «Валлония» (1-чи валлонская)», «Дивизия СС «Галичина», «Богемия ла Моравия», «5-чи танковая дивизия СС «Викинг»», «Добровольческий корпус СС «Данмарк» (1-чи датский)», «Гембез», «27-чи добровольческая гренадерская дивизия СС «Лангемарк» (1-чи фламандская)», «11-чи добровольческая танково-гренадерская дивизия СС «Нордланд», «23-чи добровольческая моторизованная дивизия СС «Недерланд» (1-я голландская)», «33-чи гренадерская дивизия СС «Шарлемань» (1-чи французская)» ла о.ӧ.\n\nСовет Союзка удура јууда Германияныҥ союзниктери — Италия, Венгрия, Румыния, Финляндия, Словакия, Хорватия турушкан.\n\nИталия 1941 јылдыҥ јайында СССР-га удура черӱлерин ийген (1941—1943) экспедиционный корпус, 1942 јылда јаан изӱ айда общевойсковой черӱ боло берген, тоозы 200 тыс.кижи. Италияга СССР-дыҥ јери керек јок болгон. Је ол  Средиземноморский театрда башкарарга сананган (лозунг: «Корсика-Ницца-Савоя ла Мальта-Кипр — Италияныҥ»), онойдо ок јерлерин Балканда Югославияныҥ ҥериле јаанадар деген (район Триест—Фиум).\n\nРумыния 200 000 кижилӱ черӱзин аткарган: охранный частьтар, авиаэскадрильялар, Черноморский флот ло Дунайский военный флотилия. Румыния јуук аайынча Бессарабия ла Тӱндӱк Буковинны аларга сананган, ол јерлерди СССР 1940 јылда албанла блаап алган болгон, ыраада перспективада — Черноморский јака Дунайдаҥ ала Днепрга јетире, Крым јарымортолык кожо. Је тӱҥей ле нацист Германия јеҥген болзо, Румынияга бербес эди.\n\nВенгрия ӱч полевой черӱ ле экспедиционный корпусту, тоозы 500 муҥнаҥ артык кижи. Венгрияныҥ амадузы Закарпатье, Тӱндӱк Трансильвания ла кезик югослав јерлер.\n\nФинляндия 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱнинде СССР-га удура эки черӱ аткарган, охранный частьтар, ВВС ла ВМФ, черӱлердиҥ текши тоозы 450 муҥ кижи болгон. Амадузы СССР 1940 јылда блаап алган јерлерди ойто кайра јандырары болгон. Фин историографияда бу јууны «Война-продолжение» деп терминле темдектейдилер (фин. Jatkosota), Финляндияга СССР ойто ло катап табарган болуп јат.\n\nСССР-га удура Словакияныҥ черӱлери јуулашкан, 2,5 дивизия (эки пехотный дивизия, бир гаубичный полк, бир полк противотанковый артиллерия, бир зенитно-артиллерийский полк, бир авиаполк ло бир танковый батальон — бастыра јаба 42,5 муҥ военнослужащий, 246 орудие ле миномёт, 35 танк ла 160 самолёт).\n\nФранкист Испания 1941 јылда СССР-га удура пехотный дивизия (ады «голубая дивизия») ла  «Сальвадор» деп авиаэскадрилья ийген.\n\nБолгария СССР-га удура болбогон, болгарский военнослужащийлер Греция ла Югославига удура, олордыҥ партизандарыла јуулажарда, немец дивизиялар кӱнчыгыш фронт јаар ууланган. Болгария оныҥ ӱстине немец военный командованиеге бастыра аэродромдорын ла Варна и Бургас деп портторын берген (немцтер Кӱнчыгыш фронтко керектӱ тузаланган).\n\nХорватия 1941 јылда Германияга болуш эдип, Хорватские формирования нацистской Германии, ӱч легион аткарган, хорват—доброволецтер пехотный, кейде ле талайда черӱлер кожулган. Вермахттыҥ СС черӱзинине хорватардыҥ база эки дивизиязы ла боснийский мусульмандар кожулып, Кызыл Черӱге удура Югославия ла Венгрияны јайымдаар тушта јуулашкан.\n\nГенерал Андрей Власов башкарган орус јайымдаар черӱ (РОА) база нацист Германия учун јуулашкан, вермахтка кирбеген де болзо.\n\nАбвердиҥ спецбатальондорында украинский националисттер — «Нахтигаль» ла «Роланд» деген батальондор јуулашкан. «Нахтигаль» Львовты алала, Винница учун тартышкан. Батальон «Роланд» немецких черӱге болужарга Румыния јаар аткарылган, оныҥ кийнинде Молдавияга, је ондо јуулашпаган. Кӱскиде, качан украин батальондор расформировать эдилерде, бастыра личный состав бир подразделение — полицияныҥ 201-чи батальоны боло берген.\n\nНацист Германияга онойдо ок Тӱндӱк Кавказтыҥ ла Закавказьениҥ национал формированиелери  Батальон особого назначения «Бергманн», вермахттыҥ Грузинский легионы, Азербайджанский легион, Северокавказский отряд СС ла о.ӧ.\n\nГитлеровской Германияныҥ черӱзинде генерала Гельмут фон Паннвица башкарган 15-чи казачий кавалерийский корпус СС  \nла ӧскӧ дӧ казачий частьтар јуулашкан. Казачествоны Германия учун јуулашсын деп «теория» тапкандар, бу теория аайынча казактар остготтордоҥ таркаган.\n\nГермания учун генерал Борис Штейфонго баштаткан орус корпус, ак каанныҥ черӱзиниҥ генерал-лейтенанты башкарган корпус ла СССР-дыҥ граждандарынаҥ ла белоэмигранттардаҥ турган база бир канча бӧлӱк частьтар јуулашкан.\n\nЈууга белетениш. СССР \n\n1925 јылдаҥ ала бешјылдыктарда () СССР-да тӱрген, экпиндӱ индустриализация болгон, СССР промышл��нный производстволо телекейде США-ныҥ кийнинеҥ экинчи јерге чыккан, оборонный јеткилдеш-чыгым госбюджеттиҥ 32,5 % болгон. \nОроонныҥ кӱнчыгыш јанында 20 % промышленный продукция эдилген. СССР экономиказын военный рельске јӱк ле 1942 јылда, кӱнбадыштаҥ 2600 эвакуированный предприятиелерди иштедип кӧндӱктирген. Германия дезе экономиказын военный рельске јаҥыс 1943 јылда кӧчӱрген.\n\n1927—1937 јылдарда озогы кӱнбадыш тергеелик кыйуларда 13 коруланар јерлер болгон (), 1938—1939 јылдарда оныҥ ӱстине база 8 укрепрайон тудуп баштаган. 1940—1941 јылдарда јаҥы тергеелик кыйуда база 20 укрепрайон тудулган. 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 21 кӱнинде башкаруныҥ јӧби аайынча укрепрайондорда эки бӧлип тудар, је онойдо ло 1941 јылда нацист Германия табарарда бу шибееленетен јерлер јуулажарга белен эмес болгон.\n\n1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1 кӱнинде СССР-да 99 дивизия, 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде — 303 дивизия болгон. РККА-ныҥ тоозы бу ӧйгӧ 3 катапка кӧптӧгӧн (5,3 млн кижи), је текши мобилизацияныҥ кийнинеҥ 8,9 млн кижи болор учурлу болгон Вермахт к июню 1941 года был полностью мобилизован (7,3 млн чел.).\n\n1940 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱнинде указ чыккан «Бир кӱнде 8 час иштеер, бир неделеде 7 кӱн иштеер, ишмекчи сурак јоктоҥ иштеҥ барарга јарабас, оройтыганла ишке чыкпаган учун уголовный бурулаш болор. Бу ла ӧйдӧ ишмекчи кижини бир предприятиенеҥ экинчизине албанла кӧчӱрерге јараар эткен \nјӧп 1940 јылда ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде чыккан («О порядке обязательного перевода инженеров, техников, мастеров, служащих и квалифицированных рабочих с одних предприятий и учреждений в другие»). 1940 јылда  ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱнинде јӧп чыккан «О Государственные трудовые резервы СССР», бу јӧп аайынча  специал ӱредӱлӱ заведениелердеҥ 14 јашту балдарды мобилизовать эдер, ӱредӱ ӧйинде иштеп, производстволык  норма бӱдӱрер учурлу болгон.\n\n1940 јылда сыгын айдыҥ 18 кӱнинде совет башкаруга доклад эдилген «Об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 гг.». Генеральный штаб докладты шӱӱжеле, нацист Германия јаан кӱчин Сан сууныҥ јанына чогуп јатканын кӧрӱп, бойыныҥ тӧс черӱлерин Бресттеҥ тӱштӱктей тургузар деп шӱӱген, јуу башталза, Германияны Балканда ороондордоҥ туура эдип кезерге, онойып немецтерди экономика болуш јок эдерге. Мында Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронтто СССР-дыҥ 4-чи армиязы Кӱнчыгыш Пруссияны ал согор учурлу болгон.\n\n1940 јылда «Соображения об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 јј.»деп бичик тургузылган, ол 5 катап кубулган (1940 јылдыҥ кичӱ изӱ, тулаан, кӱӱк айларында, 1941 јылдыҥ тулаан ла кӱӱк айларында). 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинде  Генеральный штабтыҥ башкараачылары  Германия черӱзин текши мобилизация этпеген деп темдектеген, тылдары ачык. Черӱлерин јууп јатканча, СССР табаруны озо эдер деп шӱӱлтелер болгон. Озо Краковко, Катовицеге табарар, оноҥ Варшавага, Дембшинге једер, операцияныҥ 30-чы кӱнинде  Лодзь, Оппельнди алар.\n\nСоветский Союз \n1941 јылда кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде  СССР-дыҥ приграничный округтарында ла флотторында 15 армия, 172 дивизияныҥ (ло тоодо 40 танковый, талортолой јеткилделген) ичинде: 3 289 850 солдат ла офицер, 59 787 орудие ле миномёт, 10 743 самолёт (јаҥы самолёттор јӱк ле 20 %), 12 782 танк (олордыҥ 1475 танкы Т-34 ла КВ). Ӱч флоттыҥ личный составында 220 муҥ кижи, 182 корабль — 3 линкор, 7 крейсер, 45 лидер ле эсминец 127 суу алдыныҥ керептери. Јерде ле талайда тергеелик гран-кыйуда 8 пограничный округ турган (олордыҥ бежӱзи кӱнбадышта).  Внутренний войскала кожо 100 муҥ кижи болгон.\n\nБеш приграничный округ корулаар учурлу болгон: Ленинградский военный округ, Прибалтийский военный округ, Белорусский, Западный окылу округ, Киевский военный округ ла Одесский военный округ. Талайдаҥ олорго ӱч флот јӧмӧӧр учурлу болгон: Северный флот СССР, Балтийский флот СССР, Черноморский флот.\n\nПрибалтийский военный округка (башкараачызы генерал Кузнецов Фёдор Исидорович) 8-чи ле 11-чи армия (СССР), 27-чи армия (СССР) Псковтоҥ кӱнбадыштай кирген. Бу черӱлер Балтий талайдаҥ ала Литваныҥ тӱштӱк кыйузына јетире 300 км-ге чӧйилген.\n\nӦскӧ ороондор \nСовет черӱ ӧскӧ ороондорды јайымдаганы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга база кирип јат. Бу ороондорго фашист блоктыҥ ороондоры ла олорго олјолоткон ороондор кирет — Германия (Третий рейх), оккупацияда Польшаныҥ генерал-губернаторствозы (Третий рейх), Финляндия, Норвегия (Режим Квислинга), Румыния, Болгария, Сербия, Богемия ла Моравия, Венгрия, а также входившей в состав онойдо ок Германияга кирип турган Австрия (Альпийский ле дунайский рейхсг), нацист Германия тӧзӧгӧн Хорватия ла Словакия.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйин бӧлӱгени \nИсториография билим Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйин ӱч јаан бӧлӱк эдип кӧргӱзет:\nБаштапкы периоды (1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айы). Германия СССР-га табарган. Јуу башталган период. Блицкригтиҥ бызылганы. Москва учун јуу-согуш. 1942 јылдыҥ јайында јууда јастыралар ла јеҥдиртиштер.\n\nЭкинчи периоды (1942 јылдыҥ кӱчӱрген айы — 1943 јылдыҥ јаҥар айы). Јууныҥ кезем кубултазы. Сталинградский ле Курский јуу-согуштарда , Днепр учун согушта јеҥӱлер.\n\nӰчинчи периоды (1944 јылда чаган айы — 1945 јылда кӱӱк айдыҥ 9 кӱни). Изгнание врага за пределы территории СССР-дыҥ јеринеҥ ӧштӱлерди чыгара сӱрӱп, Европаныҥ оккупацияда ороондорын јайымдаганы. Фашист блоктыҥ јайрадылганы. Берлинский операция.  Германияныҥ сӧс јогынаҥ багынганы ().\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уулалган учы — Советско-японский јуу.\n\nЈууныҥ баштапкы периоды(1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни) \n\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱнинде СССР-дыҥ кезик приграничный военный округтары \nјуулажарга белен деп айалгага тургузылган. \n\nБалтиканаҥ тӱндӱктей «Барбаросстыҥ» планын бӱдӱрери кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱнинде башталган, качан Финский порттордо турган немецкий минный заградительдер Финском заливте миналарлу эки јаан јалаҥ этен. Бу миналу јалаҥдар  советский Балтийский флотты Финский заливтиҥ кӱнчыгыш келтейинде туйуктап ийген.\n\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 2:30 ла 3:00 сааттыҥ ортозында (бу ӧй кийнинде В. М. Молотовтыҥ эске алыныжынаҥ алынган)), эмезе 5:30 саатта деп В. М. Молотов радиоло 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия табару эткен деп јарлаган), Германияныҥ   СССР-да посолы В. Шуленбург В. М. Молотовко (Народный комиссар иностранных дел СССР) јолугып, јарлаган —  совет башкару  Германияда ла оккупированный ороондордо јеткерлӱ политика ӧткӱрген, черӱлерин јарман кыйуга чоккон  (). Баштануныҥ учы: «Фюрер оныҥ учун јарман черӱлерге удурлашсын деп јакару берген». Дипломатиялык нотала кожо ол документтер берген. Ол ло кӱн СССР-га удура јууга кирип јат деп Италия ла Румыния; Словакия (кичӱ изӱ айдыҥ — 23 кӱнинде) јарлаган.\n\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 3:06 саатта СССР-дыҥ Черномор флодыныҥ јааны контр-адмирал Елисеев Иван Дмитриевич  СССР-дыҥ теҥеризине кирген јарман самолётторды оодо атсын деп јакару берип, тӱӱкиге кирген: бу Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажында јарман черӱге удурлажар эҥ баштапкы јуучыл приказ болгон.\n\n3:07 саатта Г. К. Жуков јуу-согуш башталган деп табышты алган.\n\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия СССР-га табарган. 4:00 саатта имперский министр иностранных дел Риббентроп Берлинде совет посолго, Деканозовко, јуу баштаган керегинде нотаны табыштырган, ого коштой ӱч приложение: «Доклад министра внутренних дел Германии, рейхсфюрера СС и шефа германской полиции Германскому правительству о диверсионной работе СССР, направленной против Германии и национал-социализма», «Доклад министерства иностранных дел Германии о пропаганде и политической агитации советского правительства», «Доклад Верховного командования германской армии Германскому правительству о сосредоточении советских войск против Германии». Таҥ алдында 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде артиллерийской ле авиация ӧткӱрген адыштардыҥ кийнинеҥ јарман черӱлер СССР-дыҥ кыйузын кечип, табару эткен.\n\nБу ла кӱн Румын ла јарман черӱ Прут сууны кечип, Дунай сууны кечерге ченешкен, је совет черӱ кечерге бербей, румын јердиҥ ӱлӱзин алып соккон. Је 1941 јылда јаан изӱ айда — сыгын айда румын черӱ јарман черӱниҥ болужыла бастыра Бессарабияны, Буковина ла Днестрдыҥ междуречьезин, Тӱштӱк Бугты ал соккон.\n(подробнее см.: Приграничные сражения в Молдавии, Румыния во Второй мировой войне).\n\nКичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 12 саат туште  В. М. Молотов радиоло СССР-дыҥ граждандарына Германияныҥ табарузы керегинде, јууныҥ башталганы керегинде окылу јетирӱ эткен.\n\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде  СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ чыгарган јӧби аайынча, Кызыл Черӱге  14 јуучыл округтаҥ (бастыра 17 округ) (1905—1918 јылдарда чыккан улус, 14 јыл) текши мобилизация јарлалган. Арткан 3 округта — Забайкальский, Среднеазиатский ле Дальневосточный округтарда мобилизация бир ай кийнинде јажытту ӱредӱ эдип јарлаган() .\n, Выборгско-Петрозаводский операция, Львовско-Сандомирский операция, Ясско-Кишинёвский операция, Прибалтийский операция (1944); бу операциялар Белоруссияны, Украинаны, Прибалтиканы, Чехословакияныҥ кезик јерин јайымдаганыла јарлу; Петсамо-Киркенесский операция тӱндӱк Заполярье ле Норвегияныҥ тӱндӱк јанын јайымдаган. Румыния ла Болгария капитуляция эдип, ойто Германияга удура болгон (Болгария Великобритания ла США-ла јууда болгон, је СССР-ла јуулашпаган, СССР сыгын айдыҥ 5 кӱнинде Болгарияга јуу јарлайла, јерине кирген, болгар черӱ удурлашпаган.\n\n1944 јылдыҥ јайында совет черӱ Польшаныҥ јерине кирген. Совет черӱ поляк черӱле кожо немцтерге удура операциялар ӧткӱрген (Войско Польское, генерал Берлинг). Куран айдыҥ 23 кӱнинде Люблиннеҥ Рязаньда лагерь јаар интернированный јуучылдардыҥ (бойцов АК) баштапкы этабы барган. Атандырар алдында олорды алдында немецтердиҥ концлагери болгон Майданекте туткан. Хелмде јаан изӱ айдыҥ 21 кӱнинде коммунисттер Польский комитет национального освобождения тӧзӧгӧн.\nКуран айдыҥ 1 кӱнинде Польшада Варшава калада Армия Крайова Варшавский восстание (1944) кӧдӱрген. Повстанецтер эки айдыҥ туркунына немецтерле тартышкан. 1-кы Белорусский фронт олорго болужып болбогон, Белорусский операция (1944) 600 км јерде, Варшаваныҥ алдында тыҥ удурлажуга туштаган.\n\nКуран айдыҥ 30 кӱнинде Словацкий национал тӱймеен болгон бажында Йозеф Тиссо немецтердиҥ нанында болгон. Совет черӱ сыгын айдыҥ 8 кӱнинде Восточно-Карпатский операцияны баштаган.\n\nНемец черӱ Будапештте 1945 јылда кочкор айдыҥ 13 кӱнинде багынган. Јаҥар айдыҥ 28 кӱнинде Венгрияныҥ Удурумга Башкарузы тӧзӧлгӧн, ол чаган айдыҥ 20 кӱнинде СССР-ла перемирие тургускан.\n\nГосударственный комитет обороны ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Воинский призыв јарлаган (призывниктер 1927 јылда чыккандар). 1 156 727 кижи — калганчы военный призыв болгон.\n\nКыш-јас кампания. 1945 јыл\n\nЈуучыл фронт \nСовет черӱниҥ кӱнбадыш уулу ичкерлеп табарары јаҥыс ла 1945 јылда чаган айда ойто башталган. Чаган айдыҥ 13 кӱнинде Восточно-Прусский операция (1945) башталган. Совет черӱ Восточной Пруссияныҥ кезик јерин ал соккон, Северный Польшада јерди, кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ јанынаҥ ӧштӱниҥ прусский группировказын туйуктап, Млавско-Эльбингский операцияга јарамыкту айалга тӧзӧгӧн.\n\nКалининград уулу ичкерлеер операция немец черӱниҥ тильзитско-инстербургский группировказына удура ӧткӱрилгенинеҥ улам, 3-чи Белорусский фронт 130 км ичкерлеп, немцтердиҥ тӧс кӱчин ооткон, онойдо Восточно-Прусский операция бӱткен.\n\nПольшада дезе чаган айдыҥ 12 кӱнинде Висло-Одерск��й операция башталган, ол ӧйдӧ кочкор айдыҥ 3 кӱнинде немец черӱнеҥ Польшаныҥ јери јайымдалып, Висла суудаҥ кӱнбадыштай Одердиҥ јарадында плацдарм колго кирген, кийнинде ол плацдарм Берлинге ууланар арга берген. Тӱштӱк Польша ла Чехословакияда 4-чи Украинский фронтто черӱ Кӱнбадыш Карпатта кӧп јер ӧткӧн, кочкор айдыҥ 18 кӱнинде Вислага јеткен, оныла 1-кы Украин фронт Силезияга кирерине јӧмӧгӧн.\n\nТулаан айдыҥ 10 кӱнинде совет черӱ Чехословакияда Моравско-Остравский ичкерлеер табару операцияны баштаган. Калганчы јаҥыс угольный бассейнди Ӱчинчи рейхте артырарга чырмайып, вермахттыҥ башкарузы 1945 јылдыҥ кандык айында бу фронтко ӱзеери черӱ аткарган. Моравска-Острава каланы совет черӱге јӱк ле кандык айдыҥ 30 кӱнинде аларга келишкен.\n\nТулаан айдыҥ 16 кӱнинде, Балатон кӧлдиҥ јанында тыҥ тартыжуныҥ кийнинеҥ, Венский ичкерлеер операция кӧндӱгип, Венаны јайымдаган. Јолой 6-чы танковый армия СС (Германия) оодо согулган. Кандык айдыҥ бажында Чехословакияныҥ јериле совет черӱ канду-јуула кӱнбадыш јаар јӱткийт. Кандык айдыҥ 7 кӱнинде Венага јууктап, немцтердиҥ тыҥ удурлажузына туштайт. Бу тыҥ тартыжуларла кандык айдыҥ 13 кӱнинде Вена јайымдалган.\n\nКочкор айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 4 кӱнине јетире Восточно-Померанский операция једимлӱ ӧткӱрилген, 1-чи Белорусский фронт турушкан.\n\nБу ла ӧйдӧ Кӱнчыгыш Пруссияда Кёнигсберг кала учун тартыжу башталган. Араайынаҥ совет черӱ бир ле километрдеҥ оромдордо согуш ӧткӱрет. Учында немцтердиҥ восточнопрусский группировказы оодо согулган. Тӱндӱкте тескерлеп бараткан «Север» деп группа Курляндский казанда туйуктаткан (Курляндский котел), Германия багынганча ла тыҥ тартышкан.\n1945 јылда Польша уулу бараткан 1-чи Белорусский ле 1-чи Украинский фронттор Одерле Нейсе сууларга јеткен. Кыска јолло Берлинге јетире 60 км арткан. Американ ла британ черӱлер (Центрально-Европейская операция) немец черӱниҥ рурский группировказын јоголтоло, кандык айдыҥ ортозында Эльба сууга јеткен. Јаан јылыйтулу да болзо, Германия база кӱчтӱ ле болгон. 1944—1945 јылда кышкыда улузы једишпей барган. Је Јарман черӱде кандык айдыҥ ортозында (Кызыл Черӱниҥ Генштабыныҥ разведказы јетиргениле) 223 дивизия ла бригадалар болгон.\n\n1945 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинде совет черӱниҥ Берлинге јӱткӱӱр операциязы башталган. Совет черӱ кандык айдыҥ 25 кӱнине јетире Берлинди айландыра курчап ийген. Кандык айдыҥ 25 кӱнинде 1945 јылда совет черӱ Эльба сууда баштапкы катап Кӱнбадыштаҥ келген американ черӱле тушташкан. Кандык айдыҥ 30 кӱнинде курчаткан Берлинде, Германияныҥ фюрери Адольф Гитлер кол салынган. 2 мая 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2 кӱнинде Берлинниҥ гарнизоны багынган.\n\nБерлинди алган кийнинеҥ совет черӱ Пражский операция ӧткӱрген — јууда калганчы стратегиялык операция. Кӱӱк айдыҥ 6—11 кӱндеринде совет черӱ немец черӱниҥ Центр деп группазын јоголтып, 800 муҥ немец солд��т ла офицерди олјого алган.\n\nКӱӱк айдыҥ 9 кӱнинде Данияда Борнхольм деп ортолыкка совет десант тӱшкен, мында немец черӱниҥ капитуляциязын ӧткӱрген, кӱӱк айдыҥ 10 кӱнинде Курляндский котёлдо немец группировка багынган.\n\nПолитикалык фронт \n1945 јылда чаган айдыҥ 19 кӱнинде АК-ныҥ калганчы командующийи Леопольд Окулицкий оны јоголтор деп Јакару чыгарган. 1945 јылдыҥ кочкор айында польский эмигрант правительство, Польшада Совет Национального единстваныҥ кӧп саба делегаттары ла АК-ныҥ башкараачыларын НКГБ-ныҥ генералы И. А. Серов конференцияга јууган, коммунист эмес группировкалар (Совет Союз јӧмӧп турган) Удурум поляк башкаруга кирери јанынаҥ суракты шӱӱжерге. Је олорды Прушкувта арестовать эделе, тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Москвага экелеле, јаргылаган (Процесс шестнадцати).\n\n1945 јылда кочкор айда 4—11 кӱндерде Ялтинский конференцияда Сталин, Черчилль ле Рузвельт болгондор. Јууныҥ кийнинде јаҥы политиканыҥ тӧс ууламјылары, принциптери шӱӱжилген.\n\nЈууныҥ божогоны \n\nЕвропада јуу токтогон, кӱӱк айда 8 кӱнде, 22 саат 43 минутта Акт безоговорочной капитуляции вооружённых сил Германии бичилген. Јуу-согуштар 1418 кӱнниҥ туркунына ӧткӧн. Је, капитуляцияны Советский Союз алала, Германияла амырдыҥ јӧбин тургуспаган, формально Германияла јуу айалгада арткан. Германияла јуу формально 1955 јылда чаган айдыҥ 25 кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ јӧби «О прекращении состояния войны между Советским Союзом и Германией» чыгарда токтогон.\n\nМосквада кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱнинде Јеҥӱниҥ парады ӧткӧн. Јаан изӱ ай — куран айда 1945 јылда ӧткӧн Потсдамский конференцияда СССР-дыҥ, Великобритания ла США-ныҥ башкарулары јууныҥ кийнинде Европада политикалык сурактар аайынча јӧптӧшкӧн.\nСССР-дыҥ экономиказын орныктырары керегинде база сурактар кӧрӱлген.\n\nЈуу-согуштар ла операциялар \nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јаан тартыжулары:\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уч турултазы \nСССР-дыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда учурын российский ле кӱнбадыш тӱӱкичилер канай да башка эдип кӧрзӧ, је Улу јууны Совет Союз сӧс јоктоҥ военно-политический, экономический ле идеологический јанынаҥ туйга ла ойноп алганыныла јӧпсинедилер. Эҥ јаан јеҥӱ — Европаныҥ ороондорын Экинчи телекейлик јууда нацист Германиянаҥ аргадаганы болуп јат.\n\nНемец черӱлердеҥ јайымдаган Кӱнчыгыш Европа ла Германияныҥ јерлеринде СССР амыр јӱрӱм орныктырар иш ӧткӱрген: эл-јонды аш-курсакла јеткилдеери, производствоны орныктарары, немец ле националист подпольени, тонок-мародёрствоны токтодоры, уголовный каршу керектерди јоголтлры.\n\nЧыгым \nВооружённые Силы Российской Федерации окылу версияда (1993 јылда кӧп документтердеҥ «јажытту» деп гриф алына берерде) берип јат, СССР-дыҥ 6ууда болгон кайра келбес јылыйтулары 11444100 кижи, бу тоодо божогон военнослужащийлер — 8668400 кижи 6818300 солдат јууда божогон, госпитальдарда ла о.ӧ. айалгада, 1850100 кижи пленнеҥ ойто јанбаган, оккупацияда корогон гражданский эл-јон — 13684700 кижи (олордоҥ: ӧнӧтийин ӧлтӱргендери — 7420400 кижи, Германияда албан иште корогондор — 2164300 кижи, тороноҥ, оорунаҥ — 4100000 кижи). Бу тоого фронттыҥ јанында јерлерде јаткан граждансккий эл-јон, курчууда калаларда болуп ӧлтӱрткен эл-јонныҥ тоозы кирбеген. Онойдо Ленинградта блокадада 658000 кижи божогон. Сталинградский согушта — 40000 кижи. Севастопольды , Одессаны, Керчьти, Новороссийскти, Смоленскти, Туланы, Харьковты, Минск ле Мурманскты бомбалаарда муҥдар тоолу улус божогон. 2015 јылда Министерство обороны РФ мындый тоолор јарлаган: јууныҥ кайра болбос чыгымы — 12000000 кире кижи, ороонныҥ јууда текши корогон улузы (СССР) — военнослужащий ле граждан эл-јон — 26600000 кижи. СССР-дыҥ текши материальный чыгымы — Национал байлыгыныҥ ӱчинчи бӧлӱги кире бар. Јуу ӧйинде СССР-дыҥ эл-јоныныҥ тоозы (ол тоодо рождаемость јабызаганыла кожо) 42 млн кижиге астаган.\nРФ-та ВС комиссияныҥ бергениле. Германияныҥ союзниктериниҥ јууда кайра келбес јылыйтулары — 1468145 кижи. Божогон солдаттардыҥ тоозы — 4270700 ле 806000 кижи. Германияныҥ, Венгрияныҥ (1920—1946), Италияныҥ (1861—1946), Румынияныҥ, Финляндияныҥ ла Словацкий республиканыҥ (1939—1945) текши демографиялык јылыйтузы 11,9 млн кижи болгон.\n\nЈууныҥ јайымдаар учуры \nАда-тӧрӧл учун Улу јууныҥ јайымдаар учуры:\n Совет эл-јон кижиликке јеткерлӱ айалга болгон јарман нацизмди јоголторында тӧс туружаачы болгон;\n Совет эл-јон кемнеҥ де камаан јок таҥынаҥ ӧзӱм алынар тап-эригин корулап алган;\n Кызыл Черӱ СССР-дыҥ кыйуларыныҥ тыштында ӧткӱрген јуу-согужыла фашизмнеҥ Европаныҥ ороондорында миллиондор тоолу улустыҥ јӱрӱмин аргадаган;\n Јеҥӱниҥ турултазы — Ялтинско-потсдамская система международных отношений ле Организация Объединённых Наций кижиликти јуу-чактаҥ айрыганы ().\n\nЭл-јондорды фашизмнеҥ аргадаар амаду јууныҥ бажынаҥ ала баштапкы јерде турган. Онойдо, радиоло 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Иосиф Сталин айткан:\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу јаҥыс ла ороонды фашист олјочылардаҥ аргадаары эмес, онойдо ок јарман фашизмнеҥ шыралаган Европаныҥ эл-јондорына болужары. Бу јайымдаар јууда бис јаҥыскан эмезис.<…> Бистиҥ орооныстыҥ јайымы учун јуу Европа ла Американыҥ јайымы учун јуула бириге берер, демократиялык јайым учун. Бу Гитлердиҥ фашист черӱлериниҥ јалчыланары ла олјого аларына удура калыктардыҥ бир фронты болор.\n\nКийнинде бу амаду Государственный комитет обороныныҥ јӧптӧринде, онойдо ок Верховный Главнокомандующий Вооружёнными силами СССР-дыҥ директиваларында ла јакаруларында чокумдалган болгон.\nНюрнбергте трибунал приговорды јууда кинчек эткен деп бурулаткан 19 кижини (12 кижини тынын кыйар, 3 кижини јажына тӱрмеде отурар) јаргылаган, ол тоодо пропагандисттерди, телекейлик фашизмди бурулаган. Телекейди фашизмниҥ јеткеринеҥ јайымдаары XX-чи чактыҥ военно-политически�� событиези болгон.\n\nСССР-дыҥ нацистский Германия ла оныҥ союзниктерин јоголторында јаан учурын јууныҥ кийнинде международный отношениелердиҥ системазында эмдиги ӧйдиҥ идеологический концепциялары полярный эдип чотойт.\nКӱнчыгыш Европаныҥ ороондорында кӧп сабада совет черӱ олордыҥ јерине 1944—1945 јылдарда нацизмнеҥ јайымды экелген, је ордына бу ороондордо просоветский режим тургускан, 1980-чи јылдардыҥ учына јетире олордыҥ тап-эриктери ле јайымын тыҥ кыстаган деп јартайдылар.\n\nУкраина \n2015 јылда году Верховная Рада Украины Јасак чыгарган «Об увековечивании победы над нацизмом во Второй мировой войне 1939—1945 годов», бу ла ӧйдӧ «Об увековечивании победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 годов» деп Јасакты јоголткон. Јаҥы Јасактыҥ текстинде «Великая Отечественная война» деп терминди тузаланбайт. Кӱӱк айдыҥ 9 кӱни День победы над нацизмом во Второй мировой войне деп адалат, кӱӱк айдыҥ 8 кӱни — Дни памяти и примирения деп айдылат.\n\nПольша \n2019 јылда Россияны Экинчи телекейлик јууга учурлалган мероприятиелерге кычырбаган, Польшаныҥ президенти Анджей Дуда айткан, СССР ла Германия 1939 јылда союзниктер болгон, јууныҥ кийнинде Польша јайымдалбаган, «заложник коммунизма» боло берген, мында 1960-чы јылдарга јетире репрессиялар болгон, Польшада јуу јаҥыс 1989 јылда токтогон.\n\nБолгария \n2019 јылда сыгын айдыныҥ 4 кӱнинде Болгарияныҥ МИД-и РФ-ныҥ посольствозы белетеген «Выставка к 75 летию освобождения Восточной Европы от нацизма» деген кӧрӱниҥ алдында мындый баштану эткен, СССР нацизмди јеҥген, је бу ла ӧйдӧ {{lang-ru|«полувековые репрессии, удушающее гражданское сознание, деформированное экономическое развитие и оторванность от динамики процессов в развитых европейских странах»}} деген айалганы айтпаска болбос. Онойдо ок «освобождение» деп термин чала эреҥис, кезик политиктерге, курч сурактар шӱӱшсе, Болгарияда артык арга берет деп темдектелген.\n\nСССР ла антигитлеровский коалиция \n\nГермания СССР-га табарган кийнинде, Великобритания ла СССР союзниктер боло берген: 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Великобританияныҥ премьер-министри Уинстон Черчилль айткан:\nОпасность, угрожающая России, — это опасность, грозящая нам и Соединённым Штатам, точно так же, как дело каждого русского, сражающегося за свой очаг и дом, — это дело свободных людей и свободных народов во всех уголках земного шара.\n\nКичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱнинде СССР Великобританияла Германияга удура кожо јуулажар деп јӧптӧжӱ тургускан. Кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱнинде ондый ок јӧптӧжӱни СССР Чехословакияныҥ эмигрант правительствозыла тургускан, кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде дезе Польшаныҥ эмигрант правительствозыла тургускан (Соглашение Сикорского-Майского).\nКуран айдыҥ 14 кӱнинде польский эмигрант правительстволо јӧптӧжӱ тургузылган. СССР-да польский граждандардыҥ черӱзи (Андерстиҥ черӱзи) чогулары башталган. Бу черӱге 1939 јылда советский пленге кирген (Польский поход РККА) польский граждандар ла Сталинский репрессияга алдыртып, депортировать этиртип, катуныҥ јерине кирген поляктар (куран айдыҥ 12 кӱнинде олорды амнистияга чыгарганы керегинде јӧп јарлалган) айдунаҥ јайымдалып кирген.\n\n1941 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24 кӱнинде СССР Атлантический хартияга кирген, кезик сурактарла бойыныҥ аҥылу шӱӱлтезин айткан. Сыгын айдыҥ 29 кӱнинеҥ ала — ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнине јетире (1941) Москвада СССР-дыҥ, США ла Великобританияныҥ окылу улузы јуундаган, ондо ленд-лиз (протокол о взаимных поставках) тургузылган. Баштапкы британский јуучыл кошту «Дервиш» деп арктический конвой оноҥ озо СССР-да Архангельск калага куран айдыҥ 31 кӱнинде (1941) једип келген. СССР-га јуучыл кошты тӱштӱк маршрутла јетирерге, 1941 јылдыҥ куран айында совет ле британ черӱлер (Иранский операция) Иранга кирген.\n\nВеликобританияныҥ Королевский ВВС-ныҥ 151-чи истребительный авиакрылозы 1941 јылда сыгын айдыҥ бажында Мурмансктыҥ јанында Североморск (Ваенга) калага келип, (Операция «Бенедикт») 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ ортозына јетире јуулажала, британ истребительдерди СССР-га берип ийген.\n«Мы никогда не считали, что наша помощь по ленд-лизу является главным фактором в советской победе над Гитлером на Восточном фронте. Она была достигнута героизмом и кровью русской армии»— деп, Ф. Рузвельттиҥ болушчызы Гарри Гопкинс айткан.\n\nГосударственный секретарь Э. Стеттиниус айткан: «За эту помощь русские уже заплатили цену, которая не поддаётся измерению в долларах или тоннах. Это миллионы нацистских солдат, убитых или взятых в плен, нацистские танки, превращённые в груды железного лома на поле боя, пушки и грузовики, брошенные отступающими германскими армиями».\nЛендлиз аайынча јеткилдеш: 1941 јылда кӱс-кыш — СССР-га јуу ӧйинде текши болуштыҥ 0,5 % болгон, 1941—1942 јылдарда — 7 %, эҥ кӧп јеткилдеш 1944—1945 јылдарга келишкен\nИдеальным исходом войны на Востоке был бы такой, когда последний немец убил бы последнего русского и растянулся мёртвым рядом.\nРандольф Черчилль, Уинстона Черчилльдиҥ уулы айткан\nЕсли мы увидим, что выигрывает Германия, то нам следует помогать России, а если выигрывать будет Россия, то нам следует помогать Германии, и, таким образом, пусть они убивают как можно больше, хотя мне не хочется ни при каких обстоятельствах видеть Гитлера в победителях.\nГарри Трумэн. «New York Times», 24.06.1941\nПрофессор А. С. Барсенков А. Микоянныҥ ленд-лизтиҥ јаан учуры керегинде сӧстӧрин јарадып, СССР-дыҥ јуучыл кӱчин тыҥыдарга болуш келген деп темдектейт.\n\nБастыра американ окылу јетирӱлердеҥ 1945 јылда сыгын айдыҥ учында ленд-лиз программа аайынча СССР јаар США-наҥ аткарылган: 14 795 самолёт, 7056 танк, 8218 зенитный орудие, 131 600 пулемёт; Великобританиянаҥ (1944 јылда кандык айдыҥ 30 кӱнине јетире) — 3384 самолёт ло 4292 танк; Канаданаҥ — 1188 танк. США ленд-лизле јуу-јепселдеҥ ӧскӧ кӧӧликтер, тракторлор, мотоциклдер, керептер, локомотивтер, вагондор, курсак-тамак ла оноҥ до ӧскӧ товарлар ийген. Је кезик Арктический конвойды (транспортный конвой) германский военно-морской флот (кригсмарине) јоголткон.\n\nЭкинчи телекейлик јууда СССР-га јаан болушты Монголия јетирген, СССР-ла 500 000 кире аттар (тоозыла Кызыл Черӱниҥ аттарыныҥ 20 %), 30 000 атты таҥынаҥ араттар берген, монголдор кӧп эт берген (500 000 т), тӱк, тере тондор ло о.ӧ..\n\n1944 јылда кичӱ изӱ — сыгын айларда «Фрэнтик» деп совет-американ черӱлер Германияныҥ объекттерин бомбалаар операция ӧткӱрген, американ бомбардировщиктер челночный эдип треугольникле Англия — Италия — Полтава ажыра учкан.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу историографияда \nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу ла Экинчи телекейлик јуу, российский ле гран ары јанында историографияда блааш-тартышту курч дискуссиялык тема болуп јат.\n\nЈуу ӧйинде болгон керектерди шиҥдеериниҥ курч сурактары \nБлааштар эҥ ле озо совет, јарман ла ӱчинчи ороондордыҥ документтери ле архивтеринде јууда болгон керектерди бичигенинде башка болуп турганында. Кӱнбадыш тӱӱкилик билимде јуу недеҥ башталган деп тематика аайынча «германский» ле «совет» шиҥжӱ школдор бар деп айдылат. Эмдиге јетире блаашту сурактар: 1939—1941 јылдарда СССР-дыҥ тыш политиказы керегинде, экономикалык айалгазы, промышленность, Совет Союзтыҥ јууга белени, јууныҥ баштапкы периодында јеҥдиртиштер керегинде, онойдо ок Совет Союзтыҥ фашизмди јеҥеринде учуры керегинде.\n\nЈууныҥ кийнинде историографияныҥ аҥылузы неде дезе, совет ле кӱнбадыш тӱӱкичилердиҥ кӧрӱми эки телекейлик идеологияныҥ удура полюстарынаҥ камаанду болгон, «Холодная война». Совет тӱӱкичилер олордыҥ кӱнбадыш коллегаларыныҥ иштери пропагандистский ууламјылу болгонын темдектейдилер, олордо баштапкы јерде идеология турган фактология эмес. Совет шиҥжӱчилердиҥ айтканыла кӱнбадыш авторлор СССР-дыҥ јууда фашизмди јеҥген учурын астадарга, јууда болгон керектерди тӱӱкилик факттарды тӧгӱн эдип јартаганы улай ла туштайт, ӧнӧтийин онойдо эдилет. Је совет историографияда военный керектерди јартаары ороондо башкаруныҥ политикалык ла идеологиялык курсы аайынча база солунган.\n\nЈууныҥ кийнинде баштапкы јылдарда СССР-дыҥ архивтеринде кӧп материалдар јажытту деп темдектӱ болордо, шиҥжӱ иш эдерге кӱч болгон. Ол ӧйдиҥ статьяларында окылу идеологиянаҥ чыгарга јарабас болгон, бойыныҥ башка шӱӱлтезин бичиир арга бербейтен. Хрущёвский «оттепельдиҥ» де ӧйинде кал камык документтер јажытту деп статустаҥ чыгарда да, качан шиҥжӱчилер бир канча јайым алынарда да, идеология онойдо ло шиҥжӱ ишти буудактаган. 1960-чы јылда чыккан Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде баштапкы фундаментал 6 томду иште бу айалга кӧрӱнген.\n\nСовет историография \nИсториографияда кӧп шиҥделген сурактардыҥ бирӱзи ол 1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде тургускан советско-герман јӧптӧжӱ (). Совет историографияда бу сурак јанынаҥ бурууны немец башкаруга јоҥдойтон болгон, Гитлер Экинчи телекейлик јууны баштаган деп. Перестройка ӧйинде совет историографияда бу суракты ӧскӧртӧ кӧрӱп баштаган, (1980 јј.) ЦК КПСС-тыҥ международный политика јанынаҥ комиссиязы 1930-чы јылдардыҥ тӱӱкизин ойто јаҥырта юридический јанынаҥ кӧрӱп, пактты тургусканы, Экинчи телекейлик јууны баштаган буру Германия ла Совет ороонго теҥ келижет деп јарлаган.\nСССР јууныҥ баштапкы этабында коомой айалгада болгонын текши шӱӱжер керек. Совет историографияда 1960-чы јылдарга јетире Тӧрӧл учун јуу керегинде монографический толо шиҥжӱ иш јок болгон, јӱк ле архивный, кӧп сабазы јажытту деп гриф тургузылган документтер. Баштапкы фундаментал иш — алты томду монография «Великая Отечественная война Советского Союза 1941—1945 гг.», 1960 јылда кепке чыккан. Бу монографияда баштапкы ла катап тӧрт јыл болгон јууныҥ тӱӱкилик бӱткӱл анализи берилген. Онойдордо, баштапкы јеҥдиртиштер Ӱстӱги Башкаруныҥ јастыраларынаҥ улам болгоны, ол тоодо Сталинниҥ јастыразы. Эмдиги ӧйдиҥ историографиязында «Хрущёвская оттепель» тушта культ личностини акка чыгарган ӧйдӧ, ороонныҥ башкараачызы ла Ӱстӱги башкаруныҥ јастыраларын база да кӧпчидип јастыра кӱргӱскен деп айдат. Јууга совет черӱ белен эмес болгоны, Сталин Германия СССР-га табарарга белен эмес деп бодогон, ого коштой 1930—1940 јылдарда ченемелдӱ командованиениҥ репрессияларын база башкаруга јарбыган болгон.\n\nСовет ӧйдиҥ кийнинде историография \nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде отечественный историографический материалды эки тӧс группага бӧлӱгени — совет ле постсовет ӧйдиҥ, СССР јайрадылып, сыныкканыла јарталат. Перестройканыҥ ӧйинде кӧп материалдар јажытту болбой барган, РФ боло берерде бу иш тыҥыда кӧндиккен. Эмдиге јетире президентский архивтеҥ јажытту деп гриф алынбаган учун тӱӱкичилерге кӱч болот.\nОтечественный историографияда билимчилер постсоветский периодто кӧп блаашту сурактарды јаҥы јайым кӧрӱмле бичиир аргалу боло берген.\nЭҥ ле озо ороонныҥ башкарузы јууныҥ алдында стратегияны јажырып, Сталин коруланар ла политика белетеген деп айдат, је совет ӧйдиҥ кийнинде тӱӱкичилердиҥ (М. Мельтюхов) шиҥжӱзи аайынча, озо табарар план болгон, ол тоодо телекейлик революция баштаары. Келишпей калганы не дезе совет башкару јууныҥ башталарын чике билбей калганында.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n \n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу","num_words":10932,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.199,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12394.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%20%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Леони́д Па́влович Пота́пов (1905 јылда јаан изӱ айдыҥ 6 кӱнинде, Барнаул — 9 октября 2000 јылда ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱни, Комарово, Санкт-Петербург) — советский ле российский этнограф, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы, профессор, СССР-дыҥ Государственный премиязыныҥ лауреады, СССР-дыҥ Сталинский премиязыныҥ лауреады, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи (1965) ле Тувинский АССР-дыҥ база. Алтайлардыҥ, шорлордыҥ, хакастардыҥ, тувиндердиҥ ле Тӱштӱк Сибирдиҥ оноҥ до ӧскӧ калыктарыныҥ туӱӱкизи ле культуразыныҥ шиҥжӱчизи. Ордендерле, медальдарла кайралдаткан.\n\nӰредӱ ле билим ижиниҥ башталганы \nПотапов Л.П. Барнаулда чыккан, ондо орто ӱредӱлӱ школды божоткон. Ол алтаевед А. В. Анохинниҥ Туулу Алтайда билим јоруктарына туружатан. Обучался по специальности  на  Ленинградта Госууниверситетте географиялык факультетте «этнография» деп специальностько ӱренген, деканы Л. Я. Штернберг.  Мында В. Г. Богораз, Д. К. Зеленин, С. И. Руденко ло Р. П. Митусов, тӱрк тилдерле А. Н. Самойлович ле С. Е. Малов ӱреткен. \n\nСтудент Л. П. Потапов В. Г. Богораз ла Л. Я. Штернбергтиҥ  башкартузыла билимде Саян-Алтайда билим  экспедициялар ӧткӱрип, тӱрк тилдӱ калыктардыҥ этнографиязын шиҥдеп баштаган. 1925, 1926 ла 1927 јылдарда Алтайда этнографический материал јууган. 1927 јылда кышкы аҥдаштыҥ ӧйин Л. П. Потапов аҥчы шорлорло кожо ӧткӱрген, этнографиялык бичимелдер эткен, олорло кожо ритуалдар ла обрядтар эткен. Шорлорго ол 1927—1934 јылдарда база барып јӱрген, турултазы — «Очерки по истории Шории», М.-Л., 1931.\n\nЈуунаҥ озо. Јууныҥ јылдары \nУниверситеттиҥ кийнинеҥ 1928 јылда Потаповты Наркомпрос Узбекский ССР јаар ийген, ондо ого Наркомпростыҥ Главнауказыныҥ билим учреждениелериниҥ бӧлӱгиниҥ заведующийи эдип тургускан.  Јербойында НИИ-ниҥ Баш билим сотрудниги болуп ол Узбекистанныҥ аймактары сайын этнографиялык билим экспедициялар ийип турган. Јуулган материалдарды 1995 јылда Якоб Таубе кепке базып чыгарган.\n\n1930 јылда Л. П. Потапов СССР-дыҥ билим Академиязыныҥ аспирантуразына кирген, божодоло ол Российский этнографический музейдиҥ Сибир аайынча этнографиялык бӧлӱгин башкарган. Онойдо ок ол СССР-дыҥ АН-тыҥ  археологиялык институдында шиҥжӱ иштерин ӧткӱрген.\n\n1939 јылда  Ленинградский государственный университеттиҥ Учёный соведи Л. П. Потаповко «Пережитки первобытнообщинного строя народов Алтая» деп билим ижи учун кандидат исторических наук билим степень берген, бу ишке коштой ол 30-таҥ артык статьялар ла монографиялар чыгарган болгон.\n\nЛ. П. Потапов Ленинградта блокада ӧйинде билим ижин токтотпогон, эвакуацияга музейдиҥ коллекцияларын белетеген.  1942 јылда Новосибирск јаар, оноҥ Барнаул ла Горно-Алтайск јаар једип келген, кыска ӧйгӧ ол  Горно-Алтайский педагогический институтта ӱредӱчи болгон.\n\n1943—1946 јылдарда ол  СССР-дыҥ АН-тыҥ  Н. Н. Миклухо-Маклайдыҥ адыла адалган этнографиялык институдыныҥ докторанты болгон, «Алтайцы» деп ижи учун ого тӱӱки билимниҥ докторы деп степень берилген, кийнинеҥ профессор деп звание.\n\nЛ. П. Пота��овтыҥ иштериниҥ библиографиязы \n1924\n Кам камдаганы (јол лртодо бичимелдер) ()\n\n1928\n Тӱндӱк калыктардыҥ јадыны (\n Пережитки культа медведя у алтайских тюрков. \/\/ Этнограф-исследователь. — 1928. — № 2-3. — С. 15-28.)\n\n1929\n Абыл ла озуп — шорлордыҥ тудунар-кабынар эдимдери (\n Алтайлардыҥ аҥдап јӱрзе чӱм-јаҥдары ().\n\n1930\n Узбек-кунградтардыҥ угы, билези керегинде материалдар, \/\/ Научная мысль. — Ташкент, 1930. № 1. — С.37—52.\n\n1932\n Ойротияныҥ тӱӱкилик јолы.  () (full text)\n Поездка в колхозы Чемальского аймака Ойротской автономной области. — Л.: Издательство АН СССР, 1932. — 48 с.\n Саян-Алтай кӧрӱ-выставка (Ленинград) \/\/ СЭ. — 1932. — № 3 — С. 93—96.\n Алтай јурттарга этнографиялык јорукташ. ()\n\n1933\n Ойроттордыҥ јайзаҥдары, байлары, крестьяндары Октябрьдаҥ озо. ().\n Ойротияныҥ тӱӱкизи керегинде очерк. ()\n L’etude des peuples turks a la Section Ethnographique de musee Russe de Leningrad \/\/ Les Nouwelles Sowietiques. Moscou, 1933. N 6. P.42—44\n\n1934\n Октябрьдаҥ озо алтайлардыҥ классовый колбулары. (Классовые взаимоотношения у алтайцев до Октября \/\/ Борьба классов. 1934. № 4. С.50—60.)\n Алтайлардыҥ кам јаҥында окјаа ла согон. (Лук и стрела в шаманстве у алтайцев \/\/ СЭ. — 1934. — № 3. — С. 64-76.)\n Die Herstellung der Šamanentrommel bei den Šor. \/\/ Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen zu Berlin Jg. XXXVII. Abt. I Ostasiatische Studien (далее — MSOS). — Berlin, 1934. — S. 53—73. (в соавторстве с K. Menges).\n Materialien zur Volkskunde der Türkvölker des Altaj.\/\/ MSOS. Jg. XXXVII. Abt. I Ostasiatische Studien. — Berlin, 1934 (в соавторстве с K. Menges) (Рец. Малов С. Е. \/\/ БВ. — 1937. — Вып.10 (1936). — С. 165—168.)\n Volkskundliche Texte Šor Kizi \/\/ MSOS, Jg. XXXVII, Abt. I Ostasiatische Studien — S. 73— 105 (в соавторстве с K. Menges).\n\n1935\n Разложение родового строя у племен Северного Алтая: Материальное производство. — М.;Л.: ОГИЗ, 1935. — 122 с (Изв. Гос.акад.истории матер.культуры им. Н. Я. Марра. Вып.128)\n Следы тотемистических представлений у алтайцев. \/\/ СЭ. — 1935. — № 4-5. — С. 134—152.\n\n1936\n Государственный музей этнографии \/\/ СЭ. — 1936. — № 2. — С. 126—129.\n Очерки по истории Шории. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1936. — 260 с (Труды Ин-та востоковедения. Т.15.) (full text)\n Экспедиция Государственного музея этнографии. \/\/ СЭ. — 1936. — № 1. — C.158—160.\n Traces de conception totemiques chez les Altaiens dans L.Moryensten: L’exposition d’aptiranien. \/\/ Revue Arts Asiatiques. 1936. Vol.10. P.199—210.\n\n1937\n Пережитки родового строя у северных алтайцев (по материалам экспедиции в Ойротию в 1936 г.). — Л.: Издательство Государственного музея этнографии, 1937. — 18 с.\n\n1939\n Кыргызы \/\/ История СССР. — Т.1. — Ч.4. — Издательство АН СССР, 1939. — C. 50. (соавтор С. В. Киселев)\n Уйгурское ханство \/\/ История СССР. — Т.1. — Ч.4. — Издательство АН СССР, 1939. — C. 48. (соавтор С. В. Киселев)\n Пережитки первобытно-общинного строя у народов Северного Алтая: (Тез. дис). — Л., 1939. — С. З.\n\n1940\n Общественные отношения у алтайцев \/\/ Историк-марксист. — 1940. — № 11. — С.100—115.\n\n1942\n Возрожденный народ. (Краткие очерки по истории алтайцев). — Новосибирск: ОГИЗ, 1942. — 50 с.\n\n1946\n Айны — жители Южного Сахалина и Курильских островов. \/\/ СЭ. — 1946. — № 2. — С.216—218.\n Культ гор на Алтае \/\/ СЭ. — 1946. — № 2. — С. 145—160. (full text)\n Религиозные и магические функции шаманских бубнов. \/\/ Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. — М., 1946. — Вып. 1. — С. 41 — 45.\n Этнографический обзор племен Алтая в Джунгарский период \/\/ Известия всесоюзного географического общества. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1946. — Т. 78. — №. 2. — С. 223—234.\n\n1947\n К вопросу о патриархально-феодальных отношениях у кочевников. \/\/ Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. — Вып. 3. — 1947. — С. 66—70.\n Обряд оживления шаманского бубна у тюркоязычных племен Алтая. \/\/ Труды Института этнографии АН СССР. — Новая серия. — Т. 1. — М.-Л., 1947. — С. 139—183. (full text)\n Этнический состав сагайцев \/\/ СЭ. — 1947. — № 3. — С. 103—127.\n Этнографическая поездка на юг Хакасии в 1946 г. \/\/ Записки Хакасского НИИЯЛИ. — Вып. 1. — Абакан, 1948. — Вып.1. — С.51—58.\n\n1948\n Новые сведения по этнографии камасинцев \/\/ Записки Хакасского НИИЯЛИ. — Абакан, 1948. — Вып. 1. — С.58—61.\n Ранние формы феодальных отношений у кочевников \/\/ Записки Хакасского НИИЯЛИ. — Абакан, 1948. — Вып.1. — С.З—31.\n Из поездки к сагайцам \/\/ Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. — 1948. — Вып. 4. — С.61—68. (full text)\n Краткий очерк культуры и быта алтайцев. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайский Нациздат, 1948. — 64 с.\n Опыт изучения социалистической культуры и быта алтайцев. \/\/ СЭ. — 1948. — № 1. С.107—139. (Опубликовано также на чешском языке: Narodopisny zbornik. Bratislava, 1952. Sv.10.)\n Очерки по истории алтайцев. — Новосибирск: ОГИЗ, 1948. — 506 с. Государственная премия СССР.\n [Рецензия] Дыренкова Н. П. Шорский фольклор. \/\/ СЭ. — 1948. — № 3. — С. 198—203\n Экспозиция по славянским народам в ГМЭ \/\/ СЭ. — 1948. — № 2. — С.216—217.\n\n1949\n Бубен телеутской шаманки и его рисунки. \/\/ Сб. МАЭ. — Л., 1949. — Т. Х. — С. 191—200. (full text)\n Героический эпос алтайцев. \/\/ СЭ. — 1949. — № 1. — С.110-132.\n Опыт датировки шорского предания о происхождении земледелия. \/\/ Известия Всесоюзного географического общества. — 1949. — Вып. 4. — Т.81. — С. 411—414.\n Новые материалы по эпосу алтайцев. \/\/ Сибирские огни. — 1949. — № 2\n Особенности материальной культуры казахов, обусловленные кочевым образом жизни. \/\/ Сб. МАЭ. — 1949. — Т. 12. — С.43-70.\n Черты первобытнообщинного строя в охоте северных алтайцев. \/\/ Сб. МАЭ. — 1949. — Т.11. — С.5-41 (full text)\n От редакции \/\/ Окладников А. П. История Якутии. — Якутск, 1949. — T.I. — C.3—4.\n\n1950\n [Рецензия]: Алтын-Тууды. Алтайский героический эпос. \/\/ СЭ. — 1950. — № 3. — С. 203—207.\n Шорцы на пути социалистического развития. \/\/ СЭ. — 1950. — № 3. — С.123—137. Переизд. в сборнике: Шорский сборник. Вып. 1 Историко-культурное и природное наследие Горной Шории. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 1994. — С.124-139. (full text)\n\n1951\n Древний обычай, отражающий первобытно-общинный быт кочевников. \/\/ Тюркологический сборник. 1951. — Вып. 1. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — С.164-175.\n Исторический путь развития хакасов. \/\/ Известия ВГО. — 1951. — Т. 83. — № 5. — С.485-499\n Научная сессия в Хакасии. \/\/ СЭ. — 1951. — № 1\n Одежда алтайцев \/\/ Сб. МАЭ. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1951 — Вып.13. — С. 5-59. (full text)\n Основные вопросы этнографической экспозиции в советских музеях. \/\/ СЭ. — 1951. — № 2. — С.7-14\n [Рецензия]: Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. \/\/ Вопросы истории. — 1951. — № 9. — С.161—163.\n Горно-Алтайский автономный округ: Исторический очерк \/\/ Большая советская энциклопедия. — М., 1952. — Т.12.- C. 114—115.\n\n1952\n К вопросу о национальной консолидации алтайцев. \/\/ СЭ. — 1952. — № 1. — С.75-84\n Краткие очерки по истории и этнографии хакасов (XVIII—XIX вв.). — Абакан, 1952. — 217 с.\n Очерк этногенеза южных алтайцев. \/\/ СЭ. — 1952. — № 3 — С. 16—35. (Издано также на кит. и англ. яз.)\n Этнографический очерк земледелия у алтайцев. \/\/ Сибирский этнографический сборник. (ТИЭ, новая серия. — Т. XVIII). — Л, 1952. — Вып. I. — С. 173—198.\n [Рецензия]: История Бурят-Монгольской АССР. Т.1 \/\/ СЭ. — 1952. — № 3. — С.229—236.\n\n1953\n Народы Центральной Азии. \/\/ Очерки истории СССР. Период феодализма. 9-15 вв. — Часть первая. \/ Под ред. акад. Б. Д. Грекова, д.и.н. Л. В. Черепнина, к.и.н. В. Т. Пашуто. — М.:Издательство АН СССР, 1953. — С.740-746.\n Народы Южной Сибири (популярное издание). — Новосибирск, 1953. — 192 с.\n Очерки по истории алтайцев. \/ Отв. ред. С. В. Киселев. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1953. — 444 с.\n Пища алтайцев (этнографический очерк) \/\/ Сб. МАЭ. — М.-Л.: Наука, 1953. — Т. XIV — С. 37-71. (full text)\n [Рецензия]: Скалон В. Н. Русские землепроходцы XVII века. \/\/ СЭ. — 1953. — № 1. — С.198—200.\n Социалистическое переустройство культуры и быта тувинцев. \/\/ СЭ. — 1953. — № 2. — С.76—102.\n Происхождение и этнический состав койбалов \/\/ СЭ. — 1953. — № 3. — С.35—51.\n\n1954\n Исследования института этнографии по проблеме формирования социалистических наций. \/\/ Тезисы докладов сессии отделения исторических наук и пленуме ИМК, посвященных итогам археологических и этнографических исследований 1953 г. — М., 1954. — С.7-9.\n К вопросу о сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Сибири и Казахстана. — М., 1954. — 44 с.\n Основные проблемы изучения народов Алтая в советской исторической науке. \/\/ Доклады советской делегации на 23-м Международном конгрессе востоковедов. — Кембридж, 1954. — 15 с (на русском и английском языках)\n Основные этапы истории хакасов. \/\/ Записки Хакасского НИИЯЛИ. — Абакан, 1954. — Вып. 3. — С.З—33.\n Работа Саяно-Алтайской экспедиции в 1952 г. \/\/ Краткие сообщения ИЭ АН СССР. — М., 1954. — Вып.20. — С.3—7.\n О сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана \/\/ Материалы научной сессии по истории народов Средней Азии и Казахстана. — Ташкент, 1954. — С.1—38.\n О сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана \/\/ Вопросы истории. — 1954. — № 6. — С.73—89.\n\n1955\n О национальной консолидации народов Сибири \/\/ Вопросы истории. — 1955. — № 10. — С. 59-67\n О сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана. \/\/ Материалы научной сессии по истории народов Средней Азии и Казахстана в дооктябрьский период. — Ташкент, 1955. — С.17—42.\n Badania nad kartatowaniem sie socialistycznych narodov \/\/ Lud (Wrozłav). — 1955. — T.XLII, cz.2. — S.613—618.\n\n1956\n Историко-этнографический очерк русского населения Сибири в дореволюционный период. \/\/ Народы Сибири. \/ Под ред. М. Г. Левина, Л. П. Потапова. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1956. — С.115-214 (соавторы С. В. Иванов, Г. С. Маслова, В. К. Соколова)\n Применение историко-этнорафического метода к изучению памятников древнетюркской культуры. Доклады советской делегации на 5-м Международном конгрессе антропологов и этнографов. — М., 1956. — 28 с.\n Происхождение и этнический состав койбалов. \/\/ СЭ. — 1956. — № 3 — С.35-51\n Алтайцы \/\/ Народы Сибири. \/Под ред. М. Г. Левина, Л. П. Потапова. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. — С.329—376.\n Тувинцы. \/\/ Народы Сибири. \/Под ред. М. Г. Левина, Л. П. Потапова. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 420—473.\n Хакасы. \/\/ Народы Сибири. \/ Под ред. М. Г. Левина, Л. П. Потапова. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 376—420.\n Шорцы \/\/ Народы Сибири. \/ Под ред. М. Г. Левина, Л. П. Потапова. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 492—529.\n\n1957\n Из истории кочевничества. \/\/ Вестник истории мировой культуры. — 1957. — № 4 — С.55—69.\n Ленинская национальная политика в действии. \/\/ СЭ. — 1957. — № 5. — С.10-30 (Переведена на китайский язык в сб.: Вопросы национальностей. Пекин, 1958.)\n Научная поездка в Чехословакию: (О работе этнографических учреждений в Чехословакии). \/\/ СЭ. — 1957. — № 1. — С.166—172.\n Новые данные о древнетюркском Otükan. \/\/ Советское востоковедение. — 1957. — № 1 — С. 106—117\n Происхождение и формирование хакасской народности. — Абакан, 1957. — 307 с.\n [Рецензия]: Дулов В. И. Социально-экономическая история Тувы. 19- начало 20 вв. \/\/ СЭ. — 1957. — № 3. — С.199—203.\n Проблема патриархально-феодальных отношений у кочевых народов СССР. Пекин, 1957. На кит. яз.\n Samanismus u narodu Sajansko-Altajske vysociny jako historicky pramen \/\/ Ceskoslovenska etnografia. — 1957. Sv.5, № 2. — S.134—145.\n Z dejin kocovnictvive Stredni Asii \/\/ Ceskoslovenska etnografia. — 1957. Sv.5, № 2. — S.260—280.\n Zum Problem der Herkunft und Ethnogenese der Koibalen und Motoren \/\/ Journal de la Societe Finno-Ugrien. Helsinki, 1957. Vol.59. — P.104.\n\n1958\n Первый сезон полевых работ Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции. \/\/ Тезисы доклада на Сессии Ученого совета Института этнографии АН СССР, посвященной итогам экспедиционных исследований 1957 г. — М., 1958. — С.6—9 (соавтор А. Д. Грач)\n Волк в старинных народных поверьях и приметах узбеков. \/\/ Краткие сообщения Ин-та этнографии АН СССР. — Вып. 30. — М., 1958. — С.135-142.\n Изучение алтайцев русскими учеными в дореволюционный период. \/\/ Ученые записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ. — 1958. — Вып.2. — С.З—23.\n К изучению шаманизма у народов Саяно-Алтайского нагорья \/\/ Филология и история монгольских народов. Сборник памяти Б. Я. Владимирцова. — М.,1958. — С. 314—322.\n О статье Н. В. Кюнера «Восточные урянхайцы по китайским источникам». \/\/ Ученые записки Тувинского НИИЯЛИ. — Т.6. — 1958. — С.198-202.\n [Рецензия]: Ученые записки Тувинского научно-исследовательского института языка, литературы и истории. Тт. 1-5. \/\/ Вопросы истории. — 1958. — № 3. — С.161 — 163.\n Тувинская комплексная археолого-этнографическая экспедиция. О полевых исследованиях 1957 г. \/\/ СЭ. — 1958. — № 5. — С.134—138.\n Музей антропологии и этнографии АН СССР \/\/ Die Ethnographischen Museen der mittel und ostalzopischen Staaten. — Brno, 1958.\n Nova komplexni expedice Institut Ethnografie Akad. Ved SSSR \/\/ Ceskoslovenska etnografia. — 1958. Sv,6, N 3. — S.93—96.\n\n1959\n С. Н. Замятин (некролог). \/\/ СЭ. — 1959. — № 3 (соавторы П. И. Борисковский, Л. И. Лавров, А. П. Окладников)\n Из истории ранних форм семьи и религиозных представлений (обычай дарения убитого лебедя у хакасов). \/\/ СЭ. — 1959. — № 2. — С.18-30.\n Некоторые итоги работ Тувинской экспедиции. \/\/ СЭ. — 1959. — № 5.\n О научно-просветительской работе МАЭ АН СССР \/\/ Ethnografica. 1959. № 1.\n Предисловие \/\/ Таксами Ч. М. Возрождение нивхской народности. — Южно-Сахалинск, 1959. — С.З—4.\n Ceska etnograficka kolekce ve Statnim Museum Etnografie narodu SSSR v Leningrade \/\/ Cesky lid. — 1959. Sv.46. — S.193—197.\n Quelques aspekts du Development socie-economique et culturel des nomades en URSS \/\/ Revue Internationale des Sciences Sociales. — Paris, 1959. — Vol.11, № 4. (соавтор А. Турсунбаев)\n Samanske bubny altaiskych narodnosti \/\/ Ceskoslovensko etnografia. — 1959. Sv.7, № 4. — S.366—386.\n\n1960\n Полевые исследования Тувинской комплексной экспедиции Института этнографии АН СССР \/\/ Научная конференция по истории Сибири и Дальнего Востока. — Иркутск, 1960. — С.15-17. (соавторы С. И. Вайнштейн, А. Д. Грач, В. П. Дьяконова)\n Задачи этнографического исследования народов Сибири в свете учения В. И. Ленина по национальному вопросу. \/\/ СЭ. — 1960. — № 2 — С.21-33.\n Из истории Горно-Алтайской автономной области. \/\/ Ученые записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ. — 1960. — № 3. — С.З—42.\n Основные принципы экспозиции в этнографических музеях СССР. Доклады на 6-м Международном конгрессе этнографических и антропологических наук. — М., 1960. — 21 с.\n Новые материалы по этнографии тувинцев. \/\/ Ученые записки Тувинского НИИЯЛИ. — Вып. 8. — Кызыл, 1960. — С.180—185.\n Gocebelerin ibtidai cemaat hagatlarinianlatan cok eskibiradet \/\/ Jarich Dergisi. Istambul, 1960. P.71—84.\n Материалы по этнографии тувинцев района Монгун-Тайги и Кара-Холя \/\/ Труды Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции АН СССР. — М.;Л., 1960. — Т.1. — С.171—237.\n Новые материалы о древних этногенетических связях народностей Саяно-Алтайского нагорья. Доклады советской делегации на 25-м Международном конгрессе востоковедов. — М., 1960. — 10 с.\n Тува в составе монгольских государств Алтын-ханов и Джунгарии \/\/ Ученые записки Тувинского НИИЯЛИ. — Кызыл, 1960. — Вып.8. — С.170—179.\n Тувинская комплексная экспедиция ИЭ АН СССР \/\/ Труды Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции АН СССР. — Л., 1960. — T.I. — C.3—6.\n New date on the Ethnogenetic Relations of the peoples of the Sajan-Altai upland \/\/ XXV International congress of the orientalist. Moskow, 1960.\n\n1961\n Основные проблемы этнографического изучения народов СССР. \/\/ Советская этнография. — 1961. — № 3 — С.З—12. (соавторы Ю. В. Крупянская, Л. Н. Терентьева)\n Введение \/\/ Историко-этнографический атлас Сибири. — М.-Л., 1961. — С.3-11.(соавтор М. Г. Левин)\n Задачи этнографического изучения народов Сибири в связи с решениями 21 съезда КПСС. \/\/ Вопросы истории Сибири и Дальнего Востока. — Новосибирск, 1961. — С. 23—33.\n Очерк социалистического строительства у алтайцев в период коллективизации. — Горно-Алтайск, 1961. — 84 с.\n От редакции \/\/ Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. — М., 1961. — С.5—6.\n Алтайцы \/\/ Советская историческая энциклопедия. — М., 1961. — T.I. — C.462.\n Historiko-etnograficke vyzkumy v Tuve \/\/ Cescoslovenska etnografia. — 1961. Sv.9, № 3. — S.280—297.\n Завдания радянской етнографічно науки в свете рішений XXII zвisду КПСС \/\/ Народна творчість та етнографія. 1962. № 3.\n\n1962\n Новое в истории народностей Тувы (по материалам Тувинской комплексной экспедиции Института этнографии АН СССР). \/\/ Сибирские огни. — 1962. — № 7. — С.150—154.\n Этнографическое изучение социалистической культуры и быта народов СССР. \/\/ СЭ. — 1962. — № 2. — С.3-19\n\n1963\n Задачи этнографии и этнографического музееведения. \/\/ СЭ. — 1963. — № 2 — С.3-6\n О народе Бёклийской степи. \/\/ Тюркологические исследования. — М.-Л., 1963. — С.228-291\n Die Schamanentrommel bei den altaischen Völkerschaften. \/\/ Glabenswelt und Folklore der sibirischen Völker. — Budapest, 1963, S. 223—256.\n Новые материалы о древних этногенетических связях народностей Саяно-Алтайского нагорья \/\/ Труды 25-го Международного конгресса востоковедов. — М., 1963. — Т. З. — С.9—10.\n Тюркские народы Южной Сибири в VI—VIII веках \/\/ История Сибири. — М., 1964. — T.I. — C.266—284.\n\n1964\n Введение. \/\/ История Тувы. — Т. 1. — М., 1964. — С.5-17\n Культура и быт. \/\/ История Тувы. — Т.1. — М., 1964. — С.223-238 (соавтор В. П. Дьяконова)\n Культура и быт. \/\/ История Тувы. — Т.1. — М., 1964. — С.300-337 (соавтор В. П. Дьяконова)\n Музей антропологии и этнографии АН СССР (к 250-летию Музея). \/\/ СЭ. — 1964. — № 4 — С.196—217.\n Тува в составе монгольских государств Алтын-ханов и Джунгарии. \/\/ История Тувы. — Т.1. — М., 1964. — С.198-238\n Тува в составе Тюркского каганата. \/\/ История Тувы. — Т. 1. — М., 1964. — С.55-115\n Хозяйство, быт и культура \/\/ История Тувы. — Т. 1. — М., 1964. — С.83-111 (соавтор А. Д. Грач)\n Этнический состав и расселение тувинцев (1757—1911). \/\/ История Тувы. — Т. 1. — М., 1964. — 250—256\n Выступление на симпоз.: «Учение Л.Моргана о периодизации первобытного общества в свете современной этнографии» на 7-м Международном конгрессе антропологических и этнографических наук \/\/ Труды Международного конгресса антропологических и этнографических наук. — М., 1964. — Т.4. — С.479—481.\n Lewin, M. G. and Potapov, L. P., eds., The Peoples of Siberia (Chicago: University of Chicago Press, 1964)\n\n1965\n Этнические процессы и миграции населения. \/\/ История Сибири. — Т.1. — Новосибирск, 1965. (соавтор Б. О. Долгих)\n В новых музеях Мексики. \/\/ Вестник АН СССР. — 1965. — № 5. — С.90-93.\n Народы Южной Сибири в VI—VIII вв. \/\/ История Сибири. — Т.1. — Новосибирск, 1965.\n Социально-экономическое развитие коренных нерусских народов. \/\/ История Сибири. — Т.1. — Новосибирск, 1965. (соавтор Н. Н. Степанов)\n Социальные отношения у народов Сибири. \/\/ История Сибири. — Т.1. — Новосибирск, 1965. (соавтор Н. Н. Степанов)\n Хозяйство и общественный строй народов Сибири. \/\/ История Сибири. — Т.1. — Новосибирск, 1965. (соавтор Н. Н. Степанов)\n Jubileum nejstarsiho etnografickeho muzea \/\/ Cesky lid. — 1965. — № 3. — S.178—181.\n\n1966\n Этноним «теле» и алтайцы \/\/ Тюркологический сборник. К 60-летию А. Н. Кононова. — М.: Наука, 1966. — С. 233—240. (full text)\n Полевые исследования Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции \/\/ Труды Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции. — М.;Л., 1966. — Т. 2. — С.З—13.\n Das Museum fur Anthropologie und Ethnografie der Academie der Wissenschaften der USSR \/\/ Jahrbuch des Museum fur Volkerkunde zu Leipzig, 1966. Bd 23. S.149—170.\n\n1968\n Из этнической истории кумандинцев \/\/ История, археология и этнография Средней Азии. — М., 1968. — С.316-323. (full text)\n Shamans' Drums of Altaic Ethnic Groups. \/\/ Popular Beliefs and Folklore Tradition in Siberia. — Budapest, 1968. — pp. 205—234.\n Тюркские народы Южной Сибири \/\/ История Сибири с древнейших времен. — Л., 1968. — T.I. — C.266—284.\n Енисейские киргизы \/\/ История Сибири с древнейших времен. — Л., 1968. — T.I. — C. 377—379.\n Миграции населения и этнические процессы \/\/ История Сибири. — Л., 1968. — Т.2. — С.55—61. (соавтор Б. О. Долгих)\n Хозяйство и общественный строй народов Сибири \/\/ История Сибири. — Л., 1968. — Т.2. — С.93—109. (соавтор Н. Н. Степанов)\n Социально-экономическое развитие народов Сибири \/\/ История Сибири. — Л., 1968. — Т.2. — С.285—300. (соавтор Н. Н. Степанов)\n Социально-экономическое развитие народов Сибири \/\/ История Сибири. — Л., 1968. — Т.2. — С.417—434. (соавтор Н. Н. Степанов)\n\n1969\n Очерки народного быта тувинцев. — М.: Наука, 1969. — 401 с.\n Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. — Л.: Наука, 1969. — 196 с.\n Послесловие редактора \/\/ Вяткина К. В. Очерк культуры и быта бурят. — Л., 1969. — С.210—217.\n Южные этнические элементы в составе северных алтайцев \/\/ Происхождение аборигенов Сибири и их языков. — Томск, 1969. — С.131—134.\n\n1970\n К семантике названий шаманских бубнов у народностей Алтая. \/\/ Советская тюркология. — Баку, 1970. — № 3 — С.86-93\n Значение идейно-теоретического наследия В.И Ленина для советской этнографии \/\/ СЭ.- 1970. — № 2. — С.З—21.(соавтор С. М. Абрамзон)\n От редактора \/\/ Труды Тувинской комплексной археолого-этнографической экспедиции АН СССР. — М.;Л., 1970. — Т. З. — С.З—6\n [Рецензия]: Ученые записки Тувинского НИИЯЛИ \/\/ СЭ. — 1970. — № 6. — С.161—163.\n Этнографическое изучение тюркских народностей в СССР за советский период. \/\/ Тюркологический сборник. 1970 — М.: Гл.ред восточн. лит-ры, 1970. — С.163-175\n\n1971\n Из истории национально-культурного строительства у алтайцев \/\/ Ученые записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ. — Горно-Алтайск, 1971. — Вып.10. С.31—37.\n О работе методологического семинара ЛОИЭ АН СССР \/\/ Методологические семинары и активизация научного творчества ученых. — Л., 1971.\n Хакасы \/\/ Советская историческая энциклопедия. — М., 1971. — Т.15. — С.490—491.\n\n1972\n Тубалары Горного Алтая \/\/ Этническая история народов Азии. — М., 1972. — С. 52-66. (full text)\n Тюльберы енисейских рунических надписей \/\/ Тюркологический сборник. 1971. — М.: Наука, 1972. — С. 145—166. (full text)\n\n1973\n Некоторые аспекты изучения сибирского шаманства. Доклад на IX Международном конгрессе антропологических и этнографических наук. — М., 1973. — 16 с (тоже на англ.яз.: Certain aspects of the study of Siberian shamanism. Chicago, 1973)\n Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных \/\/ Тюркологический сборник, 1972. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1973. — С. 265—286. (full text)\n Вводная статья \/\/ История Горно-Алтайской автономной области. — Горно-Алтайск, 1973.\n [Рецензия]: Баялиев Т. Д. Доисламские верования и пережитки у киргизов \/\/ СЭ. — 1973. — № 5. — С.166—168.\n К истории освоения русскими Красноярского края \/\/ Русское население Поморья и Сибири: (Период феодализма). — М., 1973. — С.433—442.\n\n1974\n Заметка о происхождении челканцев-лебединцев \/\/ Бронзовый и железный век Сибири. Древняя Сибирь. — Вып. 4. — Новосибирск: «Наука», Сибирское отделение, 1974. — С 304—313. Переиздано в сб.: Челканцы в исследованиях и материалах XX века. \/ Отв. ред. Д. А. Функ. — М., 2000. — С.24-39 (full text)\n [Рецензия]: Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и исторические связи \/\/ Народы Азии и Африки. — 1974. — № 1. — С.196—199.\n Роль этнографии в осуществлении ленинской национальной политики \/\/ Городская научно-методологическая конференция руководителей и актива методологических семинаров. — Л., 1974.\n Алтае-саянские этнографические параллели к древнетюркскому обряду жертвоприношения домашних животных и их историческое значение \/\/ Ученые записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ. — Горно-Алтайск, 1974. — Вып.11. — С.51—62.\n\n1975\n Народная этногония как один из источников для изучения этнической и социальной истории (на материале тюркоязычных кочевников). \/\/ Советская этнография. — 1975. — № 6. (соавтор С. М. Абрамзон) ( full text)\n О феодальной собственности на пастбища и кочевья у тувинцев (XVIII — начало XX в.) \/\/ Социальная история народов Азии. — М., 1975. — С.115—125.(full text)\n Über den Pferdkult beiden turksprachigen Volkern des Sajan-Altai Gebirges \/\/ Abchandlungen und Berichte des Staatlichen Museum fur Volkerkunde Dresden. Berlin, 1975. Bd 34. S.473-487.\n\n1976\n Исторические связи саяно-алтайских народов с якутами (по этнографическим материалам) \/\/ Всесоюзная тюркологическая конференция. — Алма-Ата, 1976. — С.83—85. (full text)\n\n1977\n Конь в верованиях и эпосе народов Саяно-Алтая \/\/ Фольклор и этнография. — Л., 1977. — С.164—174.\n [Рецензия]: Гузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа \/\/ Вопросы истории. — 1977. — № 1. — С.153—156.\n Signification rituelle du pelage des chevaux chez les populations Sajano-Altaiennen \/\/ L’ethnografie (Paris). — 1977. — № 2. — P.81—91.\n\n1978\n Древнетюркские черты почитания Неба у саяно-алтайских народов. \/\/ Этнография народов Алтая и Западной Сибири. — Новосибирск: Наука, 1978. — С.50-64.\n Исторические связи алтае-саянских народов с якутами (по этнографическим материалам) \/\/ СЭ — 1978. — № 5. — С.85-95.\n К вопросу о древнетюркской основе и датировке алтайско��о шаманства. \/\/ Этнография народов Алтая и Западной Сибири. — Новосибирск, 1978. — С.3-36\n К проблеме ареальных исследований этнографии народов Сибири \/\/ Народы и языки Сибири: Ареальные исследования. — М., 1978. С.7—14.\n The shaman drum as a source of ethnographical history \/\/ Siberia. Budapest, — 1978. — P.169—179.\n Altaic Shamanism: Essay in Historical Dating \/\/ General problems of Ethnography. Papers by Soviet Researches. — Moskow, 1978. — P.40—50.\n\n1979\n «Иер Суб» в орхонских надписях \/\/ Советская тюркология. — 1979. — № 6. — С.71-77\n\n1980\n Исторические корни алтайского шаманства \/\/ Краткое содержание докладов сессии ИЭ АН СССР, посвященной столетию создания первого академического этнографо-антропологического центра. — Л., 1980. — С.69—71.\n Опыт изучения древнетюркских элементов в алтайском шаманстве \/\/ Литература и история: Тез. докл. и сообщ. 3-й Всесоюзной тюркологической конференции. — Ташкент, 1980.\n\n1981\n Шаманский бубен качинцев как уникальный предмет этнографических коллекций \/\/ Материальная культура и мифология (Сб. МАЭ. Т. XXXVI). — Л., 1981. — С. 125—137. (full text)\n\n1982\n Мифология тюркоязычных народов \/\/ Мифы народов мира. — М., 1982. — Т. 2. — С.538—540.\n Древнеуйгурские элементы в традиционной культуре алтае-саянских народов \/\/ Вопросы этнографии Хакасии. — Абакан, 1982. — С.11-27.\n\n1983\n Древнеуйгурские элементы в традиционной культуре саяно-алтайских народов \/\/ Актуальные проблемы советского уйгуроведения. — Алма-Ата, 1983. — С. 189—202.\n Мифы алтае-саянских народов как исторический источник \/\/ Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая. — Горно-Алтайск, 1983. — С.96—110.\n\n1985\n О некоторых вопросах архаического мировоззрения. По поводу книги Г. Н. Грачевой «Традиционное мировоззрение охотников Таймыра» \/\/ СЭ. — 1985. — № 3. (соавтор Я. В. Ревуненков)\n\n1986\n Сакральное значение слова «богатый» в алтае-саянских тюркских языках: (по этнографическим материалам). \/\/ Turcologica: (К 80-летию акад. А. Н. Кононова). — Л.: Наука, 1986. — С. 230—237.\n\n1988\n Алтайцы. \/\/ Народы мира: Ист.-этногр. справочник — М., 1988. — С.51—52.\n Хакасы \/\/ Народы мира: Ист.-этногр. справочник — М., 1988. — С.490.\n\n1991\n Алтайский шаманизм. \/ Отв. ред. Р. Ф. Итс. — Л.: Наука, 1991. — 320 с.\n Элементы религиозных верований в древнетюркских генеалогических легендах \/\/ СЭ — 1991 — № 5 — С.79—86.\n1995\n Leonid Pavlovič Potapovs Materialien zur Kulturgeschichte der Usbeken aus den Jahren 1928-1930 : mit begleitenden Worten des Sammlers. von Jacob Taube. Turcologica, Bd. 25\n\n1997\n Традиционная народная культура алтайцев — наследница древней цивилизации кочевников Центральной Азии. \/\/ Народы Сибири: история и культура. — Новосибирск: Институт археологии и этнографии СО РАН, 1997. — С. 22 — 30.\n Шаманский бубен — уникальный памятник духовной культуры тюркских народов Алтая \/\/ ЭО. — 1997. — № 4 — С. 25-39\n\n2001\n Охотничий промысел алтайцев: отражение древнетюркской культуры в традиционном охотничьем промысле алтайцев \/ РАН МАЭ им. Петра Великого (Кунсткамера). — СПб.: МАЭ РАН, 2001. — 167 с.\n\nКайралдары\n\nЛитература \n Abramzon S. M., Dyakonova V. P. Zum 70. Geburtstag Leonid Pavlovič Potatapovs. \/\/ Jahrbuch des Museums für Völkerkunde zu Leipzig. Band XXXI. Berlin: Akademie-Verlag, 1977. S. 13-25.\n «Это была наука, да ещё и какая!» (Со старейшим российским этнографом Л. П. Потаповым беседует В. А. Тишков). \/\/ ЭО. — 1993 — № 1. — 106—114. Переиздано в сборнике: Шаманизм и ранние религиозные представления. — М., 1995.\n Алексеенко Е. А. Далекое-близкое \/\/ Радловские чтения 2006: Тезисы докладов. \/ Отв. ред. Ю. К. Чистов, Е. А. Михайлова. — СПб.: МАЭ РАН, 2006. — С. 161—166.\n Дьяконова В. П., Решетов A. M. О Леониде Павловиче Потапове \/\/ ЭО. — 2002. — № 2. — С. 125—131.\n Кимеев В. М. Слово об учителе \/\/ Радловские чтения 2006: Тезисы докладов. \/ Отв. ред. Ю. К. Чистов, Е. А. Михайлова. — СПб.: МАЭ РАН, 2006. — С. 166—168.\n Кинжалов Р. В. Наш Л. П. \/\/ Радловские чтения 2006: Тезисы докладов. \/ Отв.ред. Ю. К. Чистов, Е. А. Михайлова. — СПб.: МАЭ РАН, 2006. — С. 158—161.\n Леонид Павлович Потапов: К 90-летию со дня рождения: [Библиогр. указ.] \/ Отв. ред., авт. вступ. ст. А. С. Мыльников; Ч. М. Таксами; РАН. МАЭ им. Петра Великого (Кунсткамера). — СПб.: МАЭ РАН, 1995. — 24 с: портр.\n Окладникова Е. А. Леонид Павлович Потапов \/\/ Кунсткамера: Этнографические тетради. — 1995. — Вып. 8-9. — С. 406—411: портр.\n Павлинская Л. Р. (Леонид Павлович Потапов: судьба и время \/\/ Радловские чтения 2006: Тезисы докладов. \/ Отв.ред. Ю. К. Чистов, Е. А. Михайлова. — СПб.: МАЭ РАН, 2006. — С. 152—158.\n Решетов A. M. Старейшина этнографического цеха: К 90-летию со дня рождения Л. П. Потапова \/\/ Курьер Петровской Кунсткамеры. — 1995. — Вып. 2-3. — С. 384—389: портр.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n Статья о Л. П. Потапове на сайте «Исследователи Алтая»\n Статья о Л. П. Потапове на сайте Музея антропологии и этнографии имени Петра Великого (Кунсткамера) РАН\n Потапов Леонид Павлович на сайте «Библиотека сибирского краеведения»\n\nЭтнографы СССР\nИсторики СССР\nТюркологи СССР\nИсторики России\nТюркологи России\nЭтнографы России\nСибиреведы\nИсследователи шаманизма\nДоктора исторических наук\nДиректора Музея антропологии и этнографии","num_words":9742,"character_repetition_ratio":0.065,"word_repetition_ratio":0.152,"special_characters_ratio":0.341,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.539,"perplexity_score":8114.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BD%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9%20%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Андре́й Ви́кторович Ано́хин (1869—1931) — российский ле советский билимчи-этнограф, композитор, алтай калыктыҥ кӱӱлерин профессионал јанынаҥ бичиген, просветитель.\n\nБиографиязы \n\nЈаш-Турада катехизаторный училищеде ӱренген, оноҥ Москвада Синодальный училищеде церковный кожоҥго ӱренген, Петербургта Государственный Придворный академический капеллада база. Том-Тураныҥ ӱредӱ јерлеринде музыкальный дисциплиналарга ла кожоҥго ӱреткен, архиерей кафедральный собордыҥ серикпезиниҥ хорын башкарган.\n\nТом-Турада Русское музыкальное обществоныҥ Сибирди шиҥдеер бӧлӱгиниҥ турчызы болгон, Бу бӧлӱкти Потанин Григорий Николаевич јондык ишчи, билимчи кижи башкарган. Потанинниҥ камаанына кирип, Тӱштӱк Сибирде тӱрк калыктардыҥ культуразын шиҥдеп баштаган\n\nАнохин А. В. 1908—1909 јылдарда Тува, Хакасия, Монголия ла Туулу Алтай јаар јоруктап јӱрген. 1910—1912 ле 1913—1914 јылдарда Орто ло Кӱнчыгыш Азияны шиҥдеер Российский комитеттиҥ јакылтазыла алтай, куманды, телеут, шор калыктардыҥ кам јаҥыныҥ материалдарын јууган. Экспедицияла кожо А. А. Воронина-Уткина ла С. К. Просвиркина деп јурукчылар кожо јоруктап, јӱстер тоолу этнографиялык јуруктар эткен.\n\n1918 јылдаҥ ала Чамалда школдо ӱредӱчи болгон. 1921 јылдаҥ ала Барнаулда јуртаган, III Интернационал школдо кӱӱ ле кожоҥго балдар ӱреткен. Барнаулда ӱренчиктериниҥ бирӱзи — Андрей Новиков.\n\n1926 јылдаҥ ала Туулу Алтайда Улалуда (эмди Горно-Алтайск) јадып, педагогический училищеде студенттерди ӱреткен. 1906 јылдаҥ ала 1931 јылдарга јетире Тӱштӱк Сибирле, Калка јериле (Монголия) ла Кӱнчыгыш Казакстанла кӧп тоолу этнографиялык ла фольклор экспедицияларга јӱрген.\n1923 јылда тӱштӱк алтайлардыҥ кудай јаҥын шиҥдеген учун Анохин А. В. СССР-дыҥ АН-ныҥ член-корреспонденти болуп кӧстӧлгӧн.\n\n1931 јылда Туулу Алтайда Куйум ӧзӧктӧ божогон. Мӧҥкӱзи Эликманардыҥ јанында.\nБилимчиниҥ архивы РАН-да Музей антропологии и этнографии имени Петра Великого деп музейде јадат.\n\nБичимелдери \nТуулу Алтайда тӱрктердиҥ мифологиязыла, кудай јаҥыла, кӱӱлик культуразыла, шаманизмле кӧп шиҥжӱ иштер бичиген: .\n\nКереес \n А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музей\". Алтай Республикада бюджетте учреждение.\n\nЈилбилӱ \n А. В. Анохин јарлу алтай јурукчы Григория Ивановича Гуркинниҥ јуук нӧкӧри болгон. Ол Г. И. Гуркинди Санкт-Петербург јаар Академию художествке  ӱредӱге кирзин деп јӧпкӧ кийдиртп, оны ээчидип алып апарган.\n А. В. Анохин — Улалуда краевед музейдиҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи болгон. Эмди музейдиҥ толо ады: А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музей ().\n Куйум сууныҥ ичинде, Алтыгы Куйум јурттаҥ кайда да беш километр ӱсти јанында А. В. Анохинге кереес тургузылган. Кереесте эки тилле алтайлап ла орустап Анохинниҥ бойыныҥ сӧстӧри бичилген: «Я мог бы жить в любом краю России, но гигантская мощь красоты Алтая, как магнитом притянула меня к себе».\n Анохинниҥ адыла Иолго деп сын тайгада куй таш адалган.\n\nТизим \n Предания алтайцев о своих царях-богатырях \/\/ Томские епархиальные ведомости. — 1912. — № 14, 15.\n Шаманизм у телеутов \/\/ Сибирская жизнь. — 1916. — № 253.\n Материалы по шаманству у алтайцев, собранные во время путешествий по Алтаю в 1910—1912 гг. по поручению Русского Комитета для изучения Средней и Восточной Азии \/\/ Сб. МАЭ. — Л., 1924. — Т. 4, вып. 2. — 152 с.\n переиздание: Материалы по шаманству у алтайцев, собранные во время путешествий по Алтаю в 1910—1912 гг. по поручению Русского Комитета для изучения Средней и Восточной Азии. — Горно-Алтайск: Ак-Чечек, 1994. — 150 с.\n Бурханизм в Западном Алтае \/\/ Сибирские огни. — 1927. — № 5.\n Душа и её свойства по представлению телеутов \/\/ Сб. МАЭ. — Л., 1929. — Т. 8. — С. 253—269.\n Кузнецкие инородцы Томской губернии \/\/ Шорский сборник. — Вып. 1. Историко-культурное и природное наследие Горной Шории. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 1994. — С. 49-64.\n Мистерия Эжик-Тенгерези [пер. с телеутского, вст. статья и примеч. Д. А. Функа] \/\/ Функ Д. А. Телеутское шаманство: традиционные этнографические интерпретации и новые исследовательские возможности. — М., 1997. — С. 103—192, 250—258.\n Бубен бачатских телеутов Кузн(ецкого) уезда Томск(ой) г(убернии) \/\/ ЭО. — 1997. — № 4. — С. 41-47.\n Талай-хан \/\/ Телеутский фольклор \/ Сост, вступит. ст., запись, пер., коммент. Д. А. Функа. — М.: Наука, 2004. — С. 110—160.\n [из фонда А. В. Анохина (МАЭ, ф.11, оп.1, д.94)] \/\/ Бурханизм — Ак-Јанг: документы и материалы. — Горно-Алтайск: Юч-Сюмер — Белуха, 2004. — С. 128—130.\n Лекции по алтаеведению \/ Подгот. текста и предисловие А. В. Малинова. Изд. 2-е, испр. и доп. СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2012. — 166 с. ISBN 978-5-7422-3586-6\n Материальное производство ойротов и шорцев \/ подг. текста и послесл. А. В. Малинова. СПб.: Издательский дом Мост, 2013. — 224 с. ISBN 978-5-905310-02-7\n\nАјарулар\n\nЛитературазы \n Анохин Андрей Викторович (16.10.1869 — 31.08.1931) \/\/ Бурханизм — Ак-Јанг: документы и материалы. — Горно-Алтайск: Юч-Сюмер — Белуха, 2004. — С. 65—67.\n Данилин А. Г. Архив А. В. Анохина \/\/ Советская этнография. — 1935. — № 5—6.\n Функ Д. А. Материалы А. В. Анохина по телеутскому шаманству в архиве НИИ МАЭ \/\/ Современные проблемы исторического краеведения (К 375-летию основания Кузнецка и 50-летию образования Кемеровской области): тезисы докладов региональной научно-практической конференции. — Кемерово, 1993. — С. 51—52.\n Функ Д. А. Материалы по шорскому шаманству в архиве А. В. Анохина \/\/ Шаманизм и ранние религиозные представления: К 90-летию доктора исторических наук, профессора Л. П. Потапова. — М., 1995. — С. 180—206.\n Функ Д. А. Миры шаманов и сказителей: комплексное исследование телеутских и шорских материалов. — М.: Наука, 2005. — С. 47—56.\n Функ Д. А. Неизвестное описание шаманского бубна телеутов из архива А. В. Анохина \/\/ Этнографическое обозрение. — 1997. — № 4. — С. 40—41.\n Функ Д. А. Проблемы исследования шаманства в трудах А. В. Анохина и Н. П. Дыренковой \/\/ Материалы международного конгресса «Шаманизм и иные традиционные верования и практики». Москва, Россия, 7—12 июня 1999 г. — М., 1999. — С. 31. (Этнологические исследования по шаманству и иным традиционным верованиям и практикам, Т. 5, часть 1).\n\nТайантылар \n\nАлтай\nИсследователи шаманизма\nУмершие в Республике Алтай\nАлфавит аайынча кижилер","num_words":1512,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.079,"special_characters_ratio":0.278,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.538,"perplexity_score":15248.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/UTC%2B3%3A00","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Телекейлик координированный ӧй — айдылган тергеелерде ле јерлерде тузаланган ӧйдиҥ поязы:\n\nЈыл туркунына \n  Россия:\n Москваныҥ ӧйи (Россияд�� Москваныҥ ӧйине тӱҥей ӧйлӱ региондор):\n::* Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федерал округ\n:::*  Карелия\n:::*  Коми Республика\n:::*  Архангельский область (Новая Земля деп архипелаг кожо)\n:::**  Ненецкий автоном округ\n:::*  Вологодский область\n:::*  Ленинградский область\n:::*  Мурманский область\n:::*  Новгородский область\n:::*  Псковский область\n:::*  Санкт-Петербург\n::* Тӧс федерал округ\n:::*  Москва\n:::*  Белгородский область\n:::*  Брянский область\n:::*  Владимирский область\n:::*  Воронежский область\n:::*  Ивановский область\n:::*  Калужский область\n:::*  Костромской область\n:::*  Курский область\n:::*  Липецкий область\n:::*  Московский область\n:::*  Орловский область\n:::*  Рязанский область\n:::*  Смоленский область\n:::*  Тамбовский область\n:::*  Тверской область\n:::*  Тульский область\n:::*  Ярославский область\n::* Приволжский федерал округ:\n:::*  Кировский область\n:::*  Нижегородский область\n:::*  Марий Эл\n:::*  Татарстан\n:::*  Чувашия\n:::*  Мордовия\n:::*  Пензенский область\n::* Тӱштӱк федерал округ\n:::*  Адыгея\n:::*  Волгоградский область\n:::*  Калмыкия\n:::*  Краснодарский кырай\n:::*  Крымда\n:::*  Ростовский область\n:::*  Севастополь \n::* Тӱндӱк-Кавказ федерал округ \n:::*  Дагестан\n:::*  Ингушетия\n:::*  Кабардино-Балкария\n:::*  Карачаево-Черкесия\n:::*  Тӱндӱк Осетия\n:::*  Ставропольский кырай\n:::*  Чечен Республика\n\n  Белоруссия\n  Абхазия (ороондордыҥ тоозына кезектей ле кийдирилген ороон)\n  Тӱштӱк Осетия (ороондордыҥ тоозына кезектей ле кийдирилген ороон)\n  Донецкая Народная Республика (ороондордыҥ тоозына кезектей ле кийдирилген ороон)\n  Луганская Народная Республика (ороондордыҥ тоозына кезектей ле кийдирилген ороон)\n  Ирак\n  Кувейт\n  Бахрейн\n  Катар\n  Саудовская Аравия\n  Турция\n  (ороондордыҥ тоозына кезектей ле кийдирилген ороон)\n  Йемен\n  Иордания\n  Эритрея\n  Джибути\n  Эфиопия\n  Сомали\n  Уганда\n  Кения\n  Танзания\n  Коморы\n  Майотта ( Франция)\n  ( Франция):\n Острова Эпарсе\n  Мадагаскар\n\nТӱндӱк полушариеде јайгы ӧй \n  Финляндия\n  Аландский ортолыктар ( Финляндия)\n  Эстония\n  Латвия\n  Литва\n  Приднестровский Молдавский Республика (ороондордыҥ тоозына кийдирилбеген ороон)''\n  Румыния\n  Болгария\n  Греция\n  Кипр\n  Сирия\n  Ливан\n  Израиль\n  Палестинский автономия\n  Украина (јыл туркунына ајару јок (неконтролируемый) јерлерде)\n  Молдова\n\nАјарулар \n\n Города в UTC+3\n\nТайантылар \n Часовые пояса\n\nЧасовые пояса","num_words":500,"character_repetition_ratio":0.178,"word_repetition_ratio":0.016,"special_characters_ratio":0.281,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.891,"perplexity_score":1610.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9C%D0%A1%D0%9A%2B4%3A00","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"МСК+4, московское время плюс 4 часа — время 6-й часовой зоны России, соответствует UTC+7. Используется также неофициальное название «красноярское время».\n\nЭто время применяют Республика Алтай, Республика Тува, Республика Хакасия, Алтайский край, Красноярский край, Кемеровская область, Новосибирская область и Томская область.\n\nИстория \nНа террито��ии России время, опережающее на 4 часа московское время, стало применяться с 1919—1924 годов, когда в стране вводилась международная система часовых поясов.\n\nК 1960-м годам время МСК+4 стало применяться в западных районах Алтайского края, Новосибирской и Томской областей, где до этого применялось время МСК+3.\n\nВремя МСК+4 относительно UTC \nНачиная с указанной даты:\n 02.05.1924 — UTC+6;\n 21.06.1930 — UTC+7;\n 01.04.1981 — UTC+8 (летнее), UTC+7 («зимнее»);\n 31.03.1991 — UTC+7 (летнее), UTC+6 («зимнее»);\n 19.01.1992 — UTC+7;\n 29.03.1992 — UTC+8 (летнее), UTC+7 («зимнее»);\n 27.03.2011 — UTC+8 (летнее);\n 31.08.2011 — UTC+8;\n 26.10.2014 по настоящее время — UTC+7.\n\nВремя МСК+4 в регионах \nПо состоянию на данный год или начиная с указанной точной даты — для краткости указан административный центр региона (по административно-территориальному делению на 2015 год):\n 1962 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск (Красноярский край, исключая восточные районы), Кызыл, Новосибирск, Томск.\n 1973 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Новосибирск, Томск.\n 01.10.1981 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск (Красноярский край, исключая территорию Эвенкийского автономного округа и Хатангского района Таймырского (Долгано-Ненецкого) автономного округа. (На указанных территориях не переводились часы на «зимнее» время 1 октября 1981 года), Кызыл, Новосибирск, Томск.\n 01.04.1982 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Новосибирск, Томск.\n 23.05.1993 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Томск.\n 28.05.1995 — Абакан, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Томск.\n 01.05.2002 — Абакан, Кемерово, Красноярск, Кызыл.\n 28.03.2010 — Абакан, Красноярск, Кызыл.\n 26.10.2014 — Абакан, Кемерово, Красноярск, Кызыл.\n 27.03.2016 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл.\n 29.05.2016 — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Томск.\n 24.07.2016 по настоящее время — Абакан, Барнаул, Горно-Алтайск, Кемерово, Красноярск, Кызыл, Новосибирск, Томск.\n\nЧасовая зона МСК+4 \n  Алтай Республика\n  Тува Республика\n  Хакасия Республика\n  Алтай кырай\n  Красноярский кырай\n  Кемеровский область\n  Новосибирский область\n  Томский область\n\nТайантылар   \n\nЧасовые пояса\nВремя в России","num_words":648,"character_repetition_ratio":0.155,"word_repetition_ratio":0.327,"special_characters_ratio":0.311,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.843,"perplexity_score":8730.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%95%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%81%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D0%BA%20%D0%90%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Елеусов Жанбек Акатович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Советский Союзтыҥ геройы, Ленинниҥ орден, «Алтын чолмон» медаль (СССР) (№ 3606), орден Отечественной войны 1-й степени (), За отвагу  медаль алган.\n\nБиографиязы \nЖанбек Елеусов 1925 јылда Кан-Оозы јурттыҥ Тураты јуртында чыккан (в селе Турата Усть-Канского аймака Ойротской области). Казак укту. Оныҥ адазы койчы, молочно-товарнйй ферманыҥ јаа��ы,  колхотыҥ башкараачызыныҥ ордынчызы болуп иштеген, энези дезе беш балалу кижи айлына ла болгон. Школдо ол тӧрӧл јуртында казак тил ӱренген, оноҥ ӧскӧ деремнеге барып, ол орустап ӱренген. Школды божодоло колхозто иштеген. Јуу башталарда ла ол военкомат барган, оны јууга албаган, ол 16 јашту болгон. Ол комсомолдыҥ аймакта биригӱзине, военкоматтка канча-канча катап суранган болгон, је оы јажы јетпес деп токтодотондор. \n1943 јылда кочкор айда Елеусовты черӱге алган. Барнаулда полковой школды божодоло, јууга атанган. Алты айга ӱределе, 18-јашту снайпер-пулеметчикти јууга ийгендер. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда 25-чи гвардейский стрелковый полкто, 6-чы гвардейской стрелковой дивизияда, 60-чы армияда (СССР), Центральный фронто болгон. Днепр сууны кечкен операцияда турушкан.\n1943 јылда јайгыда ол Курский дугада, Поныри деп јуртта стратегически керектӱ темирјол станция учун јуу-согушта турушкан. Оноҥ Сумской областьты, Шостка каланы јайымдаган Украинада. Десна сууны кечкен, бу ла јылдыҥ сыгын айында Киевтеҥ тӱндӱктей Днепрди кечкен. Оноҥ ары кӱнбадыш јаар барып, Каменка (Житомирский аймак), Малин, Житомир, Новоград-Волынский, Ровно калаларды јайымдаган…\nДнепр учун јуу-согушта нерелӱ керек эткен. Жанибек Акатович турушкан Днепрде согуштыҥ кийнинеҥ база кӧп согуштар болгон. Ровенский дивизия (Ленинниҥ ордениле, Суворовтыҥ ордениле кайралдаткан), бу дивизияла кожо ол Прага калага јеткен.\n1944 јылда тулаан айда Ровненский областьта Дубно калада ол тыҥ шыркалаткан. Алты кабыргазы ла келтей ӧкпӧзи јок калган. Госпитальда эмденген кийнинеҥ, осенью  јылдыҥ кӱзинде оны Казань јаар ӱредӱге ийген, ондо Житомирский пехотный училище пехотага командирлер белетеп турган болгон. Ӱредӱниҥ кийнинеҥ Черновцы калада иштеген. Мында, военный училищеде ол тактика ведения бояга ӱреткен.\n1946 јылда гвардии младший лейтенант Елеусов запаска чыккан.\n\nНерелӱ кереги \nБойыныҥ јалтанбазын, турумкайын Жанбек Акатович Днепрди кечерде кӧргӱсти. Алтай Республиканыҥ архив Комитединиҥ материалдарында: \n25-й гвардейский стрелковый полк, входивший в состав 6-й Краснознаменной гвардейской стрелковой дивизии, выйдя к Днепру, получил приказ: с ходу форсировать водный рубеж, прорвать оборону противника и, окружив его, уничтожить. 22 сентября 1943 года подразделение приступило к выполнению поставленной задачи. В тот день к 17 часам батальоны шли на берег реки у населенных пунктов Плютовище и Опачицы Чернобыльского района Киевской области Украинской ССР. Приступили к форсированию Припяти под непрерывным артиллерийским огнем противника, бившего из сел Яновка и Чернобыль. Первыми на складных лодках отплыли расчеты станковых пулеметов гвардии рядовых Алексея Власова, Василия Манилова, сержанта Жанибека Елеусова. Они сразу же попали под яростный артиллерийский и минометный огонь с правого берега. Над рекой взметнулись фонтаны воды, обдавая холодными брызгами. Лодку Жанибека сильно тряхнуло, она накренилась, но все-таки дотянула до мелководья. Неприятель заметил переправу подразделений полка, стал вести еще более интенсивный огонь. И вот здесь пулеметчик Жанибек Елеусов короткими очередями заставил замолчать вражеский пулемет, тем самым обеспечив возможность переправиться через реку значительным силам батальона. На плацдарме за Днепром гвардейцы проявили невиданную стойкость, отражая каждый день по восемь вражеских атак на протяжении почти месяца.\n\nСилы наших бойцов таяли… От всей группы остался один Жанибек. Но он не дрогнул и продолжал стойко удерживать небольшой плацдарм, захваченный у противника. Глубокой ночью атаки фашистов прекращались, тогда Елеусов набивал опорожненные диски и ленты патронами, расставлял в разных местах пять пулеметов с таким расчетом, чтобы враг не мог заметить его перебежек от одного к другому. С рассветом, когда гитлеровцы вновь шли в атаку на позиции, занимаемые советским воином, Жанибек метко разил врага, создавая видимость, что плацдарм удерживает целое подразделение. Четверо суток без пищи и отдыха! Четверо суток он один дрался на правом берегу Днепра! Пулеметным огнем и гранатами отбивал Жанибек атаки противника и вышел победителем в этом неравном бою. Подоспевшие на помощь солдаты во главе с командиром роты нашли Елеусова лежавшим у станкового пулемета, опухшими руками державшимся за его рукоятки. Он обессилел, похудел, губы запеклись. К утру бойцы 25-го гвардейского полка овладели населенными пунктами Плитовичи и Опачицы.\n\n1943 јылда сыгын айдыҥ 22—23 кӱндеринде тӱнде Елеусов Днепр сууны озо кечкендердиҥ бирӱзи болгон, ол кечире јаратта кӱнбадыш плацдармды јуучылдарла кожо колго туткан. Припять сууны сыгын айдыҥ 29 кӱнинде кечип чыгала (Плютовище јурт, Чернобыльский район, Киевский область, Украинский ССР) ӧштӱлердиҥ бир канча огневой точкаларын јоголткон.\n\nСССР-дыҥ Верховный Советдиниҥ Президиумыныҥ Јакарузыла 1943 јылда ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱнинде гвардии красноармеец Жанбек Елеусовко бийик нере берилген Герой Советского Союза Союза, Ленинниҥ ордени ле «Золотая Звезда» медаль бергендер.\n\nJууныҥ кийнинде ижи \n Демобилизацияныҥ кийнинеҥ Jалаҥый-Бажыныҥ jетиjылдык школын башкарган;\n Туратыда jуртсоветтиҥ председатели, Алтай кырайдыҥ Совединиҥ депутады. 1948 jыл;\n Кырлык jурттыҥ, Экинур јурттыҥ jетиjылдык школын башкарган. 1951 jылдаҥ ала;\n Шемонаихинский аймакта jуртаган. 1954 jылдаҥ ала;\n Гурьевск калада jуртаган (эмдиги ол Казахстанда Атырау кала). 1962 jылдаҥ ала;\n Гурьевск калада Ибрай Алтынсаринниҥ адыла адалган орто ÿредÿлÿ школдо начальный военный белетештиҥ ÿредÿчизи болуп иштеген. — jылдарда;\n Гурьевскте ДОСААФ-тыҥ областной бöлÿгинде спортивный стрелковый клубтыҥ jааны болгон. 1964 jылдыҥ куран айынаҥ ала;\n Гурь��вский горсоветтиҥ депутады болуп тöрт jылдыҥ туркунына тудулган;\n ДОСААФ-та ижин Джамбул калада улалткан, (эмдиги Тараз), ондо ол обкомныҥ ДОСААФ-ында областной спортивно-стрелковый клубын башкарган. 1972 jылдыҥ сыгын айынаҥ ала;\n Амыралтага 1991 jылда чыккан.\n\nОл Казакстанда Джамбул калада јаткан. 1996 јылда кандык айдыҥ 21 кӱнинде јада калган.\n\nКайралдары \n\n Верховного Совета СССР Јакааныла бийик звание Советский Союзтыҥ Геройы берилген берип, кожо Ленинниҥ ордени ле  медали «Золотая Звезда» (№ 3606)берген.\n орден Отечественной войны 1-й степени, бу орденди ого 1985 јылда берген.\n За отвагу медаль (19.09.1943).\n Алтын чолмон медаль (\"Золотая Звезда\") (№ 3606)\n\nКереестери \n Тараз калада мемориал доско (алдында — Жамбыл, Джамбул) Сабир Рахимовтыҥ оромында,№ 1 турада, мында Елеусов Ж. А. јуртаган;\n Тураты јуртта мемориал доско, Елеусов Ж.А. јаткан турада;\n Горно-Алтайск калада бюст;\n Борисовка калада бюст;\n Тураты јуртта бюст;\n Киев калада Улу Јеҥӱге учурлалган обелискте Ж. А. Елеусовтыҥ ады алтын таныктарла бичилген;\n Улица имени Героя в селе Турата Усть-Канского района Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ Тураты јуртында ором Герой Елеусовтыҥ адыла адалган;\n Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ Кырлык јуртында ором Герой Елеусовтыҥ адыла адалган;\n Тураты јурттыҥ баштамы Ж. А. Елеусовтыҥ адыла адалган\n Шостка каланыҥ кӱндӱлӱ кижизи\n\nЛитература \n «Герои страны»; \n  Жанбек Акатович Елеусов. Игорь Сердюков. Сайт «Герои страны. Дата обращения:9 февраля 2015.;\n «Алтайская правда», 1945 jылдыҥ газеди;\n «Пять пулеметов, один пулеметчик».\n \n Газета «Алтайская правда», 1945 г.\n Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь в двух томах. — М.: Воениздат, 1987-1988. — Т. 1 \/Абаев — Любичев\/ Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — 911 с, с портр. — Тираж 100 000 экз.; Т. 2. Любов — Ящук\/Пред. ред. коллегии И. И. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — 863 с, с портр. — Тираж 100 000 экз.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\n «Алтайская правда» № 1 (7158) от 1 января 1945 года «Славный сын Ойротии – Герой Советского Союза Джамбек Елеусов»  \n\nАда-Тöрöл учун Улу jууныҥ туружаачылары\n\nПехотинцы Великой Отечественной войны\nУчастники битвы за Днепр","num_words":2209,"character_repetition_ratio":0.037,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.204,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.98,"perplexity_score":9560.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%8B%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%A7%D1%91%D1%82%20%D0%9A%D1%8B%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Чёт Кыдрашевич Кыдрашев — советский государственный ла политикалык ишчи,  Горно-Алтайский областной исполнительный комитеттиҥ председатели.\n\nБиографиязы \n1914 јылда Том-Тура губернияныҥ Јаш-Тура уездтиҥ Кан-Оозы аймагыныҥ Кара-Суу јуртында чыккан (эмди — Кан-Оозы аймак Алтай Республика). 1939 јылдаҥ ала ВКП(б) турчызы.\n\n1936—1938 јылдарда РККАС-та службада болгон. 1938 јылдаҥ ала общественный ла политикалык иште. 1938—1971 јылдарда комсомольский иште, Ойрот автоном областьтыҥ Областной Совединиҥ Исполнительный комитединиҥ председатели болгон, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ ВКП(б)-ныҥ комитединиҥ 1-кы секретари болгон, Алтайский кырайдыҥ Совединиҥ Исполнительный комитединиҥ председателиниҥ болушчызы, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ\nОбластной Совединиҥ Исполнительный комитединиҥ председатели, 1-кы заместители, оноҥ председатели.\nСССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ 2-чи созывыныҥ депутады болгон, РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ 6-чы, 7-чи созывыныҥ депутадына талдалган.\n\nЧ.Е.Кыдрашев 1997 јылда јада калган.\n\nКайралдары\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар \n\n Кыдрашев\n Кыдрашев\n ГААО\n\nТайантылар \n\nПредседатели Горно-Алтайского облисполкома\nДепутаты Верховного Совета СССР 2-го созыва\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 6-го созыва\nДепутаты Верховного Совета РСФСР 7-го созыва\nПервые секретари Горно-Алтайского обкома КПСС\nДепутаты Алтайского краевого совета\nДелегаты XXII съезда КПСС\nДелегаты XXIII съезда КПСС\nДелегаты XXIV съезда КПСС","num_words":255,"character_repetition_ratio":0.1,"word_repetition_ratio":0.041,"special_characters_ratio":0.189,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.995,"perplexity_score":26675.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%B9%20%D0%A2%D0%BE%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Темирей Токурович Казаков (1923—1946) — Рабоче-крестьянский Кызыл Черӱниҥ сержанты, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Советский Союзтыҥ Геройы (1945).\n\nБиографиязы \nТемирей Казаков алдындагы Ойрот автоном областьтыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ Мӧндӱр-Соккон јуртында крестьян кижиниҥ билезинде 1923 јылда чыккан. Јаш тужында Кара-Суу јуртта јӱрген. Кан-Оозында школдо 7 классты божодоло, колхозто тискинчи болуп иштеген, угы-тӧзи: куманды.\n\n1942 јылда тулаан айда Казаковты Рабоче-крестьянский Кызыл Черӱге алган. Бу ла јылда кӱӱк айда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтында јуулажып башталган.  \nХарьков областьтыҥ јеринде коруланар тартыжуда 38-чи армияныҥ тоозында турушкан (Волчанск аймак — Балаклея), Донбассты корулаган.\n1942 јылда куран айда полкты Сталинградта фронтко таштаган, ондо ол 64-чи армияда,  Сталинград учун канду јууларда турушкан, оноҥ 1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱнинде — контртабаруда (операция «Уран») турушкан. 1942 јылда јаҥар айдыҥ 8 кӱнинде Т. Т. Казаков шыркалаткан; госпитальда эмденеле, бойыныҥ полкына ойто бурылган.\n\nОноҥ ары, јуу божоор алдында, ол 507-чи истребительно-противотанковый полкто, 5-чи ударный армияда јуулашкан.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Тӱштӱк фронтында (1943 јылда ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱнинеҥ ала — 4-чи Украинский фронтто), Ростовский операцияда (1943 јылда чаган айдыҥ 1-чи кӱнинеҥ ала кочкор айдыҥ 18 кӱнине јетире јетире), Миусский операцияда (1943 јылда јаан изӱ айдыҥ 17 кӱнинеҥ ала куран айдыҥ 2 кӱнине јетире), Донбасста операция (1943 јылда куран айдыҥ 13 кӱнинеҥ ала сыгын айдыҥ 22 кӱнине јетире), Мелитопольский операция (1943 јылда сыгын айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 5 кӱнине јетире) ичкерлеер операцияларда турушкан.\n\n3-чи Украинский фронтто Никопольско-Криворожский ичкерлеер операцияда (1944 јылда чаган айдыҥ 30 кӱнинеҥ ала кочкор айдыҥ 29 кӱнине јетире) турушкан, Березнеговато-Снигирёвский операцияда (1944 јылда тулаан айдыҥ 6 кӱнинеҥ ала 18 кӱнине јетире), Одесский ичкерлеер операцияда (1944 јылда тулаан айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 14 кӱнине јетире ), Ясско-Кишинёвский стратегический (1944 јылда куран айдыҥ 20 — 29 кӱндеринде) ичкерлеер операцияларда, ол тоодо Молдавияныҥ тӧс калазы Кишиневты јайымдаарында турушкан, оныҥ учун оныҥ полкына Кишиневский деп кӱндӱлӱ ат адалган.\n\n1944 јылда ол коммунист партияга кирген (ВКП(б)). \n1944 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала года 507-чи истребительно-противотанковый полкто 1-чи Белорусский фронтто јуулашкан.\n1945 јылда чаган айда младший сержант Темирей Казаков 507-чи отдельный истребительно-противотанковый артиллерийский полкто 5-чи ударный армияда 1-гчи Белорусский фронтто орудиениҥ наводчиги болуп јуулашкан.\n\nВаршавско-Познанский ичкерлеер операцияда туружып, јалтанбазын кӧргӱскен (1945 јылда чаган айдыҥ 14 кӱнинеҥ ала кочкор айдыҥ 3 кӱнине јетире) —  Висло-Одерской стратегическйй операцияныҥ бӧлӱги, Берлинский стратегический ичкерлеер операцияда (1945 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинеҥ ала кӱӱк айдыҥ 8 кӱнине јетире) турушкан, Берлинди колго аларында турушкан.\n\nЈуу токтоордо, Казаков сержант званиелӱ демобилизацияга барган. Јанып келеле Темирей Токурович Горно-Алтайскта областной оборонный обществодо председатель болуп иштеген. Горно-Алтайскта јуртаган, 1946 јылда кӱӱк айдыҥ 9 кӱнинде кенейте божогон\n.\n\nНерелӱ кереги \n1945 јылда чаган айда 507-чи армейский истребительный противотанковый артиллерийский полктыҥ алдына ӧштӱниҥ тылында, Польша ла Германияныҥ јеринде стратегический пункттар ла транспортный узелдерди колго алары јанынаҥ јакылта болгон.\n\nЧаган айдыҥ 30 кӱнинде Фрейдерберг каланыҥ алдында (эмди — Стшельце-Краеньске) ӧштӱлер совет черӱге тыҥ удурлашкан. Младший сержант Казаков наводчик болгон орудиениҥ командиры божоордо, Темирей божогон командирди солып, ӧштӱни озолойло, олорго тыл јанынаҥ тыј табару эткен. Ӧштӱниҥ тылына кирип, кенейте тыҥ удура адыш ачарда, оныҥ шылтузында, совет черӱ калага кенейте табарып, ого кирер арга берген. Бу согушта оныҥ орудиези штурмовой орудие (самоходный пушка) ле 70-ге шыку гитлеровский солдат ла офицерди јоголткон\n\nОноҥ полк ӧштӱнеҥ Ландсбергти (эмди — Гожув-Велькопольски) јуулап алган. Ойто ло Темирей Токурович сӱмеленип, ӧштӱниҥ тылылына кире берген, ондо ол тыҥ адыш баштап, тӧрт пулеметный точка ла ӧштӱлердиҥ ротазын јоголткон.\n\nБу калада бу болгон керектердеҥ канча катап озо — 1761 јылда — баштапкы катап улу орус военачальник Александр Васильевич Суворовтыҥ јуучыл јайалтазы ачылган, јетијылдык јуу тушта (Семилетняя война) ол јаан эмес «летучий отрядты» баштап, кенейте, прусский черӱ сакыбаган јанынаҥ табарып, бу кичинек каланы колго алгандар.\n\nЛандсберг каланы алган кийнинеҥ  507-чи полк, Кызыл черӱниҥ база бир «летучий отряды», чаган айдыҥ 31 кӱнинде эртен тура сӱрекей тӱрген Одер сууны кечип чыгала, Кинитц каланы колго алган. Тургун улус ла мында болгон гарнизон мындый болорын торт сакыбаган. Бу керектердеҥ озо, эки ле кӱн кайра радиоло Йозеф Геббельс орустарды Рейхтиҥ кыйуларынаҥ кайра таштаганыс деп куучындаган. Немецтер ого чынга ла бӱткен, је мында Германия ӧйдиҥ кату айалгазыла тушташканы јарт болгон.\n\nОл ӧйлӧр керегинде маршал Георгий Жуков «Воспоминания и размышления» деп бичигиниҥ, «Висланаҥ Одерге јетире» деп бажалыгында мынайда айткан:\n\n«Появление советских войск в 70 километрах от Берлина было ошеломляющей неожиданностью для немцев. В момент, когда отряд ворвался в город Кинитц, на его улицах спокойно разгуливали немецкие солдаты, в ресторане было полно офицеров. Поезд по линии Кинитц — Берлин курсировал по графику, нормально действовала связь. На захваченном плацдарме… организовали прочную оборону. Бойцы и командиры понимали, что немцы приложат максимум усилий, чтобы отбросить отряд обратно за Одер. Утром 2 февраля противник нанес мощный артиллерийско-минометный удар по боевым порядкам отряда. Вскоре после этого появилась вражеская авиация. Район плацдарма содрогался от взрывов бомб, снарядов и мин. Огненный смерч бушевал около часа. А затем гитлеровцы при поддержке танков с трех сторон атаковали отряд. Противник, несмотря на большие потери, упорно лез вперед. Его танкам даже удалось прорваться в район огневых позиций нашей артиллерии и подавить часть батарей. Создалась критическая обстановка. Танки врага угрожали выйти в тыл отряда, и тогда едва ли можно было удержаться на захваченном рубеже».\n\nЈе керектиҥ аайын Темирей Токурович Казаков ошкош геройлор сыныктырган. Качан бастыра расчёт стройдоҥ чыгарда, бастыразы ӧлтӱрткен, Казаков јаҥыскан адышкан. «В период до 4 февраля до подхода пехоты отбил 12 контратак пехоты и танков противника. Тов. Казаков, оставшись один у орудия, уничтожил четыре танка, самоходное орудие и до роты пехоты противника» — говорится в наградном листе.\n\nКайралдары \nСССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ 1945 јылда тулаан айдыҥ 24 кӱнинде чыккан Указыла (Верховного Совета СССР) младший сержант Темирей Казаковко бийик нере ат адалган — Советский Союзтыҥ геройы, Ленинниҥ ордени (ордена Ленина) № 44527 ле Алтын Чолмон медаль (медали «Золотая Звезда») № 6703 берилген.\n\nОнойдо ок бир канча медальдарла кайралдаткан, ол тоодо «За отвагу» (24.08.1944) и «За оборону Сталинграда».\n\nЭземи \n Эзем ле Мактыҥ јылында, Совет албаты Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥгениниҥ 75-чи јылдыгына учу��лалган байрамы болордо, Кан-Оозы јуртта  Ч. К. Кыдрашевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школдыҥ јанында Советский Союзтыҥ Геройына, Кан-Оозыныҥ јетијылдык школын божоткон Казаков Темирей Токуровичке обелиск тургузылган.\n Геройдыҥ адыла Кара-Суу ла Мӧндӱр-Соккон јурттарда оромдор адалган.\n\nЛитература \n Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь в двух томах. — М.: Воениздат, 1987-1988. — Т. 1 \/Абаев — Любичев\/ Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — 911 с, с портр. — Тираж 100 000 экз.; Т. 2. Любов — Ящук\/Пред. ред. коллегии И. И. Шкадов. — М.: Воениздат, 1988. — 863 с, с портр. — Тираж 100 000 экз., Рег. № в РКП 87-95382.\n\nТайантылар \n\n Горный Алтай (историко-архивный путеводитель) Казаков Темирей Токурович\n Память народа::Подлинные документы о Второй Мировой войне\n 100-летие Героя Советского Союза Темирея Казакова тв канал сибирь-24\n\nАртиллеристы Великой Отечественной войны  (Ада-Тӧрӧл учун УЛУ јууныҥ атилеристтери)\nПохороненные в Республике Алтай (Алтай Республикада сӧӧги јуулгандар)\nЧлены КПСС (КПСС-тыҥ турчызы)\nГерои Советского Союза (Республика Алтай) \nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройлоры (Алтай Республика)","num_words":2120,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10262.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%95%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Екатеринбу́рг  (1924 јылдаҥ ала 1991 јылга јетире — Свердло́вск болгон) — Россияда миллионер-кала, Уральский федерал округтыҥ администрациялык тӧс јери болуп, Свердловский областька кирип јат. Каланыҥ округы деп статусту (Россия) «Екатеринбург кала» деп муниципал тӧзӧлмӧ болот. Уралдыҥ экономикалык, администрациялык, культуралык, билим-ӱредӱлик јаан тӧс јери болот. Каланыҥ текши јери 1111,702 км²\nОрто Уралдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Исеть деген сууныҥ јараттарында, ӱстӱги агынында турат.\n\n1723 јылда кӱчӱрген айдыҥ 7 кӱнинде Екатеринбургский железоделательный завод болуп тӧзӧлгӧн.\n\nЭтимологиязы \nЕкатерина кыс кижиниҥ ады, бург немец тилде кала деп учурлу, Екатеринаныҥ калазы — Екатеринбург.\nЕкатерина Первая деп каанныҥ адыла адалган кала. 1781 јылда Екатерина II каан Екатеринбург калага Пермский губернияныҥ уездный калазы деп статус берген.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nЕкатеринбург Россияныҥ азиат келтейинде, Европа ла Азияныҥ кыйузында, Москванаҥ 1667 км тӱштӱктей турат. Географический координаттары: 56°50′ тӱндӱк широта, 60°35′ кӱнчыгыш долгота, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 270 м бийик. Орто Уралдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Зауральский складчатый возвышенностьтыҥ кӱнчыгыш предгорьезинде, Исеть сууныҥ јараттарында турат.\nКаланыҥ широтазында тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар узада чӧйилген бийик эмес тӧҥдӧр (увалы) бар, олор јалбак јабызак јерлерле солынат. Олордыҥ бийиги 280 метрдеҥ 300 метрге јетире болот. Јабызак јерлерде кӧп сабада сас јадат. Исеть сууныҥ коолы Екатеринбургтыҥ ичинде јетире јалбак. Бийик ле јабыс пойменный террасаларлу.\n\nРельеф јабызак ла тӧҥдӧрлӱ тӱс јерлер солынганыла аҥыланат. Макро- ло мезорельеф холмисто-увалистый јерлер бийиги 200—380 м тӧҥдӧрлӱ. Уралдыҥ кырлары мында бийик эмес артка тӱҥей (). Боочыларыныҥ бийиги талайдыҥ кеминеҥ 410 м. Уралыҥ бу келтейи Россияныҥ Европей келтейинеҥ Сибир јаар каалгазы болуп јат.\nУрал — сӱрекей јебрен кырлар, 300 млн јыл кайра табылган учун, калада кайыр кырлар јок. Кырлары бийик эмес, чала јатра. Мында бийик ле деген јерлери гранит кайадый, эмезе «таш палаталар» ошкош. Јарлулары: Шарташта таш кайалар , Јыланду кыр (Шабровские палатки), Северский кайалар (Северский Писаница), Чёртово Городище деп кайалар, Пшеничная деп кырдыҥ ӱстинде кайалар.\n\nЕкатеринбургтыҥ географиялык темдектери јарамыкту, каланыҥ ӧзӱмине јакшы айалга болгон. Екатеринбург Орто Уралда турат, мында кырлар јабызак учун јаан транспортный магистральдарды Тӧс Россиядаҥ Сибир јаар апарарга (Сибирский тракт ла Транссибирский темирјолды) эптӱ болгон. Онойдордо кала Россияныҥ стратегиялык јаан учурлу тӧс јери болуп ӧскӧн, бӱгӱнги кӱнге јетире бу кала Россияныҥ Европей ле Азиат бӧлӱктерин колбуда тудат.\n\nГидрографиязы \n\nЕкатеринбургта јаан суу — Исеть, Тобол сууныҥ кош суузы. Суулар јаҥмырдаҥ ла кайылган кардаҥ толотон. Сууныҥ ортојылдык чыгымы — 5,5 м³\/с. Сууныҥ јараттарыныҥ орто бийиги: оҥ јарадында 280—300 м, сол јарадында 250—270 м. Исеть сууныҥ коолы тӧрт буунтыдаҥ улам кӧлгӧ тӱҥей болгон. Буунты суулар: Ӱстӱги-Исетский буунты, Екатеринбургтыҥ буунтызы , Парковый буунты суу (Маяковскийдиҥ паркыныҥ тӱштӱк јанында болгон, 2016 јылда оны јоголткондор) ла Алтыгы-Исетский буунты.\n\nКалада экинчи јаан суу — Патрушиха, ол Исеть сууга Алтыгы — Исетский водохранилищениҥ јанында кирет, УНЦ деп микрорайондо ол 2 буунты боло берет, Елизавет деп микрорайондо база 2 буунты болот, Уктус деп микрорайондо Спартак деп буунты, ондый ок атту кырдыҥ јанында. Онойдо ок Исетьтиҥ кош суузы Решётка (Исетьтиҥ оҥ кош суузы, оныҥ оозы Палкино деп темирјолдыҥ јанында болгон). Исток (сол кош суу, каланыҥ кӱнчыгыш јанында). Исетьтиҥ бир канча кичинек кош суулары эмдиги ӧйдӧ јердиҥ алдында коллекторлордо јажынган, ол тоодо Мельковка, Осиновка, Ольховка, Акулинка, Монастырка, Черемшанка, Банная ла Чёрная деп суулар.\n\nПышма суу каланыҥ тӱндӱк јерлеринде агып, Тура деп сууга кирет. Калиновка суу Камышенкага кирет, Камышенка суу дезе тӱндӱкте МУП «Водоканалдыҥ» сточный сууларынаҥ бӱткен. Шарташ кӧлдӧҥ 2 км ыраакта торфту састаҥ Берёзовка суу башталат. Екатеринбургта бир канча јаан кӧлдӧр: кӱнчыгышта Шарташ ла Кичӱ Шарташ, тӱндӱк-кӱнбадышта Шувакиш, кӱнбадышта Здохня, онойдо ок Чусовое ле Песчаное деп кӧлдӧр. Водохранилищелер: Волчихинское ле Верхне-Макаровское.\n\nКлимады \nЕкатеринбург орто-конт��нентал климат ла континентал климаттыҥ кыйузында турат. Ай-кӱн кенейте солунып турар, јылдыҥ ӧйлӧри чокым билдирет. Уралдыҥ кырлары, бийик эмес те болзо, Россияныҥ Европей келтейинеҥ, кӱнбадыштаҥ келген кейдиҥ толкуларын туйуктайт. Оноҥ улам Орто Урал Кӱнбадыш-Сибирдиҥ арктический соок кейине ачык болот, бу ла ӧйдӧ тӱштӱктеҥ Прикаспийский низменность ло Орто Азияныҥ куру чӧлдӧринеҥ јылу кейдиҥ толкулары јайым кирет. Мынаҥ улам калада температура кенейте кубулып, ай-кӱнниҥ аномалиялары бӱдет: кышкыда тыҥ сооктор ло кенейте јылулар ла јаҥмыр да болуп турат, јайгыда дезе +35 °C изӱдеҥ ала тоҥурып та ийет.\nКалада јут-чык јеткилинче. Јут-чыктыҥ кемине кейдиҥ кыймыгы, рельеф ле кейдиҥ температуразы салтарын јетирген. Кӧп саба јут-чыкты Россияныҥ Европей јанынаҥ кӱнбадыш циклондор экелетен, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 601 мм. Кӧп саба јут-чык јылу ӧйдӧ болот, јут-чыктыҥ ортојылдык кеминиҥ 60-70 %-ти. Кышкыда кардыҥ калыҥы 40-50 см. Чыктыҥ коэффициенти —1.\n Чаган айдыҥ орто температуразы −12,6 °C. Эҥ ле јабыс температура −44,6 °C (1978 јылда јаҥар айдыҥ 31 кӱнинде);\n Јаан изӱ айдыҥ орто температуразы +18.9 °C. Эҥ ле бийик температура +39,1 °C (16 июля 2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 16 кӱнинде);\n Ортојылдык температура +3.3 °C;\n Бофорттыҥ шкалазы аайынча салкынныҥ ортојылдык тӱргени: 2,9 м\/с;\n Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми: 75 %;\n Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми: 535 мм;\n\nӦзӱмдери ле аҥ-куштары \nЕкатеринбург ландшафтный районирование аайынча тӱштӱк-таёжный зонада, кыйуларыныҥ јанында башка-башка агаштардыҥ подзонозында болуп јат. Ӧзӱмдери тӱштӱк-тайганыҥ агаштары: аспак-кайыҥ-карагай, агаш кескен јерлерде јаҥынаҥ ӧскӧн аспак-кайыҥ агаштар, суу јараттай актар, агашту јыраалу (Исеть, Чусовая, Патрушиха суулардыҥ коолы), јараттарда кыйгак ӧлӧҥдӱ осоково-сфагновый састар (каланыҥ јаказында торфяниктер). Тӱндӱк-кӱнбадышта, Северка сууныҥ коолында (Екатеринбург) јойгон, чиби агаштар ӧзӧт.\n\n861 бӱдӱм сосудистый ӧзӱмдер бар. Кала ӧзӱмдериниҥ байлыгыла аҥыланат. Шарташтыҥ паркында карагай, ряска малая, вольфия, элодея канадская, рогоз широколистный, сабельник болотный, частуха обыкновенная, кара торбос эмезе кара-кат (), щитовник мужской, щитовник картузианский, купена аптечная, фегоптерис связывающий, пузырник ломкий, голокучник обыкновенный, Уктустыҥ кырларында — карагайлар, кайыҥдар, ас туштаар ла реликтовый ӧзӱмдер вудсия эльбская, жабрица Крылова, смолёвка башкирская.\nЕкатеринбургта ботанический заказник бар, ондо орхидеялардыҥ ас туштаар бӱдӱмин корулап јат. Калада ӧзӱп турган 27 бӱдӱм ӧзӱмдер Свердловский областьтыҥ Кызыл бичигине кирген, ӱчӱзи — Россияныҥ Кызыл бичигине. Олордыҥ ортозында ветровник вильчатый, болотноцветник щитолистный, спаржа лекарственная, астра альпийская, пололепестник зелёный, венерин башмачок крапчатый, наперстянка крупноцветковая, гудайера ползучая, тимьян уральский ��е о.ӧ. .\n\nКалада уйа тудар куштардаҥ 50 бӱдӧм, олордыҥ ортодо: зяблик, рябинник, садовая славка, зелёная пеночка, садовая камышовка, јаан кӧктийек (ӱренчи, кӧктӧш, тебечи) , бачырткы (кӱйбӱрек) , торко-сары , кӧктийек , обыкновенная овсянка, обыкновенная чечевица, свиязь, озёрная чайка, шоҥкор (ылаачын) сапсан, чеглок, перепелятник, длиннохвостая неясыть, желна ла о.ӧ.. В окрестностях Екатеринбургтыҥ јаказында 11 бӱдӱм ӧскӱс-уул : ак ӧскӱс-уул, филин, ушастая сова, болотная сова, сплюшка, мохноногий сыч, воробьиный сычик, ястребиная сова, серая неясыть, уральская неясыть, бородатая неясыть.\nКала Зауральский предгорный провинцияда учун, мында бастыра агаш аразыныҥ тындулары бар. Олор парковый ла лесопарковый зоналарда јӱрет. Калада эки бӱдӱм јылан-бака: келескен , коронду јылан. Бакалардаҥ бары ӧлӧҥ-бака , јаан бака , тегин тритон ло кӧл-бака .\n\nМлекопитающийлери алты отрядка бӧлинет. Рукокрылыйлары ӱч бӱдӱм: прудовая ночница, северный кожанок ло двуцветный кожан. Азулулардыҥ отрядында бар билелер: псовые, куньи ле кошачьи. Каланыҥ јеринде тӱлкӱлер, токтонок  ла агас . Койондордыҥ отрядында  — ак койон . Кезикте лесопарктарда булан да  туштаар аргалу. Эҥ ле јаан кыркындардыҥ отрядында  тийиҥ (чырбык) , агаштыҥ чычканы , сууныҥ чычканы , 10 бӱдӱм чычкандар. Курт-коҥысјиичилер  — момон , јараа , кутора обыкновенная.\n\nЭкологиязы \nКаланыҥ экологиялык айалгазы кирлӱ кей учун кӱч. Россияныҥ 200 калазыныҥ экологиялык рейтинги аайынча 2021 јылда Екатеринбург 117-чи јерде турат. Кӧӧликтердиҥ чачкан кирлӱ кейине бастыра кирдиҥ 92,3 % келижет.\n\nКаланыҥ эҥ јаан суузы — Исеть — оныҥ бастыра агынын промышленный предприятиелердиҥ кирлӱ суулары киртидет. бу сууда ээжинерге де јарабас. Сууныҥ чыҥдыйы «ӧйинеҥ ӧткӱре кирлӱ» деп классификацияга Исеть сууныҥ эки айрызы кирет: Екатеринбургтаҥ 7 км ле 19 км тӧмӧн.\n\nӦзӱмдер тарыганы \nЕкатеринбургта ӧзӱмдер ӧскӱрери эки чакка уулалган. Каланы айландыра койу ийне бӱрлӱ агаштар, суулар ла кӧлдӧр, кайалар. 1845 јылда јӧптӧлгӧн генеральный план аайынча калада туралар тудулган. XIX чакта — 1860-чы јылдарда усадьбаларды јажыл ӧзӱмдерле јарандырып баштаган; 1860-чы — 1920-чи јылдарда јажыл ӧзӱмдерлӱ баштапкы общественный объекттер табылган: бульварлар, каланыҥ плотиназында тӱӱкилик сквер, общественный собраниениҥ сады (кийнинде Вайнердиҥ сады), Харитоновский сад; 1960-чы — 2000 јылдарда агаштар кӧп отургызылган; 2010-чы — эмдиги ӧй.\nЭмдиги ӧйдӧ калада туралар тудулганынаҥ улам (уплотнение застройки) ӧзӱмдер отургызыр јерлер астаган. Кезик парковый массивтердиҥ јери база кичинерген, анчада садулу тӧс јерлер тутканынаҥ улам Основинский парктыҥ, парка турбомоторный заводтыҥ ла тӱштӱк-кӱнбадыш лесопарктыҥ јерлери астаган. Бир кижиге ӧзӱмдерлӱ јердиҥ 17 кв.метры келижет. Каланыҥ администрациязы јетиргениле 2015 јылда Зелёный фонд Екатеринбурганыҥ текши јери 24 544 гект��р болгон. Парктар, бульварлар ла скверлердиҥ текши јери 2493 гектар болгон.\n\n2017 јылда кӱчӱрген айда Екатеринбургты айландыра 17 544 гектар агаштарлу кур ()эдилер деп јӧп чыккан(.\n\nТӱӱкизи \nXIX чактыҥ учында, XX чактыҥ бажында Уралда Октябрьский революцияныҥ тӧс јери болгон. 1918 јылда јаан изӱ айдыҥ 16-17 кӱндеринде, Екатеринбургта Россияныҥ калганчы кааны, Николай II каанныҥ билезин ӧлтӱргендер. Совет јылдарда кала ороонныҥ индустриал ла администрациялык јаан тӧс јери боло берген, Совет Союзтыҥ јеҥӱзине Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта айдары јок јаан камаанын јетирген.\n\nЕкатеринбург — Россияныҥ эл-јоны 100 муҥнаҥ артык калаларыныҥ тоозына кирип јат, Москваныҥ, Санкт-Петербург ла Новосибирск калалардыҥ кийнинеҥ тӧртинчи јерде. Екатеринбургский агломерация кемиле Россияда агломерациялар ортодо база тӧртинчи јерде.\n\nЕкатеринбург экономиказыныҥ кемиле ороондо 3-чи јерде. Ороондо саду, акча-манат ла туризм јанынаҥ јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Онойдо ок Электросвязь телекоммуникациялар ла Информационный технологиялар аайынча, транспортно-логистический јаан учурлу узел («Кольцово» деп международный аэропорт бар, каланы кечире Транссибирский магистраль ла 6 федерал кӧӧлик трассалар ӧдӧт), промышленный тӧс јер (оптико-механический промышленность, машиностроение, приборостроение ле уур машиностроение, металлургия, полиграфия, јеҥил промышленность, курсак-тамак промышленность, военно-промышленный комплекс).\n\nЕкатеринбург онойдо ок јаан учурлу администрациялык тӧс јер болуп јат. Мында Россияныҥ Тӧс военный округыныҥ штабы турат, Россия билим академиязыныҥ Уралда бӧлӱгиниҥ президиумы, Уральский федерал округта Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ представительствозы ла федерал јаҥныҥ јербойында 35 органы. «Уралдыҥ тӧс калазы» деп оны улам ла окылу эмес атла адайдылар.\n\nМында 2018 јылда (кезик российский калаларда база) футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрген.\n\nЕкатеринбург архитектурада конструктивист бӱдӱмдерле макталат, онойдо ок Екатеринбург «российский стрит-арттыҥ» тӧс калазы деп чотолот.\n\nЭл-јоны \nЕкатеринбург Россияда 15 миллионер-каланыҥ бирӱзи. 1967 јылда чаган айдыҥ 21 кӱнинде Екатеринбургтыҥ миллионынчы кижизи туулган. Уралда эҥ јаан кала болуп јат. Эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн-го јууктаган.\n\nРоссияныҥ тергеелик статистиказыныҥ бергениле, Екатеринбургтыҥ тургун улузыныҥ тоозы\n1999 јылдардагы демографиялык кризистиҥ кийнинде, 2004 јылдаҥ ала божогон улустыҥ тоозына кӧрӧ кӧптӧп, кӧдӱрилип јат. 2015 јылдыҥ чодыла алдындагы јылга кӧрӧ 2203 кижиге кӧптӧп, 23 168 кижи боло берген (эл-јонныҥ кажы ла 1000 кижизине 15,8 кижи кожулган). Бу кӧргӱзӱле Екатеринбург Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортозында бежинчи јерде. Божогон улустыҥ тоозы 2014 јылга кӧрӧ 18 кижиге астаган.\n\nЕкатеринбургтыҥ эл-јоны миграцияла кожо тыҥ кӧптӧгӧн. Јажы јанынаҥ кӧрзӧ, иштенер јашту улустыҥ тоозы кӧп.\nЕкатеринбургтыҥ эл-јоныныҥ ӱй улузыныҥ тоозы эр улустыҥ тоозына кӧрӧ кӧп, ондый айалга бастыра Россияда.\n\nЭл-јон муниципал регистр аайынча, Екатеринбургта 2017 јылдыҥ кандык айында эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн-ноҥ ашкан.\n\nКудай јаҥы \nКудай јаҥыла калада башка-башка конфессиялар бар. Тӱӱкиде кудай јаҥы бажынаҥ бир де блаашту тартыжу болбогонын темдектеер керек. Екатеринбургта эҥ ле јаан кудайлык конфессия ол православие. Бу калада Орус православный серикпениҥ Екатеринбургский ле Верхотурский епархиялары бар. Кафедральный собор болуп Троицкий собор адалат.\nОнойдо ок Екатеринбургта Международный Общество Сознания Кришны деп храм бар.\n\nОрус православный старообрядческий серикпе эки общиналу.\n\nКалада протестант общиналар бар башка-башка деноминациялу, ол тоодо: Лютеранство, Баптизм, Адвентизм, Методизм, Пятидесятниктер ле о.ӧ.\n\nКалада јетире јаан мусульман община бар, мечеттер једишпейт: эмдиги ӧйдӧ калада 2 јаан эмес мечет бар, бу јуукта база бир мечет Екатеринбургтыҥ спутник-калазы — Ӱстӱги Пышма деп калада тудулган. Кафедральный собор ло синагоганыҥ јуук јанында 2007 јылда кӱчӱрген айдыҥ 24 кӱнинде тудуларга јаткан јаан Соборный мечеттиҥ тӧзине баштапкы таш салынган, 2500 кижи бадар тӧрт минареттӱ, мынайда () ӱч башка кудайлыктыҥ тепсеҥи боло берген. Мечетти ШОС-тыҥ саммидине јетпей тудар деп пландаган, је акча-манат једишпей, эмдиге јетире тудулгалак. 2010 јылда ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнинде Екатеринбургта Уральский муфтият тӧзӧлгӧн.\n\nМетодизм деген серикпе 2001 јылда ачылган, оны 10 јылга шыдар США-ныҥ налогтӧлӧӧчилериниҥ чодына туткан. XIX чакта тудулала, 1962 јылга јетире эски синигога болгон јерде, 2005 јылда јаҥы Синагога тудулган.\n\nКаладагы кӧп саба кудайлык сооружениелер совет ӧйдӧ бызылган, синагогала кожо ӱч јаан деген православный храм бызылган. Богоявленский кафедральный собор (эмди оныҥ ордында 1905 јылдыҥ тепсеҥи), Екатерининский собор (эмди — Иштиҥ темдеги ), храм-колокольня «Большой Златоуст» (Екатеринбургта революциянаҥ озо эҥ ле бийик тура болгон — бийиги 77 метр), Лютеранский серикпе ле Агару Аннаныҥ римско-католический храмы (ондый ла атту јаҥы католический храм 2000 јылда тудулган). Ӧскӧ серикпелерди складтар ла промышленный площадкалар эдип тузалангандар. Совет ӧйдӧ иштеген јаҥыс серикпе — Иоанно-Предтеченский собор. Калганчы ӧйдӧ кӧп серикпелер орныктырылып јат, 2004 јылда Успенский серикпениҥ туразы, 1943 јылдаҥ ала ондо хлебозавод № 3 турган, епархияга орныктырарга јандырылган; 2006 јылда  эски чертежторло орныктырган «Јаан Златоуст» храм 2012 јылда ачылган. 2010 јылда кандык айдыҥ 17 кӱнинде калага, пастырский визит эдип, Святейший Патриарх Кирилл келип јӱрген.\n\nКалыктары \n2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча Екатеринбургта кӧп сабазы орус калык јуртайт. Муҥнаҥ артык тоолу калыктар: оустар — 1 106 688 кижи (89,04 %), татарлар — 46 232 кижи (3,72 %), украиндер — 12 815 кижи (1,03 %), башкирлер — 11 922 кижи (0,96 %), марийлер — 6481 кижи, немецтер — 2383 кижи, азербайджандар — 6381, удмурттар — 2666 кижи, поляктар — 1339 кижи, белорустар — 3672 кижи, армяндар — 5271 кижи, таджиктер — 5868 кижи, узбектер — 4072 кижи, чуваштар — 2508 кижи, мордвалар — 2664 кижи, еврейлер — 4339 кижи.\n\nКаланыҥ администрациязыныҥ јетиргениле, Россияныҥ миграциялык политиказы учун калада славян укту калыктар астаган. Була ӧйдӧ 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча Кавказ ла Орто Азиянаҥ келген калыктардыҥ тоозы кӧптӧгӧн.\n\nӰредӱлик \nЕкатеринбургта ӱредӱлик учреждениелердеҥ: дошкольный, текши, специальный (коррекционный), профессиональный, ортоспециальный, бийик ӱредӱ ле ӱзеери. Эмдиги ӧйдӧ кала Россияда јаан ӱредӱлик тӧс јерлердиҥ бирӱзи.\n\nЕкатеринбургта 164 ӱредӱлик учреждение: 160 тӱште ле тӧрт эҥирги. 2015 јылда ӱредӱлик учреждениелерде 133,8 муҥ кижи, ӱренер јерлер 173 161. Каланыҥ муниципал ӱредӱлик системазында онойдо ок тергеелик дошкольный ӱредӱлик учреждениелер, тергеелик дошкольный учреждениеде, каланыҥ јаказында су-кадык орныктырар лагерьлер ле тӱште јӱрер муниципал су-кадык орныктырар учреждениелер.\n1914 јылда јаан изӱ айдыҥ 16 кӱнинде калада баштапкы вуз — Уральский горный институт императора Николая II (эмди Уральский государственный горный университет) ачылган. 1930 јылда калада баштапкы Свердловский энергетический техникум связи (эмди — Уралда техническалык связь ла информатиканыҥ институды) ачылган. Баштапкы университет Екатеринбургта Совет народных комиссаров РСФСР-дыҥ декреди аайынча ачылган, ого 1920 јылда ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде В. И. Ленин кол салган — А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Уралда тергеелик университеди (эмди — Уралда федерал университет). 1979 јылда Уралда СССР-да баштапкы инженерно-педагогический кадрлар белетеер вуз — Свердловский инженерно-педагогический институт (эмди — Российский тергеелик профессионально-педагогикалык университет) ачылган.\n\nРоссияда ӱренип чыккан кадрларыныҥ квалификациязыныҥ бийик чыҥдыйыла Екатеринбургтыҥ университеттери баштапкы јерлерде, ороонныҥ башкарузында ьбу вузты божоткондор кӧп, Екатеринбургтыҥ вузтары јаҥыс ла Москва ла Санкт-Петербургтыҥ вузтарыныҥ кийнинде турат. Эмдиги ӧйдӧ калада 20 государственный вуз иштейт, мында ӱренип турган студенттердиҥ бастыра тоозы 140 муҥ. Калада 14 государстволык эмес вуз, ол тоодо бир муниципал учреждение — Екатеринбургская академия современного искусства, бир серикпелик — Екатеринбургский духовный семинария. Онойдо ок Екатеринбургта Уралда тергеелик архитектурно-художественный академия иштейт.\n2011 јылдыҥ кӱӱк айында Уралда тергеелик университет ле Уралда тергеелик техническалык университет тӧзӧлгӧн, Уралда Россияныҥ јаан деген вузтарыныҥ бирӱзи — Б. Н. Ельцинниҥ адыла адалган Урал федерал университет. 2016 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде университетте 35,3 муҥ студент, 2,95 муҥ ӱредӱчилер. 2015 јылда бюджет 9,1 млрд салковой болгон, билим-шиҥжӱ ле опытно-конструкторский иштердиҥ кеми — 1,6 млрд салковой. 2021 јылдыҥ чодыла УрФУ студенттердиҥ тоозыла Россияда јаан вузтардыҥ бирӱзи, телекейдиҥ вузтарыныҥ рейтинги аайынча ол 351-чи јерде QS World University Rankings. Бичимелдердиҥ тоозы Web of Science-ниҥ базазында јыл туркунына муҥга шыку.\n\nБилим \nТӱӱкиде Екатеринбург Россия ичинде јаан билим-техникалык потенциалду, учуры јаан билим тӧс јер болуп јат. Мында президиум ла 20-неҥ артык институт 66 билим-шиҥжӱ институт ла 30 вуз. Билим шиҥжӱ иште 8,9 муҥ кижи. 2016 јылда Екатеринбург телекейлик инновационный рейтингке кирип, Innovation Cities Global Index 2015, 220 јерде турган. Россия калалар ортодо рейтингте 3 јерде болгон, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ.\n\nЕкатеринбургта Тергеелик эмес коммерциялык эмес билимниҥ секторында спонсорлордыҥ болужыла 1991 јылдаҥ ала\nДемидовтыҥ институды иштейт, ол Урал аайынча гуманитар шиҥжӱлер ӧткӱрет.\n\nЭмчилик \nЕкатеринбургта эмчиликтиҥ муниципальный, областной ло федеральный учреждениелери иштейт. 54 больница, 18 200 јерлӱ, 272 амбулаторно-поликлинический учреждение, 156 стоматологический клиника ла кабинет. Кезик эмчилик учреждениелер билим-шиҥжӱ ууламјылу институттарла јаба иштейт, темдектезе, фтизиопульмонологияныҥ НИИ, В. Д. Чаклинниҥ адыла адалган травматологияныҥ НИИ, дерматология ла иммунопатологияныҥ НИИ, Уральский государственный медицинский университет ле о.ӧ.\n\nКультура \nЕкатеринбург Уралда федерал округтыҥ культуралык тӧс јери. Калада 50-неҥ артык библиотека иштейт. Јаан деген библиотекалык организациялар — В. Г. Белинскийдиҥ адыла адалган билим библиотека, библиотекалардыҥ муниципал биригӱзи, ого 41 библиотека кирет, ол тоодо А. И. Герценниҥ адыла адалган тӧс библиотека.\n\nКалада 50-неҥ артык башка-башка музейлер бар. Екатеринбургта музейлерде уникал коллекциялар бар; јуранар кеендиктиҥ музеинде орус живопись ле невьянский иконаныҥ (бу јерде иконописьтиҥ школы, старообрядчествоныҥ јаҥжыгулары аайынча) јуунтызы база бар. Мында ла Телекейлик парижский кӧрӱде 1900 јылда сыйлар алган экспонат — каслинский чугунный павильон бар. Таш кезер ле ювелир кеендиктиҥ тӱӱкизиниҥ музеинде ювелир јарангыштардыҥ ла таштаҥ эткен эдимдердиҥ јуунтылары бар. Уралдыҥ бичиичилерине учурлалган музейде Мамин-Сибиряк ла Бажов, П. П. Бажов керегинде кӧрӱлер тургузылган. Эрнст Неизвестныйдыҥ музеи. «От великих потрясений к Великой Победе (1917—1945)» ле «Россия — моя история (1945—2016)» деп кӧрӱлер ле ороонныҥ ӧзӱми ле Свердловскй область ла Уралдыҥ тӱӱкизи кӧргӱзилген.\nЕкатеринбург — Россияда театрал јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи, театрлардыҥ тоозыла Россияда ӱчинчичи јерде турат, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ. Театрлардыҥ ӧзӱмине јуу ӧйинде эвакуацияда болгон МХАТ, Совет Черӱниҥ тӧс театры јакшы салтарын јетирген. Калада Екатеринбургский государствен��ый академический театр оперы и балета, Свердловский государственный академический театр музыкальной комедии, Свердловский государственный академический театр драмы, «Коляда-театр», Екатеринбургский муниципальный театр юного зрителя, Екатеринбургский муниципальный театр кукол кӧнӱ иштейт. 2020 јылда Екатеринбургский государственный академический театр оперы и балета «Золотая маска» деп фестивальда тӧрт сый алган, ол тоодо Лучший оперный спектакль деп баштапкы сый келишкен.\n\nКалада киноиндустрия јакшы ӧзӱм алынган. 1943 јылда Свердловский киностудия ачылган, бир јылдаҥ баштапкы художественный фильм — кӱӱлик кинокомедия «Сильва (1944)» бӱткен. «Лоранж» деп баштапкы кинотеатр Екатеринбургта 1909 јылда ачылган. Эмди Екатеринбургта 20-неҥ артык кинотеатр. Эҥ јааны — «Космос» (киноконцерт театр).\n\nЕкатеринбургта В. И. Филатовтыҥ адыла адалган тергеелик цирк каланыҥ тал ортозында турат, Исеть сууныҥ кӱнбадыш јарадында. 2012 јылда Екатеринбургта цирк «Лучший цирк года» деп номинацияда Шаривари деп сыйдыҥ лауреады болгон.\n\nКалада эмдиги ӧйдӧ зоопаркта 1000-наҥ артык 350 бӱдӱм тындулар. Куштарлу павильондор, экзотикалык тындулар, обезьяндар, азулу тындулар ла слон ло о.ӧ. Зоопарктыҥ текши јери 2,7 га.\n\nЭкономиказы\n\nТекши айалгазы \n\nЕкатеринбург — телекейде јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. City-600 чодыла (глобал ВВП-ныҥ 60 % бӱдӱрип турган 600 телекейлик калалардыҥ) тоозына кирет. 2010 јылда консалтинговый компания Екатеринбургтыҥ валовый продуктын 19 млрд доллар деп чотогон (2025 јылга јетире 40 млрд-ка једер учурлу деп компания чотойт).\n\nЕкатеринбург совет ӧйдӧ Челябинск ле Пермь Уральский промышленный узел болгон, экономиказы 90 % промышленный кала болгон (90 %-ти оборонный производстводо болгон).\n\nЕкатеринбургтыҥ алдындагы јааны Аркадий Чернецкийдиҥ амадаганыла эмди мында складское хозяйство, транспорт, логистика, телекоммуникациялар, финансовый сектор, саду ла о.ӧ. ӧзӱм алынган. Экономико-географ Наталья Зубаревичтиҥ шиҥдегениле эмдиги Екатеринбург промышленный специализациязын јылыйтарга јеткен.\n\n2008 јылдаҥ 2010 јылга јетире, РБК-ныҥ версиязыла Екатеринбург Россия калаларыныҥ ортозында инвестиционный јилбӱлӱ калалардыҥ рейтингинде ӱч лидердиҥ тоозында.\n\nПромышленность \nЕкатеринбург тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала јаан промышленный тӧс јер болгон. XVIII чакта тӧс отрасли темир кайылтары ла темир сулаары болгон, XIX чакта машиностроение табылган, XIX чактыҥ экинчи јарымында јеҥил ле аш-курсак (анчада кулур јазаар) промышленность ӧзӱм алынган. Производствоныҥ база бир ичкерлегени индустриализацияныҥ ӧйинде болгон — бу ӧйдӧ калада завод-гиганттар тудулган, уур машиностроение ӧскӧн. Ада-Тӧрӧл учун Уду јуу тушта Свердловскка алтан кирези предприятие эвакуацияга Орто Россия ла Украинадаҥ келген, оныҥ учун мында производственный мощностьтор тыҥып, Уралда промышленнос��ьто јаҥы отрасльдар ачылган.\n\nЭмдиги ӧйдӧ Екатеринбургта 220-теҥ артык јаан ла орто предприятиелер бар, эҥ кӧби производствоныҥ брабатывающий сферазында — 197. 2015 јылда бойы белетеген товарлардаҥ 323 288 млн салковойго аткарылган. Производство отрасльдар аайынча мынайда бӧлинет: Металлургия ла металлообработка — 20,9 %, аш-курсак производство — 13,3 %, Электротехникада электрооборудование, электрон ло оптический оборудование — 9,2 %, транспортный машиностроение — 8,4 %, Машиностроение — 6,4 %, химический производство — 5,5 %, металл эмес минерал продукттар — 3,7 %, резин ле пластмасс эдимдер — 2,8 %, целлюлозно-бумажное производство, полиграфия — 0,5 %, оноҥ до ӧскӧ — 29,3 %.\n\nКалада бир канча јаан орус промышленный компаниялардыҥ штаб-квартиралары бар — «МРСК Урала», «Энел Россия», «Сталепромышленная компания», «Русская медная компания», концерн «Калина (компания)», «НЛМК-Сорт», «ВИЗ-Сталь», «Группа Синара», «Уралэлектротяжмаш», «НПО автоматики имени академика Н. А. Семихатова», «Уральский завод тяжёлого машиностроения», «Русагро, Жировой комбинат», «Форэс», кондитерское объединение «Сладко», «Машиностроительный завод имени М. И. Калинина», «Уралхиммаш» ло о.ӧ..\n\nКереестер\n\nАрхитектура \nЕкатеринбург бажынаҥ ала архитектуразын кичееп, тураларын пландап јазаган кала болуп јат. Француз Арк-э-Сенан, Клод-Никола деген калалардаҥ 27 јыл озо тудулган. Ол тӱӱкиде баштапкы Идеальный промышленный кала болгон.\nXIX чактыҥ баштапкы јарымында калада классицизм јол алынган. Екатеринбургта усадьбалар, флигельдер, службалар, английский парктар тудулган. Орус классицизм аайынча генерал В. И. Глинканыҥ резиденциязы , Расторгуев ле Харитонов, Казанцев, Рязанов, Ошурков ло о.ӧ. којойымдардыҥ јурттары тудулган. Ол тушта каланыҥ бӱдӱмин јарандырар јаан ишти архитектор Михаил Малахов ӧткӱрген (1815—1842). Ӱстӱги-Исетский завод ло Ново-Тихвинский монастырдыҥ ансамбльдарын ол јазаган.\n\n1960-чы јылдарда типовой застройка ӧзӱм алынып, тӱҥей тура-комплекстер кӧптӧгӧн. Индивидуал проектле туралар каа-јаа ла тудулатан: Космос (киноконцертный театр), Јииттердиҥ ӧргӧӧзи ле Дворец народного творчества .\n\n2010-чы јылдарда Екатеринбург бийиги 1189 м () тура тудуп баштаган. Ол тоодо 20 небоскрёб, эҥ бийиги — башня «Исеть», бийиги 209 метр. 2020 јылда Россияда Норман Фостердиҥ бир проекти бӱткен — штаб-квартира РМК.\n\nСӱрекей јараш архитектуралу туралар Севастьяновтыҥ туразы — ӧргӧӧ, (1860—1866, арх. А. И. Падучев). Тарасовтыҥ јурты — эски таш туралардыҥ бирӱзи. Расторгуев — Харитоновтордыҥ туразы — 1794—1836 јылдарда тудулган, архитектор Михаил Малахов. Горный башчыныҥ туразы — XIX чактыҥ бажында тудулган, архитектор М. П. Малахов. Железновтыҥ јурты, (1892—1902 ј.ј.), архитектор А. Б. Турчевич. Коробков којойымныҥ туразы (архитектор М. П. Малахов).\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература \n \n \n Дмитріев-Мамонов А. И., Здзярский А. Ф. Путеводитель по Великой Сибирской желѣзной дорогѣ. Изданіе Министерства путей сообщенія (с 2 фототипіями, 360 фототипогравюрами, 4 картами Сибири, 3 планами городовѣ) \/\/ СПб: Товарищество художественной печати. — 1900. — 600 с. (С. 127—131).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\n\nАлфавитле  Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":6401,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9739.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%B3%D1%8B%20%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтыгы Новгород Россияныҥ Тӱндӱк-Кӱнбадыш федерал округында кала, Улу Новгородло булгабас керек, кала ӱч атту — Алтыгы Новгород, Нижний, Горький.\n\nАлтыгы Но́вгород (куучын ортозында тегин ле Нижнийдеп айдадылар, XIII чактаҥ ала XVII чакка јетире — Но́вгород Низо́вской земли́ деп адалган, 1932 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 7 кӱнинеҥ ала 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 22 кӱнине јетире — Го́рький) — Россияныҥ ортозында кала, Приволжский федерал округтыҥ ла Нижегородский областьтыҥ администрациялык тӧс јери. Приволжский федерал округта, Эдил сууда () эл-јонныҥ тоозыла экинчи кала. Кезик бичиктерде каланы  года владимирский князь Юрий Всеволодович тӧзӧгӧн деп айдылат.\n\nКала Кӱнчыгыш-Европей тӱс јердиҥ ортозында Стрелка деп јерде Ока ла Эдил суулардыҥ бириккенинде турат. Ока каланы эки јара бӧлийт: оҥ јанында бийик јаратта — Алтыгы Новгородтыҥ кырлу бӧлӱги ле Томуртка кыр () ла Алтыгы Новгородтыҥ суу кечире јаны — јабызак сол јаратта. Эдилдиҥ сол јарадында кош-кала (кала-спутник) Бор (каланыҥ округы) турат.\n\n1500—1515 јылдарда Нижегородский таш шибее (кремль) тудулган, тӱӱкиде бу шибее бир де јууда јеҥдирткелек деп темдектелет. Калыктар Бирлигиниҥ тепсеҥинде 1612 јылда земский староста Кузьма Минин князь Дмитрий Пожарскийле кожо акча јууп, Москваны ла бастыра Орус каандыкты Польско-литов оккупациянаҥ аргадаарга, экинчи јондык ополчение тӧзӧгӧн. 1817 јылдаҥ ала калага Нижегородский ярмарканы (Макарьевский ярмарканы) кӧчӱргенинеҥ ала (озо бу ярмарка Желтоводский Макариев монастырда болгон), Россия империяныҥ јаан саду тӧс калаларыныҥ бирӱзи боло берген. 1896 јылда Алтыгы Новгород калада Текшироссийский художественно-промышленный выставка болгон, арасей трамвай мында кӧргӱзилген. СССР-дыҥ индустриализациязы тушта 1930-чы јылдарда калада јаан машиностроительный предприятиелер тудулган, ол тоодо јаан автогигант — Горьковский автомобильный завод (ГАЗ). Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта 1941—1945 јылдарда кала ороонды јуучыл техникала јеткилдеген, оныҥ учун калага немецтер бомбалар чачатан. Јууныҥ кийнинде калага Ленинниҥ ордени берилген. 1985 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20 кӱнинде калада Нижегородский метрополитен ачылган. 2012 јылда Нижегородский канат ��ол тудулган, Европада сууныҥ ӱстиле опора јок учар баштапкы система боло берген. 2013 јылда Нижегородский электричка јӱрӱп баштаган. 2018 јылда калада футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрилген.\n\nЭтимологиязы \nАлтыгы Новгород 1221 јылда тӧзӧлгӧн, Новгород деп адалган, «јаҥы кала» «новый город» деген болор, Волхов сууда Улу Новгород  деп калага аташ боло берген. Олорды ылгаштырарга «алтыгы» «нижний» деп сӧс кожулган, баштап каа-јаада айдылатан, XIV чактаҥ ала — јаантайын адалган. Бу атты Н. Д. Русинов мынайда јартайт алтыгы () дегени ол бир сууда турган калаларды онойдо айдар аргалу бирӱзи сууныҥ агыныла ӱстинде, бирузи алты јанында, баштапкы ады кала јабыс јерде турганынаҥ улам Низовский Новгород болгон, Низовская земля деп 1917 јылга јетире адалган, императордыҥ титулы «Великий князь Новгорода Низовской земли» болгон. Топоним аайынча Алтыгы Новгород Ока эмезе Эдил сууда турар эди. Н. Д. Русиновтыҥ айтканыла ондый кала Городец. Реформадаҥ озо эски орфография аайынча — «Новагорода Низовскiя земли» деп бичилген.\n\n1932 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде бу калада чыккан совет бичиичи Максим Горькийдиҥ јайаандык ижиниҥ 40-јылдыгына учурлай Алтыгы Новгород каланыҥ адын Горький кала деп солыган, бичиичи мыныла јӧп эмес болгон, бойыныҥ јуук улузын Алтыгы Новгородты онойдо адабазын деп јакарган, калалардыҥ адын солыыр кампанияла јӧп эмес болгон. Перестройканыҥ ӧйинде «Возвращение советским городам исторических названий» ӧткӧн, Совет культураныҥ фондында топонимия аайынча Совет , РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнинде чыккан № 250-1 темдектӱ Јакааны «О переименовании города Горького в город Нижний Новгород и Горьковской области в Нижегородскую область» аайынча кала ойто Алтыгы Новгород деп тӱӱкилик адын алган.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \n\nАлтыгы Новгород Россияныҥ Европей келтейинде — Эдил ле Ока деп јаан суулардыҥ бириккенинде турат. Каланы Ока суу эки јара бӧлийт: кӱнчыгыш бийик јаны (), Приволжский возвышенностьтыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш учында Ока ла Эдилдиҥ оҥ јарадында — Томыртка кырдыҥ  јанында кӱнбадыш јабыстай  бӧлӱги (Оканыҥ сол јарадында ла Эдилдиҥ оҥ јарадында) каланыҥ экинчи јаны турат.\n\nКаланыҥ текши јери — 410,68 км². Алтыгы Новгород каланыҥ округына база јон јадар 20 јер кирет. 2020 јылда текши јери 515 км² шыдар, ол тоодо 465,82 км², 2020 јылдаҥ озо јерлер 48,74 км², Новинский сельсоветтиҥ кожылган јерлери, каланыҥ администрациязыныҥ сайтыныҥ јетиргениле округтыҥ текши јери 460 км² шыку.\n\nКаланыҥ Ока сууны јакалай узуны 20 км, Эдилди јакалай 30 км шыку. Каланыҥ јеринде 33 кӧл лӧ 12 суу.\n\nКаланыҥ бийик деген јаны талайдыҥ кемјӱзинеҥ 100-теҥ 200 м јетире. Сол јарат талайдыҥ кемјӱзинеҥ 70—80 м бийик. Тӱӱкилик тӧс јери каланыҥ бийик јанында. Ӧйлӧ кожо калага јуук јурттар табынча калага кожулган. Каланыҥ кыйулары Бор деген округка ј��ба Эдилдиҥ коолына једет.\n\nАлтыгы Новгород Москваныҥ кӱнчыгыш јанында 400 км ыраагында турат, эки каланыҥ ортозында транспортный коридор.\n\nГидрографиязы \nАлтыгы Новгород эки сууныҥ бириккенинде тудулган: Ока ла Эдил . Кала, турган јериниҥ эптӱ учун, ороонныҥ керептер јӱрер јаан учурлу тӧс јери боло берген. Ока суу каланы эки бӧлийт — ӱсти ле алты јаны. Эдил дезе Алтыгы Новгородты Бор ло оныҥ јаказын бӧлийт. Суулардыҥ јараттары бектелгелекте, јаскыда Нижегородский јарманкада ла Алтыгы посадта јаан јерлерди суу туй алып ийетен.\n\nКоштой калалар\n\nКлимады \n1834 јылда Алтыгы Новгородто баштапкы метеостанция ачылган. Јӱс јыл кийнинде бу станция Горьковское управление гидрометеослужбы боло бeрген, 1978 јылдаҥ ала — Верхне-Волжское управление по гидрометеорологии и контролю природной среды.\nАлтыгы Новгородто орто-континентал климат, соок ло узун кышту, јылу ла кыска јайлу. Јердиҥ рельефы тыҥ башкаланганынаҥ улам, каланыҥ тӧҥ ӱстинде јанына кӧрӧ сууныҥ олјонында бир канча јылу. Јыл туркунына јут-чык ондо орто тооло 15—20 % кӧп тӱжет. Ортојылдык температура — +4,8 °C; салкынныҥ тӱргени Бофорттыҥ шкалазы аайынча — 2,8 м\/с; кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми — 76 %. Кала эки јаан суу бириккенинде, састалган јерде турган учун, мында улай ла тумандар туруп, јайгыда кей тыҥ чыкту болот.\nЈыл туркунына Алтыгы Новгородто кӱн 1 775 саат тийет. Кичӱ изӱ айда кӱнниҥ јарык ӧйи 7 саат 44 минут, эҥ кыска јарык ӧй — јаҥар айда 6 саат 52 минут. Кышкыда булутту кӱндер кӧп: 75—80 % ӧйгӧ теҥери булутла бӧктӧлгӧн, кандык айдаҥ ала куран айга јетире айас теҥери 49—56 % ӧйгӧ болот. Кӱс-кыш ӧйдӧ эртен тура теҥери булутту, је тӱште айаза берет. Јас-јай ӧйинде эртен тура айас болуп, тӱште койу булуттап, эҥирде ойто айаза берет.\nКалада климаттыҥ континентальности Москвага кӧрӧ јаан учун, Алтыгы Новгородто јайгыда Москвага кӧрӧ изӱ, кышкыда дезе јылу. Јут-чык јыл туркунына 653 мм тӱжет, эҥ кӧби јаан изӱ айда, эҥ ас чык тулаан айда тӱжет. Орто тооло јыл туркунына 180 кӱн јутту болот. Кар ӱлӱрген айда јаап баштайт, кӱчӱрген айдыҥ учында јааган кар кайылбайт, кандык айдыҥ ортозында јок болуп кайылып јат. Кышкыда кейдиҥ температуразы −10…−20 °C болуп, тыҥ ла кубулбайт. Кезикте кышкы кӱкӱрт болот (темдектезе, 1940 јылда кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱнинде, 1951 јылда кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱнинде, 1960 јылда кочкор айдыҥ 14 кӱнинде ле 1962 јылда јаҥар айдыҥ 3 кӱнинде). Јаскыда ӧскӧ ӧйлӧргӧ кӧрӧ јут ас тӱжет. Јас тӱрген ӧдӧ берет, кар тулаан айдыҥ ортозынаҥ ала кайылып баштайла, кандык айдыҥ ортозында чек јок боуп кайылат. Кичӱ изӱ айдыҥ бажында улай +15 °C температура туруп, јай башталат. Јаан изӱ айдыҥ ӱчинчи јарымында тыҥ изӱлер болот. Јайгы орто температура — +15…+20 °C. Јайгыда јаҥмырлар тӱрген ургундар болуп јаап ийет. Кӱкӱрттӱ јаҥмырлар 20 кӱн кире јаайт. Кӱкӱрттӱ јаҥмыр тыҥ салкынла кожо болор аргалу (). Сыгын айда температура кезем тӱжет, 20-чи кӱннеҥ ала кейдиҥ температуразы +10 °C тӧмӧн тӱжет. Кӱскиде улай ла јаҥмырлайт. Ӱлӱрген айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала ӧзӱмдер ӧспӧй барат, орой кӱс башталат. Орой кӱсте ай-кӱн бӱркӱк, јут-јулакай турат.\n\nӦзӱмдери \nКаланыҥ јериниҥ бежинчи бӧлӱгинде парктар, агаштар ла јарлар. Агаштары башка-башка ().\nСадтар, скверлер, бульварлар, парктар Алтыгы Новгородтыҥ јажыл зоназыныҥ јетинчи бӧлӱги — кайда да 1400 га. Эҥ јаан парк — «Швейцария», оныҥ јери 380 га.\n\nАлтыгы Новгородто 15-теҥ артык парк, сегизин кичеер предприятиелери бар. Јарлу деген парктары — Сормовский, Автозаводский, «Швейцария», Пушкинниҥ, Кулибинниҥ, 1 майдыҥ адыла адалган, «Эрмендӱ».\nКаланыҥ јаказында лесопарковый зоналар (темдектезе, лесопарк Щёлоковский хутор тӧҥдӧ лӧ Стригинский бор олјондо, коштой агашту јерлер амыраар айалга берет.\n\nЭкологиязы \nАлтыгы Новгородто, ӧскӧ дӧ јаан промышленный тӧс јерлерде чилеп, ар-бӱткенди корулаар сурак курч турат. Ар-бӱткенде јер алдында суулар, кичинек суулар, Ока ла Эдилдеҥ суу алар јерлер тыҥ киртип, антропоген айалгада турат. Эдил сууда Нижегородский ГЭС турганы ла бери кӧп кирлӱ суу тӧгӱлип турган учун кирлӱ бактериал айалга бар, оныҥ учун ичер сууга кӧп хлор чейилет. Оноҥ улам коронду канцероген хлорорганический соединениелер бӱдет.\n\nТӱӱкизи\n\nНижегородский княжествоныҥ табылганы \n\nIX чактаҥ ала Эдил сууныҥ ӱстӱги агынында Тӱндӱк-Кӱнчыгыш финно-угор калыктар јаткан јерлерди славяндар колго алып, колонизация баштаган. XI чактыҥ учында Эдил суу бажынаҥ ала Ока сууныҥ оозына јетире Арасейдиҥ боло берген. Эдил сууныҥ оҥ јарадыла Сура деп кош суузына јетире эрзян калыктар јуртаган. Бу ӧйдӧ Эдилде турган калганчы кала 1221 јылда Городец болгон.\n\n1221 јылда князь Юрий Всеволодович Эдил ле Ока суулар бириккенинде Владимирский княжествоныҥ кыйуларын мокша, эрзян, марий ле волжский булгар калыктардаҥ корулаар Новгород Низо́вской земли деп шибее () туткан . «Владимирский княжествоны» Великое княжество Владимирское деп адаган, кийнинде ол Алтыгы Новгород болуп кубулган, Государев титулда 1917 јылга јетире мындый болгон.\n\nФеодал ӧйдӧ Алтыгы Новгород элий-селий Суздальский ле Владимирское княжестволорго киретен болгон. 1350 јылда кала 1341 јылда тӧзӧлгӧн Нижегородско-Суздальский великий княжествоныҥ тӧс калазы боло берген, бу княжество јаан јерлӱ болуп Москвала јеҥдешкен. Бу ла ӧйдӧ нижегородский јерлерге албаты кӧчӱш тыҥыган.\n\nАрасей каандык \n\n1392 јылда (је јӱк ле 1425 јылда Василий II тушта учына чыккан), Москов княжество јаанап, Нижегородско-Суздальский улу княжество Москваныҥ јерлерине кийдирилген, Алтыгы Новгород дезе Нижегородский уездтиҥ тӧс јери боло берген.\n\n1469 јыл киреде калага Афанасий Никитин келип јӱреле, јолбичимелдеринде («Хожение за три моря») Алтыгы Новгород керегинде бичийт.\nИван III Васильевич каан тушта кала Казанский ханстволо кыйу болгон, бойы черӱлӱ, орус-казан јуулар болзо, бого ратниктер јуулыжатан. 1500—1511 јылдарда агаш шибеениҥ ордына таштаҥ Нижегородский кремль тудулган. Василий III каан Казанга табарган кийнинеҥ, 1523 јылда, Сура деген сууда Василь деп кала тӧзӧлгӧн (эмди Васильсурск), ого кыйу болоры кӧчкӧн. Казан ла Астраханды колго алган кийнинде Иван IV каан тушта кыйулар Эдилде јоголо берген. 1565 јылда Иван Грозный каан Арасей каандыкты опричнина ла земщинага бӧлиирде, кала земщинага кирген.\nЈаман чакта () Алтыгы Новгород Троице-Сергиев Лаврала коштой Москвага јӧмӧлтӧ эткен. Москваны польско-литов олјоноҥ јайымдаарында 1612 јылдыҥ экинчи јондык ополчениези јаан болуш болгон. Бу ополчениени башкарган улус нижегородский земский староста Кузьма Минин ле князь Дмитрий Михайлович Пожарский болгон.\n\nXVII чакта православный серикпе бӧлинген (), патриарх Никон туштагы бӧлиништеҥ улам Алтыгы Новгородтыҥ јанында, анчада Керженец суу јанында старообрядчество јаҥдаган кӧп тоолу јурттар табылган. Алтыгы Новгородто бӧлиништи јоголторго 1672 јылда мында Нижегородский ле Алатырский епархиялар тӧзӧлгӧн, олорды 1719 јылга јетире митрополит башкарган.\n\nАрасей империя \n\nПетр I каанныҥ администрациялык-јерлердиҥ реформазы аайынча 1708 јылда Нижегородский уезд Казан губернияга кирген. Алтыгы Новгород 1714 јылда чаган айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала Нижегородский губернияныҥ тӧс јери боло берген. Јаан деген Казан губернияга Нижегородский, мында Арзамас, Алатырь, Балахна, Василь (Васильсурск), Гороховец, Муром, Юрьевец, Ядрин, Керженец сууныҥ алты јаны ла Ветлуга (суу) кирген. 1720-чи јылдарда Букварный, Славяно-Российский Эллино-Греческий школдор ачылган, 1721 јылда Питирим деп архиепископ Нижегородский духовный семинарияны ачкан.\nЕкатерина II бала-каан 1767 јылда кӱӱк айдыҥ 21 кӱнинде Алтыгы Новгородко келип јӱрген. Императрица граф Панин Никита Ивановичке бичиген самарада каланыҥ тураларын тутканы јарабаганын темдектейт:\n\n​Сей​ городъ ситуаціей прекрасенъ, но строеніемъ мерзокъ, всё — либо на боку лежитъ, либо близко того…\nМынаҥ улам губернатор Яков Аршеневскийге јакылта болгон: Алтыгы Новгородтыҥ ӱлекерин тургуза јазайла, ого тайанып, Санкт-Петербург ла Москваныҥ Комиссиязы каланыҥ јаҥы ӱлекерин тургуссын. Каланы тудар проекттер аайынча јарлу градостроительдер, бажында А. В. Квасов, иштегендер. Правительствующий сенат ла императрица 13.4.1770 јылда олордыҥ планын јӧптӧгӧн. Бу ӱлекер аайынча калада башка-башка социал ла культуралык учреждениелер: баштапкы эмчилик, аптека (1780), Поволжьеде баштапкы губернский типография (1791), баштапкы Нижегородский драматический театр (Шаховскийдиҥ театры) труппазы крепостной актёрлорлу (1798).\n1817 Макарьево деп каланаҥ Ока сууныҥ сол јарадына Россия ичинде јаан деген јарымка кӧчӱрилген, ого шылтай каланыҥ ла коштой јурттардыҥ экономикалык ӧзӱми тыҥыган. Оканыҥ јабыс јарадында тудулган јарымка ӧдӧр каланыҥ проекти сӱрекей јакшы болгон, А. А. Бетанкур башкарган: искусственный канал казылган, канализационный система эдилген. Нижегородский јарымканыҥ комплексине Главный ярмарочный дом, православный Староярмарочный ла Новоярмарочный соборлор, суннитский мечеттер, армян серикпе, Јаан Ярмарочный театр, цирк тудулган. Алтыгы Новгород ярмарказы учун «Россияныҥ карманы» () деп чололоткон.\n1834—1841 Алтыгы Новгородто градостроительный солунталар болгон: Алтыгы ла Ӱстӱги посадтарды колбойтон бир канча тӱжетен јолдор (), (олордыҥ бирӱзи — Зеленский съезд, Кремлёвский кырдыҥ эдегинде казылган). Алтыгы Сафроновский ле Ӱстӱги-Волжский набережныйлар. Зеленский съезд казарда тобрактаҥ Почайнаны (Эдилдиҥ кош суузы) кечире озогы агаш кӱрдиҥ ордына Лыкова дамба эдилген. Кремльде јуучыл гарнизон турган. Кремль каланыҥ јуучыл ла администрациялык тӧс јери боло берген.\n\nXIX чактыҥ ортозында калага коштой јурттарда јаан промышленный предприятиелер табылган: Кызыл Сормоводо Нижегородский механический завод, металлический завод Канавинодо.\n1896 Канавинодо Россия ичинде эҥ ле јаан текшироссиялык художественно-промышленный кӧрӱ () ӧткӱрилген: электрический трамвай кӧргӱзилген(), јаҥы городской Николаевский театр ачылган.\n\n1905 јылда јаҥар айда Сормов ло Канавинде ишмекчилердиҥ тӱймеени болгон. Тӱймеенди јыга базып та салган болзо, ол ӧйдиҥ газеттери забастовщиктерди јӧмӧгӧн.\nБаштапкы телекейлик јууныҥ ӧйинде Алтыгы Новгородко кӱнбадыштаҥ келген кӧчкиндер толгон. Губернатор Ф. Гирстиҥ шылтузында 1915 јылда «Сименс ле Гальске» деп телефонный завод тудулган. Бери эвакуацияга предприятиелер, учреждениелер ле оборонный заводтор келген (ол тоодо рижский «Фельзер» ле «Красная Этна»). 1916 јылда Нижегородский народный университет ачылган, Варшавский политехнический институт эвакуацияга келген (кийнинде ол Горьковский политехнический институт). Архитектор Владимир Покровский бӱдӱн комплекс ӱлекерлер јазайт, је революция башталганынаҥ улам кӧп проекттер бӱтпеген.. Бу ла шылтактаҥ улам архитектор Николай Стрелецкийдиҥ 1913—1915 јылдарда јазалган Ока кечире эки јара айрылып турар кӱриниҥ проекти ле Эдилдиҥ алдыла тонельле ӧдӧр темирјолдыҥ проекти (Общество Московско-Казанской железной дороги јакыткан) бӱтпеген.\n1917 јылда кандык айдыҥ учында Нижегородский губернский исполнительный комитет Временного правительства иштеген, тулаан айдыҥ ортозында губернский совет крестьянских депутатов турала эки јаҥ () болгон.\n\nСовет ӧй \n\n1917 јылдыҥ кӱзинде калада совет јаҥ боло берген. Ол тушта Граждан јуу Баштапкы телекейлик јуу учун калада кӱч айалга болгон. 1929 јылда Горьковский областной комитет КПСС, Нижегородский краевой комитет ВКП(б) тӧзӧлгӧн. НЭП-тиҥ ӧйинде Нижегородский јарымка узак эмес ӧйгӧ орныккан болгон. Је, СССР-да 1930-чы јылдарда индустриализация башталарда, јарымка каршулу кер��к деп јабылган («»).\n\n1929 јылда Сормово ло Кунавино јурттар јоголгон. Бу ла јылда Нижегород губерния база јабылган, Алтыгы Новгород Горьковский кырайдыҥ тӧс јери боло берген. 1932 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде Алтыгы Новгородтыҥ ады Горький деп атка солынган.\nXX чактыҥ 30-чы јылдарында промышленность тыҥ ӧзӱм алынган. 1932 јылда калада эҥ јаан промышленный предприятие — Горьковский автомобильный завод иштеп баштаган, Ford Motor Co оныҥ тударында турушкан. 1930, 1940 јылдарда каланы «орус Детройт» дежетен. Автозавод Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта оборон промышленностьтыҥ јаан учурлу объекти болгон. Онойдо ок «Красное Сормово», Сокол деп авиационный завод № 21, Горьковский жиркомбинат, Москвадаҥ эвакуацияга келген авиазавод, «Гидромаш». 1932 јылда Стрелкада јаан речной грузовой порт тудулган. Бу ла ӧйдӧ јаан кӱрлер: Ока кечире Канавинский кӧӧлик кӱр, Эдилди кечире Борский темирјол кӱр, Горькийди Урал ла Сибирле кӧндӱре темирјолло бириктирген.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Горький калада бир канча јаан черӱлер ле албаты ополчениелер тӧзӧлгӧн, Промышленный предприятиелер фронтко јуу-јепсел эткен. Јаан учурлу калага Люфтваффе (вермахт) улай бомба чачатан. Јууныҥ туркунына Горький калага 43 авиатабару, олордыҥ 26-зы тӱнде болгон. Јууныҥ кийнинде кала ойто орныккан.\n\nГорькийде оборонный заводтор бар учун, Совет Министров СССР-дыҥ јӧби аайынча 1959 јылдаҥ ала кала ӧскӧ ороонныҥ улузына јабык боло берген. Оныҥ учун кийнинде туристтер ас келип, Горьковский аэропорт тыҥ ӧзӱм алынбаган. Эдил суула барып јаткан интуристтерлӱ круиз теплоходтор Горькийдиҥ јаныла тӱнде ӧдӧтӧн, олорды јаратка тӱжӱрбейтен.\n\n1970 јылда Верховный Совет СССР-дыҥ јӧбиле Горький Ленинниҥ ордениле кайралдаткан.\n\nРоссия Федерация \n\n1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнинде каланыҥ адын ойто Алтыгы Новгород эдип солыган. 1991 јылда сыгын айдыҥ 6 кӱнинде калага ӧскӧ ороондордоҥ келген улусты кийдиреерге јараар деп јӧптӧлгӧн. 1990-чы јылдарда јарымка ойто иштеп баштаган, калыктар ортодо ассамблеялар кӧрӱлерде, бизнес-форумдарда туружып баштаган. бу ла ӧйдӧ немец корпорациялар Mercedes-Benz ле Volkswagen ГАЗ-тыҥ бӧлӱгин бойыныҥ производствозына садып алган.\n\n2010 јылда каланыҥ башкарузы каланыҥ улузыла шӱӱжип, Алтыгы Новгородтыҥ ӧзӱми керегинде јаҥы генплан тургускан. Экологиялык ӱлекерлерде: Эдил сууныҥ јараттарын бектеери — 22 км, Оканы јараттай — 39 км; јаҥмыр канализацияны јаанадары ла о.ӧ.\nАлтыгы Новгород Россияда сууда круизный туризмниҥ јаан тӧс јери болуп јат. 2016 јылда Владимир Путин јуучыл техника эдер «Алмаз-Антей» деп концерн ачкан, ол Јеҥӱниҥ 70 јылдыгына учурлалган болгон.\n2021 јылда Алтыгы Новгородто оныҥ 800-јылдыгына учурлалган байрамдык мероприятиелер ӧткӧн.\n\nКарындаштык ла партнер калалар \n1991 јылдаҥ ала кала ӧскӧ ороондордыҥ улузына ачылган (1959 јылда јабылган болгон).\n\nАлтыгы Новгородтыҥ аймактарыныҥ партнер-аймак��ары\n\nКультура \nКалада 600-теҥ артык уникал тӱӱкилик, архитектуралык ла культуралык кереестер бар. Эҥ учурлу кереес — Нижегородский кремль. 2010 јылга јетире Алтыгы Новгород тӱӱкилик учурлу (статусту) болгон, је РФ-ныҥ Министерство культурызыныҥ јакааны аайынча (29.07.2010 № 418\/339) ол статузын айрыткан.\n\nАлтыгы Новгородто 200 кире областной ло муниципал учурлу культуралык учреждениелер бар. Олордыҥ ортодо — 14 театр, 5 концертный зал, 97 библиотека, 17 кинотеатр, 25 балдардыҥ клубы, 8 музей, М. И. Глинканыҥ консерваториязы, цифровой планетарий, 8 предприятие олордыҥ ижин јеткилдейт парктар 52.\n\nТеатрлар \nАлтыгы Новгородто ӱч академический театр: М. Горькийдиҥ драма театры, А. С. Пушкинниҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ театры, куклалардыҥ Нижегородский государственный академический театры, «Комедія» деп Нижегородский театр, Јиит кӧрӧӧчиниҥ Нижегородский государственный театры ла о.ӧ.\n\nБиблиотекалар \nАлтыгы Новгородто 3 областной ло 92 муниципал библиотека бар. Онойдо ок калада башка-башка организациялар, ӱредӱ заведениелер ле предприятиелердиҥ библиотекалары иштейт.\nЈаан ла дегени В. И. Ленинниҥ адыла адалган Нижегородский государственный областной универсальный билим библиотека, 1861 јылда ачылган. Оныҥ ичинде правовой информацияныҥ тӧс јери ачылган.\n\nМузейлер \nАлтыгы Новгородтыҥ јеринде башка-башка музейлер кӧп. Олордыҥ эҥ јарлузы — Нижегородский государственный тӱӱкилик-архитектурный музей-заповедник, ол бир канча филиал-музейлер ле кӧрӱ залдар бириктирет, ол тоодо: музей «Нижегородский кремль», музей истории художественных промыслов Нижегородской области, ол 2017 јылда кӱчӱрген айда ачылган (мультимедийный парк-музей «Россия — мениҥ тӱӱким» деп федерал проект аайынча. Сӱрекей јарлу музуйлер ол Нижегородский государственный художественный музей ле архитектурно-этнографический музей-заповедник «Музей архитектуры и быта народов Нижегородского Поволжья, Щёлоковский хутор». Онойдо ок мында А. М. Горькийдиҥ музейи, ол литературный музейге кирет, Каширинниҥ туразы «Детство» деп автобиографиялык повесть аайынча, А. М. Горькийдиҥ музей-квартиразы, мында бичиичи бир канча ӧйгӧ иштенген.\n\nКалада Россия ичинде Добролюбовтыҥ јаҥыс музейи бар, Добролюбовтордыҥ билезиниҥ туразында, онойдо ок дом-музей Добролюбовтордыҥ усадьбазыныҥ флигелинде, мында критиктиҥ бала тужы ла јиит тужы ӧткӧн, Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥинде А. С. Пушкинниҥ музейи, А. Д. Сахаровтыҥ музей-квартиразы, орус фотографияныҥ музейи, трамвайлардыҥ Нижегородский (горэлектротранспорттыҥ) музейи.\n2007 јылда куран айда Алтыгы Новгородто баштапкы тос-бичиктер (берестяная грамота ла писало), онойдо ок XII—XIII чактыҥ 14 мӧҥӱн слиток-гривени табылган.\n\nКереестер \nЈаан Покровский ором («Покровка») Алтыгы Новгородто тӱӱкилик ором болуп јат. Мында XIX чактыҥ кӧп јараш туралары бар. Совет ӧйдӧ ол Яков Свердловтыҥ адыла адалган («Свердловка») ором болгон. Јаан Покровский оромдо М. Горькийдиҥ Нижегородский драма театры ла Государственный банк турат. Оромды кууй кӱлер скульптуралар тургузылган, олордыҥ эҥ јарлузы — «Сӱӱнчилӱ эчки» («Весёлая коза»). Оныҥ эмчегин сыймаза ырыс келер деп чотолот.\n\nЭдил суунаҥ јӱс метр киреде Нижегородский Кремльдиҥ јанында Калыктар Бирлигиниҥ тепсеҥи (алдында — Торговая площадь Нижнего посада, кийнинде — Скоба) бар, мында Минин эл-јонго экинчи ополчение тушта башану эткен. Мында Минин ле Пожарскийге кереес тургузылган (Москвада олорго тургускан кереестиҥ копиязы — 5 сантиметрге кичинек). Кереести 2005 јылда тургускан, бажынаҥ ала кереестиҥ оригиналы Алтыгы Новгородто турар учурлу болгон, тӱӱкилик чындык орныккан. Бу тепсеҥнеҥ Рождественский ором башталат. 2012 јылда бу ором јаҥыртылган, јойу базар јолдорды кӧптӧткӧн. Оромды кууй, Јаан Покровский оромдо чылап, кӱлер статуялар тургузылган. Бу оромдо эҥ јарлу кереес — Рождественский серикпе.\n\nНижегородский кремль ле Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи \nАлтыгы Новгородтыҥ ортозы болуп XVI чактыҥ бажында тудулган јебрен Нижегородский кремль чотолот — 13 башнялу узуны 2 км кирпичтеҥ эдилген шибее. Кремльдыҥ јеринде кӧп храмдар болгон, је эмдиги ӧйдӧ јӱк ле Михайло-Архангельский собор арткан, XVI чактыҥ ортозында тудулган, 1628—1631 јылдарда јаҥыртылган, эҥ эски Кремльдердиҥ бирӱзи. Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик тӧс јери каланыҥ тӧҥ јеринде турат, канча јаҥыртулар болгон до болзо, XVIII, XX чактыҥ кӧп тоолу тӱӱкилик ле тегин де туралары бӱдӱн арткан. Ол тоодо Кремльдиҥ Дмитриевский башнязы Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥине чыгат.\n\nНижегородский кремль Алтыгы Новгородтыҥ городской думазыныҥ, Нижегородский областизиниҥ Законодательный собраниези, Нижегородской областьтыҥ башкарузыныҥ туралары.\n\nЗоопарк «Лимпопо» \nЗоопарк «Лимпопо» — Россия ичинде баштапкы таҥынаҥ улустыҥ зоопаркы болуп јат, Московский деп аймакта турат. 2003 јылда оны Владимир Герасичкин тӧзӧгӧн. Эмдиги ӧйдӧ зоопарктыҥ коллекциязында 230 бӱдӱм тындулар — бастыра тындулардыҥ тоозы 1200. «Лимпопо» зоопарк Сормовский парктыҥ јеринде турат, текши јери 5,8 га.\n\nАрхитектуразы \nКалада јӱзӱн-јӱӱр архитектуралык ла тӱӱкилик кереестер сӱреен кӧп. Эҥ ле озо ол — Нижегородский Кремль. Каланыҥ тал ортозында: Тергеелик банк, Рождественский серикпе, Јаан Покровский ором, Иштиҥ ӧргӧӧзи (), Михайло-Архангельский собор Кремльдиҥ ичинде. Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин архитектуралык ансамбльдар, садтар ла парктар, Ока ла Эдилдиҥ бириккени јарандырат. Архитектуралык ансамбльдар: Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи, Автозавод аймакта Киселёвтыҥ тепсеҥи, Петр I каанныҥ кереези тургузылган Зачатьевский башняныҥ јанында ады јок тепсеҥ. Солун болуп конструктивизмныҥ ӧйиниҥ коммуна-туралары «Дом-коммуна „Культурная революция“», «Дом чекиста» ла Автозаводский аймакта Соцгород кӧрӱнет.\n\nНижне-Волжской јаратта 1949 јылда Чкаловский тепкиш тудулган болгон. Оны сегис тоого тӱҥей эдип туткан, ол каланыҥ база бир тӱӱкилик кереези боло берген. Онойдо ок ол архитектуралык кереес болот. Бу тепкишти тударында олјого келген немецтер база турушкан. Бу тепкиш јараттаҥ ала Валерий Чкаловтыҥ кереезине јетире, Минин ле Пожарскийдиҥ тепсеҥи ле Кремльдиҥ Георгиевский башнязына јетире уулалат. Бу тепкиште Эдилдиҥ јаражын ајыктаарга кӧп тоолу тегин улус ла туристтер јуулыжат. Мында концерттер ле фестивальдар база ӧткӱрилет.\n\nОзогы тудумдар \nАлтыгы Новгород эки-јаҥыс кат эски туралардыҥ кӧбиле аҥыланат. 2007 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде мындый тураларда 7,2 муҥ биле јуртаган, ол бастыра жилфондтыҥ 1,6 % болгон. Бу туралар культуралык энчи болот, кезигин артыргызар, кезигинде улусты кӧчӱрип, ордына јаҥы туралар тудулар. Каланыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин корулаары јанынаҥ концепция эмдиге јетире јӧптӧлгӧлӧк. Законодательный собрание каланыҥ генеральный планын јаҥыс ӱнле солыйт. Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ ортозында јаҥы туралар, саду тӧс јерлер тудулат, бу ла ӧйдӧ тӱӱкилик туралар бызылат, кезик архитектуралык энчи болгон туралар коомой айалгада. Алтыгы Новгородто кезик кереестерди корулаарга мойнолгон.\n\nМында согулган кинолор \n «Екатерина Воронина» (1950)\n «Девичья весна» (1960).\n «Ещё не вечер» (1974).\n Конец операции «Резидент»\" ле «Жизнь Клима Самгина» (1980).\n «Мисс миллионерша» (1988) Николай Караченцов.\n «Утомлённые солнцем» (1994) Никита Михалков.\n 2000 «Жмурки» (2005) Алексей Балабанов.\n «На игре» режиссёр Павел Санаев.\n «Овсянки».\n «Фома Гордеев]]» (1959)\n «Впервые замужем» (1979)\n «Васса» (1982)\n «Мать» (1989)\n «Фортуна]» (2000),\n «Отель „Президент“» (2013),\n «Выпускной» (2014),\n «Я худею» (2018)\n «Пара из будущего» (2021),\n телесериал «Метод» (2015).\n\nКаланыҥ темдектеер кӱндери ле байрамдары \nТекшироссиялык байрамдарга коштой Алтыгы Новгородто бойыныҥ байрамдары бар:\n тулаан айдыҥ 28 кӱнинде — Максим Горькийдиҥ чыккан кӱни;\n Јаан изӱ айдыҥ 23 кӱнинде — Горькийге бомба чачары токтогон (1943);\n Куран айдыҥ 3-чи суббоды (2019 јылдаҥ ала) — каланыҥ кӱни ();\n сыгын айдыҥ 20 кӱни — Рождественский оромныҥ кӱни.\n\nАлтыгы Новгородтыҥ 800 јажы \nАлтыгы Новгородтыҥ 800 јажын 2021 јылда текшироссиялык байрам деп јарлаган. 2015 јылдыҥ сыгын айыныҥ 22 кӱнинде Россия президенти Владимир Путин Јакаанга кол салган «О праздновании 800-летия основания города Нижнего Новгорода».\n\n«Кала 800» деп инфраструктуралык программа аайынча мында каланыҥ ичи јаҥыртылып, улус јадар јерлер тудулат. Программада ӱч ууламјы: (Нижегородский кремль, Швейцария (парк), Стрелкада пакгаузтар, «Маяк» деп фабрика, Чкаловтыҥ адыла адалган пионерлердиҥ ӧргӧӧзи, Чкаловтыҥ тепкижи, «Школа 800» јаҥы школ), (реставрацияга 69 тура Алтыгы Новгородтыҥ тӱӱкилик тӧс јеринде) и #Среда800 (33 объект ле Сормовский аймакта строительно-транспортный кечӱ).\n\nЭл-јоны \n\nКалада улусты орто јажы — 39,9 года. Иштенер улустыҥ тоозы 64 %, демографияныҥ коэффициенти 0,57. Калыктардыҥ угыныҥ тоозы аайынча калада 95,12 % орустар.\n\n2009 јылда калада  пенсионерлер ле јаан јаш јажаган улус 30, олордыҥ ортозында 100 ле оноҥ до кӧп јаш јажаган улус. Калада 2,7 муҥ кӧп балдарлу билелер, бу билелерде 8,6 муҥ балдар, бу ла ӧйдӧ 12,6 муҥ јаҥыскан энелер 13,6 муҥ балдар азырайт. 2012 јылга кӧп балдарлу улустыҥ тоозы 3,7 муҥга јеткен.\n\n1811 јылда элјонныҥ тоозы 14,4 муҥ кижи болгон, 1914 јылда каланыҥ эл-јоны году 111,6 муҥга кӧптӧгӧн. Совет индустриализацияныҥ ӧйинде, анчада ГАЗ-ты тудуп турган ӧйдӧ каланыҥ кыйулары јаанап, Сормово ло Канавино калалар јоголып, улустыҥ тоозы 181,2 муҥ (1926) ла 643,7 муҥ боло берген (1939). 1989 јылда калада 1438 муҥ кижи, улустыҥ тоозыла кала 3-чи јерде болгон 1990-чы јылдардаҥ ала улустыҥ тоозы астайт. 2009 јылдаҥ ала улустыҥ ӧлӱми астап, балдар чыгыры кӧптӧгӧн. Эл-јонныҥ тоозы астайла 5,0 промиллеге јеткен (2008 — 6,2, 2005 — 8,7 промилле). ООН-ныҥ эл-јонныҥ тоозын чотогоныла, 2020 јылда кала 1990 јылга кӧрӧ улузын 11,8 % јылыйтар. Чынга јылыйту 10,8 % болгон.\n\nКудай јаҥы \nАлтыгы Новгородто 123 конфессия ла кудайлык биригӱлер: орус православный серикпе — 60 биригӱ, старообрядческий серикпениҥ, армян апостольский серикпе — 1 приход, Римско-Католический серикпе — 1 приход, Евангелическо-Лютеранский серикпе — 2 биригӱ, мусульман — 2 биригӱ, буддизм — 1 биригӱ, иудей — 2 биригӱ, баптизм — 4 биригӱ, ле о.ӧ.. Кӧп культовый туралардыҥ ээлери кудайлык биригӱлер, бу туралардыҥ кезиги федерал учурлу архитектуралык кереестер болот: Рождественский серикпе, Александр Невскийдиҥ Соборы, Печерский Вознесенский монастыр.\n\nРеволюциядаҥ озо калада 52 серикпе ле 4 собор болгон, эмдиги ӧйдӧ 30 шыку православный храмдар бар.\n Михайло-Архангельский собор — (1628—1631), Нижегородский кремльдыҥ јанында;\n Спасский Староярмарочный собор (1822. Августин Бетанкурдыҥ проекти, собордыҥ јӱзин — Огюст Монферран јазаган;\n Александро-Невский Новоярмарочный собор (Лев Даль 1856—1880);\n Церковь Рождества Иоанна Предтечи на Торгу (1676—1683);\n Церковь Жён Мироносиц (1649,1656);\n Успенская церковь Ильяныҥ кырында (1672);\n Старообрядчество, Церковь Успения Божией Матери Бугровский кладбищеде (1914—1916), архитектор Владимир Покровский;\n Агаш серикпе Покрова Пресвятой Богородицы (1660);\n Храм Всемилостивого Спаса (1899—1903) (Курско-Харьковский темирјолдо поезд аҥданарда Александр III императордыҥ билезиниҥ кайкамчылу аргаданганына учурлай тудулган храм;\n Нижегородский соборный мечет;\n Нижегородская синагога на Грузинской улице — (1881—1883);\n Спасо-Преображенская церковь (Карповка)— (1817);\n Нижегородский Буддистский центр традиции Карма Кагью.\n\nЭкономиказы \nАлександр III каан башкарган ӧйдӧ Алтыгы Новгород Арасейдиҥ којойымдарыныҥ () тӧс јери боло берген. 1822 јылда јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинде Ока сууныҥ сол јарадында кӧдириҥилӱ айалгада сӱрекей јаан Нижегородский јарымка ачылган. Ол тушта Алтыгы Новгород Арасейде калыктар ортодо садуныҥ тӧс калазы боло берген. 1929 јылда Јарымка јабылган, каланыҥ экономиказы башка ууламјыла ӧскӧн.\nСоветский кала Горький Россияда јаан деген промышленный тӧс јер боло берген, тӧс ууламјызы машиностроение, металлообработка ла информационный технологиялар боло берген. Ол ло тушта баштапкы автогигант Горьковский автомобильный завод тудулган.\n\nТургун којойымдар јаан садуны («знатный торг») Москвала, Казанла, Ярославльла, Астраханьла ӧткӱрбеген, је Европа ла Орто Азияныҥ калаларыла садуны база ӧткӱрген. 1767 јылдыҥ кӱӱк айында Екатерины II каан калага келип јӱреле, нижегородский којойымдардыҥ предприятиезин «Нижегородская торговая компания» деп адазын деп јӧптӧгӧн, не келижер садышсын деген (а торговать им, чем заблагорассудят\"), губернаторго јакару эткен ол компанияныҥ ижин јазап кӧрзин деп.\n\nАлтыгы Новгородто тӧс саду јер боло берген.\n\n1817 јылда садылган товарлардыҥ баазы 24 миллион салковой болгон болзо, 1912 јылда 195 миллион (эҥ јаан баа — 246 миллион 1881 јылда) болгон. 1850-чи јылдарда јарымкада 2 миллион кижи туружатан. Арасей производительдер садуга экелетени: бӧс (50 % бастыра садуныҥ), темирлер ле темир эдимдер, алу, аш, кулур, тере, тӱк, лён. Кӱнбадыш Европага 60 % бастыра арасей экспорт келижетен болгон. Европанаҥ којойымдар бийик чыҥдыйлу льняной бӧс, аракы, машиналар ла инструментттер экелетен. Кӱнчыгыштаҥ чай, хлопок, специялар ла алама-шикир келетен. Россияда 1861 јылдыҥ Крестьян реформазынаҥ озо крепостной крестьяндарды садып туратан.\n\nXVIII чактыҥ бажынаҥ XX чактыҥ бажына јетире бир канча којойымдар угы-тӧзиле билдирлӱ кожултаны калада јарымка ӧзӧрине эткен.\n Башкировтор — «Емельян Башкиров и сыновья» деп саду тура, аш ла кулур саткан; ӱредӱге болуш јетирген (), школдор туткан;\n Бугровтор — аш саткан (Поволжьеде ашла эҥ јаан саду олордо болгон), суу теермендер (кийнинде — паровой), коммерческий флот, доходный туралар; А. П. Бугров (1809—1883) конор туралар () туткан, ӧгӧндӧри орус-турецкий јууда (1877—1878) корогон ӱй улуска вдовий дом туркан (ол эмди — Общежитие НГТУ);\n Блиновтор — тусла, ашла садышкан, коммерческий флотту болгон. Бугровторло тӧрӧӧн болуп, олорло кожо водопровод ӧткӱрерге, калада приюттар тударга, «вдовий тура» тударга турушкан;\n Вяхиревтер — балык тудар снастьтарла садышкан, канатный фабрикалу, агаш саткан; канча јылдарга Спасо-Преображенский серикпени (Карповкада) тударга, јаҥыртарга акча чыгымдаган;\n Кашиндер — кош ло пассажир тартар флот; техникалык ла суу (речной) училищелер ле јокту-ӧскӱс балдарга болужарына чыгым эткен;\n Рукавишниковтор — темир эдип садары; Нижполиграфты Варваркада туткан, Грузин переулокто гимназический общежитие ле хирургический эмчилик туткан.\n\n1930 јылда Нижегородский јарымка јоголгон. Бу ла јы��дарда кала «Карман России» деп адын јылыйткан, 60 јылга ол промышленный ла билим-технологиялык тӧс јер болгон.\n\nАлтыгы Новгородто 1990-чы јылдарда саду јерлер кӧптӧгӧн. 2000 јылдарда Эски Канавинодо темирјол вокзал ла Революцияныҥ тепсеҥиниҥ јанында ӱч ТРЦ тудулган. 2008 јылда «Лобачевский Плаза» деп тӧс јер тудулган, ол талдама архитектурный проект деп чотолгон (2009). Кӧп улус нижегородцецтер, творческий интеллигенция, оны каланыҥ тӱӱкилик бӱдӱмин бызып, архитектуралык ландшафтты ӱрейт деп чотойт, финансовый элита ла јаҥда тургандардыҥ коммерческий јилбӱлерине керек деп айдыжат.\n2019 јылдыҥ чаган айдында Алтыгы Новгород јӱрӱмниҥ чыҥдыйы јанынаҥ Россияда эҥ артык кала деп чотолгон ().\n\nӰредӱлик ле билим \n\nАлтыгы Новгородто XVII чакка јетире ӱредӱ учреждениелер јок болгон. Баштапкы школдор 1720-чи јылдарда табылган: Нижегородский духовный семинария (баштамы), Славяно-российский (орто) ле Эллино-греческой (ӱстӱги), мында кӧп сабада Священниктердиҥ, дьячоктордыҥ ла причетниктердиҥ уулдары иштенген. Ӱредӱниҥ чыҥдыйы бу школдордо коомой болгон. Духовенствоныҥ ӱредӱзин кӧдӱрерге, Поволжьениҥ тургун улузын православиеге кийдирерге 1737 јылда мында Нижегородский духовный семинария ачылат. 1808 јылга јетире бу Алтыгы Новгородто бир ле ӱредӱ учреждение болгон.\n\n1782 јылда Екатерина II јасак чыгарат, бу јасак аайынча комиссия кӧстӧйт. Комиссиялар Россияда Јондык училищелер ачар. 1786 јылда Алтыгы Новгородто Јондык тӧс училище ачылат, мында 5 јылга ӱренер учурлу. Мында кӧп сабазы којойымдар ла мещандардыҥ балдары ӱренетен. Олорго кычырары, бичиири, арифметика, јуранары ла кудай јаҥын ӱреткен. Училищеде 6 ӱредӱчи иштеген.\n\n1808 јылда тулаан айдыҥ 12 кӱнинде баштапкы Нижегородский губернский гимназия ачылган. Мында бастыра сословиелердиҥ улузы ӱренетен. 4 јылдыҥ программалары аайынча ӱредӱ ӧдӧт. 1828 јылдаҥ ала ӱренер ӧй 7 јылга узадылат, 1875 — сегис. Гимназиянаҥ ӧскӧ текши орто ӱредӱни кадетский корпус беретен, мында кӧп сабада офицерлердиҥ балдары ӱренет. Мындый корпустардыҥ бирӱзин 1886 јылда куран айдыҥ 30 кӱнинде Алтыгы Новгородко Новгород каланаҥ кӧчӱрген, Новгородто бу корпусты 1834 јылда А. А. Аракчеевтиҥ акчазына ачып, ого оныҥ адын берген болгон.\n\n1844 јылда Нижегородский дворянский институт ачылган.\n\n1806 јылдыҥ тулаан айында уездный училище ачылган, бого эки јылга приходской училищениҥ кийнинеҥ ӱренерге јараар болгон. Уездный училищени божоткондор Нижегородский гимназияга ӱренер аргалу болгон.\n1852 јылда калада кыстар ӱренер баштапкы учреждение ачылган. Мария Фёдоровнаныҥ (Александр III императордыҥ эмеени) баштаҥкайыла Мариинский институт благородных девиц, мында орус дворянствоныҥ, чиновниктердиҥ, кийнинде којойымдардыҥ (I ла II гильдияныҥ) ла кӱндӱлӱ граждандардыҥ кыстары ӱренген. 1859 јылда году Мариинское женское училище I разряда ачылган, ол 1870 јылда Мариинская женс��ая гимназия болуп кубулган. Экзамендерди јакшы табыштырза, мында бастыра сословиелердиҥ кыстары ӱренер аргалу болгон. Озо алты, кийнинде јети јыл ӱренер учурлу болгон. Мариинский женский гимназия, Владимирский реальный училище, онойдо ок ученическое братство, Агару Кирилл ле Мефодийдиҥ адыла адалган общежитие табылганы, Московский ӱредӱ округтыҥ попечители ле тайный советниги болгон К. И. Садоковтыҥ шылтузы болгон. 1916 јылдыҥ чаган айыныҥ 31 кӱнинде Нижегородский государственный университет ачылган, ол Россияда ӱч Албаты университеттердиҥ бирӱзи болгон, јайым () университеттердиҥ системазына кирген. Алтыгы Новгородтыҥ баштапкы бийик ӱредӱлӱ заведениези болгон.\n\nЭмдиги ӧйдӧ калада 189 общеобразовательный учреждение; олор ортодо — 132 орто ӱредӱлӱ школ, 18 лицей ле гимназия, бир кадет школ. Ӱренчиктердиҥ тоозы 105 муҥ.\n\nКалада ондор тоолу техникумдар, колледжтер ле училищелер бар. Олордыҥ ортодо: автомеханический, автотранспортный, строительный, торговый техникумдар, медицинский колледжтер ле училищелер, педагогический колледж, речной училище, кӱӱлик, Е. А. Евстигнеевтиҥ адыла адалган театрал, художественный училищеле ле о.ӧ.\n\nАлтыгы Новгородто: сегис университет, ӱч академия, консерватория ла бештеҥ артык институт. Бастыра 50-неҥ артык ӱредӱлик заведение ле филиал.\n\nЛобачевскийдиҥ университеди (ННГУ) 1916 јылда чаган айдыҥ 31 кӱнинде ачылган. Эмдиги ӧйдӧ бери 19 факультет, 132 кафедра, алты билим-шиҥжӱ институт кирет. Университетте 40000 кижи ӱренет, 1000-га шыку аспирант ла докторант.\n\nЭмчилик \n2006 јылда Алтыгы Новгородто 33 больница, 30 поликлиника, тӱрген болуштыҥ 9 станциязы, 11 стоматологический поликлиника ачылган.\n\nСормовский аймакта кӱйӱк шырканыҥ (ожоговый центр) тӧс јери ФГУ «Нижегородский научно-исследовательский институт травматологии и ортопедии» (НИИТО) тудулар.\n\n2008 јылда перинатальный тӧс јер.\n\n2009 јылдыҥ јаҥар айында Росплазма (плазмоцентр) тудулган, кӱндӱкте 200 донор келгедий, мында јыл туркунына 30 тонна кире плазма јуулар аргалу.\n\n2017 јылда сыгын айда эмчиликтиҥ чыҥдыйы јанынаҥ РФ-ныҥ Башкарузыныҥ Финансовый университеди ӧткӱрген рейтинги аайынча Алтыгы Новгород баштапкы јер алган.\n\nЈарлу улузы \nРеволюциядаҥ озо Алтыгы Новгородтыҥ кӱндӱлӱ кижизи деп атты адаарга городской думаныҥ баштанузы (ходатайство) айынча императордыҥ јӧби керек болгон.\nСССР тушта — Горьковский городской Совет депутатов трудящихся јӧп чыгаратан.\nЭмдиги ӧйдӧ — Алтыгы Новгородтыҥ городской Думазыныҥ јӧби керек.\n\n1881 јылда «Кӱндӱлӱ улустыҥ бичигин» городской дума јӧптӧгӧн. Каланыҥ баштапкы ла Кӱндӱлӱ улузы болуп Алтыгы Новгородтыҥ којойымдары Блинов, Бугров ло Курбатов бичилген. Онойдо ок Кузьма Минин кирген;\n Агафонов Святослав Леонидович — РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ архитекторы, реставратор;\n Блохин Николай Николаевич — Социалистический иштиҥ геройы, хирург, РАН-ныҥ ��кадемиги;\n Блохина Ирина Николаевна- Эпидемиолог, РАН-ныҥ академиги;\n Бобылёв Владимир Николаевич — Архитектор, профессор, Российский Федерацияныҥ бийик школыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Верещавин Иван Степанович — Јаргычы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Волков Виталий Федорович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Воронин Иван Васильевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Гапонов-Грехов Андрей Викторович — Социалистический иштиҥ геройы, физик, РАН-ныҥ академиги;\n Герасимов Владимир Алексеевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Грехова Мария Тихоновна — физико-математический билимниҥ докторы, профессор, РСФСР-дыҥ билим ле техниканыҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Девятых Григорий Григорьевич — Социалистический иштиҥ геройы, химик, РАН-ныҥ академиги;\n Дмитриев Сергей Михайлович — Нижегородский государственный технический университединиҥ ректоры, технический билимдердиҥ докторы, профессор;\n Духовный Ефим Евсеевич — Военачальник, танковый черӱниҥ генерал-майоры, Советско-финский ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Ежов Юрий Иванович — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, РФ-ныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Жуков Леонид Степанович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Захаров Алексей Никонорович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Зотов Владимир Михайлович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Зубеев Павел Сергеевич — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;\n Иноземцев Петр Васильевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Камышева Евгения Павловна — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, РФ-ныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Кирьянов Игорь Александрович — Кандидат исторических наук, краевед;\n Киселёв Иван Иванович — Социалистический иштиҥ геройы, директор Горьковского автомобильного завода;\n Конькова Нина Михайловна — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Круглов Николай Константинович — Заслуженный мастер спорта СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы, эки катап олимпий чемпион;\n Кузмичева Людмила Ивановна — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, РСФСР-дыҥ экономиказыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Ларин Анатолий Михайлович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Луканов Борис Петрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Макаров Евгений Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Мартынов Борис Павлович — СССР-дыҥ биатлонло кӱндӱлӱ таскадаачызы;\n Митенков Федор Михайлович — Социалистический иштиҥ геройы, физик, РАН-ныҥ академиги;\n Мочкаев Федор Герасимович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Найденко Валентин Васильевич — Нижегородский государственный архитектурно-строительный университединиҥ ректоры, техникалык билимдердиҥ докторы, профессор;\n Пронин Константин Александрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туруж��ачызы;\n Пугин Николай Андреевич — Горьковский кӧӧликтер чыгарар заводыныҥ Генеральный башкараачызы;\n Разуваев Григорий Алексеевич — Социалистический иштиҥ геройы, химик, РАН-ныҥ академиги;\n Разумовский Александр Васильевич — каланыҥ № 13 темдектӱ эмчилигиниҥ баш эмчизи, Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;\n Свешников Герман Александрович — эки катап олимпий чемпион, СССР-дыҥ спортыныҥ кӱндӱлӱ узы;\n Стронгин Роман Григорьевич — Нижегородский государственный университеттиҥ ректоры, Россия Федерацияныҥ билимдериниҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Табарчук Борис Сергеевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Терентьев Игорь Георгиевич — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи;\n Туркин Николай Иванович — Горьковский (коробка скоростей эдер) заводтыҥ башкараачызы;\n Тятинькин Виктор Викторович — «Теплообменник» деп заводтыҥ Генеральный башкараачызы, экономикалык билимдердиҥ докторы;\n Харитонов Владимир Михайлович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Чазов Евгений Иванович — Социалистический иштиҥ геройы, РАН-ныҥ академиги , Эмчилик билимдердиҥ докторы;\n Шавурин Петр Иванович — Советский Союзтыҥ геройы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Шамшурин Валерий Анатольевич — бичиичи;\n Шапошников Василий Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Шарабанов Вячеслав Иванович — Парашютту спорттыҥ международный классту узы;\n Шихов Ким Иванович — РСФСР-дыҥ Горькийде јурукчылардыҥ Биригӱзиниҥ башкараачызы, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ јурукчызы;\n Шупранов Василий Николаевич — Нижегородский машиностроительный заводтыҥ Генеральный башкараачызы;\n Эделев Николай Серафимович — Эмчилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ эмчизи.\n\nЛитература \n  \n  \n \n  \n \n  \n \n \n \n  [Опубликовано на сайте электронного периодического издания «Открытый текст».\n Селезнёв Ф. А. История Нижнего Новгорода \/ Ф. А. Селезнёв. Нижний Новгород : ООО «Бегемот НН», 2020. 416 с.: ил.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":10120,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.2,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12084.9,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Каза́н () — Россияда кала, Татарстан Республиканыҥ тӧс калазы, Эдил сууныҥ сол јарадында јаан порт, Казанка суу Эдилге киргенинде турат. Приволжский федерал округта, Эдил сууда турган калалардыҥ ортодо эл-јоныныҥ тоозы аайынча јаан кала. Россияда экономикалык, билим, ӱредӱлик, кудайлык, спорт ло культуралык јанынаҥ јаан деген тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Казанский кремл�� — ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчилериниҥ бирӱзи. Иштиҥ магыныҥ калазы.\nТӱӱкиде Казан ханствоныҥ, Казанский уездтиҥ, Казанский губернияныҥ ла Татарский АССР-дыҥ тӧс јери.\n\nКалада окылу бренд бар — «Россияныҥ ӱчинчи тӧс јери» ().\n\n2005 јылда Казан кала муҥ јылдыгын () байрамдаган.\n\nКазан кӧп катап спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле калыктар ортодо маргаандар ӧткӱрген, ол тоодо Јайгы Универсиада 2013 (XXVII Всемирная летняя Универсиада), футболло телекейлик чемпионат, 2018.\n\n2014 јылда TripAdvisor деп сайттыҥ јорыкташ керегинде рейтингинде Татарстаныҥ тӧс калазы бийик ӧзӱмдӱ туризм учун телекейде 8-чи ле Европада 3-чи јерде болгон.\n\n2017—2018 јылдарда Airbnb-тыҥ рейтингинде Казан Россияныҥ туристтерге эҥ јарап турган калаларыныҥ ортодо 3-чи јер алган.\n\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааны аайынча (2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде) «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп ат-нере берилген.\n\nЭтимологиязы \nКазанныҥ ады кайдаҥ табылганы керегинде бир канча версиялар ла соојындар бар. Булгарлардыҥ камы от јокко казан кайнаар јерге кала тутсын деп айткан. Оныҥ учун каланы Какай кӧлдиҥ () јанында туткан. Мынаҥ ла Казан каланыҥ ады татар тилдеҥ . Ӧскӧ версиялар каланыҥ адын ландшафтла колбойт, татар сӧс каен () эмезе каз (), Хасан князьтыҥ адыла, о.ӧ. варианттар. И. Г. Добродомовтыҥ бодоштырганы: «<…> первичным было реконструируемое аланско-буртасское название Хадзанг, связанное с расположением города при крутом изгибе русла Волги. На чувашской почве оно превратилось в Хузан, а в русском употреблении в Казань».\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nКазан Эдил сууныҥ сол јарадында, Казанка суу кожылганында, Москванаҥ 820 км кӱнчыгыштай турат. Турган јериниҥ эптӱзиле Казан Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш јаныныҥ ортозында саду ӧдӧринде јарамыкту јер болгон. Географиялык координаттары:  («нулевой километрдиҥ» координаттары).\n\nТӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар кала 29 км чӧйилет, кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар 31 км чӧйилет. Кала кӱнбадыш јаныла, ортозыла, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейиле 15 километрге Куйбышевский водохранилищеге јапшынат. Казанныҥ кӱнбадыш кырында Эдилди кечире бир кӱр бар. Казанка суу Эдилдиҥ кош суузы тӱндӱк-кӱнчыгыштаҥ јанынаҥ кӱнбадыш јаар каланыҥ ортозыла агып, Казанды эки бӧлӱкке јарат — тӱӱкилик јаны ла олјондо јаҥы. Каланыҥ эки бӧлӱги беш дамбала, кӱрлерле, метрополитенле колболот.\n\nКлимады \nКазанныҥ климады — орто континентал, тыҥ сооктор ло кызу изӱлер мында болбойт. Кӧп сабада тӱштӱк ле кӱнбадыш салкындар согот, јыл ичине салкын јок (штиль) кӱндер — 13. Кардыҥ калыҥы орто кеминде, эҥ јаан кар кочкор ло тулаан айда — 38 см. Айас, булутту, бӱркӱк кӱндер јыл туркунына — 40, 169 ла 149 болот. Эҥ булутту ай кӱчӱрген, ас булутту кӱндер — јаан изӱ ле куран айларда болот. Кӱс-јас тумандар, јыл туркунына 16 кӱн. Јайгыда орто температура — +17…20 °C, кышкыда — −9…12 °C. 2010 јылда јааан изӱ ле куран айда тыҥ изӱлер турган : куран айдыҥ 1 кӱнинде температура кӧлӧткӧдӧ +39,0 °C болгон. Эҥ соок кӱнниҥ рекорды 1942 јылда чаган айдыҥ 21 кӱнинде −46,8 °C болгон. Салкынныҥ тӱргениниҥ ортојылдык кеми Бофорттыҥ шкалазы аайынча — 3,6 м\/с, кейдиҥ чыгыныҥ кеми — 75 %. Чык-јут кичӱ изӱ айдаҥ ӱлӱрген айга јетире тӱжет. Эҥ јутту ай — 1978 јылдыҥ кичӱ изӱ айы болгон, 217 мм јут-чык тӱшкен (нормазы 70 мм). 1984 јылда эҥ ас јутту ай кочкор, 1972 јылда куран ай ла 1987 јылда ӱлӱрген айларда Казанда чек чык тӱшпеген.\n\nРельефы \nКаланыҥ рельефы тӧҥдӧрлӱ ле тӱс јерлӱ (равнинно-холмистый). Каланыҥ ортозында јабызак тӱс јерлер бар (низменные равнины) Забулачье, Предкабанье, Закабанье, эмеш бийик тӱс јерлер (возвышенная равнина) Арский јалаҥ, мында тӧҥдӧр бар — Кремлёвский, Марусовский, Федосеевский, Баштапкы кыр, Экинчи кыр, Аметьево јурт, Јаҥы Татар слобода ла о.ӧ. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар каланыҥ јери табынча бийиктейт Горки, Азино, Нагорный, Дербышки јурт каланыҥ тӱӱкилик келтейине, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейине ле Заречьеге кӧрӧ 20-40 метрге бийик. Заречьеде Зилантова деп кыр, онойдо ок каланыҥ тӱндӱгинде тӧҥдӧр. Башка-башка јерлерде јарлар, јабызаган јерлер бар.\n\nГидрографиязы \nКалада суулу јердиҥ текши кеми јаан. Эдилдиҥ 2 км јалбак акваториязыныҥ бӧлӱги (каланыҥ кӱнбадыш кыйузыла), ого коштой Казанка сууныҥ кӧп сабада тайыс јерлери ле јаҥы оозы (новое устье) јалбагы 1 км (бӱдӱнге каланыҥ јеринде) Куйбышевский водохранилище тудуларда, јаҥы оозы табылган (XX чакта чичкечек суулардыҥ ордына). Онойдо ок калада суулу јерлердиҥ тоозына мындый кӧлдӧр кирет Кабан кӧл, Алтыгы (Ближний), Орто (Средний), Ӱстӱги (Дальний) деп атту кӧлдӧр, јаказында кичӱ кӧлдӧр Лебяжье, Глубокое, Голубые ле о.ӧ., кичӱ суулар Јаҥы Савиново, кижи јазаган кӧлдӧр Изумрудное, Комсомольское, Булак деп канал, Нокса суу, Кургак суу ла каланыҥ јаказында ӧскӧ суулар. Казанка сууныҥ алдындагы оозында јаан эмес старица арткан. Эдилдиҥ акваториязында јаан эмес ортолыктар бар: Маркиз ле о.ӧ. Заречьеде Казанка сууныҥ јанында састалган јерлер ле ортолыктар ла суу алып ийетен јалаҥдар бар. Эдил ле Казанка суулардыҥ јараттарында кезектей гидрозащитаныҥ дамбалары туштайт. Эки сууныҥ бийиги (Уровни Волги и Казанки) јылдыҥ башка ӧйлӧринде (кыш-јай) бир канча метрге бийиктеп, јабызап, Волжской ГЭС-теҥ тыҥ камаанду болот.\n\nЭкологиязы \n\nЭкологиялык курч сурактар: атмосфераныҥ кирленгени, Эдилдиҥ суузыныҥ ару эмези, калада ӧзӱмдер ас болгоны, онойдо ок сӱрее-чӧптиҥ утилизациязы. Једикпестер кӧп тӧ болзо, Казан Россияда кирлӱ кейлӱ калалардыҥ тоозына кирбейт, онойдо ок ол РФ-да бастыра сӱреезин јоголтып турган јаҥыс јаан кала болуп јат.\n\n2010 јылда республикада кейди 1700-наҥ артык предприятиелер ле организациялар киртиткен, 255 муҥ тонна 2009 јылга кӧрӧ (263 муҥ т). Чачынтылардыҥ кеми 543,4 муҥ т, олордыҥ 47 % промышленный предприятиелерге ле 53 % — транспортко келижет. Кейдиҥ киртигениниҥ 11 критический зоназы ��а 3 зона рисказы бар, каршулу веществолордыҥ јаан концентрациязы Казанныҥ тӱндӱк јанында, мында Казаньоргсинтез завод, Казанский ТЭЦ-2 Казанский ТЭЦ-3 иштейт. 2010 јылда Казанда ышту-кирлӱ кей (смог) деп сурак курч турган, региондо агаш-аразында ӧрттӧрдӧҥ камаанду болгон.\n\nКазанда сууларга јыл туркунына чачылган сточный кирлӱ суулардыҥ кеми — 254 млн м³, мыныҥ 45 млн м³ промышленный предприятиелерге келижет. МУП «Водоканал» кӧп кирлӱ суу тӧгӧт, Казаньоргсинтез ле «Казанский завод синтетического каучука» база кӧп кир тӧгӱп јат. Кӧп сабада сууны хлорид, нитрат, нитрит, сульфат, фосфат ла аммонийный азот киртидет. Площадь зелёных насаждений Казанда ӧзӱмдерлӱ јердиҥ текши јери — 98 км², каланыҥ јериниҥ 23 % , керектӱ кеминиҥ () јӱк ле тал ортозы. Јажыл зоналардыҥ јери јӱк ле 20 % норманаҥ, јаҥы туткан тураларлу райондордо ӧзӱмдер ас.\n\nКазанда комплексный программалар «Зелёный рекорд» ло «Цветущая Казань» бӱдӱрилген. Јылдыҥ ла 5 млн чечек тарылат. «Зелёный рекорд» деп проект аайынча 530 муҥ м² јаҥы газондор салынган, Булак сууда узуны 1,4 км фонтанный комплекс тудулган.\n\n2011 јылда арутаар техниканыҥ тоозы кӧптӧгӧн (0,4), 6 стационар пункт, 2 кар кайылтар (передвижной снегоплавильный) камера тудулган.\n\n2014 јылда ливневый канализацияда сууны арчыыр 3 сооружение тудулган. Калада кей ару болзын деп, бастыра общественный кӧӧлик транспорт Казанда Евро-3 ле Евро-4 стандартка кӧчкӧн. Казан ичер сууны арутаар европей стандартка кӧчкӧн.\n\nЭл-јоны \n\nКазан — Россияда Поволжский экономикалык аймактыҥ ла Приволжский федерал округтыҥ јаан деген калаларыныҥ бирӱзи.\nКазан агломерацияныҥ эл-јоныныҥ текши тоозы — 1,56 млн кижи.\n\nРоссия Федерацияда демографиялык кризис (1990-чы јылдар) Казанда тыҥ билдирбеген. 2009 јылдаҥ ала Казанда естественный прирост населения башталган), ол миграциялык () айалга ла калага јаҥы јурттар кожулганыла тудуш болгон. Кожулган јерлердиҥ эл-јоныныҥ тоозы 20,2 муҥ кижи. Калганчы 20 јылга: 2000 јылда 8 834 бала чыккан, 2016 јылда — 24 564 бала, балдар чыгары ) 2,78 катапка кӧптӧгӧн.\n\nУк-калыктары \nКазан Россияда кӧп калыктарлу јерлердиҥ бирӱзи: 115-неҥ кӧп укту улус јуртай. Казанда орустар (48,6 % ол 554,5 муҥ кижи 2010 јылда) татарлар (47,6 % ол 542,2 муҥ кижи). Чуваштар (0,8 % ол 9,0 мӱҥ кижи), украиндер (0,4 % ол 4,8 муҥ кижи) ле марийлер (0,3 % ол 3,7 муҥ кижи).\n\n1989 јылда тооалыжы аайынча: орустар — 54,7 %, татарлар — 40,5 %, чуваштар — 1,1 %, украиндер — 1,0 %.\n\nКудай јаҥы \nКазанда тӱӱки аайынча эки кудай јаҥ коштой барып јат: ислам (суннит) ле православие. Эдилде Булгария ла Казанский ханствоныҥ окылу кудай јаҥы ислам каланыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала јаҥдалган. Иван Грозный јуулаган кийнинеҥ Казанда православие озо болуп турган, 1555 јылда Казанская епархия Русской Православной церкви ачылган. Тӱӱкиде јаан учурлу айалга 1579 јылда Казанская икона Божией Матери табылганы — орус серикпеде эҥ тоомјылу икона. Казанда Иван Грозный ӧйин��е тудулган баштапкы Мечет аль-Марджани Россияда кӧп конфессиялу кудай јаҥы јараганын керелейт, XVIII чактыҥ учында Казанды Екатерина II каан татаро-мусульманский духовностьтыҥ тӱӱкилик тӧс јери эдип јӧптӧгӧн. Иудейский община 1820 јылдарда кантонисттердеҥ башталган, 1915 јылда синагога тудулган (эмди ол Поволжьеде јаҥыс иудей тӧс јер болуп јат. Лютеранский община калада Ливонский јууныҥ кийнинде (1558—1583) табылган, 1771 јылда лютеран кирха тудулган. 1833 јылда Казанда римско-католический приход ачылган.\nКазанда 75 мечет бар, одуска шыку православный храмдар. Онойдо ок католический ле лютеран приходтор иштейт, синагога, центр Бахаи ле Казанское общество Сознания Кришны иштейдилер.\n2015 јылда Александр Невскийдиҥ храмы јетире тудулган. Архитекторы Анатолий Кривцов.\n\n2019 јылда Республика Татарстанныҥ президенти Рустам Минниханов Казанныҥ башкараачызы болгон Камил Исхаковты Казанда јаҥы Соборный мечетти (10 муҥнаҥ артык кижи бадар) тудатан инициативный группаныҥ јааны эдип кӧстӧгӧн.\n\nТӱӱкизи\n\nЭдилде Булгария \n\nЭмдиги ӧйдиҥ официал версиязыла каланы 1000 јылдаҥ озо тӧзӧгӧн. Казан табылган ӧй деп бодоштырганыла — 1004—1005 јылдар. Казанский кремльдиҥ јеринде ӧткӱрген археологиялык казыштарда табылган чешский акча (монета), Вацлав Святой башкарган ӧйдӧ эдилген (чеканказы 929—930 јылдардыҥ), бу акча эҥ ле эски чешский монета, таш кладка ла агаш чеденниҥ арткан-калганы, узанар эдимдер (предметы ремёсел и утвари, накладка венгерского типа, женские бусы и прочее), база да ӧскӧ артефакттар эдилген ӧйи јарт эмесс. Табылган эдимдерди шиҥдеерге, Казан табылган ӧйди јартаарга, Россияныҥ 20 калазыныҥ ла телекейдиҥ 22 орооныныҥ специалисттери јуулган.\nКазан Эдилде Булгарияныҥ тӱндӱк јанында кыйуда шибее эдип тудулган. XIII—XIV чактарда Казан тыҥ ӧзӱп чыккан, ол саду ӧткӱрер ле политикалык тӧс јер болуп Алтын Ордага (Золотой Орда) кирген. Турган јери географиялык эптӱ, саду јолдордыҥ белтиринде туруп, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадышты бириктирип, Казан тыҥып ӧскӧн. Рогожский летописецте кала керегинде баштапкы катап айдылат:В лето 6899 (1391 г.)…Того же лета новгородци Новагорода Великаго да и устьюжане гражане и прочии к тому совокупившеся выидоша в насаедах и в ушкуех рекою Вяткою на низ и взяша Жукотин, и пограбиша весь, и Казань, и пакы выидоша на Волгу и пограбиша все всех, и тако поидоша прочь\". Бу летописте Казан Болгарлар (Татарстан), Жукотин-Джукетау ла Керменчук чылап, султанаттардыҥ бирӱзиниҥ тӧс јери деп темдектелет. Бу ла ӧйдӧ бойыныҥ акчазын чыгарарда, чекан эткен јерин ле јылын бичип баштаган — «Булгар аль-Джадид», Јаҥы Булгар дегени.\n\nКазан каандык \n1438 јылда Казан деп (Иске-Казан) булгар шибеени Алтын Орданаҥ сӱрдӱрген Улу-Мухаммед каан колго алган, ол мындагы Лебедий князьты ӧлтӱрип, шибеени эмдиги турган јерине кӧчӱрген (орус летописьтердеҥ). Кала Казанский каандыктыҥ тӧс јери боло берген. Теренеҥ эткен ле гончарный эдимдер, јуу-јепсел эдери ӧзӱм алынган. Казан саду јанынаҥ Москвала, Крымла, Турцияла, о.ӧ. тергеелерле тудуш болгон.\n\n1469 јылда калага Афанасий Никитин келип јӱрген, «Хожение за три моря» деп јорык-бичимелдеринде кала керегинде бичийт.\n\nОрус-казан јуулар (Москов княжестволо улай-телей јуулар) болуп озо Москва Казан ханствого калан тӧлӧгӧн, оноҥ Иван Грозныйдыҥ черӱзи 1552 јылда Казанды колго алып, каланыҥ кӧп јанын бызып, татарларды Кабан кӧлдиҥ састу јарадына кӧчӱрген, мында Казанныҥ Эски Татар слободазы онойдо табылган. Казанныҥ јерлеринде тӱймеендерди јаба баскан кийнинде, Арасей каандыктыҥ ичинде каланыҥ јаҥы тӱӱкизи башталган.\n\nАрасейге киргени \n\n1556 јылда ак таштаҥ јаҥы Кремль тудулып баштаган, куруталган калага 7 муҥ орус экелип јатырган, (татарларга калага 30 беристеге јууктаарга јарабас болгон), олорды Иван Грозныйдыҥ јакарузыла орус калалардаҥ бӱткӱл јурттарла јака јерге кӧчӱрип турган болгон, казанныҥ татарларын Казанныҥ агаш чедендериниҥ тыштына Булак сууныҥ ол јанына кӧчӱрген, онойдо озогы Казанныҥ уникал јерлери арткан — Старая Татарская слобода. XVI ле XVII чактардыҥ ортозында Казан калада Арасей ичинде баштапкы типографиялардыҥ бирӱзи ачылган. XVII чакта калада экономикалык ӧзӱм кӧйлӧгӧн, ремесленный слободалар, баштапкы мануфактуралар иштеп баштаган. 1708 јылда Казан јаан Казанский губернияныҥ тӧс јери боло берген. 1760-чы јылдарда каланы аайлу-башту эдип тудуп баштаган, агаш кӱрлер тудулган, Булак ла Казанка сууларды кечире кӱрлер. Казанда XVIII чактыҥ учында 22 муҥга шыку кижи јуртаган, јакалай јурттарла кожо — 40 муҥнаҥ артык, олордыҥ јӱк ле 10 проценти — татарлар. Кала Поволжьениҥ ӱредӱлик ле культуралык тӧс јери: 1758 јылда Казанда Россияныҥ баштапкы провинциал гимназияларыныҥ бирӱзи ачылган, 1771 јылда — баштапкы медреселер, 1791 јылда — театр. 1804 јылда Казанский университеттиҥ ачылганы (Россия ичинде ӱчинчи) јаан јакшы табыш болгон, кала јаан билим тӧс јер деп статусту боло берген. XIX чактыҥ экинчи јарымында Казанныҥ инфраструктуразында јаан солунталар болгон: газовый (1874 ј.) ла электрический (1897 ј.) јарыткыштар табылган, Казанский конка (1875 ј.) ла Казанский трамвай (1899 ј.), телеграф (1859 ј.) ла телефон (1881 ј.).\n\nXX чак ла эмдиги ӧй \n\nXX чакта калада јаан косколоҥ (потрясениелер) болгон. Казан революцияныҥ тӧс јерлериниҥ бирӱзи болгон, 1918јылда граждан јууныҥ ӧйинде (Казанская операция) кала учун канду јуулар ӧткӧн. 1920 јылда Јакаан чыккан «Об Автономной Татарской Социалистической Советской Республике» тӧс калазы Казан. 1930-чы јылдарда калада экпиндӱ индустриализация башталган, эл-јонныҥ тоозы тыҥ кӧптӧгӧн. Јаҥы предприятиелер, јаҥы теплоэлектроцентральдар тудулган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Казан јаар јаан заводтор (ол тоодо Московский авиазавод имени С. П. Горбунова, Воронежский моторостроительный завод) эвакуацияга келген, СССР-дыҥ Билим Академиязыныҥ бир бӧлӱги кӧчӱрилген, кӧп промышленный предприятиелер фронтко, јууга керектӱ продукция чыгарып баштаган.\nЈууныҥ кийнинде кала тӧрген ӧзӱп, 1979јылда эл-јоныныҥ тоозы 1 миллионноҥ ажа конгон.\n\n1990 јылда Казан Республика Татарстанныҥ тӧс калазы болуп јарлалган. Рынок эпоханыҥ бажынаҥ 1990-чы јылдарда Казан региондор ортодо ороонныҥ политикалык, финансовый, спортивный, туристический тӧс јери болуп арткан. Бого коштой 2000-чы јылдардыҥ бажынаҥ ала Казан Россияда эҥ криминал калалардыҥ бирӱзи деп чотолгон. Россияныҥ калаларыныҥ ортодо эл-јонныҥ тоозыла 5-чи јерге чыккан. 2005 јылда Казан кӧдӱриҥилӱ айалгада бир муҥ јылдыгын байрамдаган, байрамга шылтай Казанский метрополитен, Миллениум деп кӱр ле база бир канча объекттер тудулган. Казанский Кремль ЮНЕСКО-ныҥ корулу кереези болуп калган, калага јыл туркунына миллионго шыдар туристтер келер боло берген.\n\nЭкономиказы \nКазан — Россияныҥ Поволжьезинде јаан деген промышленный, финансовый, саду ла туристский тӧс јер. 2017 јылда каланыҥ валовой продукты 752,5 млрд салкой болгон, аткарылган продукцияныҥ баазы 428,3 млрд салкой, розничный садуда айланган акча — 524,4 млрд салкой.\nКаланыҥ промышленный тӧзӧгӧзи машиностроение, химический ле нефтехимический промышленность, јеҥил ле аш-курсак промышленность. Казанныҥ јаан деген предприятиелериниҥ тоозында химический комплекс Казаньоргсинтез, Россияда эҥ озогы Казанский пороховой завод, Россияда уникальный кластер сразу трёх предприятий авиационной промышленности  — самолёт тудар заводтор Казанское авиационное производственное объединение имени Горбунова (производитель крупнейшего в мире стратегического бомбардировщика Ту-160), вертолётостроения Казанский вертолётный завод ло двигателестроениениҥ Казанское моторостроительное производственное объединение.\n\nКазанда 6 компанияныҥ штаб-квартиралары бар. Бастыра бизнес-тӧс јерлердиҥ текши јериниҥ кеми 330 муҥ м², олордыҥ «A» ла «B» класстарына 127 муҥ м² келижет. Россия ичинде бойыныҥ бастыра банктарыныҥ капиталыла Казан 3-чи јерде, јӱк ле Москва ла Санкт-Петербургка акаладат.\nКазанныҥ инновационный экономиказы деп Россияда јаан деген Технопарк в сфере высоких технологий «ИТ-парк» чотолот, онойдо ок Европада эҥ јаан технопарк «Идея» база.\n\nРоссияда Казан современный торговый центрлерле (ол тоодо международный) лидер болуп јат. «Лучшие города для бизнеса» Forbes-тыҥ рейтинги аайынча 2010 јылда Казань 15-чи јер алган (рейтингке кирген Россия калаларыныҥ ортодо) (2008 јылда — 3-чи јер, 2009 јылда — 2-чи јер).\n\n2012 јылда Казань Рейтинг качества городской среды аайынча 6-чы јерде болгон, Федеральной службой по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека бу рейтингти чотогон, онойдо Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова бу иште база турушкан.\n\nТуризм \n2019 јылда Казанга 3,5 миллион турист келип јӱрген. Туризмди оноҥ ары ӧскӱрерине, база ӱстине инвестициялар јаба тартып аларга Казанныҥ администрациязы Роспатентте ОАО «Миллениум Зилант Сити» 2017 јылда товарный знактар «Россияныҥ ӱчинчи тӧс калазы», «Ӱчинчи тӧс кала», «Россияныҥ ӱчинчи калазы», «Ӱчинчи кала», «Russia’s third capital» јӧптӧгӧн.\n\nГостиничный комплекс Казанда 161 гостиницалу 7400 номерлӱ (16137 јер), ол тоодо 34 хостел.\n\n2015 јылда туризмле ишти јарандырарга Казанда Алла Духованыҥ TODES деп атту балеттиҥ школ-студияларыныҥ фестивали ӧткӱрилген, «Амтанду Казань» деп гастрономический фестиваль (), Вторая Казанская Звёздная Велоночь, Јондор ортодо «United Buddy Bears деп художественный выставка — The Minis in Kazan» девизи «кеендик ле толерантность», Аргентинский Тангоныҥ баштапкы јондор ортодо Фестивали — FUEGO DE LA NOCHE KAZAN. «I help» проект аайынча Кремьди кучакта («Обними Кремль») деп флешмоб болгон. 2015 јылда Казанга 2,1 млн турист келип јӱрген.\n\n2015 јылда Казан «Кайкамчылу Казан» деп атту экскурсионный вело-маршрут јазаарга текшироссийский грант ойноп алган. 2015 јылда ӱлӱрген айдыҥ 23 кӱнинде оныҥ окылу ачылтазы болгон.\n\n Ӱредӱлик ле билим \n\n Ӱредӱлик \nШколго јеткелек балдар таскадар системада 327-ге шыку детский сад иштейт. Олор бастыразына јуук, кезик ле таҥынаҥ заведениелердеҥ ӧскӧзи, муниципалитеттиҥ балансында турат. Орто ӱредӱ берер школдордыҥ тоозы 168-теҥ артык школ (олордыҥ 2-зи эл-тергеелик эмес), олордыҥ тоозында 43 гимназия ла 13 лицей. Допобразованиениҥ системазында 49 кӱӱлик школ, 10 балдардыҥ художественный школы ла 43 ДЮСШ. Профессионал ӱредӱниҥ системазында: 28 профессионально-технических училище, 15 техникум ла 10 орто специал училище.\n\n2010 јылдаҥ ала 2015 јылга јетире 79 детсад 12025 јерге кожулган.\n\n2015 јылда Республика Татарстанныҥ 100 эҥ артык школдорыныҥ рейтингинде — 31 казанныҥ школы, 9 школ Россияныҥ 500 эҥ артык школдорыныҥ тоозына кирген, ол тоодо лицей № 131 25 эҥ артыктарыныҥ тоозына кирген.\n\nКазанныҥ 20 школы — ЮНЕСКО-ныҥ Ассоциированный школдорыныҥ тоозына кирерге ченежет, 10 школ — международный ГлобалЛаб деп проектте туружат.\n\nКазан калада 44 бийик ӱредӱ берер заведение (ого кожо 19 филиал ла ӧскӧ калаларда вузтардыҥ представительстволоры) (2009), мында 140 муҥ студент ӱредӱ алат (2009). Казан бир ле уунда Приволжский федерал университеттӱ, эки шиҥжӱ национал университеттӱ Россияда бир ле кала. Калада эҥ јаан вузтар:\n\n Казанский университет, (Приволжский федеральный университет). Казанский государственный университетте (алдында Императорский) 16 000 студент 40 специальностьло 7 ууламјыла ӱренет, 600-теҥ артык аспирант. Профессорско-преподавательский корпуста 1100-теҥ артык кижи, ол тоодо 200-теҥ кӧп профессор ло билимниҥ докторы, 500-теҥ артык доцент ле билим кандидат. 1996 јылда Указ Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааныла Казанский государственный университет Государственн��й свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации кийдирилген. 2011 јылдыҥ кӱзинеҥ ала КГУ-га бириктирген ТГГПУ ла КГФЭИ јаба Приволжский федеральный университет — КФУ боло берген.\n А. Н. Туполевтиҥ адыла адалган Казанский государственный технический университет (КНИТУ-КАИ) — национал шиҥжӱ университет деп статусту. Казанский авиационный институт 1932 јылда тӧзӧлгӧн. 1992 јылда Казанский авиационный институт Казанский государственный технический университет (КГТУ) болуп кубулган. Университетте: 9 факультет, 58 кафедра, 57 лаборатория, 10 билим-техникалык тӧс јер центр, 3 университет НИИ, экспериментально-опытный производство. КГТУ-да 15 муҥга шыдар студент ӱренет.\n\n Казанский государственный технологический университет (КНИТУ) база национал шиҥжӱ университет деп статусту. Алдында Казанда 1897 јылда ачылган соединённый промышленный училище болгон. 1919 јылда Казанский промышленный училищениҥ ордына Казанский политехнический институт ачылган. КГТУ-да 11 факультет, мында 27 муҥ студент ӱренет.\n\n Казанский государственный энергетический университет — Московский энергетический институт(МЭИ) филиалы, 1968 јылда ачылган. 2000 јылда ВУЗ университеттиҥ статусын алган. Россияда ӱч энергетикалык вузтыҥ бирӱзи. ВУЗ-та 12 200 кире студент.\n\n В. Г. Тимирясовтыҥ адыла адалган Казанский инновационный университет имени(ИЭУП) — 1994 јылда Татарстанныҥ Ӱредӱлик Министерствозыныҥ баштаҥкайыла ачылган.\n\n Билим \nКазан тӱӱкиде Арасейдиҥ баш билим тӧс јерлериниҥ тоозында болгон. Казанда јаан деген билим тӧс јерлер: Казанский научный центр РАН 1945 јылда кандык айдыҥ 13 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Мында 1000-га шыку кижи иштейт, ол тоодо 3 академик, 6 член-корреспондент, 91 доктор ло 290 билимниҥ кандидады. КНЦ РАН-га 5 академический институт кирет, ол тоодо Институт органической и физической химии им. А. Е. Арбузова — Поволжьеде јаан деген физико-химический ле химико-биологический шиҥжӱ тӧс јер (РАН). Билим тӧс јерде 7 билим школ, 6 учебно-научный ла научно-образовательный центр.\nРеспублика Татарстанныҥ Билим Академиязы 1991 јылда сыгын айдыҥ 30 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Академияяныҥ ичинде јети билим ууламјылу бӧлӱктер ле Ульяновский регионал отделение, онойдо ок 17 билим-шиҥжӱ институт ла тӧс јерлер. АН РТ-ныҥ билим-методикалык башкарузыла кӧп шиҥжӱ организациялар иштейт. Академия јылдыҥ ла 11 именной сый берет, ол тоодо эки международный: физикала — Е. К. Завойскийдиҥ адыла адалган, химияла — А. Е. Арбузовтыҥ, онойдо ок Ш. Марджаниниҥ (гуманитар билимдер аайынча), Г. Х. Камайдыҥ (химия ла химический технологиялар), В. А. Энгельгардтыҥ (биологияла), А. Г. Терегуловтыҥ (медицинала), Х. М. Муштариниҥ (математика, механика ла технический билимдер), К. Г. Больдыҥ (ветеринария), В. П. Мосоловтыҥ (јурт ээлем), А. Д. Адо (аллергология, иммунология ла текши патология).\n\n Эмчилик \n\nКазанда билим эмчилик башталганын 1814 јылда деп чотойдылар, университетте клиника ачылганынаҥ ала. 1930 јылда медицинский факультет университеттеҥ айрылат, бу факультет бир канча специализированный клиникаларлу болгон. Груздевтиҥ, Миславскийдиҥ, Вишневскийдиҥ, Адоныҥ, Терновскийдиҥ јарлу билим школдоры казанда билим эмчиликте болгон. Калада 120 лечебно-профилактический учреждение, ондо 15 муҥ кижи иштейт. Казанский Межрегиональный клинико-диагностический тӧс јер Поволжьеде јӱрек эмдеер ле неврологиялу оорулар аайынча бийик технологиялу тӧс эмчилик јер болот. Казанда Республикан клинический больница эҥ јаан. 2014 јылда Россияда јаан деген Балдардыҥ поликлиниказы (70 балага), Россияда база кайда да јок Центр крови ачылган.\n\n Культура \nКазан Россияда јаан культуралык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Татарстанныҥ тӧс калазын «мультикультуралык» дежет, орус ла татар культуралар нак айалгада ӧзӱм алынат. ЮНЕСКО-ныҥ болужыла Казанда телекейде баштапкы Институт культуры мира ачылган.\n\n Кӱӱ \nКазанда јылдыҥ ла международный фестивальдар ӧткӱрилет: операныҥ Шаляпинский, балеттиҥ Нуриевский, классикалык кӱӱниҥ Рахманиновский, операныҥ open air «Казанда кӱс», эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлери «Конкордия», фолк- ло рок-кӱӱ «Сотворение мира», литературалык «Аксёнов-фест», мусульман кино «Золотой Минбар» (2010 јылдаҥ ала — Казанский международный фестиваль мусульманского кино), рольду ойындар «Зиланткон», 2014 јылда Казан «Тюрквидение 2014» деп конкурс ӧткӱрген.\n2019 јылда ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱнинде Каланыҥ Телекейлик кӱнин темдектеген калалар , Казан ЮНЕСКО-ныҥ кӱӱ деп ууламјылујайаандык кала деп 66 каланыҥ тоозына кирген. Калганчы ӧйдӧ база кожылгандарын кожо чотозо, 246 кала, башка-башка ууламјыларлу.\n\nПоволжьеде јаҥыс киностудия — Казанский киностудия.\n\n Музейлер \nКазанда кӧп музейлер, ол тоодо 34 эл-тергеелик музей, бир канча общественный ла таҥынаҥ галереялар. Эҥ јаан ла кӧп профильдӱзи Республика Татарстанныҥ Национал музейи, 1894 јылда тӧзӧлгӧн. Музейдиҥ тӧс туразында эҥ ле баалу экспозициялар, ол естественнонаучный, археологический, этнографический ле о.ӧ. — алдындагы Гостиный двордо 1800—1815 јылдарда тудулган. Казанда кремльде Государственный Эрмитажтыҥ филиалы иштейт — «Эрмитаж-Казань» деп тӧс јер. Онойдо ок каланыҥ јарлу музейлери — Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан, Музей тысячелетия Казани ле о.ӧ. кӧп культуралык учреждениелер. Ведомственный музеейлердиҥ ортодо јарлу совет химиктердиҥ музейи аҥыланат — А. Е. и Б. А. Арбузовтор деп академиктердиҥ тура-музейи.\n\n Библиотекалар \nКазанда ондор тоолу текшигражданский, вузовский ле о.ӧ. библиотекалар бар, ол тоодо јаан ла озогы библиотекалар — Республика Татарстанныҥ Национал библиотеказы (1865 јылдаҥ ала иштеген, 3 млн экземпляр бичиктерлӱ) ла Н. И. Лобачевскийдиҥ билим библиотеказы (Казанский (Приволжский) федерал универс��тетте (1838 јылдаҥ ала, 5 миллионноҥ кӧп экземпляр бичиктӱ).\n\n Театрлар \nКазанда кӧп театрлар. Казанныҥ 9 театрыныҥ 3-зи академический званиелӱ. Эҥ ле јарлузы: Муса Джалильдиҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ эл-тергеелик театры (элдер ортодо театрал-кӱӱлик фестивальдар ӧткӱрер јер), Галиаскар Камалдыҥ адыла адалган Татарский академический театр,  В. И. Качаловтыҥ адыла адалган Казанский государственный академический орус јаан драма театр, о.ӧ.\n\nКалада онойдо ок Казанский государственный цирк иштейт (уникал туралу ороондо баш цирктердиҥ бирӱзи) 12 кинотеатр, ондо 61 кинозал. Концерттер, ӧскӧ дӧ культуралык мероприятиелер С. Сайдашевтиҥ адыла адалган Государственный Јаан концертный залда ӧдӧт, онойдо ок культуралык комплекс «Пирамида», спортивно-многофункциональный комплекстерде Баскет-холл, Татнефть-Арена, Спорттыҥ ӧргӧӧзи, «УНИКС» ле ӧскӧ дӧ площадкаларда ӧдӧт.\n2022 јылда кӱӱк айдыҥ 6 кӱнинде Банк России «Казань» деп памятный монета баалу эмес темирдеҥ номиналы 10 салковой, сериязы «Города трудовой доблести».\n\n Кереестер \n\n Архитектуралык \nКазанский кремльди X чакттыҥ бажында шибее эдип булгарлар тӧҥниҥ ӱстинде туткан, тӧҥ Эдил ле Казанка суулардыҥ сол јарадында болгон. 1236 јылда монголдор табарган кийнинеҥ Казан ӧзӱп, кӧдӱрилип баштаган, булгарларды Батый бызып коскоргон. Эдилде Булгарияныҥ Булгар деп калазынаҥ бери кӧчӱп баштаган. Алтын Орда чачылган кийнинеҥ Казан Казанский ханствоныҥ тӧс јери болгон.\n\nКазанский Ханство јоголгон кийнинде Казанга 1556 јылда Псковтоҥ 200 каменщик Постник Яковлев ле Иван Ширяйга баштадып иштенерге келген. 1568 јылда 13 таш башня тудулган. Эмди ол псков архитектуралык стиль болуп ЮНЕСКО-ныҥ кереестериниҥ тоозына кирген. Европада эҥ бийик башнялардыҥ тоозына Сююмбике деп јыгылып бараткан ошкош () башня база кирет.\n\nКремльге кӧп туристтер келгилейт. Татар калыктыҥ тӱӱкилик ле культуралык 750 кереези ортодо бу Кремль эҥ јарлу.\n\nКазанда Эмдиги ӧйдиҥ архитектуралык кереестери:\n Кремлёвский набережный;\n Кабан кӧлдиҥ јаказы;\n Экият (театр);\n Казанский метрополитен;\n Петербургский ором јойу базар;\n Храм всех религий;\n «Пирамида» деп культурно-развлекательный комплекс;\n «Муҥјылдык» ла «Кырлай» деп парктар;\n «Туган Авылым»;\n Јер ишчилериниҥ ӧргӧӧзи;\n Султан-Галиевтиҥ тепсеҥи;\n Кул-Шариф;\n «Казанский ривьера»;\n «Кӧк теҥери» деп небоскрёб.\n\n Спорт \nРоссияныҥ спорт јанынаҥ тыҥ калаларыныҥ бирӱзи. Калада мячту хоккейле эки телекейлик чемпионат 2005, 2011 јылдарда ӧткӧн, фехтованиеле 2014 јылда, 2015 јылда сууда спорт јанынаҥ, 2017 јылда Кубок конфедераций ле о.ӧ. 2009 јылда мында текшироссийский форум «Россия — спортивный держава» болгон. 2009 јылда Казан «Спорттыҥ тӧс јери» деп номинацияда «Россияныҥ Алтын командазы» деп Национал сыйын алган. 2018 јылда футболло телекейлик маргаандары ӧткӧн. 2019 јылда јаҥар айда Казанда Поволжский физкультурный, спорт ло туризм аайынча эл-тергеелик академияда Россияныҥ киберспортло Гранд-финалыныҥ Кубогы ӧткӧн\nКала спорт маргаандарда бойыныҥ јеҥӱлериле база ӱстӱги бажында болот, ол тоодо спортттыҥ командный бӱдӱмдеринде «Рубин» футбольный клуб; хоккейный клуб «Ак Барс»; баскетбольный клуб «Уникс»; волейбольный клубтар «Зенит» ле «Динамо (ӱй улустыҥ волейбол клубы»; мячту хоккейдиҥ бендийный клубы «Динамо»; «Динамо» (ӧлӧҥдӧ хоккей); ватерпольный клуб «Синтез» —ватерпольный клуб).\n\nУниверсиада-2013-теҥ 3 јыл озо тудулган Универсиаданыҥ деремнезин студентердиҥ кампусы эдип тузаланадылар. Россияныҥ јуунты командалары белетенер федерал тӧс јер болот. 2010 јылда Поволжский физический культура, спорт ло туризмниҥ академиязы ачылган. Бу калада телекейлик ле текширосиялык учурлу јаан спортивный объекттер бар, ол тоодо мында спорттыҥ бир кезик бӱдӱмдериле ороон ичинде уникал объекттер база бар. Стадион «Центральный», «Баскет-холл», «Татнефть-Арена», Казанская академия тенниса, ӧлӧҥдӧ хоккейдиҥ тӧс јери, Центр волейболдыҥ тӧс јери, Дворец единоборств «Ак Барс», Кабан кӧлдӧ Гребной канал, сууда ӧдӧр спорт аайынча ӧргӧӧ, о.ӧ. объекттер јондор ортодо маргаандарды бийик кеминде ӧткӱрер аргалу. 2013 јылдыҥ јайында «Казань-Арена» деп јаҥы стадион (45 000 кӧрӧӧчи бадар), ол 2013 јылдыҥ Јайгы Универсиадазыныҥ тӧс ареназы болгон, 2018 јылда футболло телекейлик чемпионатта мачттарды ӧткӱрген. Казанский ипподром — Европа ла Россия ичинде јаан деген ипподром болуп јат. Каланыҥ јанында јыл айландыра иштеер горнолыжно-спортивный курорт «Казань» (Зеленодольский аймакта) бар, Свияжскта ок-јаала, арбалетле адар тӧс јер, Куркачы деп аэродромдо парашютно-авиационный спорт (авиаспортивный) тӧс јер иштейт. Казанда эки футбол арена: «Центральный стадион» ло «Казань-Арена» УЕФА-ныҥ 4-й категориялу стадиондорыныҥ тоозына кирип, бийик статусту болуп јат.\n\n Јарлу улузы \nКазанда телекейлик ле Арасейдиҥ тӱӱкизине кирген кӧп јарлу улус чыккан да, иштеген де:\n\n Лобачевский Николай Иванович — билимчи (неевклидова геометрия);\n Лев Толстой мында јаткан;\n Шварц Е. Л. — бичиичи мында чыккан;\n Шаляпин Фёдор Иванович — операныҥ кожоҥчызы;\n Васильев Владимир Михайлович — операныҥ кожоҥчызы;\n Казаков Михаил Владимирович — операныҥ кожоҥчызы;\n Каменев Гавриил Петрович — поэт;\n Боратынский Евгений Абрамович — поэт;\n Хлебников Велимир — поэт;\n Державин Гавриил Романович — поэт;\n Муса Джалиль — поэт;\n Фешин Николай Иванович — художник-импрессионист;\n Качалов Василий Иванович — актёр;\n Филатов Леонид Алексеевич — актёр;\n Ершов Пётр Андреевич — Российский Империяныҥ Государственный думазыныҥ I созывыныҥ депутады;\n Ершов Всеволод Петрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда кайучыл, Сталинградта јуу-согуштыҥ туружаачызы, журналист, «Страницы Сталинградской битвы» деп документал киноныҥ сценарийин бичиген.\n\n Јуруктардыҥ кӧмзӧзи \n\n Литература \n \n Рощектаев А. В. Путеводитель по святыням Казанской епархии (Книга посвящена православным достопримечательностям Казани)\n Топуридзе К. Т. Казань (Серия «Сокровища русского зодчества»). М., 1945.\n \n Ситдиков А. Г. Археологическое изучение Казани\n Хузин Ф. Ш., Ситдиков А. Г.'' История Казани.\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":7391,"character_repetition_ratio":0.042,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13320.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Челя́бинск () — Россия Федерацияда кала,  Челябинский областьтыҥ администрациялык тӧс јери, Россияда миллионер калалардыҥ ортозында эл-јоныныҥ тоозыла јетинчи јерде, текши јериниҥ кемиле он алтынчы јерде, каланыҥ округы болот.\nКӱнбадышта Транссибирский магистральдыҥ башталганы болот. Урал федерал округта культуралык, экономикалык, деловой ло политикалык экинчи тӧс јер болуп јат. Эл-јоныныҥ тоозы —  кижи ().\n\nЧелябинский городской округ ичбойында бӧлӱнген округ. Административный бӧлӱк — «город Челябинск» (областной учурлу, аймактардыҥ јерине кирбей јат).\n\nЧелябинск кала Урал ла Сибирдиҥ геологический кыйузында, Россияныҥ азиат јанында, Уралдыҥ кырларыныҥ кӱнчыгыш келтейинде, Миасс сууныҥ эки јарадында (Тоболдыҥ бассейнында) турат.\n\nЭтимологиязы \nЕ.М.Поспеловтыҥ Топонимический сӧзлигинде («Географические названия мира. Топонимический словарь»), Челеби деп ӧзӧктӧ тӱрк каан кижиниҥ адыла адалган Челеби деп  () јурт болгон. Баштапкы кӧчкӱндердиҥ бала-барказы Челя́ба деп ӧзӧктиҥ ады башкир тилдеҥ келген «силәбе» (). Бу шӱӱлтениҥ чынын 1742 јылда Челябинский шибееге келип јӱрген немец јорыкчы Иоганн Георг Гмелинниҥ бичигени чокумдайт. Онойдо ок В.Витевский тӱӱкилик монографиязында бичиген: «Челябъ — башкирское слово, означающее в переводе на русский язык ведро или бурак. Местоположение Челябинска действительно представляет ведрообразную котловину».\n\nБаза бир бодоштыру (версия) аайынча топоним сууныҥ адыла колбулу, не дезе кӧп јурттар, јон јаткан јерлер јанында суулардыҥ адыла адалган. Кезик тӱрк калыктар сууларды мында јерлердиҥ ээлериниҥ адыла адаар болгон. Бу версияга удура тургандар айдышканыла Тӱштӱк Уралда бери орустар келгелекте Миасс сууныҥ јанында јурттар јок болгон (XVII чактыҥ учы — нач. XVIII чактыҥ бажы), мында јерлер башкирлердиҥ болгон, олордыҥ јанына јадарга јеткерлӱ болгон дежет. Монгол империя ла Алтын Орда тушта Челеби (Челубей) деп кӱндӱлӱ, нерелӱ ат таркаган болгон.  Челеби деп антропоним ислам јерде  кӱчтӱ, арга-чакту деген эпитеттерге келижет (сильной, влиятельной личности) (тӱрк тилдеҥ оруска — миловидн��й, красивый, солнцеподобный деп кӧчӱрилет). Тӱӱкиде бу антропоним кӧп туштайт. Темдектезе, соојын аайынча Куликово поледе  монах Пересветле Алтын Орда јанынаҥ Челубей баатыр тартышкан. Челибир деп баатыр черниговский князьтарда болгон. XV чакта Турцияны султан Мехмед I Челеби деп каан башкарган.  XVII чакта јарлу турецкий билимчи Хаджи Халифе носил Кятиб Челеби деп кош атту (псевдоним) болгон. Ол ло ӧйдӧ јарлу турок јорыкчы Эвлия Челеби база болгон. Турецкий тилде «челяб» деп сӧс кудай деп учурлу, «челяби» дезе кудай јайаган ().\n\nФизико-географиялык темдектери \n\n. Кийни јанында ЧМЗ јанынаҥ — кирлӱ туман (смог).\nЧелябинск Евразия материктиҥ тал ортозы киреде турат (географиялык орто точканаҥ 1400 км ыраакта),  Уралдыҥ сындарынаҥ кӱнчыгыштай, Екатеринбург каланаҥ  км тӱштӱктей. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 200—250 метрге бийик. Геологиялык турган јери: Тӱштӱк Уралдыҥ кӱнбадыш јаны (граниттер), кӱнчыгыш јаны — Кӱнбадыш Сибир (осадочные горные породы), онойдо кала Урал ла Сибирдиҥ кыйузында туруп, Сибирге каалга («Ворота в Сибирь») деп окылу эмес кӱндӱлӱ атту, XIX—XX чактардыҥ ортозында, Транссибти туткан кийнинде, кӧп јорыкчылар Челябинскте темирјол станцияда открыткалар садып алала, Сибирде болгон кижинеҥ эдип телекей ичиле аткаратан. Миасс сууны кечире Ленинградский кӱр сууныҥ уралда ле сибирде јараттарын бириктирет, онойып ол Урала ла Сибирди бириктирген кӱр болот. Урал ла Сибирдиҥ чике ле кыйузыла «Меридиан» деп кӧӧлик јол Ленинниҥ проспектиле Механический оромныҥ учына јетире барат: Ленинниҥ проспектинде «Меридиан» деп кӧӧлик јолыныҥ виадукыныҥ алдында эки регионныҥ бириккен белтири ().\nКала Миасс сууда турат, коштой јерде Шершнёвское водохранилище ле ӱч кӧл: Смолино, Синеглазово, Первое. Каланыҥ јеринде бир канча кичинек суучактар Миасска кожулат: Игуменка, Колупаевка, Чикинка, Челябка,Чернушка, кӧп сабазы трубалар ла коллекторлорло агызылган.\n\nРельефы кӱнбадышта јаан эмес тӧҥдӧри табынча кӱнчыгыш јаар јабызап барат. Солун немези Челябинск Рим, Константинополь ло Москва чылап јети тӧҥдӧ туруп јат. Кала Миасс суула, кӧлдӧрлӱ јуукаларла, састу јерлерле  эки јара кезилет. Миасстыҥ јараттары кезектей агашла, тайала бӱркелген. Шершнёвский водохранилищениҥ алты јанында суу бир канча јерде буулып, каланыҥ буунты сууларыныҥ системазы боло берет, јараттары јатыра, тӱби баларлу. Каланыҥ ӱсти ле алты јанында суу кырлу јердиҥ суулары ошкош тӱрген агынду, каскак јараттарлу. Климады — орто-континентал.\n\nТӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ тӱндӱкке јетире Челябинскти Сосновский аймак аттыҥ таказы чылап орой јадат. Кӱнчыгыш јанынаҥ Челябинскке спутник-кала Копейск биригет. Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Челябинск Красноармейский аймакла кыйулажат.\n\nКоштой калалар\n\nКлимады \nЧелябинск лесостепной зонада, Евразия материктиҥ тал ортозы киреде, теҥистер ле талайлардаҥ ыраак, Уралдыҥ сындарынаҥ кӱнчыгыштай турат.\n\nКаланыҥ климады кеминде, текши характеристикаларыла орто-континентал. Кейдиҥ температуразы кӱнниҥ чогы ла бери келген кейдиҥ массаларынаҥ камаанду. Јыл туркунына областьтыҥ јеринде кӱн 2066 саат тийет. Атмосфералык чык-јуттыҥ кеми јыл туркунына циклондордоҥ камаанду болот, јылдык кеми 410—450 мм. Челябинскта салкын чаган — кӱӱк айларда тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыштаҥ тӱргени 3—4 м\/с согот. Шуургандаза салкын 16-28 м\/с јетире тӱргендейт. Кичӱ изӱ ле куран айларда салкын кӱнбадыш ла тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ согот, орто тӱргени тыҥыбайт, је кӱкӱрттезе, кыска ӧйгӧ јотконду () салкын 16—25 м\/с тыҥыйт. Сыгын-јаҥар айларда салкын тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыштаҥ согот, салкынныҥ орто кеми 3 м\/с, ӱстӱги-бажы — 18—28 м\/с.\nКыш узун, карлу, ӧткӱре соок эмес. Кар кӱчӱрген айдыҥ 15—18 кӱндеринде јерди бӱркеп ийеле, 145—150 кӱн јадат. Кардыҥ бийиги 30-40 см, кары ас кышта 10—15 см-ге јабыс. Шуургандар 30—35 кӱн болот, јаба 220—270 саат. Чаган айдыҥ орто температуразы −15,5 ала −17,5° С јетире. Кейдиҥ эҥ ле јабыс температуразы −49 °C тӱшкен. Јас узун ла ортолой јылу. Јайгы температуралар кӱӱк айда кӧдӱрилип баштайт. Јай орто-јылу, кургак, кезикте јутту да болот. Јаан изӱ айда кейдиҥ орто температуразы 18-теҥ 19 °C јетире. Эҥ изӱ температура 1952 јылда темдектелген — +39.2°С. Эҥ ле кӧп јааштар јаан изӱ айга келижет.\n\nЈаскыда орой кыру тӱжер аргалу (кичӱ изӱ айдыҥ баштапкы јарымында) ла кӱскиде эрте кыру (куран айдыҥ учында) ()тоҥырып ийет, кезик јылдарда кар да јаап ийет.\n\nТӱштиҥ јарык ӧйи 7 саат 08 минуттаҥ 17 саат 24 минутка јетире (кышкы ла јайгы Солнцестояние) тушта.\n\nЭкологиязы \n\nЧелябинск кӧп заводторлу промышленный кала учун, экологиялык айалга анчада кӱч болуп јат. Челябинский областьтыҥ башкараачызы болгон, Борис Дубровскийдиҥ айтканыла, Челябинскта кейдиҥ арузын шиҥдеериниҥ кризисы,Челябинсктиҥ экологиялык аргалары тӱгенген учун мында јаҥы,  производстволор баштаар ачар арга јок. Челябинскта 2020 јылда 2019 јылга кӧрӧ чачынтылардыҥ кеми 13 % кӧптӧй берген. РФ-ныҥ Президентиниҥ Спецпредставители Сергей Иванов айтканыла Челябинскти кейиниҥ кири јанынаҥ мында кижи јадар аргалар кӱч кала.  2018 јылда Иван Засурский (Совета по правам человека при Президенте РФ) айткан Бу калада јадарга торт јарабас. «Российская экологическая партия «Зелёные»» Челябинский областьта  2021—2022 јылдардыҥ кыжында 80-чи јерде (бастыра 85 јердеҥ).\n\nЈыл туркунына формальдегид ле фтороводородтыҥ (предельно допустимая концентрация) кеми кӧптӧгӧн.\nКаланыҥ ичинде бир канча кӧлдӧр, отчеттордоҥ кӧрзӧ, коомой айалгада. Шершнёвский водохранилище — ичер суу алатан јер органический чачынтыларла кирленген, сууныҥ арузы керектӱ кемине јетпейт. Роспотребнадзор Челябинскта сууларга эжинерге јеткерлӱ ле јарабас деп айдат.\n\nЭл-јоны \n\nКаланыҥ эл-јоныныҥ тоозы Росстаттыҥ бергениле 2021 јылда кижи. \n\nЧелябинсктыҥ эл-јоны Арасей империяныҥ 1897 јылда ӧткӧн тооалыжыла јӱк ле 20 муҥ кижи болгон. 1926 јылда 59 муҥ кижи. Јууныҥ кийнинде Урал ла Сибирге эвакуацияныҥ, индустриализацияныҥ кийнинеҥ улустыҥ тоозы 10 катапка кӧптӧгӧн, 1959 јылда 689 муҥ кижи. 1976 јылда ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱнинде каланыҥ миллионный кижизи чыккан. 300 јылдыҥ туркунына Челябинсктиҥ эл-јоны 1080 катапка ӧскӧн. XXI чакта калада јӱске шыку калыктар  јуртайт.\n\n2010 јылдыҥ тооалыжыла: орустар — 936,5 муҥ кижи (86,53 %), татарлар — 54,4 муҥ (5,03 %), башкирлер − 33,7 муҥ (3,11 %), украиндер — 15,6 муҥ (1,44 %), немецтер — 7,1 муҥ (0,65 %), белорустар — 4 муҥ (0,37 %), армяндар — 3,7 муҥ (0,34 %), мордвалар — 3,1 муҥ (0,29 %), таджиктер — 3 муҥ (0,27 %), казахтар — 2,9 муҥ (0,26 %).\n\nКудай јаҥы \n\nЧелябинск тӱӱкиде кӧп культуралардыҥ бириккен тӧс јери: эҥ ле озо бу регионныҥ тургун калыктарыныҥ культуразы — башкир, татар ла орус. Челябинскте бир канча православный храмдар, Храм Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии деп католический храм; протестантский общиналар — лютеран, баптист, пятидесятниктер ле о.ӧ.; Челябинский синагога, мечеттер. Жуковтыҥ оромында Свято-Георгиевский храм јетире тудулган, каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Агару Сергий Радонежскийдиҥ храмы ла Металлургический аймакта мечет тудулып јат.\n\n2020 јылда Свято-Симеоновский кафедральный собор (1883) тӧс храм болуп чотолот. Рождество Христованыҥ јаҥы кафедрал соборы тудулат, оны 2023 јылда бӱдӱрер.\n\nХрам Святой Троицы ла Александро-Невский серикпе Россияныҥ культуралык объекттериниҥ тоозына кирет.\n\nБаштапкы мечет Азиатский оромдо «Ак-мечет» ( — )  (эмди Елькинниҥ оромы), болгон, ол 1899 јылда тудулган. Јерин крестьянин Мухамет-Галиев берген. Архитекторы: Х. Зарифов ла З. Г. Галеев.\n\nТӱӱкизи \nЧелябинск кала 1736 јылда  Селябэ ӧзӧктӧ шибее эдип тудулган.\n1781 јылда Челябинский шибее кала деп статус алынып, Челябинский уездтиҥ, Екатеринбургский областьтыҥ  Пермский наместничествозыныҥ тӧс јери боло берген.\n\nЧелябинский шибее 1736 јылда Селябэ ӧзӧктӧ тудулып баштаган. Челябинский, Миасский, Чебаркульский шибеелерди тутканыныҥ бир шылтагы: Теченский слободанаҥ Оренбургский ле Верхояицкий шибеелер јаар барып јаткан курсакту обозторго башкирлер табарып туратан болгон.\n\nСыгын айдыҥ 13 кӱнинде полковник Тевкелев Кутлу-Мухаммед Мамешевич бичиген: «в урочище Челяби от Миясской крепости в тридцати верстах заложил город». Шибеени јердиҥ ээзинеҥ, башкир тархан (јамы) Таймас Шаимовтоҥ, јӧп алып туткан, ; башкирлер мынаҥ улам јасак тӧлӧбӧй барган. Кийнинде А. И. Тевкелевтиҥ јакылтазыла, Челябинский шибеени майор Я. Павлуцкий јетире туткан. Ол ло кижи бир канча јыл кайра шибее тудар јерди бедиреп тапкан болгодый. 1736 јылдаҥ ала Челябинский шибее Уфимский провинцияга кирген.\n1742 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 20 кӱнинде немец јорыкчы И. Г. Гмелин баштапкы катап шибее керегинде бичиген: «Эта крепость также находится на реке Миясс, на южном берегу, она похожа на Миясскую, но побольше и окружена только деревянными стенами из лежащих брёвен. Каждая стена имеет примерно 60 саженей. Она заложена вскоре после Миясской крепости, а имя получила от ближайшего к ней, находящегося выше на южной стороне реки леса, по-башкирски Челябе-Карагай».\n\n1743—1781 јылдарда Челябинский шибее Исетский провинцияныҥ администрациялык тӧс јери боло берген , Оренбургский комиссияныҥ јакааны аайынча (1743 јылдыҥ сыгын айыныҥ 22 кӱни), алдында ол тегин ле бу провинцияга кирген болгон.\n\n1748 јылда тулаан айдыҥ 23 кӱнинде Челябинский шибееде баштапкы таш Христорождественский собор тудулып башталган, кийнинде ол Исетский провинцияныҥ тӧс соборы боло берген.\n\n1760-чы јылдарда Челябинский шибееде воевода ла провинциальная канцелярия болгон (Теченский слободанаҥ 1743 јылда бери кӧчӱрген), подушной сбор, духовное правление, ратуша, 500-ке јуук айылдар (олордыҥ 100 кирези шибеениҥ ичинде). Шибее эки агаш башнялу сууныҥ оҥ јарадында болгон. Сууныҥ эки јарадында шибее агаш чедендӱ )  (рогатками, надолбами и тремя проезжими башнями). Мында нерегулярный черӱ 354 казакту, бажында атаман ла 8 старшина, канцелярияныҥ  регулярный Провинциальный ротазы (пехотный рота), 192 којойым ла ишмекчилер, 42 крестьян ла крепостной-дворовыйлар. Мынаҥ ӧскӧ, 15 беристе јерде турган Баланъчной деп јуртта Шадринсктеҥ кӧчӱп келген 154 кижи јаткан. Оренбургка јетире почтаныҥ јолы Зелаирский шибее ажыра 572 беристе јерле ӧткӧн.\n\n1774 јылда воевода А. П. Верёвкинниҥ шылтузында, Пугачёвтыҥ табарузына удурлажып, оны шибееге кийдирбеген, је 1775 јылдыҥ кочкор айында Пугачёвтыҥ улузы шибеени ал соккон. генерал И. А. Деколонгтыҥ черӱзи болушка келип, шибеени јайымдаган.\n\n1781 јылда Челябинский шибее Челябинск кала боло берген.\nЕкатерина II каанныҥ Јакааны аайынча (6.06.1782) Челябинсктыҥ кебедели јӧптӧлгӧн. Куйактыҥ ӱсти јанында уфимский герб, алты јанында кошту тӧӧ каланы кечире саду јол ӧдӱп турганын керелейт.\n\n1780-чи јылдарда Челябинск амыр уездный кала да болзо, је мында телекейлик учурлу керектер база болотон. Онойдо,  1788 јылда Степан Семёнович Андреевскийге башкарткан бир бӧлӱк эмчилер Сибирская язва деген ооруныҥ темдектерин шиҥдеп, Сибирская язва деп адап, телекейде баштапкы катап  бу јеткерлӱ ооруны эмдейтен канныҥ сыворотказын сананып тапкан.\n1796 јылдаҥ ала наместничество јоголгоныла Челябинск уездиле Оренбургский губернияга кирерде, јаҥы каланыҥ јаҥы кебедели јӧптӧлгӧн: губернский куйактыҥ алты јанында кошту тӧӧ.\nXIX чактыҥ баштапкы јарымында каланыҥ улузы садыжар ла ремесленный кыптарга () бӧлӱнет. XIX јӱсјылдыктыҥ бажында кала Уралдыҥ јарымкаларында бек турат.\n\nXIX чактыҥ учына јетире Челябинск јаан эмес кала болгон. Челябинск экинчи катап 1892 јылда Александр II тушта јаҥырган. Јаҥыртулар Самаро-Златоустовский темирјолдыҥ бӱткениле тудуш болгон, бу темирјол Челябинскти Россия империяныҥ европе�� јаныла колбогон. Император темирјолды Казан — Екатеринбург — Тюмен ажыра тудар проектти токтоткон. 1892 јылдаҥ ала Транссибирский магистральды ороонныҥ кӱнчыгыжы јаар тудары башталган. 1896 јылда Уральский горнозаводский темирјолдыҥ айрызы Челябинск ле Екатеринбургты колбоп, каланыҥ эрчимдӱ ӧзӱмине салтарын јетирген, оноҥ улам бастыра кош Челябинск ажыра ороонныҥ европей јанына ууланган, Кӱнбадыш Сибирдиҥ кожыныҥ ӱстине. Тоолу ла јылдардыҥ туркунына кала аш, , сарју, эт, чай садарыла ороонныҥ ичинде баштапкы јерлерге чыккан.\n1893 јылдаҥ ала XX чактыҥ 30-чы јылдарына јетире Челябинскте темирјол станцияныҥ јанында, Россияда кӧчкӱндердиҥ јаан деген врачебно-питательный переселенческий пункты ачылган. Бу пункт ажыра  Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыш бараткан бастырага јуук кӧчкӱндери ӧткӧн. Бу ла јылда калада Арасей империяныҥ Государственный банкыныҥ Челябинскта бӧлӱги ачылган.\n\nЭкономиказы \n1736 јылда шибее эдип тудулган, Челябинск XIX чакта Уралдыҥ јаан деген саду тӧс јери боло берген, чактыҥ учында, 1892 јылда Москва калала темирјолло колбу боло берерде, бастыра Арасей империяныҥ саду тӧс јери боло берген. СССР-да баштапкы бешјылдыктарла кожо Челябинскте промышленный предприятиелер эрчимдӱ тудулган, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта заводтор эвакуацияга келген, кала СССР-да јаан промышленный тӧс јер болгон. Јуу ӧйинде Т-34 деп танктар ла ӧскӧ дӧ јуучыл техника јазап чыгарган учун, јеҥӱге јаан кожулта эткен учун  Челябинскке «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп нере берилген («Город трудовой доблести»), калага «Танкоград» деп окылу эмес ат берилген.\n\n1990-чы ла 2000 јылдарда кӱч экономикалык айалгада каланыҥ бир канча производстволоры јабылган. 2020 јылдардыҥ бажында Челябинскте јаан экологиялык проблемалар табылган, бир айалгазы кейдиҥ сӱрекей тыҥ кирленгени учун эл-јон ороонныҥ ӧскӧ региондорына кӧчӱп баштаганы. Челябинск онойдо ок ээлемдик ле экономикалык сфераларда кӱч айалгада турат, бу коомой јолдор ло бызылган () јондык транспорт, бого коштой каланыҥ архитектуралык бӱдӱми ле ээлеми јабыс кеминде болгоны. Ондый да болзо, Челябинск Уралдыҥ эҥ јаан  промышленный тӧс јери болуп јат, мында промышленность валовый муниципал продукттыҥ 40 % боуп јат.\n\nӰредӱлик ле билим\n\nӰредӱлик \n\n2022 јылда Челябинскта 239 дошкольный образовательный учреждение, 129 текши ӱредӱлӱ учреждение ле 16 бийик ӱредӱ берер учреждение. Балдардыҥ тоозы бастыра јаба 80,3 муҥ ла 147,4 муҥ студент.\n\nБилим \nКаланыҥ учурлу вуз-тары эки классический университет — Южно-Уральский государственный университет (Национальный исследовательский университет России деп статусту) ле Челябинский государственный университет, мында в которых 25 ле 14 муҥ студент ӱренип јат. Эки ӱредӱ заведение экилези российский ле международный рейтингтерде туружат. Олордоҥ ӧскӧ калада Южно-Уральский государственный аграрный университет, Челябинский государственный педагогический университет, Южно-Уральский государственный медицинский университет Министерства здравоохранения РФ ле Уральский государственный университет физической культуры, Челябинская государственная академия культуры и искусств ла Южно-Уральский государственный институт искусств имени П. И. Чайковского, онойдо ок таҥынаҥ заведениелер ле ӧскӧ ВУЗ-тардыҥ филиалдары.\n\nКалада военный вуз — Челябинский военный авиационный институт штурманов —  Военно-воздушный академияныҥ филиалы иштейт. Челябинский высший танковый командный училище 2007 јылда јабылган, \nЧелябинск онойдо ок јаан учурлу билим тӧс јер, регион ороонныҥ беш билим-шиҥжӱ јанынаҥ региондорына кирип јат, калада Челябинский билим тӧс јер (УрО РАН) бар.\n\nЭмчилик \nЧелябинскте 25 муниципал эмчилик организация, 2020 јылда мында 8 132 кижи иштеген (3 024 — врачтар, 5 108 — орто медицинский персонал). Больничный койкалардыҥ тоозы 14 900 (127  10 муҥ эл-јонго). Челябинский областной клинический больница 1938 јылда ачылган, эмди ол 9 корпусту, консультативный поликлиниказы улусты 32 специальностьло кӧрӧт. Областной онкологический диспансер 1969 јылда иштеп баштаган, эмдиги ӧйдӧ ондо кибер-нож ло Позитронно-эмиссионная томография бар. 2010 јылда Федерал сердечно-сосудистый хирургияныҥ тӧс јери ачылган, мында 2013 јылда чыҥдыйы бийик болушты () 5094 пациент алган. Онойдо ок областной ожоговый центр иштейт, 1978 јылда ачылган.\n\nОнкодиспансердиҥ главврачы Андрей Важенинниҥ айтканыла, калада ракла оору улустыҥ тоозы (402 кижи 100 муҥ эл-јонго) текшироссийский кӧргӱзӱниҥ 15 %. Россия ичинде бу кӧргӱзӱ эҥ ле бийик, калганчы 20 јылга оору улустыҥ тоозы 2 катапка кӧптӧгӧн, јылдаҥ ла 3 % кӧптӧйт. Туберкулёз оорула кӧргӱзӱлер коомой, 2015 јылда 12 % кӧптӧп, 50,4 кижи эл-јонныҥ 100 муҥына, бу ортороссийский кӧргӱзӱнеҥ 20 % кӧп. ВИЧ оорула айалга сӱреен коомой — Челябинский область Россияныҥ региондорыныҥ ортодо бежинчи јерде,. Јӱрӱмниҥ орто узуны 70,3 года (эр улустыҥ — 64,2 јаш, ӱй улустыҥ — 76,2 јаш).\n\nКультура\n\nТеатрлар \n М. И. Глинканыҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ Челябинский государственный академический театры;\n Наум Орловтыҥ адыла адалган драманыҥ Челябинский государственный академический театры;\n «Јииттердиҥ театры» деп Челябинский государственный драматический театр (алдында ТЮЗ);\n В. Вольховскийдиҥ адыла адалган куклалардыҥ Челябинский государстволык театры;\n Челябинский государстволык драма театр, «Камерный театр»;\n Челябинский драматический театр «Манекен»;\n Челябинский драматический театр «НХТ»;\n Эмдиги ӧйдиҥ бијелериниҥ Челябинскте театры.\n\nКонцертный организациялар \n Челябинский государственный филармония;\n Орус калыктыҥ «Малахит» деп государственный оркестры.\n\nМузейлер \n  Тӱштӱк Уралдыҥ Государстволык тӱӱкилик музейи;\n Јурук кеендиктиҥ Челябинский государстволык музейи.\n\nКереестер \n\nУралдыҥ тӱӱкизи ле культуразына кӧпти эткен кижи — уралдыҥ скульпторы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ јурукчызы Виталий Зайков.\n\nКалада јаткан улустыҥ ла айылчылардыҥ јараткан јерлери: Кировка — јойу јӱрер ором, мында солун кереестер ол «Нулевая верста», доброволец-танкисттерге кереес, Александр Розенбаумныҥ ла Челябинскти тӧзӧгӧндӧргӧ кереес, онойдо ок скульптуралар («Тӧӧлӧрлӱ уулчак», «секирткишти такалаган Левша», «Кӱскӱдий мольберттиҥ јанында јурукчы», «Афганистанда корогондорго», «Закон», «Городовой», «Саксофонист», «Модница» («Кокетка»), «Баскын-тоскын», «Којойым», Скульптура извозчика, Ветеранга кереес ле о.ӧ. Мактыҥ бульварында јуучылдарга кереес бар, Ада-Тӧрӧлиниҥ батыр уулдарына ла Мӧҥкӱлик от. Јеҥӱниҥ садында бир канча кереестер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган (монументтер «Хранителям границ», «Добрый ангел мира» ла «Памятник труженикам тыла»), онойдо ок ачык теҥериниҥ алдында јуучыл техниканыҥ музейи. Революцияныҥ тепсеҥинде Ленинге кереес, «кожоҥчы» фонтанду сквер.\nЧелябинскта јарлу улустыҥ кереестери: Курчатовко, Прокофьеке, Глинкага, Горький ле Столыпинге. Калада техникага учурлаган кереестер база бар: танк «ИС-3» Комсомольский тепсеҥде, трактор «Сталинец 65» ЧТЗ-ныҥ алдында, паровоз «Ес-350 Красный коммунар» Пушкинниҥ паркында темирјолчылардыҥ культура ӧргӧӧзиниҥ јанында. Онойдо ок башка-башка скульптуралар («Поцелуй городу», «Темир бука», «Слон»), мемориалдар («Подвиг», «Јалтанбастарга мак», «Мемориал Солдатам правопорядка»), декоративный композициялар («Урал — Сибирь», «Сфера любви»).\nБаза бир солун неме бийиги 73 метр Ајыктанар кӧлӧсӧ () «360°».\n\nСпорт \n\n2014 јылда Челябинск спорт школдорыныҥ тоозыла арасей калалар ортодо 7 јерде болгон (7 спортивный учреждение 100 муҥ кижиге. Калада 1900-теҥ артык спорт тудумдар, олордыҥ ортодо 9 спорт ӧргӧӧ, 9 спортивный комплекс, 3 водно-спортивный комплекс, 3 бассейн, легкоатлетический комплекс, 14 стадион, дзюдоло олимпиадага белетеер тӧс јер.\n\nЧелябинскте шайбалу хоккейдиҥ школы јакшы кӧндӱккен, «Трактор (хоккейный клуб» (Континентальная хоккейная лигада турушкан) о.ӧ. командалар. Ӧскӧ бӱдӱмдӱ спорт командалар: Челябинск (футбольный клуб «Челябинск», гандбольный клуб «Динамо — Челябинск», мини-футбольный клуб «Тӱштӱк Урал», волейбольный клуб «Автодор-Мета», баскетбольный клуб «Славянка».\n\n2012 јылда калада дзюдоло чемпионат Европы ла чемпионат Европы водный пололо, кыстар ортодо 2013 — Матч звёзд КХЛ 2013, Финал Кубка Гагарина 2013.\nФутбол Челябинскте — хоккейдиҥ кийнинде бойыныҥ јарлузыла 2-чи јерде.\n\nЈарлу улузы \n\nАрасей империяда Челябинсктыҥ Кӱндӱлӱ кижизи деп  ат-нерени Император Николай II каан эки катап јӧптӧгӧн 1967 јылдаыҥ сыгын айыныҥ 8 кӱнинде каланыҥ ишмекчи депутаттарыныҥ исполнительный комитединиҥ Соведи јӧптӧгӧн. Бу ат-нере 43 катап берилген.\n\nАрасей ӧйинде империя \n Михайловский К.Я. (1834, Черниговский губерния — 09.09.1909, Санкт-Петербург) (нерени Николай II каан, берген) — дворянин, Крымский јууныҥ туружаачызы, орус инженер. Самара — Уфа (1885), Уфа — Златоуст (1888), Златоуст — Челябинск (1891), Екатеринбург — Челябинск (1894) деп темирјолдорды туткан. Действительный тайный советник (24.02.1907).\n Колбин В.М. (1854, Челябинск — 13(26).04.1911) (нерени Николай II каан, берген 1905 јылда) — купец, предприниматель, общественный деятель. \n Покровский В. К. (11.07.1843, Челябинск — 20.09.1913, Гейдельберг, Германская империя) (нерени Николай II каан, берген) — предприниматель, меценат, общественный деятель; статский советник.\n\nСовет ӧйдӧ \n Карпенко П. Е. (04.03.1897, Тула, Тульская губерния — 22.11.1973, Челябинск) (10 сентября 1968) — инженер-металлург, Граждан ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Јуу ӧйинде — Чебаркульский металлургический заводтыҥ башкараачызы  (1940 — заводты туткан башкараачы).\n Гусаров Владимир Николаевич (05.04.1911, с. Ромашкино, Бузулукский уезд, Самарская губерния — 30.01.1998, Челябинск) (7 сентября 1971) — Россияныҥ кӱндӱлӱ  металлургы  (1958),  В. Н. Гусаровтыҥ комбинатта текши стажы 66 јылдаҥ артык\n Мороз Мария Фёдоровна (25.12.1925, дер. Зиновьево, Покровская волость, Малоархангельский уезд, Орловская губерния — 16.12.1996, Челябинск) (7 сентября 1971) —  Челябинский тракторный заводтыҥ ветераны, Стахановец. 1984 јылдаҥ ала кӧп ӱренчиктерди таскаткан, текши стажы 45 јыл\n\n Кулешов Пётр Иванович (14.06.1912, Калуга, Московская губерния — 04.07.1995, Челябинск) (19 сентября 1978) — советский театральный актёр, режиссёр. Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.\n\nЭмдиги Россияда \n Митяев О. Г. (19.02.1956) — Россия Федерацияныҥ јондык артисты\n Глубоков Д. А. (24.12.1923, Кошкуль јурт, Челябинский округ, Уральский область — Красноармейский  — 17.12.2007, Челябинск) (9 сентября 1996) —  Челябинский государственный медицинский институттыҥ ректоры (1966—1995), Эмчилик билимдердиҥ докторы (1975), профессор (1977), Заслуженный деятель науки Российской Федерации (1995), Почётный кардиолог России (2001). Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы. Сталинград учун јуу-согуштыҥ туружаачызы\n Ильичёв Леонид Александрович (16.08.1919, Строевая гора јурт, Иваново-Вознесенская губерния, эмдиги — Ивановская область — 16.05.2004, Челябинск) (9 сентября 1996) — советский государственный деятель. Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.\n\n Медяков М. Д.(28.12.1923, Коровинский район, Челябинский округ, Уральская область; эмди — Мишкинский район Курганской области — 07.11.2005, Челябинск) (7 сентября 2004) — Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы. Герой Советского Союза (19.04.1945), Челябинскоий областьта Советский Союзтыҥ калганчы Геройы\n\n Шаламов А.Л. (18.12.1925, Еткуль ј., Еткульский район, Уральский область, эмди — Челябинский область) (2 сентября 2014) — Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":5670,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13584.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Сама́ра (1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала 1991 јылдыҥ чаган айыныҥ 25 кӱнине јетире — Куйбышев) — Россияда Орто Поволжьеде кала, Поволжский экономикалык аймактыҥ администрациялык тӧс јери ле Самарский областьтыҥ тӧс јери, каланыҥ округы. Иштиҥ магыныҥ калазы (2016). Иштиҥ магыныҥ калазы (2020).\nЭл-јоны —  кижи (), кала Россияда эл-јоныныҥ тоозы аайынча тогузынчы јерде. Самарско-Тольяттинский агломерацияда 2,7 миллионноҥ артык улус јуртайт.\n\nКала Саратовский водохранилищениҥ сол јарадында, Самарский Луки сууга Самара суу (Эдилдиҥ кош суузы) ла Сок деп атту суулар киргенинде . Баштапкы катап Самара сууныҥ ады араб посольствоныҥ секретари, јорыкчы Ахмед ибн Фадланныҥ бичигигенинде «Самур» деп (1921 јылда) айдылат.\n\nЈаан экономикалык, транспорт, билим-ӱредӱлик, культуралык тӧс јер. Самара онойдо ок машиностроениениҥ, металлообработканыҥ, металлургияныҥ, нефтеперерабатывающий, аш-курсак (пищевой), ого коштой космический ле авиационный промышленностьтыҥ јаан тӧс јери болуп јат. Калада 150-неҥ артык орто ло јаан промышленный предприятиелер бар.\nСамарада темирјол вокзал Европада эҥ бийик станциялардыҥ бирӱзи. Бого коштой, Куйбышевтиҥ адыла адалган тепсеҥ Европада текши јериниҥ кемиле тӧртинчи јерде. 2018 јылда калада Футболло телекейлик чемпионаттыҥ маргаандары ӧткӧн.\n\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааны аайынча (2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде калага «город трудовой доблести» деп нере берилген.\n\nЭтимологиязы \n1586 јылда Самара деп шибее Эдил сууга Самара суу кирген оозында тӧзӧлгӧн. Бичиктерде баштап тарый Самарский городок, Самарский город деп бичилген, је XVII чактыҥ бажынаҥ Самара кала деп бичилген. 1935 јылда «Куйбышев» деп ӧскӧртӧ адалган Куйбышев Валериан Владимирович деп совет ле государственный ишчиниҥ эземине, 1991 јылда Самара деп ады ойто катаптаҥ адалган.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \nСамара Самарский Лукага удура, Саратовский водохранилищениҥ сол јарадында, Самара (Эдилдиҥ кош суузы) ла Сок сууныҥ оозыныҥ ортозында турат. Кала тӱндӱк келтейинде кезилген немедий јастыра бӱдӱмдӱ. Меридиан уулу узуны — 50 км, широтный — 20 км.\n\nКаланыҥ текши јери — 541 км² шыку.\n\nКлимады \nКаланыҥ климады орто-континентал. Јай изӱ ле јетире чыкту. Кыш тыҥ соок эмес, карлу, узун. Јас ла кӱс кыска, серӱӱн. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар каланыҥ округында континентал кургак климат јакшы кӧрӱнет, бу Эдилдеҥ келген кейдиҥ толкузынаҥ камаанду. Ортоайлык јайгы ла кышкы температуралардыҥ башказы 31 °C, эҥ экстремумдардыҥ — 84 °C..\n\n Ортојылдык температура +6,1 °C;\n Ортојылдык (шкала Бофорта аайынча) салкынныҥ тӱргени — 3,3 м\/с;\n Ортојылдык кейдиҥ чыгы — 74 %;\n\nРельефы \nКала јаҥы (кайнозойский) образованиелерде, Пермский период ло 240—300 млн јыл кайра бӱткен ташкӧмӱр породаларда турат. Кристаллический фундаменты (архейский эраныҥ) 1400—1600 метр тереҥинде јадат. Каланыҥ рельефы бийик эмес тӧҥдӧрлӱ. Каланыҥ тӱндӱк јаны бийик (Красноглинский аймак), мында Соколий кыр. Эҥ бийик јер «Тип-Тяв» кыр — талайдыҥ кемјӱзинеҥ 286 метрге бийик. Тӱштӱк-кӱнбадыш јаар, Эдил сууны кууй, Революцияныҥ тепсеҥине јетире јер араайынаҥ јабызап, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 28 метрге бийиктеп, Эдилдиҥ бийигине једет.\n\nЭдил суунаҥ ала јер кумакту (почва), Самара суу јанынаҥ — той балкашту.\n\nЭкологиязы \nКалада кӧп тоолу строительный, нефтехимический, нефтеперерабатывающий, электротехнический, металлургический, авиаприборостроительный, промышленностьтыҥ энергетический отрасльдарыныҥ предприятиелери атмосферада кейди киртидип јат.\n Самарада кейдиҥ киртигениниҥ кӧргӱзӱлери Россияда калаларга кӧрӧ 43 %-ке кӧп.\n Эҥ ле коомой айалга — Кировский аймак. Эҥ ле оҥду аймак Красноглинский аймак.\n Калада 105 јаан предприятие, кӱнӱҥ сайын кейге ондор тоолу тонна кирлӱ веществолор чачылат, олордыҥ кӧп сабазы улус јадып турган массивтердиҥ јанында. Олордыҥ экӱзи Куйбышевский нефтеперерабатывающий завод, ОАО «ЗПОН», ОАО «Металлист-Самара».\n\nКалада тарыган јажыл ӧзӱмдердиҥ текши јери 3,5 м² бир кижиге нормазы јетпейт.\n\nЭл-јоны \n\n2000 јылдаҥ 2004 јылга јетире каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы астаганыныҥ шылтагы — миграционный отток населения. 2005 јылда калада (миграционный прирост) улус кӧптӧгӧн — 0,4 муҥ кижи.\n Самарско-Тольяттинский агломерация\nБу агломерацияларга эки тӧс јерлӱ спутник калалардыҥ эл-јоныныҥ тоозы база кирет Самарско-Тольяттинская агломерацияга (Самары ла Тольяттиниҥ спутник калалары — Новокуйбышевск, Кинель, Чапаевск, Жигулёвск, кезикте бери Сызрань каланы кожодылар), мында 2,7 млн. кижи (Москов ло Санкт-Петербургский агломерациялардыҥ кийнинеҥ Россия ичинде ӱчинчи јерде).\n\n Демографиязы\n2000 јылдаҥ ала араайынаҥ јыл туркунына божогон улустыҥ тоозы астайт. 2005 јылда 18,9 муҥ кижи, алдында јылга кӧрӧ 2,6 % ас.\n2005 јылда балдар чыгарыныҥ тоозы јабызаган (10,8 муҥ бала чыккан, алдында јылга кӧрӧол 0,4 муҥ балага ас).\n\n Ук-калыктары\nСамара — Россияда эмдиги ӧйдиҥ тыҥ ӧзӱм алынган мегаполисы, мында јуртаган кӧп калыктар ортодо кӧп сабазы: орустар (90 % шыку), онойдо ок мында татарлар, украиндер, мордвлар, чуваштар јуртайт.\n\nУк-калыгы јарт эмес улустыҥ тоозы 61 803 кижи, переписной листте угын бичибегендери — 8222 кижи.\n\nКудай јаҥы \nСамара — кӧп конфессияларлу кала. Мында православный, старообрядческий серикпелер, католический, протестантский ле армянский храмдар, баптисттер ле пятидесятниктердиҥ мӱргӱӱр туралары, мечеттер, еврей хоральный синагога бар.\n\n Православие\n Самарада кӧп саба кудайзак улус — православный христиандар. \nСамарада баштапкы серикпе XVI чакта шибеени тӧзӧп лӧ турарда тудулган. 1782 јылда Самараны тудатан ӱлекерде беш серикпе тудар деп темдектелген, XIX чактыҥ учында — 46. Баштапкы серикпелердиҥ бирӱзи — Смоленский (эмдиги ӧйгӧ јетире артпаган).\n\n XIX чакта 40-чи јылдарда самарский старообрядецтер единовериеге кожулган. Оныҥ учун 1847 јылда Синод указ чыгарган Самарада единоверческйй серикпе тудар деп. Бу беш башту серикпе 1865 јылда Предтеченскийй ле (эмди Некрасовский) ле Саратовский оромдордыҥ бириккенинде тудулган, каланыҥ кӧрӱмјилӱ јери боло берген. Самараныҥ баш православный храмы — он эки башту Храм Христа Спасителя, ол Эрнест Жибердиҥ проектиле тудулган. 1869 јылда кӱӱк айда каланыҥ эл-јоныныҥ сурагыла (ходатайство) тӧзӧлгӧн, император Александр II арай болзо террористке ӧлтӱртпей тирӱ артканына учурлалган. Волжский проспектте Иверский ӱй улустыҥ монастыры ачылган.\n\n Старообрядчество\n\nСамарада старообрядчествоныҥ ӱч ууламјызы бар.\n\nОрус православный старообрядческий серикпе 2006 јылда бойына кайра 1915 јылда старообрядцтер туткан храм Казанского образа Пресвятой Богородицы деп серикпени јандырып алган, 2004 јылда ол Московский патриархияга јастыра берилген болгон.\n\n Католицизм\n Польский тӱймеенди јаба баскан кийнинде, XVIII чактыҥ учында — XIX чактыҥ бажында Самарский кырайда баштапкы католиктер — поляктар болгон. XIX чактыҥ ортозында Самарада 134 поляк јуртаган. Католик Арцимович Адам Антонович бу ӧйдӧ Самараныҥ губернаторы болгон. 1858 јылда Егор Аннаев деп којойым баштапкы костёлды тударга јӧп алып, храмды тудуп баштаган.\n\n 1920-чы јылдыҥ учына јетире костел иштеген, оноҥ мында польский баштамы школ, балетный студия, кинотеатр «Штурм» болгон. 1941 јылдаҥ ала 1994 јылга јетире мында музей краеведения болгон. Эмдиги ӧйдӧ храм католический общинаныҥ болуп јат.\n\n Протестантизм\n Баштапкы лютеран кирха — серикпе 1865 јылда костёлдыҥ туразында ачылган. XIX 60-чы јылдарында чактыҥ учында 150 кире кижи, кӧп сабазы немцтер, бу серикпеге јӱрген. Кирханыҥ фасады готическоий стильле, немецкий средневековый базиликке јуукташ.\n\n Кирха 1930 јылда јабылган.\n\n Армянский Апостольский серикпе\n Сурб Хач (Агару Крест) деп серикпе.\n\n Ислам\n Баштапкы мечет мында 1856 јылда тудулган.\n\n Иудаизм\n XIX чактыҥ учында Самарада еврей улус табылган. 1903 јылда синага тудулып баштаган, проекттиҥ авторы — бу јердиҥ архитекторы Клейнерман Зельман Вениаминович болгон.\n Синагоганыҥ туразы мавритан стильле тудулган.\n\nТӱӱкизи \n\nТопоним «Самарха» (Самара) орто чактарда кӱнбадыш европей картографический традицияларда туштайтан. Эҥ озо бу скиф топоним керегинде «Хроникада» (, 1130\/1131—1135 јј.) Гуго Сен-Викторскийде туштайт. XIII чактыҥ Эбсторфский легенданыҥ картазында темдектелген «Самарха 〈…〉 Скифияда 〈…〉 каланы эки каан башкарат: бирӱзи язычник, экинчизи — христианин». Скифия бу ла ӧйдӧ, бу картаныҥ ӧскӧ легендазында «кӱнчыгыштыҥ кырынаҥ Теҥиске јетире јадат, Тӱштӱкте дезе Кавказтыҥ кырлары».\n\nКарталарда јуралганын ал��а, ол бичилип, јазалганынаҥ ала 30—50 јыл боло берет, кала ол тушта, XI чактыҥ учында бар болонын керелейт. Гуго Сен-Викторскийдиҥ «Хрониказында» графический протограф болгон, бу кала XI чактыҥ ортозында Хазарский каганат бар тушта болгон (2012). Телекейдиҥ Эбсторфский картазында (Верчелльский карта), онойдо ок оныҥ протографтарында XII чактыҥ баштапкы јарымында болгон, је ол бистиҥ ӧйго јетпеген, ондо информация, IX чактыҥ баштапкы јарымында, Хазарияныҥ ӧйинде, башкарузыныҥ иудаизацияныҥ баштапкы периодында 802\/803 јылдарда болгон.\n\nСамарха кала туку 802\/803 јылда болгон. Је бу версия тӱӱкилик шиҥжӱлерге тайанып, археологияныҥ казынты иштерине тайанбайт, ол тоодо суу керегинде.\n\nКаланы тӧзӧгӧни \n\nКаланыҥ ады Самара суунаҥ улам адалган. 1586 јылда Самарский городок Фёдор Иоаннович каан тушта Самара суу Эдилге киргенинеҥ ыраак јок јерде тӧзӧлгӧн. Князь Засекин Григорий Осипович ле воеводаныҥ болушчызы Елчанинов ло Стрешнев башкарган. Шибеени туткан амаду — Эдилдиҥ орто агынында судоходствоны корулаары ла чӧлдӧҥ келген табаруларга государствоныҥ кыйуларында удурлажары.\n\n1586 јылда Самара болгон, «Пискарёвский летописец» оны керелейт:\n\nСамара деп орус шибеени сууныҥ оозына тӧзӧӧргӧ москов башкару ногайский мурзала јӧптӧжӱ куучын ӧткӱрген, јуу јогынаҥ шибее тудар јӧпти аларга, олор бис јӱк ле ногайларды корулаар амадулу бу шибеени тударыс дешкен («отъ воровъ отъ казаковъ»).\nКрепостьты тудатан тӧс амаду Эдилдиҥ орто агынында ла Самараныҥ оозында сӱреен јаан јерлерди кӧскӧ тудар арга болгон, араайынаҥ јерлерин јаанадары ла Казаннаҥ Астраханга јетире суу јолды кӧчкиндердеҥ аргадаары болгон.\n\nШибеени эмдиги Самарский клапандар эдер заводтыҥ јеринде, оноҥ тӱштӱктей јерде туткан болгон. Кӱӱк айдыҥ 9 кӱнинеҥ ала 1586 јылда тудулган. Ондо јаткан улус служилые люди: дети боярлардыҥ балдары, стрелецтер, пушкарьлар ла каруулчыктар (воротники) шибеени уурчылар («отъ воровъ») ла ногайлардыҥ табаруларынаҥ корулайтан. Бистиҥ ӧйгӧ јетире агаш шибее артпаган (1690 ла 1703 јылдарда болгон ӧрттӧрдӧ кӱйӱп калган), је 1986 јылда каланыҥ 400-јылдыгына учурлай Водников ло Кутяковтыҥ оромдорыныҥ јанында , самарский шибеениҥ бир башнязы ла стенезиниҥ келтейи эдип ӧткӧнип сруб тургузып, бого кереес доско јапшырылган.\n\nУездтиҥ тӧс калазы \n1646 јылдыҥ јазында Самара ла оныҥ јака јурттарында (посад) баштапкы тооалыш (подворная перепись) ӧткӱрилген (эрте табылган Самара каланы айландыра, јербойыныҥ дворяндарыныҥ уездтери ле поместьелери керегинде оноҥ алдында эткен тооалыштар керелейт). Онойып, Самара шибее 1586 ла јылда тутканынаҥ ала кала деп чотолгон. 1708 јылда Пётр I каан тушта Самара тогузынчы јаҥы табылган губернияга, Казан губернияга кирген, 1719 јылда Астрахан губернияга кӧчкӧн. Ол тушта Самарада 210 айыл болгон.\n\nXVII—XVIII чактарда Самара эки крестьян тӱймеенниҥ ортозында болуп калган. 1670 јылда Самараны Степан Разинниҥ черӱлери колго алган, 1773 јылда дезе Самара Емельян Пугачёвтыҥ јаныдӧӧн јайылган баштапкы кала болгон.\n1780 јылда Самарский уезд тӧзӧлгӧн (Екатерина II каанныҥ уездный реформазы) тӧс калазы Самара, бу уезд Симбирский губернияга кирген.\n\nГубернский кала \n\n1850 јылда јаҥар айдыҥ 6 кӱнинде император Николай I каан Самарский губерния тӧзӧзин деп Башкару Сенатка јакаан чыгарган, тӧс јери Самара, эл-јоныныҥ тоозы 15 муҥ кижи. XIX чактыҥ учында Самараныҥ эл-јоныныҥ тоозы 90 муҥ кижиге јеткен, 1916 јылда — 150 муҥга шыку кижи.\n\n1874 јылда Оренбургский темирјол тудулып баштаган, бу јол 1877 јылда Самараны кечире барган.\nСамарский пристань Эдил сууда талдама пристаҥь деп чотолгон, јыл туркунына бери башка-башка кошту муҥ кире кереп кирип, чыгып туратан.\n\n1915 јылда Самарада трамвай јӱрӱп баштаган.\n\nРеволюцияныҥ ӧйи \n\nФевральский революция керегинде табыш Самарага 1917 јылда тулаан айдыҥ 1 кӱнинде келген.\n\nИшмекчи депутаттардыҥ соведи ле солдат депутаттардыҥ совединиҥ баштапкы  јууны јаба ӧткӧн (); Самарский советте баштап тарый кӧп сабазы эсерлер ле меньшевиктер болгон.\n\n1917 јылдыҥ Октябрьский революциязы калада бир де мылтыктыҥ адыжы јоктоҥ ӧткӧн. Совет јаҥ јеҥген деп В. В. Куйбышев «Олимп» деп цирк-театрдыҥ сценазынаҥ јарлаган (эмди мында Самарский государственный филармония).\n\n1918 јылда кичӱ изӱ айда совет јаҥды каланыҥ кезик улузы ла чехословацкий корпуста австро-венгерский черӱниҥ олјодо солдаттары биригеле аҥтарган. Мында, чехтер јаткан бир канча губерния Российская республика тӧзӧлгӧн, тӧс калазы Самара.\n\n1918 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде совет јаҥ орныккан, чехтер каланаҥ качкан, Кызыл черӱ калага кирген. Чапаев Василий Иванович ле Гай Гая Дмитриевич бажында турган.\n\nСовет ӧй \n1928 јылда Самара Средне-Волжский областьтыҥ тӧс јери боло берген. 1929 јылда ойто Средневолжский кырай болуп куулган. 1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала 1991 јылдыҥ чаган айыныҥ 25 кӱнине јетире кала Ку́йбышев деп, советский, государственный ла партийный ишчиге В. В. Куйбышевке учурлай адалган.\n\n1941 јылдыҥ ӱлӱрген айдыҥ 15 кӱнинеҥ ала Москванаҥ СНК СССР, Верховный Совет СССР, дипломатический представительстволор, Большой театр, Мосфильм кӧчкӧн. Сталинге бункер тудулган. Је Ставка Верховного Главнокомандования, Государственный комитет обороны , Генштаб РККА Москвада арткан.\nПромышленный производствоныҥ кеми 1945 јылда 1940 јылга кӧрӧ 5,5 катапка бийиктеген. Јуу ӧйинде каланыҥ эл-јоны 1,5 катапка кӧптӧгӧн (400-теҥ ала 600 муҥ кижиге јетире)\nГитлеровский Германияны јеҥерге кала ороонго јаан јӧмӧлтӧ эткен. Јуу-јепсел ле ок-тары () јазаган. Јууныҥ јылдарында куйбышевский авиационный заводтордо («ЦСКБ-Прогресс» ле «Авиакор») 28 муҥ кире штурмовиктер ле Ил-2 ле Ил-10 самолеттор чыккан, бастыра тоозынаҥ алза — 80 % -ке јуук. Кавказ учун јууларда кала черӱни, албаты ээлемди горючийле јеткилдеген.\nКалага ӧскӧ ороондордыҥ башкараачылары келип туратан, ол тоодо Францияныҥ президенти Шарль де Голль.\n\nЈууныҥ кийнинде Куйбышев СССР-дыҥ јаан промышленный ла культуралык тӧс јери боло берген. Мында јаан авиационный потенциал салынган 1958 јылдаҥ ала космический, машиностроительный, металлургический, электротехнический, кабельный, нефтеперерабатывающий ле јеҥил промышленностьтыҥ тӧзӧлгӧзи. 1960 јылдаҥ 1991 јылга јетире Куйбышев иностранецтерге бӧктӱ кала болгон.\n\nСССР-дыҥ 20 калазына атом бомба чачар деген США-ныҥ «Totality» деген планына (1945 јылда тургузылган) Куйбышев кала база кирген, онойдо ок кийнинде мындый пландарда ол база бар.\nБастыра совет ле российский космонавттар космоско самарский предприятие «ЦСКБ-Прогресс» эдип чыгарган ракета-носительдерле учкан, (планетаныҥ баштапкы космонавтын Гагарин Юрий Алексеевичти 1961 јылда кандык айдыҥ 12 кӱнинде; Энгельс каланыҥ јанына келип тӱжерде, Куйбышевке экелгендер, мында ол 2 кӱн КПСС-тыҥ Куйбышевский областной комитединиҥ дачазында амыраган, мынаҥ телефонло государствоныҥ јаанына Н. С. Хрущёвко космоско једимдӱ учуш керегинде јетирген.\n\n1967 јылда сыгын айдыҥ 14 кӱнинде Куйбышевте миллионынчы кижи чыккан, ол — Наталья Белова. 70-чи јылдардыҥ учында 1,2 миллион кижи боло берген.\n1986 јылда каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы ӱстӱги бажына чыккан — 1 267 000 кижи.\n25 января 1991 года РСФСР-дыҥ Верховный Совединиҥ Президиумыныҥ указыла калага тӱӱкилик ады јанган Самара.\n\nСовет ӧйдӧ башталган экономикалык кризис 1998 јылда тыҥыган, бу ӧйдӧ Военно-промышленный комплекстиҥ предприятиелери јайрадылып, гражданский производствого кӧчип болбогон ӧскӧлӧри база.\n\n2000 јылда Самарада строительствоныҥ сегменти јакшы иштеп баштаган. Је капитальный план јок.\n\nЭкономиказы \nКаланыҥ округыныҥ экономикалык тӧс ууламјызы — промышленность.\n2007 јылдаҥ ала промышленный производствоныҥ ӧзӱми кӧдӱрилген. Текши кеми 2006 јылга кӧрӧ, 106 % кӧптӧгӧн.\n\nИшјалдыҥ кеми 2007 јылда 2006 јылга кӧрӧ 26,7 % кӧдӱрилген.\n\nПромышленность \nСамара машиностроение ле металлообработкада, аш-курсак (пищевой), онойдо ок космический ле авиационный промышленностьто јаан тӧс јер болуп јат. Калада 150-неҥ артык јаан ла орто промышленный предприятие иштейт. \"Волга-Инфо\"ныҥ јетиргениле Самарада бастыра российский подшипниктердиҥ 1\/4 бӧлӱги ле Россияда бастыра эдилип турган кабельдердиҥ (Связьтыҥ техниказы) 2\/3 бӧлӱги эдилип јат.\n\nЖелезобетон эдимдердиҥ јаан деген предприятиези ООО «ЖБИ-Поволжье».\nБойында эдилеле аткарылган товарлардыҥ текши кеми ле обрабатывающий производстводо бойыныҥ кӱчиле эдилген иштиҥ кеми 2017 јылда — 236,0 млрд салкой.\n\nКаланыҥ промышленный производствозыныҥ эделе аткарган эҥ кӧп продукциязы:\n производство машин и электрооборудования, транспортных средств — 43,5 %;\n производство пищевых продуктов, включая напитки — 21,8 %;\n металлургическое произв��дство и производство готовых металлических изделий — 19,9 %;\n производство продуктов нефтепереработки — 6,7 %.\n кондитерская фабрика (Россия деп шоколадный фабрика)\n\nСамараныҥ эҥ јарлу предприятиелери:\n Тарасовтыҥ адыла адалган завод (алдында — КАТЭК);\n Авиаагрегат (Самара)]] (алдында — Куйбышевское агрегатный производственный объединение);\n Ракетно-космический центр «Прогресс» (алдында — Завод «Прогресс»);\n Авиационный завод;\n Завод «Металлист»;\n Волгакабель (алдында — Завод «Куйбышевкабель») — банкрот;\n Старт (завод, Самара) (алдында —  аэродромдорго керектӱ оборудованиениҥ заводы);\n 9 ГПЗ;\n Кузнецов (компания) (алдында — М. Фрунзениҥ адыла адалган моторостроительный объединение);\n Самарский металлургический завод.\n\nӰредӱлик ле билим\n\nӰредӱлик \n2008 јылда кичӱ изӱ айда<ref><\/ref> калада ӱредӱ заведениелер иштейт:\n\n 37 ВУЗ;\n 51 орто профессионал образование ле орто-специал ӱредӱ заведение;\n 182 школ;\n 215 школго јеткелек балдардыҥ учреждениези;\n 140 Учреждение дополнительного образования детей.\n\nКалада Ӱредӱликтиҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери (Центр развития образования)иштейт, совершенствования профессиональной квалификации воспитателей, учителей, руководителей образовательных учреждений и оказания информационной и научно-методической помощи образовательным учреждениям и педагогам на муниципальном уровне.\n\nТекши орто ӱредӱ \nСамарада 2017 јылдыҥ сыгын айында 186 общеобразовательный учреждение , ол тоодо 174 государственный общеобразовательный учреждение:\n8 гимназия,\n10 лицей,\n2 баштамы школ,\n139 общеобразовательный школ,\n11 школ-интернат ла 12 таҥынаҥ общеобразовательный учреждение.\nӰренчиктердиҥ тоозы 121,6 муҥ кижи.\n\nБилим \nСамара космический ле авиационный ууламјыла ороонныҥ билим тӧс јери болот. Је ого коштой кала билим-шиҥжӱ институттарыла јарлу, олор машиностроение ле металлообработка, јурт ээлем отрасль јанынаҥ иштейдилер.\n\n2008 јылда Орто Поволжьеде (Самарский, Пензенский ле Ульяновский областьтарда) бастыра фундаментал шиҥжӱлер — РАН-ныҥ Самарада билим тӧс јерине (СамНЦ РАН) — региональное объединение научных организаций и организаций научного обслуживания берилген.\nРАН-ныҥ СамНЦ организацияларында 519 кижи иштейт (олордыҥ 388 — РАН-ныҥ штадында), 245 билим ишчизи (олордыҥ 186 кижи — РАН-ныҥ штадында). Билим шиҥжӱлерди академик РАН (В. П. Шорин), 6 член-корреспондент РАН, 75 билимниҥ докторлоры ла 120 билимниҥ кандидаттары.\n\nБастырароссийский ле международный јарлу самарский билим школдор:\n алгебра (физико-математический билимдердиҥ докторы, проф. Валентин Евгеньевич Воскресенский, д. ф.-м. н., проф. Александр Николаевич Панов);\n дифференциальные уравнения (д. ф.-м. н., проф. Владимир Андреевич Соболев, д. ф.-м. н., проф. Людмила Степановна Пулькина);\n математический анализ (д. ф.-м. н., проф., академик Российская академия естествознания Виктор Филиппович Волкодавов, к. ф.-м. н., проф. Виктор Александрович Носов);\n теоретическая физика (кандидат физико-математических наук, доц. Тамара Михайловна Митлина, кандидат физико-математических наук, доц. Владимир Михайлович Митлин, кандидат физико-математических наук, доц. Лев Соломонович Молчатский, кандидат физико-математических наук, доц. Александр Семёнович Тарновский);\n акустика машин (доктор технических наук, профессор, академик РАН Владимир Павлович Шорин);\n техническая кибернетика (доктор технических наук, профессор, член-корреспондент РАН[Виктор Александрович Сойфер);\n нефтяная геология (д. г.-м. н., проф., почётный академик РАЕН Киамиль Бекирович Аширов);\n инженерная геология (к. г.-м. н., доц. Вадим Витольдович Шнырёв, к. т. н., доц. Маргарита Николаевна Баранова);\n палеогеография (д. г.-м. н., проф. Стефан Селивёрстович Коноваленко);\n генетика (к. с\/х. н., проф. Михаил Петрович Меркулов);\n зоология (д. б. н., проф. Людмила Владимировна Воржева, д. б. н., проф. Дмитрий Николаевич Флоров);\n паразитология (к. б. н., доц. Валентин Петрович Ясюк);\n герпетология (к. б. н., проф. Михаил Степанович Горелов, Дамир Вильданович Магдеев);\n биология (д. б. н., проф., академик РАЕН Николай Михайлович Матвеев);\n геоботаника (д. б. н., проф., академик РАЕН Владимир Иванович Матвеев, д. б. н., проф. Вера Фёдоровна Пастернацкая);\n гидробиология, гидроботаника (д. б. н., доц. Вера Валентиновна Соловьёва, д. б. н., проф. Сергей Владимирович Саксонов);\n химия (Межвузовский научно-исследовательский центр по теоретическому материаловедению)\n биохимия (д. б. н., проф. Милон Матвеевич Серых);\n экология (д. б. н., проф., член-корреспондент РАН Геннадий Самуилович Розенберг);\n физиология (д. б. н., проф., член-корреспондент АМН СССР Михаил Васильевич Сергиевский, д. б. н., проф. Равиль Шакирович Габдрахманов, д. м. н., проф. Нина Андреевна Меркулова, д. б. н., проф. Алексей Николаевич Инюшкин).\n\nЭмдиги ӧйдӧ Самарада 30-таҥ артык орто профессионал ӱредӱ заведение.\n Поволжский государственный колледж — алдында Куйбышевский индустриально-педагогический техникум (КИПТ).\n Самарский авиационный техникум;\n Самарский государственный колледж;\n Самарский социально-педагогический колледж;\n Колледж связи Поволжского государственного университета телекоммуникаций и информатики;\n Самарский государственный колледж сервисных технологий и дизайна;\n Ляпинаныҥ адыла адалган Самарский медицинский колледж;\n Самарский металлургический колледж;\n Самарский механико-технологический техникум;\n Самарский политехнический колледж;\n Самарский приборостроительный техникум;\n П. Мачневтиҥ адыла адалган Самарский техникум городского хозяйства и строительных технологий;\n Самарский торгово-экономический колледж;\n Д. И. Козловтыҥ адыла адалган Самарский техникум авиационный ла промышленный машиностроениениҥ;\n Самарский энергетический колледж;\n Самарский медико-социальный колледж;\n А. А. Буяновтыҥ адыла адалган Самарский колледж железнодорожного транспорта;\n Д. Г. Шаталовтыҥ адыла адалган Самарский музыкальный училище;\n Самарский машиностроительный колледж.\n\nЭмчилик \nСамарада 1825 јылда улуска эмдеер болуш јетиретен организациялар табылган деп чотолот, ол тушта Самара уездный кала болгон Симбирский губернияда, эл-јоны 5000 кижи. Ол тушта калада баштапкы больница 56 койкага ачылган, мында бир врач ла тоолу санитарка иштеген.\n\n1875 јылда зе́мский больница 255 койкага ачылган. 1881 јылда мында Россияда баштапкы эндоскоп табылган. Эмди ол — Н. И. Пироговтыҥ адыла адалган клинический больница № 1.\n\n1917 јылда текши бӱдӱмдӱ 5 больница 885 койкалу, 5 амбулатория, 1 туберкулёзный диспансер, 1 психиатрический больница 600 койкалу.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу Куйбышев калада 1941 јылда ӱлӱрген айда 27 эвакогоспиталь 7350 койкалу болгон.\n\n2008 јылда Самарада Поволжьеде тӱрген болуштыҥ јаҥы бӱдӱми табылган — скорая медицинская помощь на воде.\n\nКультура \n2009 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинеҥ 20 кӱнине јетире Самарада Јииттердиҥ Јылына учурлалган Россияныҥ јииттериниҥ VIII-чи Дельфийский ойындары «Молодость России» ӧткӧн.\n\nМузейлер, галереялар \n\nП. В. Алабин, каланыҥ эҥ јарлу башкараачызы, баштапкы публичный музей ачарына эрчимдӱ турушкан.\n\nПётр Владимирович Алабин: Публичный музей, правильно устроенный и доступный публике, признаётся одним из лучших способов проведения полезных и необходимых сведений в народные массы.\nСамарский областной тӱӱкилик-краевед музейи — Самарский областьта эҥ јаан музей. Ого Јылдыҥ ла\n200 муҥ кижи келет.\nСамарский художественный музей — Поволжьениҥ јаан музейлериниҥ бирӱзи. Художественный бӧлӱгин јербойыныҥ јурукчызы Головкин Константин Павлович бир бӧлӱк самарский јурукчылардыҥ болужыла јазаган. Коллекцияныҥ тӧзӧлгӧзи болуп XIX—XX чактыҥ самарский јурукчыларыныҥ иштери тургузылган, онойдо ок орус кеендиктиҥ устарыныҥ јуруктары бар.\n\nС. П. Королевтыҥ адыла адалган авиация ла космонавтиканыҥ музейи — Россияда авиакосмический музейлердиҥ ортодо баш музей. Музейдиҥ Самарада эдилген авиакосмический техниказыныҥ модельдериниҥ экспозициялары оморкоду болуп јат.\n\nЭмдиги ӧйдӧ калада 20 музей: каланыҥ тӱӱкилик ортозында модернге кереес — Дом-музей Курлиной, оноҥ ыраак јок  А. Н. Толстойдыҥ музей-усадьбазы, Бункер Сталина, «Союз» деп ракета-носитель комплекс-кереес, онойдо ок јарлу музей «Самара Космическая», 2004 јылда тӧзӧлгӧн, Д. Н. Флоровтыҥ адыла адалган зоологический музей.\n\nТеатрлар ла концертный залдар \nКаланыҥ театрлык јӱрӱми солун ла толу. Самарада 5 муниципал театр ла онноҥ артык башка-башка сценический площадкалар бар. «Задумка» деп балдардыҥ музыкальный театры эрчимдӱ иштейт, бу ӧмӧлик јаантайын международный ла бастыра российский конкурстардыҥ јеҥӱчилдери. Самараныҥ театрал залдарында јерлердиҥ текши тоозы — 3 муҥга шыку. Бир јылга муниципал театрлар 312 спектакльдаҥ артык кӧргӱзет, муҥдар тоолу кӧрӧӧчилер келет.\n\nТеатрлар\n\n (Чапаевтиҥ тепсеҥи, 1) Самарский профессионал театр бойыныҥ карьеразын Николай Васильевич Гогольдыҥ «Ревизор» деп комедиязынаҥ баштаган. 1888 јылда театр јаҥы сезонды јаҥы туткан таш турада (архитекторы Чичагов Михаил Николаевич) баштаган. 1901 јылда самарский театрдыҥ сценазында Максим Горькийдиҥ пьесалары тургузылган. Бичиичи божогон кийнинеҥ, 1936 јылда, театрга оныҥ адын берген.\nОпера ла балеттиҥ Самарский академический театры\n (Куйбышевтиҥ тепсеҥи, 1)1931 јылда тӧзӧлгӧн. Баштапкы постановка — Модест Мусоргскогскийдиҥ «Борис Годунов» деп операзы. Театрдыҥ балетный труппазы 1933 јылда тӧзӧлгӧн. 1982 јылда кочкор айдыҥ 18 кӱнинде театрга «академический» деп кӱндӱлӱ ат берилген.\n\nСамарский Театр-центр юного зрителя «СамАрт»\n (Лев Толстойдыҥ оромы, 109)Театр 1930 јылда јииттердиҥ областной театры деп тӧзӧлгӧн . Ӧткӧн 75 јылга мында 500-теҥ артык спектакль орус ла зарубежный классика аайынча, эмдиги ӧйдиҥ драматургиязы аайынча тургузылган, олордыҥ кезиги бастырароссийский ле международный театрал фестивальдарда бийик сыйлар алган.\n\n«Самарский площадь» деп Самарский муниципал театр\n (Садовый ором, 231)театр-студия болуп ОК ВЛКСМ-ныҥ Јииттердиҥ туразы ачылган, 1993 јылда Муниципал театрдыҥ статусын алган. Театрды тӧзӧгӧн кижи — Дробышев Евгений Борисович.\nСоциал экспериментальный театр «Крылья».\n (улица Авроры (Самара), 122)2003 јылда тӧзӧлгӧн. Театрдыҥ тӧзӧӧчизи — Матякин Андрей Николаевич, Самарский культура ла кеендиктиҥ государственный академиязын божоткон. «Центр альтернативного творчества» деп јерде иштейт.\n\n «Доктор Чехов» деп Самарский актёрский мастерскойКаланыҥ театрларыныҥ артисттериниҥ биригӱзи. Алла Коровкина деп актриса, режиссёр ло драматург бу мастерскойды ачкан.\n\nСценический площадкалар\nСамарада 20-неҥ артык культурно-досуговый учреждениелер (дом культуралар, клубтар, ойын-јыргалду тӧс јерлер) бар, олордыҥ 5-зи — муниципал.\n\n А. С. Пушкинниҥ адыла адалган темирјол ишчилериниҥ культура ӧргӧӧзи\n (Л. Н. Толстойдыҥ оромы, 94)Театрал залду, 600 јерлӱ Народный дом деп проектти архитектор Засухин Филарет Петрович 1898 јылда тургускан.\n\nКинотеатрлар \nКаланыҥ јеринде 9 кинотеатр иштейт.\n\nБиблиотекалар \nСамарский областьта 831 библиотека, олордыҥ 614 — јурттарда. Самараныҥ бойында областьтыҥ јаан деген библиотекалары бар, ол тоодо универсальный ла специализированный. Олордыҥ ортозында Самарский областьтыҥ башкарузыныҥ подведомственный учреждениелериниҥ библиотекалары:\n Самарский областной универсальный билим библиотека;\n Балдардыҥ Самарский областной библиотеказы;\n Јииттердиҥ Самарский областной библиотеказы;\n Кӧс јокторго Самарский областной библиотека .\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык кереестер \nСамараныҥ архитектуразы јӱзӱн-јӱӱр тураларла аҥыланат, олордыҥ ортозында тӱӱкилик кереестер кӧп. Каланыҥ тудумдары беш тӱӱкилик бӧлӱктеҥ турат:\n 1586—1706 — «Јебрен кала» (Древний город),\n 1706—1780 — «Земляной вал»,\n 1780—1850 — «Уездный кала»,\n 1850—1917 — «Губернский кала»,\n 1960—1970 — «Космический Куйбышев».\nСамара эмдиги Россияда эҥ байлык архитектуралык кереестерлӱ калалардыҥ бирӱзи, мында бастыра стильдер бар. Архитектурный эклектика текши јайылган, орус ла кирпичный стильдер, XX чактыҥ исторический ле романтический стилизациязы ла модерн.\n\nСамара кӧп меценат којойымдарга быйанду, бирӱзи Шихобалов Емельян Николаевич, оныҥ акчазына калада кафедральный собор, приюттар ла богадельнялар, јондык больница тудулган, бу эмчиликте оору улустыҥ тал ортозы акча јокко эмденет.\n\nТепсеҥдери \nКалада он јети тепсеҥ: Дзержинскийдиҥ тепсеҥи, Европада эҥ јаан тепсеҥдердиҥ бирӱзи — Куйбышевтиҥ.\nЛенинский аймакта эҥ кӧп тепсеҥдер ле Октябрьский аймакта база. Советский, Красноглинский аймактарда — тепсеҥдер јок.\n Куйбышевтиҥ тепсеҥи — Европаныҥ јаан тепсеҥдериниҥ бирӱзи, телекейде јетинчи јерде. Текши јери 174 муҥ м². Толыктарында тӧрт сквер, 8 гектар јери асфальтту, 7 — чечек ле јажыл ӧзӱмдер.\n Мактыҥ тепсеҥи — мында  Георгий Победоносецтиҥ храмы, Мактыҥ монументи ле ӱргӱлјик от.\n Василий Чапаевтиҥ тепсеҥи — Струковский сад, Самарский драматический театр, Сталинниҥ музей Бункеры\nла оноҥ до ӧскӧ.\n\nТыш колбулар\n\nКарындаштык калалар \n  Сент-Луис (штат Миссури,США), 1994 јыл;\n  Стара-Загора (Болгария);\n Самараныҥ администрациязы ла Стара-Загора каланыҥ администрациялары ортодо экономический, билим-технический ле культурный јанынаҥ јӧптӧжӱ 1992 јылда ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱнинде тургузылган;\nСамара ла Болгарияныҥ ортодо нӧкӧрлик колбулар 1877 јылдаҥ уулалган;\n  Штутгарт (Германия), 1992 јыл кичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱни.\n\nПартнёр калалар \nгран ары јанында калаларла колбулар\n  Витебск (Белоруссия), 2001 јылда кӱӱк айдыҥ 11 кӱни;\n  Гомель (Белоруссия), 2000 јылда кӱӱк айдыҥ 25 кӱни;\n  Днепр (Украина), 2001 јылда сыгын айдыҥ 16 кӱни, 2016 јылда сыгын айдыҥ 7 кӱнинде токтогон;\n  Самарканд (Узбекистан);\n  Копер](Словения), 2008 јылда кӱчӱрген айдыҥ 14 кӱни\n  Палермо (Италия), 2008 јылда сыгын айдыҥ 25 кӱни;\n  Чжэнчжоу (Китай), 2002 јылда кандык айдыҥ 11 кӱни;\n  Шэньчжэнь (Китай) 2010 јылда тулаан айдыҥ 18 кӱни;\n  Могилёв (Белоруссия), 2018 јылда.\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература \n \n \n \n \n \n \n Самара — город всероссийского значения \/ Составитель А. А. Косицин; редактор С. А. Репинецкий. — Самара: Самарский научный центр, 2008. — 30 с.: ил.\n \n \n \n   — \n   —\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":7026,"character_repetition_ratio":0.044,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":10585.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9E%D0%BC%D1%81%D0%BA","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Омск — Россияда Сибир региондо кала, Омский областьтыҥ администрациялык т��с јери, Эрчиш ле Ом суулардыҥ бириккенинде турат, культуралык, спорт ло промышленный тӧс јер. Иштиҥ магыныҥ калазы.\n\nРоссияныҥ миллионер калазы —  кижи. (). Сибирдиҥ калаларыныҥ ортодо эл-јоныныҥ тоозыла ӱчинчи јерде, Россияда — он экинчи.\n\nТранспортный јаан айрылчык: кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар каланы кечире Транссибирский магистраль деп темирјол ӧдӧт, тӱштӱктеҥ тӱндӱк јаар керептер јӱрер Эрчиш суу агат.\n\n1716 јылда Селенгинск деп шибеени комендант Бухгольц И. Д. туткан, кала деп окылу статусты 1781 јылда алган. 1935 јылдаҥ ала Омский областьтыҥ администрациялык тӧс јери.\n\nРоссия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааныла (2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2 кӱнинде) калага «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп нере берилген («Город трудовой доблести»).\n\nЭтимологиязы \nКаланыҥ ады «Ом» деп гидронимнеҥ табылган, 1716 јылда озо шибее болуп Ом ло Эрчиш суулардыҥ бириккенинде тӧзӧлип, Омский острог деп адалган. 1782 јылдаҥ ала Омск кала боло берген. «Ом» деп гидронимди барабинский татарлардыҥ тилинеҥ «ом» — токынаалу, арай () деп кӧчӱрилет.\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nОмск кала Кӱнбадыш-Сибир равнинаныҥ тӱштӱгинде, лесостепной зонаныҥ тӱштӱк подзоназында, Эрчиш ле Ом суулардыҥ бириккенинде, Казахстанныҥ кыйузына 150 км јетпес јерде турат. Ол сууныҥ коолында (), баштапкы ла экинчи надпойменный террасада, коренной јаратта турат. Эрчиштиҥ баштапкы надлуговый террасазы јатра јарадыла экинчи терассага кӧчӧт; мында каланыҥ кӧп јаны јадат. Јери тӱс, рельефы бир ле тӱҥей, бир эмеш јабызак јерлерлӱ, сууныҥ увалдары бар, јебрен јарлар, јалдар болот. Талайдыҥ кемјӱзине кӧрӧ јабыс јер сууныҥ коолында 69 м, бийик деген јери — 124 м.\n\nСууныҥ јеринде эки јаан суу ла кӧп тоолу огош суулар бар, онойдо ок кӧлдӧр лӧ агындар. Эрчиш суу каланыҥ ичиле 25 км артык јерде агып јат.\n\nТӱштиҥ эҥ узуны — 17 саат 21 минут, эҥ кыска — 7 саат 10 минут (солнцестояниениҥ ӧйинде). Кышкы салкын кӧп сабада тӱштӱк-кӱнбадыштаҥ согот, јайгыда — тӱндӱк кӱнбадыш јанынаҥ. Тыҥыда салкын кышкыда ла јаскыда болот, оныҥ учун улай ла шуургандар ла тобракту куйундар болот.\n\nКоштой калалар\n\nАҥ-куштары \nОмскта ӧзӱмдер таркаар айалга јанында агаш-чӧл лӧ чӧл ар-бӱткендик зонанаҥ камаанду, онойдо ок кижилик цивилизациянаҥ база камаанду. Каланы айландыра бойы ӧзип чыккан агаштар јок. Јаан эмес кайыҥ-аспак агаш-аразы Омсктаҥ анча-мынча ыраак, каланыҥ тӱштӱк јанында Эрчиш сууга јетире агаштар чек јок. Айландыра аш салар ачык јалаҥдар.\n\nКаланыҥ јеринде культивируемый ӧзӱмдер, сӱрее-рудералдар ла тегин ӧзӱмдердиҥ фрагменттери. Агаштар каланыҥ јаказы јаар ӧзӧт. Агаш-аразында кӧп сабада салбак кайыҥ () ла аспак ӧзӧт. Ӧлӧҥ ортозында кадения сомнительная, солонечник двухцветковый, балтырган (), реброплодник уральский, ирис русский, кайаҥат (), василистник малый, јыду маргаа (), вейник наземный, мятлик узколистный ла о.ӧ. туштайт.\n\nКаланыҥ ортозында Водо��анал ла ВЛКСМ-ныҥ 30-јылдыгына учурлалган сквердиҥ јанында Омскта эҥ карган агаш ӧзӱп јат — ак тал (132 јашту). Јооны 5,5 метр, бийиги — 10 метрдеҥ ӧрӧ. Бу талды 1884 јылда отургыскан, ол ар-бӱткенниҥ кереези болуп јат. Јаан јашту ӧскӧ агаш Омскта тӱӱкилик-краевед музейдиҥ јанында ӧзӱп јат. Бу сибир алама (), тӧзинеҥ будактарына јетире 2,3 метр, бӱрлерин кечире кемјизе — 6 метр. Бу аламалу агаш бӱткӱл садтаҥ јаҥыскан арткан, садты Густав Христианович Гасфорд тушта отургызып баштаган болгон. Ол агашты 1889 јылда Русский географический обществоныҥ турчызы Павел Яшеров Забайкальедеҥ экелген ол ӧйдӧ јаҥы сортты — сибир яблоняны отургыскан. Садты 1970-чи јылдарда јоголткондор. Ол агашка учурлай магазин «Яблонька» ла токтоду () адалган.\n\nОмскта терек агаш кӧп. Омскта ас та болзо эрмен агаштар туштайт. 20 јылдаҥ артык ӧйгӧ Левобережьениҥ 5-чи микрорайонында эрмен агаштар ӧзӧт, онойдо ок Ленинский округтыҥ јеринде 10-чы Чередовая деп оромдо.\n\nОмскта «Птичья гавань» деп ар-бӱткендик парк бар. Каланы айландыра јерлерде 288 бӱдӱм куштар јӱрет (база 12-зи чокумдалат). Кеткин куштардаҥ — (), кара аист, кызыл куш (), ӱкӱ (), кара каргаа, онойдо ок башка-башка бӱдӱмдӱ бачырткылар () база бар. Уйа салар, эмезе кала ажыра учар куштардаҥ поганковыйлардыҥ бӱдӱмдери, сууландар (), талеҥко, талаҥ-келеҥ (), јелечи (), коньки деп куш, кӧктӧш, ӱренчи (), јӱзӱн-јӱӱр ала-кастар (), кулады куш () шоҥкор (), чайка, кӱӱлелер (голубиные), тарагай () ржанковыйлар. Омск ажыра саткыс (), (орлан-белохвост) ла ылаачын (), кан-кереде () де кезикте учуп келет, алдында мында мӱркӱт () те уйаланатан болгон. Бӧднӧ (перепел), торлоо (куропатка) ло кӱртӱк (тетерев), алдында мында сымда (рябчик) да јӱретен. Врановыйлардаҥ саҥыскан, кара таан (), таан () ла боро каргаа.\nЭрчиштиҥ јанында агаш-араларда кускун уйа салат, кыштайт. Каланыҥ оромдорында кӧп тоолу кӱӱлелер ле борбыйактар јӱрет. Кезикте кӧӧлик јолдорго суукуштардыҥ балдары чыга конот, тискинчилер токтой тӱжӱп, олордыҥ ӧдӧрин сакыйла маҥтададылар. 2016 јылда кичӱ изӱ айда «Птичьий гаваньда» Кызыл бичикке кирген куулар () да кӧрӱнген, байла, Омский областьтыҥ Марьяновский аймагынаҥ учала, бого тӱшкен болор.\n\nКлимады \nОмск кала орто климатту зонада Кӱнбадыш-Сибир лесостепь пояста јадат. Мында кӱн кӧп тийет (). Омскта Ялта ла чылап, Кавказ ла Кӱнбадыш Европаныҥ Средиземномор јараттарына кӧрӧ кӱнниҥ чокторыныҥ кеми јыл туркунына 2223 саатка кӧп болуп, Римдегизинеҥ эмеш ас (2362 саат), значительно больше чем в Батуми (1890 саат) ле Харьковтоҥ (1748 саат) чик јок кӧп. Кейдиҥ орто температуразы чаган айда −19,2 °C, јаан изӱ айда 18,3 °C. Эҥ изӱ кӱн Омскта 1940 јылда јаан изӱ айдыҥ 18 кӱнинде болгон — +40,4 °C, эҥ соок кӱн 1931 јылда кочкор айдыҥ 3 кӱнинде болгон (−45,5 °C). Омск чыгы ас зонага кирет.\n Ортојылдык температура — +2,1 °C\n Салкынныҥ ортојылдык тӱргени Бофорттыҥ шкалазы аайынча — 2,8 м\/с\n Чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 71 %\n ��ӱнниҥ чогыныҥ ортојылдык кеми 2223 саат.\n\nКандык ай эҥ салкынду, ӱлӱрген ай эҥ бӱркӱк, тулаан ай эҥ айас. Кочкор ло тулаан айда кардыҥ калыҥы эҥ бийик (орто тооло 38 см), кӱӱк ле кичӱ изӱ айда тобракту куйундар болот.\n\nЭкологиязы \nОмскты айландыра экологиялык айалга миллионер калада кӧп тоолу јаан производстволор барынаҥ камаанду. Алдында бу айалга кирелӱ болгон. 2011 јылда кала экологиялык айалгазы оҥдолып, рейтинги јакшы кӧдӱрилген, 2014 јылга Омск аутсайдерлердиҥ тоозынаҥ чыгып, лидерлердиҥ бирӱзи боло берген. Бу кӧп јаан производстволорды элбеде јаҥыртканыла колбулу болгон (ол тоодо Омский нефтеперерабатывающий завод), «Территориальная генерирующая компания № 11» ла о.ӧ.). Алдында Омскта Советский округта кей ӧткӱре кирлӱ болгон, је 2016 јылдыҥ кочкор айында Ленинский ле Октябрьский административный округтарда кей аруталган. Кӧп кӧӧлик јолдорлу округтарда Проблемными оказались Тӧс администрациялык ла Кировский администрациялык округтарда кейдиҥ кири кӧп болуп арткан.\n\nЭрчиш ле Ом суулардыҥ киртигени тыҥ кубулбай јат. Мында калганчы 10 јыл туркунына ээжинерге јарабас. Промышленный стоктор аруталып, бир канча экологичный болуп та турган болзо, је, јаҥмырдыҥ суулары агар коллекторлор ажыра јаан сууларга отходтор, ол тоодо солярка ла нефтепродукттар, кирет. Ар-бӱткенди киртидер база бир айалга ол — суу арчыыр сооружениелери јок кӧп тоолу сӱрее-чӧп чачар. Федерал финансирование јокко арутаар инфраструктуралар јаҥыс ла каланыҥ бюджедиле иштеер аргазы јок, оныҥ учун курч айалга эмдиге бар. Коомой айалга Эрчиште Красногорский гидроузел тудулза оҥдолгодый болгон, је НПО «Мостовик» деп компания банкроттолордо гидроузел тудары токтогон. Ойто плотина тудулза, кезик экологически јеткерлӱ объекттер сууга алдыртып, јарат јемирилип, кӧп тоолу дачный јурттар сууга алдыртар.\n\nЈыл туркунына Омсктыҥ эл-јон эки катап калада генеральный аруташ ӧткӱрет. Је сӱрее-чӧпти тӧгӧри эмдиге ле курч сурак болуп јат. 2014 јылдыҥ кандык айында Ленинский ле Кировский полигондор (сӱреениҥ 80 % јууйтан) лицензия јок арткан. 2016 јылда экологически јеткерлӱ полигон (Надеждино јурт) јабылган, је ордына не болорын каланыҥ башкараачылары шӱӱбеген.\n\n1967 јылдарда СССР јоголголокто Омск сад-кала деп статусту болгон, је, 1990-чы јылдарда агаштарды јоголтып баштаарда, статусы јылыйган, омичтер ачуурканала калазына кокыр статус берген — «Тӧҥӧштӧрлӱ кала» («Город-пень»). 60 % ӧзӱмдерди јаҥынаҥ тарыган. Бастыра агаштар карып, каланыҥ ас-мас бюджеди јаҥыртар иштерге једишпей де турган болзо, бу сурак ајаруга алынган, јажыл ӧзӱмдер кӧптӧп баштаган, ол тоодо общественный организациялардыҥ ла таҥынаҥ улустыҥ болужы једет. 2016 јылдыҥ бажында јажыл ӧзӱмдер отургыскан текши јердиҥ кеми 13 муҥ га, эмезе 15 м²\/кижиге. Ӧзӱмдер јанынаҥ параметрле Омск федерал кемин артыктайт.\n\nОнойдо ок курч сурак тоозын-тобрак јанынаҥ турат, каршулу веществолорлу тобракту куйун-шуургандарла кожо корголјын (свинец) база јайылат.\n\nЭл-јоны \n\nОмскта  % Омский областьтыҥ бастыра эл-јоныныҥ тоозы (). Омский агломерацияда 1,2 млн кижи. 2015 јылда 5,2 муҥ кижи каланаҥ кӧчип јӱре берген. Је СНГ-наҥ келген миграция Омский областьтыҥ улузыныҥ тоозын карын кӧптӧткӧн (7,4 муҥ кижи).\n\nКалганчы јылдарда Омскта балдар чыгары кӧптӧйт, 2006—2007 јылдарда божогон улустыҥ тоозы астаган (количество 2005 јылда божогон улустыҥ тоозы — 16 725 кижи, 2009 — 14 900 кижи). 2009 јылда Омскта 13100 бала чыккан, ол 2005 јылга кӧрӧ 2193 балага кӧп, 2015 јылда 16392 бала чыккан.\n\nЈаан јашту иштебей турган омичтер калада 20 %. Ишмекчи улустыҥ орто јажы 35,70 јаш. Эр улустыҥ орто јажы — 35,49 јаш, ӱй улустыҥ јажы — 40,20 јаш. Ӱй улустыҥ јӱрӱминиҥ узуны орто тооло 75,6 јыл, эр улус — 63 јыл. Ӱй улустыҥ тоозы Омскта 55 % , эр улустыҥ 45 %.\n\nЈӱс билеге 56 айрылыш.\n\nПенсионерлердиҥ орто јажы 68,09. Ишмекчи эр улус ортодо божогондордыҥ тоозы 80 %, ол олорло јажыт божогон ӱй улустыҥ тоозынаҥ тӧрт катапка кӧп. Омскта јаш балдардыҥ ӧлӱми Россия ичинде (бир муҥ кижиге 4,7, дезе ороон ичинде 8,5) бу тоо оноҥ ары астайт. Каланыҥ эҥ карган ӱй кижизине 2016 јылда 108 јаш толгон.\n\nОмскта 102 башка укту калыктар јуртайт. 2010 јылдыҥ текши россиялык тооалыжы аайынча, кӧп сабазы орустар (88,8 %). Ӧскӧ укту калыктардаҥ казахтар (3,4 %), украиндер (2 %), татарлар (1,9 %) и немецтер (1,3 %). Оноҥ ӧскӧ укту калыктардыҥ улузы ла угын чике айтпаган улустыҥ тоозы 7 %.\n\n58 национально-культурный организация регистрация ӧткӧн. Олордыҥ кезиги бойыныҥ печатный изданиелерин («Татарский мир» ле «Ахдут» газеттер), калыктардыҥ чӱм-јаҥдарын ӧрӧ ӧскӱрип, чеберлеп, таркадары јанынаҥ иштейт.\n«Омич», «омичка», «омичи» деп этнохоронимдерле коштой «омча́не», «омча́нин», «омча́нка»; «о́мцы», «о́мец» деп варианттар туштайт, каа-јаада.\n\nКудай јаҥы \n\nКалада 23 ууламјылу конфессиялар ла 85 кудай јаҥыла организациялар регистрация ӧткӧн. Эҥ ле јаан деген культовый сооружениелер — Успенский кафедрал собор (1891—1898 јылдарда тудулган, 2007 јылда орныктырылган), Крестовоздвиженский собор (1865—1870 јылдарда тудулган), Сибирский соборный мечет (1989—1997 јылдарда тудулган). Јаан учурлу организация — орус православный серикпениҥ Омский ле Таврический епархиязы (2011 јылдыҥ реформазы аайынча Омский митрополияга кирип јат).\n\n1833 јылда Свято-Никольский Казачий собор тудулган. 1891 јылда Успенский кафедральный собор јетире тудулган, Омскта тӧс православный храм боло берген.\n\nКалада кӧп тоолу казахтар ла татарлар јадып турган, алты кудайлык биригӱ бар, олор ислам суннит јаҥду, сегис мечет, јаан дегендери: Сибирский соборный ла Хаир Ихсаннныҥ мечеди.\n\nЈаҥы Слободада Аптечный ла Почтовый оромдордыҥ бириккенинде баштапкы таш магометан мечетти тутсын деп 1827 јылда Министерство внутренних дел јӧп берген 1938 јылда Баштапкы соборный мечет јабылган, 1960 јылдарда мечетти бызып койгон.\n\nЭки иудаист община бар, ол тоодо «Ор Хадаш» («Новый свет»). Онойдо ок евангелическо-лютеранский организациялар, эки римско-католический, 15 приход христиан — пятидесятниктердиҥ, 11 приход евангельский христиан-баптисттердиҥ ле о.ӧ.\n\nТӱӱкизи\n\nОм деп шибее \n\nОм сууныҥ оозында орус шибее тудары не керектӱ болгон дезе, тышполитикалык айалгала чӧлдиҥ кӧчкин калыктарыныҥ ойроттордыҥ (ойраты) табаруларынаҥ коруланары болгон. Олор пограничный волостьторго Тарский уезд ле Барабаныҥ јерлерине табарып туратан (Кӱнбадыш Сибир). Тарский воевода князь С. Н. Гагарин ойротторло дипломатический колбу туткан, олор Ом сууда шибее тӧзӧӧр деп сураган, кӱнчыгыш-монгол династия Алтан-ханнаҥ кожо коруланар деп јӧптӧшкӧн. Ойроттор јасак тӧлӧп, орустарла кожо шибеени корулаар деп јӧптӧшкӧн.\nЈе айалга кубулып, 1621—1630 јылдарда ойроттор Россиянаҥ тыҥ камаанду болбой барарда; олор Джунгарский ханствого кирип, ойто ло тарский волостьторго удурлашкан. Эмди орус воеводалар Ом сууда шибее тудар деп суракты кӧдӱрген. Бу кӱнчыгыштыҥ којойымдарыла, тус табарыла (Ямышевский, Коряковский кӧлдӧр), саду эдери ле товарла толыжарын корулаарыла тудуш болгон.\n\n1627 јылда тарский воевода князь Ю. И. Шаховский ороонныҥ башкарузын Ом шибеени тутсын деп ијеринип сураган. Тарский казачий башкараачы Назарий Жадовский шибее туткадый јерди шиҥдеп, јараткан. Учы учында јаҥы тарский воевода Кайсаров 1628 јылда каанды Ом сууда шибеени тударга јаратсын деп јӧп сураган. Не дезе Эрчиш суула јӱрер арга јок болгон. Учы-учында  јылда Михаил Фёдорович керектӱ јакаанды чыгарган. Је, Россияныҥ тыш ла ич политиказыныҥ айалгазы бу суракты тӱрген бӱдӱрерге бербеген. Степан Разинниҥ тӱймеени, орус-турецкий јуу (1672—1681), Крым јаар табарулар ла ӧскӧ дӧ керектер тӱштӱк-сибир кыйуларды корулаарына буудак болгон, джунгарлар кӱнчыгыш-монгол династияла кожо табаратан.\n\nКеректиҥ аайы јаҥыс XVIII чакта, качан орустар Сибирди колго кийдирип баштаарда кубулган. Пётр I каан географиялык шиҥжӱлерди тӱштӱкте ӧткӱрерде, ол ӧйдӧ экспедициялар социально-политический сурактар ла билим шиҥжӱлерди јаба апарган. Бир ондый экспедиция Иван Бухгольцтыҥ болгон, амадузы рудалу ла алтынду месторождениелер табары, Индия ла Китай јаар саду ӧткӱрер јолдор табары, онойдо ок Эрчиш сууга калалар тудары болгон. Керекти баштап турган кижи сибирдиҥ губернаторы Гагарин Матвей Петрович болгон, ол Аму-Дарья сууда турган Яркенда деп ойроттор колго алган каланыҥ јанында алтынду приисктер бар деп бодогон. Русско-шведский јууныҥ кийнинде экономикалык уур-кӱчтер экспедицияныҥ керектӱзин некеген.\n\nПолковник Иван Бухгольц Преображенский ле Московский полктордыҥ офицер ле солдаттарын, онойдо ок Тобольск ла ӧскӧ дӧ Сибирдиҥ калаларынаҥ тӱрген-тӱкей јууган рекруттар ла ремесленниктердеҥ турган черӱзиле Тобольсктаҥ тӱштӱк јаар Эрчиш суула 1715 јылда тӱшкен. Кӱчӱрген айда экспедиция Ямышевский кӧлгӧ једеле, ондо Ямышевский деп шибее туткан. Джунгарлар оны олордыҥ јерин блаажып келген деп чотогон, шибеени курчайла, ӱч айдаҥ, Бухгольцты шибеенеҥ сӱреле, шибеени быскан. С остатками своего, пережившего голод и болезни, Бухгольц ачка-јутка алдыртып, арткан-калган отрядыла Ом сууныҥ оозына токтойло, ондо јаҥы шибее тӧзӧгӧн. Омский тӱӱкичи Евгений Николаевич Евсеевтиҥ айтканыла, шибеени тӧзӧгӧн ӧй — кӱн 1716 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 4-5 кӱни болор.\n\n1768 јылда Ом сууныҥ јарадында экинчи шибее тудулган.\n\nОмск XIX чакта \n\nXIX чакта Омск Арасей империяныҥ Акмолинский областиниҥ ле Кӱнбадыш-Сибирский генерал-губернаторствоныҥ администрациялык тӧс јери боло берген, кийнинде Степное генерал-губернаторствоныҥ, эмдиги тӱндӱк Казахстанныҥ ла Кӱнбадыш Сибирдиҥ јаан јерин кийдирген. Омскта Акмолинский область ла Кӱнбадыш Сибирдиҥ генерал-губернаторыныҥ резиденциязы турган.\n\n1850 јылдаҥ ала 1854 јылга јетире Омскта тӱрмеде бичиичи Достоевский, Фёдор Михайлович отурган. «Записки из мёртвого дома» деп бичигинде литератор ол керегинде бичийт. Омсктыҥ башкарузы XXI чактыҥ бажында Достоевскийдиҥ адыла Омский государственный университетти адаар деп јӧптӧгӧн.\n\n1854 јылдаҥ ала 1868 јылга јетире — Сибирский киргизтердиҥ областиниҥ администрациялык тӧс јери болгон (орустар баштап тарый казахтарды «киргизтер» деп айдатан).\n\nСанкт-Петербург, Москва, Варшава, Хельсинки ле Тифлис чилеп Арасей империяныҥ государственный флагын кӧдӱрер Сибир ле Азияныҥ јаҥыс калазы болгон.\n\nДостоевский 1854 јылда кала керегинде: \"Омск јаман кала. Агаштар јок. Јайгыда кызыдып јадар, кумакту салкын, кышкыда шуурган. Ӧткӱре кирлӱ, јескимчилӱ кала.\n\n1914 јылда австро-венгер военнопленныйлардыҥ кӱчиле Управление железной дороги тудулып баштаган. 1915 јылда омский водопровод ӧткӱрилген.\n\nОмск Граждан јуу ӧйинде \nРоссияда Граждан јуу тушта Омск озо Удурым Сибирский правительствоныҥ (Петр Вологодскийге башкарткан) резиденциязы болгон, оныҥ кийнинде — Удурым Текшироссиялык правительство (Николай Авксентьев башкарган), — оныҥ кийнинде Российский правительство (1919) Верховный правители адмирал Колчак Александр Васильевич. Онойдо Россияда Граждан јуу тушта Омск Российский государство ло Белое движение (Белой России)(1918—1920) окылу тӧс калазы болгон. 1919 јылдыҥ кӱчӱрген айында Омский ичкерлеш операцияны 3-чи армия (РККА) ла 5-чи армия Кӱнчыгыш фронттыҥ РККА ӧткӱрген, учында Омскта Россияныҥ Ак черӱзи јеҥдирген.\n2011 јылда губернатор Полежаев Батюшкин деп којойымныҥ туразына (эмди — Иртышский набережный ором, № 9) — бери Колчак казачий полковник В. И. Волковтыҥ айлынаҥ кӧчкӧн (Атаманский ором, 3; эмди Пушкинниҥ оромы, 74) оны Верховный правительге тударда — эмди мында Граждан јууныҥ тӱӱкизин шиҥдеер тӧс јер.\n\nСовет ӧй \nУчы учында совет јаҥ 1920 јылда тургузыл��ан.\n\n1921 јылдыҥ јайында Омск каланыҥ культуралык ла экономикалык јӱрӱминде јаан солунталар боло берген. Сибирдиҥ администрациялык тӧс јери Новониколаевск (Новосибирск) калага кӧчкӧн, ондо литературалык тӧс јер боло берген. Бу ла јылдыҥ кӱзинде каланаҥ Сибгосиздат ла «Советская Сибирь» газеттиҥ редакцияязы јӱре берген.\n\nНЭП тушта уур кӱчтер Сибирдиҥ культуралык кӧп учреждениелерине коомой экелген. Государстволык бюджеттеҥ айрылала, олор акча-манат јокко јабылып турган. 1922 јылдыҥ кочкор айында Омский Пролеткульт јабылган, оныла кожо театр Экревте јабылган.\n\n1930 јылда куран айдыҥ 14 кӱнинде Ленинский административный округ Омск калала бириккен. Онойдо ок Ново-Омска ло Омск јаҥыс кала эдип бириктирилген. 1958 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 3 кӱнинде статусы айрылган.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу ороонныҥ јӱрӱмин кезем кубулткан. Тылда турган Омск јылыйтуларга коштой ӧзӱм алынган. Омск јаар фронт јанында јерлердеҥ јӱске јуук промышленный предприятиелер ле муҥдар тоолу улус эвакуацияга келген. Кала јуу-јепселдиҥ кузницазы боло берген.\n\nОмскта заводтор самолёт, танк, миналар, радиостанциялар, оптический прицелдер ле бинокльдар јазаган. Омскта конструкторский бюролор ло завод опытного самолётостроения болгон, мында отечественный конструкторлор А. Н. Туполев, С. П. Королёв ло о.ӧ. иштеген.\nЈуу ӧйинде Омск черӱлер јуур тӧс јер болгон. Омский область фронтко 287 муҥга шыдар улус ийген, олордыҥ 144 муҥ кижи кайра јанбаган..\n\n1948 калада јажыл ӧзӱмдерди текши тарып баштаган. 1953 јылдыҥ ӱлӱрген айында Омский городской Совет омичтерге кычыру эткен: «Омскты кала-сад эдектер!»\n\n1979 јылда Омскта объединение «Омскагропромхимия» ачылган, Ленинский административный округта бассейн «Авангард», гостиничный комплекс «Турист» тудулган, «Вечерний Омск» деп газет иштеп баштаган.\n\nЭмдиги ӧй \n\nСССР јоголгон кийнинде экономический кризис калада айалгага коомой салтарын јетирген. Промышленный производство ло строительствоныҥ кеми кезем јабызап, ишјоктордыҥ тоозы кӧптӧгӧн.\n1990-чы јылдарда Омскта административно-территориальный бӧлӱнгени кубулган.\n\n2008 јылдыҥ кандык айында Омск кала баштапкы катап «Лучший город СНГ» деп диплом алган. Бу дипломды баштапкы международный «Мегаполис-XXI век» деп смотр-конкурс тушта международный форум берген.\n\nЭкономиказы \nОмск Россияда јаан промышленный тӧс јерлердиҥ бирӱзи, јаан транспортный узел.\n\nКала башка-башка бизнес-рейтингтерде туружат. Онойдо, 2009 јылда «РБК» журналдыҥ јетиргениле инвестиционный привлекательность јанынаҥ ороонныҥ 64 калазыныҥ ортозында Омск јетинчи јерге чыккан. Була ӧйдӧ «Forbes» журнал јетиргениле ол 30 каланыҥ ортодо 21-чи јерде.\n\nПромышленность \nОмск Россияда јаан промышленный тӧс јерлердиҥ бирӱзи 2013 јылда Омск Россияда 250 јаан промышленный тӧс јерлердиҥ ортодо промышленный производство (528 млрд салковой) аайынча рейтингте 5-ч�� јер алган.\n\nОмскта нефтепереработка, нефтехимия, химическая промышленность тӧс јерде турат, онойдо ок мында машиностроение (производство аэрокосмической техники, бронетехники, сельхозтехники) бар.\n\nАэрокосмический индустрияда анчада ла ФГУП «Производственное объединение „Полёт“» аҥыланат, ол ракета-носитель «Рокот» ло «Протон-М» јазап чыгарат, онойдо јаҥы «Ангарага (семейство ракет-носителей)» керектӱ узелдер јазайт.\n\nОмск машиностроениеде чыгарып турган эдимдери (Омский завод транспортного машиностроения) «Солнцепёк» ло «Буратино» системаларды эдип, ремонт эдет, танк Т-80, Т-55, тракторлор ло экскаваторлор. Омский завод газовой аппаратуры газовый ла электрический кухонный плиталар чыгарат.\nПО «Эрчиш» радиоэлектронный аппаратура чыгарат.\n\nАО «Сатурн» (алдында Омский электротехнический завод имени Карла Маркса) — Россияда радиоэлектронный промышленностьто баш предприятиелердиҥ бирӱзи.\n\nОмскта нефтеперерабатывающий, полипропилен, синтетический каучук ла шиналар эдер завод бар. Омский НПЗ — Россияда нефтепереработканыҥ кемиле лидер болот (21 млн тонна 2012 јылда) тереҥиле (83 %). «Омсктехуглерод» — Россияда ла телекейде јаан деген производитель (технический углерод). Завод «Полиом» (2013 јылда тудулган) входит в тройку крупнейших российских производителей полипропилена.\n\nКалада кӧп тоолу јеҥил ле аш-курсак эдер предприятиелер иштейт. Этле «Омский бекон» иштейт, сӱт-завод «Манрос М» («Вимм-Билль-Данн» компанияныҥ) ла Омский завод плавленных сыров\nОмский областьтыҥ јеринде тӧрт Теплоэлектроцентраль (ТЭЦ) ле кӧп тоолу котельныйлар бар, олордыҥ кӧп сабазы муниципал предприятиениҥ балансында «Тепловая компания», арткандары ведомственный.\n\n1996 јылдаҥ ала техниканыҥ, ВТТВ-Омск деп технология вооруженияныҥ кӧрӱзи ӧдӧт. 2003 јылдаҥ ала јыл сайын агротехнический выставка-јарымка «Агро-Омск» ӧткӱрилип јат.\n\n2019 јылдаҥ ала катализатор эдер завод тудулат.\n\nӰредӱлик ле билим \n\nКалада 46 библиотека, јылдыҥ ла 5000 омич олорло тузаланат, мында Сибир ичинде балдардыҥ уникал компьютерный библиотеказы бар.\n\n Полковник В. И. Волковтыҥ туразында 2016 јылда каланыҥ 300-јылдыгына образовательно-информационный проект «Третья столица» јазалган, Россияда Граждан јууныҥ тӱӱкизине учурлалган. Проект Омскта культуралык энчи объекттерди јарлу эдерге ууламјыланган\n\nӰредӱлик\n\nБаштамы ла орто ӱредӱ \n2004 јылдаҥ ала школго јеткелек балдар јӱрер садтарда јерлер једишпей турган курч сурак болгон.\n\nКалада јылдыҥ ла «Тебе, молодой!» деп атту информационный профориентационный амадулу ярмарка јаан класстыҥ ӱренчиктери ле олордыҥ ада энезине ӧткӱрилет.\n\nШколдордо социальный педагогторлу тӧс јерлердиҥ 109-да психологтор иштейт. Омсктыҥ кажы ла школы Интернет сетьте иштейт, компьютерный оборудованиелӱ. 2008 јылдыҥ јаҥар айында ресурсный центр информатизации образования ишт��п баштаган, бу тӧс јер консультационно-методический ле справочный болушты ӱредӱчилерге јетирет. 2013 јылда калада «Перспектива» деп методический тӧс јер иштеп баштаган.\n\nОмскта дополнительный образование јӱзӱн-јӱӱр. Он тогус детско-юношеский спортивный школдо 18 муҥ балдар таскадынат, олордыҥ ӱчӱзи — олимпийский резервтиҥ школдоры. Балдардыҥ кеендиктиҥ школдоры калада јирме бир, 2016 јылда јирме экинчизи ачылар. Олордыҥ бирӱзи 2015 јылда ачылган. Россияда талдама школдордыҥ бирӱзи — школа искусств № 6. Культураныҥ ӧргӧӧлӧринде кружоктор иштейт.\n\nБийик ӱредӱ \n\nОмскта 28 бийик ӱредӱ заведение (вуз) — университеттер, академиялар ла институттар.\n\nОмскта баштапкы вуз 1918 јылда Императорский Омский сельскохозяйственный училищениҥ ордына Сибирский Сельскохозяйственный институт боло берген. Аттары солунып, эмди П. А. Столыпинниҥ адыла адалган Омский государственный аграрный университет (ОмГАУ).\n\nФ. М. Достоевскийдиҥ (ОмГУ) адыла адалган Омский государственный университет 1974 јылда ачылган. Баштап мында эки ле факультет: естественный ла гуманитарный билимдердиҥ. Эмди бу ӱредӱ заведениениҥ ады Омский государственный университет им. Ф. М. Достоевского.\n1920 јылда Сибирский ветеринарно-зоотехнический институтта медицинский отделение, келер јылда Западно-Сибирский медицинский институт болуп кубулган. Кийнинде ӱредӱ заведение Омский медицинский институт деп адалган, 1994 јылдаҥ ала эмдиге јетире бу Омский государственный медицинский университет (ОмГМУ), эмчилер белетейт.\n\n1930 јылда Омскта база бир вуз технический ууламјылу — Сибирский автомобильно-дорожный институт (СибАДИ), эмди Сибирский автомобильно-дорожный университет (СибАДУ). Бу ла јылда Том-Турада Сибирский институт инженеров транспорта ачылган, 1961 јылда институт Омскка кӧчӱрилген, ады Омский институт инженеров транспорта боло берген; эмди ол Омский государственный университет путей сообщения (ОмГУПС).\n\n1932 јылда ӱредӱчилер белетеер Омский педагогический институт ачылган. Эмди ол (1993 јылдаҥ ала) Омский государственный педагогический университет (ОмГПУ).\n\nБилим \nОмский билим тӧс јер — Сибирское отделение РАН. Ол 1990 јылда тӧзӧлгӧн. Мында Институт проблем переработки углеводородов, филиал Института математики им. Соболева, филиал Института археологии и этнографии СО РАН, Омская экономическая лаборатория Института экономики и организации промышленного производства, Сибирский научно-исследовательский институт сельского хозяйства, Всероссийский научно-исследовательский институт бруцеллёза и туберкулёза животных, Сибирский научно-исследовательский институт птицеводства и Сибирский филиал Всероссийского научно-исследовательского института кукурузы.\n\nОнойдо ок СО РАН-га Омский областьта: Институт проблем переработки углеводородов, Омский филиал Института физики полупроводников, Омский филиал Института математики им. Соболева, Омский филиал Института археологии и этнографии, Омскую экономическую лабораторию Института экономики и организации промышленного производства.\nОмский билим тӧс јерде Суперкомпьютерный тӧс јер бар.\n\nЭмчилик \nОмский государственный медицинский университет иштейт, је эмчилердиҥ тоозы бӱгӱнги кӱнде једишпейт. Терапевттер, педиатрлар ла узкий специалисттер ас. Государственный службанаҥ эмчилер кӧп барбайт, кӧп саба бийик ченемелдӱ специалисттер госсистемада иштеп, бош ӧйинде пациенттерди таҥынаҥ клиникаларда консультировать эдет.\n\nГосударственный медицинаныҥ сферазы улай ла јаҥыртылат (модернизация). 2009 јылда тӱрген болуштыҥ службазы 80 јаҥы санитарный «Газель» деп кӧӧлик алган, эмдиги ӧйдиҥ оборудованиезиле јеткилделге. Онойдо ок 2009 јылда каланыҥ бастыра поликлиникаларында многоканальный телефонный связь тургузылган, телефонло кандый специалист керек бичидип алар арга бар.\n\nОмскта јыл туркунына 150 муҥ операциялар эдилип јат, олордыҥ 15 муҥы бийиктехнологичный. Бир јылга эмчилерге пациенттер 21 миллион катап келет. Калада таҥынаҥ иштеер јаан клиникалар («Евромед», «Ультрамед», «Нейромед», «До 16-ти») бар.\n\nБир канча јылдыҥ туркунына кӧр оору јок болгон, 2008 ле 2009 јылдарда дифтерия оору база јок болгон.\n\n2015 јылда 2 муҥ онкологический оору табылган, је бу ооруныҥ уур учуралдары Омскта астайт. Муниципальный онкологический диспансерде јаҥы оснащение ле высококвалифицированный кадрлар. Оорыган улустыҥ су-кадыгын орныктырар «Оазис» деп санаторий иштейт, частно-государственный партнёрство деп принциптӱ.\nОмскта Пет-терапияныҥ тӧс јери иштейт (анималотерапия). Ипподромдордо оору балдарга аттардыҥ болужыла иппотерапия ӧткӱрилет, канистерапия деп тӧс јерде «Лапу, друг!» — ийттердиҥ болужыла, келер ӧйдӧ «Дверь в лето» деп зооцентрде ийттердеҥ ӧскӧ кроликтер, куштар ла черепахалар эмдениште болужар.\n\nКультура \n\nКаланыҥ кӱни байрамды куран айдыҥ баштапкы амыраар кӱнинде ӧткӱрилген, 2017 јылдаҥ ала куран айдыҥ баштапкы суббодында. 2014 јылда кала Россияныҥ рекордторыныҥ бичигине тоштордоҥ эткен скульптуралардыҥ кӧбиле кирген (тоозы 171)\n\nОмскта јаан текшироссийский ле международный фестивальдар ӧдӧт. Кышкыда Рождественский фестиваль творчества «Зимние святки» ӧдӧт. Јаскыда студенчесттердиҥ јайаандыгыныҥ јаҥжыккан фестивальдары «Омская студенческая весна». «Преодоление» деп фестивальда оору инвалид балдар јуулыжат.. 1951 јылдаҥ ала садоводство ло чечектердиҥ «Флора» деп выставказы болот, бого кӧп улус јуулат\nКалада «Омский Левша», микроминиатюрист Коненко Анатолий Иванович иштейт.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јеҥӱзине учурлалган «Любовь и жизнь — тебе, Россия» деп фестивальда хоровой коллективтер, ветерандардыҥ ансамбльдары туружат, онойдо ок I Сибирский фестиваль «Волшебный мир оригами России» база текши јарлу.\n\nОмскта јаҥжыккан аайынча Национальный кинофестиваль дебютов «Движение» база ӧдӧт, ол региондо јаан кинособытие болуп јат. 2016 јылда фестиваль тӧртинчи катап ӧткӧн, 200 заявка болгон, олордоҥ 22 туружаачы талдалган. Омскта киноиндустрияда ченемелдӱ специалисттер ле спец техника јок. Театрал актёрлордо кинодо иштеер ченемел јок. Режиссёр Борис Гуцтыҥ айтканыла мында јакшы документал кино согорго јакшы, је Москвада иштезе, канча катап эптӱ.\n\nОмскта «Киносозвездие России» деп фестиваль ла Международный фестиваль документальных фильмов «Встречи в Сибири» ӧткӱрилет.\n\n2006 јылда культура ла кеендик керегинде журнал иштеп баштаган«Омская муза» . Јылдыҥ ла «Омская культура» деп региональный отраслевой выставка ӧдӧт.\n\nОмскта литературалык кеендик, поэзияда јарлу улус Мартынов Леонид Николаевич, Кутилов Аркадий Павлович, Васильев Павел Николаевич. Омск Достоевский Фёдор Михайловичтиҥ јайаандык ижине салтарын јетирген. Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ омский бӧлӱги иштейт. «Складчина» деп литературалык альманахты СРП-ныҥ омский бӧлӱги чыгарат.\n\nОмскта художественный фотојурук јанынаҥ кеендикте јарлу улус — Фрумгарц М. И., Савина Э. И., Кудринский В. Ф., Шевырногов В. З., Грязнов Н. П., Мальгавко С. В. ло о.ӧ.\n\nЈуучыл культураныҥ () «Щит Сибири» деп јаҥжыккан фестивальдар ӧткӱрилет. Јуучыл-тӱӱкилик () клубтар иштейт. Тӱӱкилик реконструкция калганчы јылдарда јаан ӧзӱм алынган. Отаку, аниме-кыймыгу јайылат: 2007 јылдаҥ ала мында «Омский фестиваль современной японской музыки и анимации Дай-Фест». «Продвижение» деп фестиваль Омскта јииттердиҥ субкультураларына учурлалган.\n\nОмскта кӧӧликтердиҥ маргаандары ӧткӱрилет, темдектезе, Сибирдиҥ кубогы дрэг-рейсинг аайынча јетире тудулгалак взлётно-посадочный полосада «Омск-Фёдоровка» јылдыҥ ӧдӧр мааргандар автозвуку в формате IASCA-Russia на площади у ТК «Континент» (2002 јылдаҥ ала).\n\nКӱӱ \nОмск региондо кӱӱ культуралык тӧс јери боло берген. Омскта Омский академический симфонический оркестр иштейт , Камерный оркестр, Орус калыктыҥ государственный Омский хоры, Омский духовой оркестр. Омский областной филармонияныҥ концертный залындала органный залда ӧдӧт.\n\nМында омский музыкальный группалардыҥ ортозында јаан јарлу ӧмӧликтер — «Гражданская оборона (группа)», «Пик-Клаксон», «25\/17» ле «Грот» (группа).\n\nТеатрлар \n\nОмск Сибирде театрал калалардыҥ бирӱзи, мында 14 театр. Јылдыҥ ла 2008 јылдаҥ ала кичӱ изӱ айда калада Международный театральный фестиваль «Академия» болуп јат. Омск Сибирдиҥ театральный столицазы деп статусту. Јаскыда любительский театрлардыҥ «Театрал јас» деп конкурсы болот.\n\nДраманыҥ омский академический театры Омсктыҥ эҥ ле озогы театры болуп јат. 1870 јылда табылган. Театрдыҥ репертуарында классика ла современный пьесалар: «Волки и овцы» А. Н. Островскийдиҥ, «Полковнику никто не пишет» Г. Г. Маркестиҥ, «Дачники» М. Горькийдиҥ, «Вишнёвый сад» А. П. Чеховтыҥ, «Стеклянный зверинец» Теннесси Уильямстыҥ.\n\n«Пятый театр» деп Омский камерный театрдыҥ сценазында (1990 јылда ачылган) пьесаларды Анатолий Праудин, Сергей Пускепалис, Борис Цейтлин, Марина Глуховская, Вениамин Смехов, Сергей Грязнов, Алексей Янковский тургузат.\n\nЛицейский драматический театр «Рождественский парад» деп Межрегиональный театральный фестивальда Санкт-Петербургта эки катап јеҥӱчил болуп чыккан. 2009 јылда Гран-при Международного фестиваля молодых европейских театров во Франции бийик кайрал алган.\n\nОмский государственный театр куклы, актёра, маски «Арлекин» Россияныҥ эҥ озогы театрларыныҥ бирӱзи. Мында огош болчомдорло (2 јашту), ӱренчиктер ле јаан улуска спектакльдар тургузат. Онойдо ок бу театр јарлу международный фестиваль «В гостях у „Арлекина“» ӧткӱрет, бу фестивальга башка-башка ороондордоҥ туружаачылар келет: Канада, Индия, Япония ла Китайдаҥ.\n\n Каланыҥ «Галёрка» деп драматический театры;\n Л. Ермолаеваныҥ «Студиязы» деп драматический театр;\n Омский государственный музыкальный театр;\n Балдар ла јииттердиҥ Омский театры;\n ТОП-театр.\n\nМузейлер \n\nСибирде јаан реставрационный тӧс јер ле выставочный ижи учун Омск Россияда культуралык тӧс јерлердиҥ бирӱзи деп чотолот. 2009—2014 јылдарда калада бежен регионал, столичный ла зарубежный выставка ӧткӧн; Россияныҥ кӧп јаан музейлериле кожо иштейт.\n\nЛенинниҥ оромында Сибирде эҥ озогы музей — Омский тӱӱкилик-краевед музей, онойдо ок М. А. Врубельдиҥ адыла адалган јурук кеендиктиҥ Омский областной музейи болот. Театрал кеендиктиҥ музейи иштейт, каланыҥ музейи «Омсктыҥ кеендиги». Кезик музейлер таҥынаҥ устардыҥ јайаандык ижине учурлалган Кондратий Белов ло «Либеров-Центр».\n\nФ. М. Достоевскийдиҥ адыла адалган литературалык музей Омский шибееде коменданттыҥ туразында болгон. Бу музейде Россияныҥ музейлериниҥ ортодо Сергей Есенин керегинде, футуристтер керегинде, Фёдор Достоевский ле ӧскӧ дӧ литераторлор керегинде материалдарлу коллекциялар эҥ байлыктарыныҥ бирӱзи. Јердиҥ алдында экспозиция бичиичиниҥ тӱрмеде јӱрӱми керегинде (оныҥ кандалалары ла кийими).\n2019 јылда кӱчӱрген айдыҥ 6 кӱнинде культурно-просветительский тӧс јер Омскта иштеп баштаган, Россияда ӱчинчи ле Уралдыҥ ары јанында баштапкы эрмитажный тӧс јер боло берген.\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \nТӱӱкилик тудумдар Ом сууныҥ эки јанында — Любинский проспекттиҥ ансамбли (Ленинниҥ оромы). Калада 50 метрдеҥ бийик тура јок, Россияда миллионер калалардыҥ эҥ јабыс калазы. Эҥ бийик тудум ол — 1976 јылда тудулган ТЭЦ-5-тиҥ ыш чыгар трубазы (275 метр), телекейде эҥ бийик трубалардыҥ ортодо јирменчи јерде. Оноҥ озо Омский областной радиотелецентрдиҥ телебашнязы эҥ бийик болгон (антенназыла кожо 196 метр). Уралдаҥ ары Эски Кировскта Омский элеватор эҥ бийик тудум болгон. Оныҥ бийиги — 72 метр, ол 24 кат турала тӱҥей.\nКаланыҥ ортозында архитектураныҥ 130 кереези, бар кереестердиҥ тал ортозы. Бастыра мындый туралар јакшы болуп артпаган. Онойдо, тӱӱкизи јӱс јылдаҥ артык јарлу омский дракондорлу тура, турист маршруттардаҥ ыраакта туйук оромдо туруп, реставрация сакыйт. Сибирдиҥ агаш зодчествозыныҥ туразыныҥ наличниктери кирнестениҥ ӱстинде кронштейн болуп эдилген. Тураныҥ баратазы ла чедени оттыҥ јалбыштары ушкуш эдип јарандырып кезилген. Дракондорлу тура Омсктыҥ јаказында туруп, јаҥырта јазаарын сакыйт. Омскта XX чактыҥ бажында архитектуралык јаҥжыгулар тыҥ болгонын керелейт. Мында дракондорды Минеттиҥ альбомында образецтердеҥ кӧрӱп алган. Је эмдиги ӧйдӧ оны корулап аларын керектебейдилер, онойдо бу тураны бызардаҥ айабас, онойдо ок кӧп озогы агаш архитектураныҥ кереестерин алдынаҥ бизнес законноҥ кыйып бызып јат.\n\nОмскта бастыра 6591 кӧп квартиралу тура(2016 јыл).\". Улус јадар туралардыҥ эскиргени 50 %-теҥ кӧп.\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература \n Адресная книга г. Омска на 1911 г.  : сост. по сведениям адрес. стола. — 1-е изд. — Омск : Художеств. типо-литогр., [1911?]\n Весь Омск : справочник-указатель на 1913  . — Издание газеты Омской вестник. — Омск : Типография Иртыш, 1913\n Время и город : Омск XVIII — начала XX вв. в описаниях современников  : К 280-летию г. Омска \/ Ом. гос. обл. науч. б-ка им. А. С. Пушкина. Информ.-библиогр. отд. ; Сост. Е. Н. Турицына. — Омск, 1996\n Договор на устройство и эксплуатацию в г. Омске трамвая и электрического освещения . — Омск : Художеств. типо-литогр., [1915?]\n Их именами названы Омские улицы  : Рек. библиогр. указ. \/ Ом. обл. науч. б-ка им. А. С. Пушкина. Информ.-библиогр. отд. ; [Сост. Л. В. Лапина, Р. Ф. Юнг]. — Омск : Б. и., 1987\n Катанаев Г. Е. Историческая справка о том, как и когда основан город Омск  : (к двухсотлет. Юбилею города) \/ Г. Е. Катанаев. — Омск : Художеств. тип., [1916?]\n  Репринтное издание , 2013\n Объяснительная записка к смете доходов и расходов г. Омска на 1910 год  \/ сост. Гор. управой. — [Омск : б. и.], [1910?]\n Омск за 5 лет (1935—1939 гг.)  : материалы к отчет. докл. депутатов Ом. гор. Совета РК и КД XI созыва перед избирателями. — Омск : Изд. Ом. гор. Совета РК и КД, 1939\n План постройки электрического освещения и трамвая в г. Омске  \/ Ом. гор. управа. — Омск : Художеств. тип., 1915\n \n Пояснительная записка к детальному проекту хозяйственно-противопожарного водоснабжения города Омска  \/ сост. Т-вом инженеров Н. П. Зиминым и К' под фирмой «Нептун». Москва. Март 1911 г.\". — Омск : Художеств. типо-литогр., [1911?]\n Проект электрического освещения и трамвая города Омска  : объясн. зап. и сметы строит. и эксплуатац. \/ Ом. гор. управа. — Омск : Художеств. тип., 1915\n Ремизов А. В. Омское краеведение 1930—1960-х годов : очерк истории  : [монография] \/ А. В. Ремизов. — [3-е изд., испр. и доп.]. — Омск : Золотой тираж, 2018\n \n \n \n Список абонентов Омской городской телефонной сети Министерства связи СССР.  — Омск : [б. и.], 1952\n Справочник и список абонентов телефонной сети г. Омска и Атаманского хутора  : испр. и доп. к 15 июня 1919 г.: содерж. в 4 ч. не менее 6000 адресов и справок и имеет 160 отд. по роду занятий. — Изд. 2-е. — Омск : Изд. Ф. Г. Брехова, 1919\n Статистические сведения по гор. Омску  \/ сост. по поручению Ом. гор. управы. — Омск : Сиб. электро-печатня и хромо-литогр. Н. А. Иванова, 1911\n Темы, планы и маршруты экскурсий по городу Омску  : (пособие для организаторов и рук. экскурсий) \/ изд. Ом. о-ва краеведения, Музейн.- экскурс. секция. [Вып. 3]. — Омск : Учеб.-произв. полигр. мастерская художеств.-пром. техникума им. Врубеля, 1927\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nОмский область\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери","num_words":8809,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11299.3,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B2","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Дондо Росто́в  (тегин куучында — Ростов) — Россияныҥ тӱштӱк-кӱнбадыжында јаан кала, Тӱштӱк федерал округтыҥ ла Ростовский областьтыҥ администрациялык тӧс јери. Јуучыл мактыҥ калазы (2008).\n\nИмператрица Елизавета Петровнаныҥ 1749 јылда јаҥар айыныҥ 15 кӱнинде бичилген Јакарузыла тӧзӧлгӧн. Кӱнчыгыш-Европей равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Дон сууныҥ јараттарыныҥ экилезинде, суу Азов талайга киренине 46 км јетпей јӱрӱп јерде, Москванаҥ тӱштӱктей турат.\nЭл-јоны —  кижи (), бу эл-јоныныҥ тоозыла миллионер кала Россияда 11-чи јерде турат. Ростовский агломерацияда  јуртайт, (Россияда агломерациялар ортодо улузыныҥ тоозыла бежинчи јерде).\n\nКала Россияныҥ Тӱштӱгиниҥ јаан администрациялык, экономикалык, культуралык, билим-ӱредӱлик, промышленный тӧс јери болуп, бу региондо јаан учурлу транспортный узел болот. Ростовтыҥ окылу эмес ады «Кавказтыҥ каалгазы» ла «Россияныҥ тӱштӱк тӧс калазы», онойдо ок «Донныҥ тӧс калазы» деп 2019 јылда кочкор айдыҥ 21 кӱнинде Дондо Ростов регионал тӧс кала деп закон аайынча јӧптӧлгӧн.\n\n2018 јылда Дондо Ростов јеринде Футболло телекейлик Чемпионат ӧткӧн калалардыҥ бирӱзи болгон.\n\nЭтимологиязы \n1761 јылда Димитрий Ростовский деп шибее эдип тӧзӧлгӧн. Агару Димитрийдиҥ серикпезине учурлай туткан. Ол кижи јӱрӱминиҥ калганчы јети јылында Ростовский ле Ярославский епархиялардыҥ митрополиди болгон, 1757 јылда оны орус православный серикпе канонизировать эткен. Шибеени озо Ростовский дежетен, оноҥ мында слобода боло берерде, оны Ростов деп айдар болгон; 1796 јылда ол бу ла атту кала боло берген. Кийнинде оны јебрен Ростовтоҥ башкалаарга, Дондо Ростов (Ростов-на-Дону) деп адагандар.\n\nФизико-географиялык темдектери \nДондо Ростов Кӱнчыгыш-Европей равнинаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында турат. Каланыҥ јаан келтейи Дон сууныҥ оҥ јарадында турат, сол јарадында бир канч�� промышленный предприятиелер ле садулу јерлер бар (. Тӱштӱк-кӱнбадыш јаказына каланыҥ Донныҥ дельтазыла тудушталат (донской гирло) .\n\nРельефы \nДондо Ростовтыҥ рельефы географический зональностьло тудуш. Ол тӱс (), јуукалу-јаратту бӱдӱмдӱ (). Дондо Ростовтыҥ јанында сууныҥ оҥ јарадыныҥ бийиги  једет. Сол јарадында јаан эмес Батайский гряда бар, бийиги , јаҥыс ла Азов каланыҥ јанында Донныҥ сол јарады оҥ јарадына кӧрӧ тыҥ бийиктей берет. Кӧп јарым породалар — осадочный, салкын ла сууныҥ эрозиязына тӱрген алдыртат (ургун јаҥмырлар). Јердиҥ кыртыжы бызылып, јарылып, оползень, осыпь болот, мынаҥ улам јарлар ла јуукалар табылып јаанайт. Дондо Ростовтыҥ јери кӧп јуукаларлу болгоны јериниҥ јымжагыла колбулу. Донныҥ аккан јери јаан да кичинек те јараттарла, јуукаларла тыҥ кезилген.\n\nГидрографиязы \nДондо Ростовты кечире областьта эҥ јаан суу — Дон агып јат. Онойдо ок каланыҥ ичиле Темерник ле Ӧлӱ Донец деп суулар база агат.\n\nКаланыҥ јеринде кара-суулар, суучактар, кӧлдӧр лӧ водохранилищелер бар, олордыҥ јаан дегени Тӱндӱк водохранилище, (Ростовский талай).\n\nКлимады \n\nДондо Ростовтыҥ климады орто континентал. Ортојылдык климатический кӧргӱзӱлер: температура +9,9 °C, Бофорттыҥ шкалазыла салкынныҥ тӱргени 3,2 м\/с, кейдиҥ чыгы 72 %. Јут-чык атмосферада бир јылга 618 мм тӱжет.\n\nКыш јымжак, кары ас; кар мында јӱк ле 10—25 кӱн јадат. Чаган айдыҥ орто температуразы −3.0 °C, јылдыҥ ла кышкы орто статистический минимум  болот, чаган айда сооктыҥ алтыгы учы  1940 јылда болгон. Одыру сезон \nЈай изӱ, узун, кургак, айас кӱндери кӧп; јаан изӱ айдыҥ орто температуразы +24 °C. Изӱниҥ ӱстӱги бажы 2020 јылда јаан изӱ айда +40,2 °C болгон.\n\nӦзӱмдери \n2008—2009 јылдарда Дондо Ростовто каланы јажыл ӧзӱмдерле јарандырар 40-нӧҥ артык проект болгон, кӧп сабазы бӱткен.\n\n2009 јылда калада 6 муҥнаҥ артык агаш отургызылган. Јыл сайын јайылар чечектердиҥ тоозы эки катап ас.\n\nКаланы јажыл ӧзӱмдерле јарандырар ишке эҥ ле кӧп акчаны  салкой 2008 јылда чыгымдаган, 2009 јылда — , 2010 јылда — . 2011 јылда дезе, каланыҥ администрациязы кайда да  чыгымдаган.\n\nЭкологиязы \nДондо Ростов каланыҥ кейи тыҥ киртиген. Кӧӧликтер ле (94 % чачынтылар 2009 јылда)2017 јылда темирјол транспорт, топливно-энергетический предприятиелер ле машиностроительный комплекстер, јурт ээлем холдингтер ле строительный индустрияныҥ предприятиелери атмосфераныҥ кейин эҥ ле кӧп  киртидет.\n2011 јылда киртидер веществолордыҥ кеми бастыра јаба  тонна, олордыҥ 72 %-тин  газо- пылеулавливающий установкалар јууп арчып,  јоголткон.\n\nСуулар промышленный ла аруталбаган канализационный стокторло, јаҥмырдыҥ ла сбросный сууларла оноҥ ло ары киртийт; кондиционный ичер суу једишпейт.\n2011 јылда Дондо Ростовто суулар ла суучактар химической јанынаҥ чыҥдыйыла гигиенический нормативтерге келишпейт(сухой остаток, общая жёсткость, сульфаты и натрий). Микробиологический кӧргӱзӱлери 2011 јылда 21,4 %-ти коомой болгон.\n\nВодопровод арутаар тӧс сооружениелер 1929, 1934 јылдарда тудулган, 1976 јылда јаҥыртылган, эскиргени 80—90 %. Проектный производительность —  бир конокко, је эскизинеҥ улам јӱк ле   бир суткада.\n\nАлександровский водопровод арутаар сооружениелер эки бӧлӱктеп тудулган 1964 лӧ 1984 јылдарда, олор ару сууны Батайск ла Аксай деп спутник калаларга база берген . Проектный кӱчи () — бир конокко , чынга алза — 450-неҥ ала  јетире.\n\nКанализацияла јуулган суу  Донныҥ сол јарадында арутаар сооружениеге келет. Сооружениелердиҥ суу арчыыр  Производительности бир конокко , чынга алза () конокко  кирлӱ суу келет.\n\n2018 јылда калада 86 % канализицация бар, арткан 14 % эл-јондо централизованный канализация јок.\n\n2021 јылда кочкор айда крандардаҥ кара, јажыл, кӱреҥ суу аккан. Ростовчандар корондолгон деп комудал айдадылар.\n\nДондо Ростов калада јажыл ӧзӱмдер тарыган јер 34,5 % болот. Бу ла ӧйдӧ агаштардыҥ керектӱ тоозы 26,5 %-ке јетпейт.\n\nЭл-јоны\n\nУк-калыктары\n\nКудай јаҥы \nОрус православный серикпе\nДондо Ростов —  Донской, Ростовский ле Новочеркасский епархия ла Русский православный серикпениҥ митрополияныҥ епархиальный тӧс јери; мында Собор Рождества Пресвятой Богородицы ла эки монастыр бар: Иверский женский монастыр ла мужской Донской Старочеркасский монастыр (Старочеркасский станица ).\nКалада 40-нӧҥ ажыра православный храмдар (ол тоодо, Свято-Александринский храм, 1904 јыл), кӧп сабазы 1990 јылдыҥ кийнинде тудулган. Ол тоодо:\n\n Агару Богородицаныҥ Рождествозыныҥ соборы;\n Озогы-Покровский Храм;\n Преподобный Серафим Саровскийдиҥ храмы;\n Бастыра агарулардыҥ Храмы, Российский јерде јаркындалган;\n Димитрий Ростовскийдиҥ серикпези;\n Агару великомученица Иринаныҥ храмы;\n Иоанн Кронштадтскийдиҥ храмы;\n Агару Пантелеймонныҥ храмы;\n Агару равноапостольный Кирилл ле Мефодийдиҥ храмы;\n Агару Спиридон чудотворецтиҥ храмы;\n Агару Великомученица Екатеринаныҥ храмы;\n Иоанн Воинниҥ храмы;\n Свято-Троицкий храм;\n Свято-Покровский храм;\n Свято-Александринский епархиальный серикпе;\n Кыйналган Георгий Победоносецтиҥ Агару-Георгиевский храмы;\n Агару Александрдыҥ серикпези;\n Кудайдыҥ энезиниҥ Казанский иконазыныҥ серикпези;\n Агару Николай Чудотворецтиҥ серикпези;\n Вознесения Господняныҥ серикпези.\n\n Орус православный старообрядческий серикпе \nДондо Ростов онойдо ок Донской ло Кавказский епархиялардыҥ,  Орус православный старообрядческий серикпениҥ тӧс јери болот — Петербургтыҥ архитектор Покровский Владимир Александрович Кафедральный Старообрядческий Покровский собордыҥ проектин тургускан.\n\nАрмян апостольский серикпе\n Агару Карапеттиҥ серикпези;\n Сурб Хач деп серикпе;\n Сурб Арутюн деп серикпе.\n\nРимско-католический серикпе \nТайный Вечеря деп серикпе.\n\nГреr православие\nБлаговещенский греческий серикпе.\n\nИудаизм\nСолдатский синагога ла Баш хоральный синагог�� (иштебейт, бу турада кожно-венерологический диспансер). 1901—1942 јылдарда Синагога ремесленников иштеген.\n\nИслам\nРостовский соборный мечет (2003).\n\nБуддизм\n Ростовский буддий тӧс јер Алмазного Пути традиции Карма Кагью.\n Ростовский буддий тӧс јер Джампа Тинлей Вангчен «Дромтонпа» Гелугпа.\n\nЈетинчи кӱнниҥ адвентисттериниҥ серикпези\n 6 храм.\n\nПротестантизм\n Евангельский серикпе «Надежда»;\n Вера Евангельскаяныҥ христиан серикпези;\n Евангелистский христиан-баптисттердиҥ серикпези;\n Возрождениениҥ серикпези.\n\nЈоголтып салган храмдар\n Александро-Невский Собор — 1920-чи јылдарда оталыштырып (взорвали) салган.\n\nТӱӱкизи\n\nКаланы тӧзӧгӧни \n\nКаланы тӧзӧгӧн окылу ӧй 1749 јылда јаҥар айдыҥ 15 кӱнинде императрица Елизавета Петровнаныҥ указыла Темерницкий таможняны тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн. Императрица Елизавета Петровнаныҥ указы аайынча 18.8.1749 јылда таможняны  Старочеркасскийде тудар деген, је казактар бу керекти јаратпаган, не дезе олордыҥ пошлинный льготазы бу таможняда јоголо берер.\nИмператрица, Данил Ефремовтыҥ  јылда берген ходатайствозын шиҥдеп, казактардыҥ сурагын јӧптӧгӧн, мынаҥ улам Дондо Ростов башталган:\n\n1750 јылдыҥ јазында таможняга коштой пристань, пакгауз, карантин, гарнизонный казарма тудулган. 1756 јылда мында  международный «Россияныҥ ла Константинопольдыҥ саду компаниязы» тӧзӧлгӧн. Темерницкий порт Россияныҥ тӱштӱгинде јаҥыс орус порт болгон, бу порт ажыра Кара, Эгейский ле Средиземный талайлардыҥ ороондорыла саду ӧткӱрилген.\n\n1760—1761 јылдарда Дон сууныҥ алтыгы агынында јерлерди туроктордыҥ, крымский татарлардыҥ ордаларыныҥ табаруларынаҥ корулаарга, инженер-капитан И. Веденёвтыҥ  проекти аайынча Богатый колодец деп јерде шибеени тудуп баштагандар. Военный инженер А. И. Ригельман бастыра ишти башкарган. Крепостьтыҥ бӱдӱми тогус учту чолмондый () айландыра узуны 3,5 км болгон. Шибееде эки форштадт: Доломановский ле Солдатский, олор Донды јакалай эмдиги Доломановский переулоктоҥ Ворошиловский проспектке јетире болгон. Ичинде јети кууй ором ло ого удура јети ором болгон, јеринде гарнизон јадар туралар ла јепсел салар јер тудулган. Гарнизондо тӧрт муҥ кижинеҥ артык болгон, база муҥ кире кижи шибеени айландыра јаказында јаткан.\n\n1761 јылда кандык айдыҥ 6 (17) кӱнинде Елизавета Петровнаныҥ јакааны аайынча шибееге митрополит Ростовский ле Ярославский Димитрийдиҥ ады берилген (1652—1709). Шибеениҥ ады кийнинде солынып туратан: Агару Димитрийдиҥ крепости, Димитрий Ростовскийдиҥ, Ростовский шибеениҥ крепости, тегин ле Ростов, учында, Ярославльдыҥ јанында јебрен Ростов Великийле солыштырбаска, Дондо Ростов деп адаган.\nТабынча мында којойымдардыҥ, кудайдыҥ улузыныҥ туралары, саду лапкалар, харчевнялар, питейный туралар, тӱрме ле о.ӧ. Тургун улустаҥ ӧско бери портто иштеерге улай ла ӱч муҥга шыку улус келетен, Малороссия, эмдиги Украинаныҥ улузы коштой хуторлор ло станицалар сайын токтойтон. Ростовский порт Россия ичинде ле гран ары јанында тӱрген јарлала берген, кӧп орус ла ӧскӧ ороондордоҥ којойымдар бери тартылган. Греция ла Турциянаҥ бери аракы, сок, апельсин, лимон, финик, изюм, кургаткан фрукттар, кофе, жемчуг, сафьян, подзорный трубалар, баалу бӧстӧр, байлык јӧӧжӧ келетен. Удура толыжып јеҥил баалу јурт ээлемниҥ курсак-тамагын, калаш, балык, темир ле о.ӧ. товарлар апаратан. Заграничный товарлар Россия ичине: Москва, Смоленск, Казан, Оренбург, Вятка калалар јаар ла кӧп тоолу јарымкаларга аткарылатан.\nШибеениҥ тӱӱкизиле јарлу орус военачальниктердиҥ ады колбулу. 1768 јылда бери адмирал А. Н. Синявин верфьти тудар ишти башкарып келген, 1783—1784 јылдарда шибеениҥ коменданты болуп полководец А. В. Суворов турган, бери Балтикада службаныҥ кийнинеҥ адмирал Ф. Ф. Ушаков келген.\nЈарлу орус архитектор Старов Иван Егорович каланыҥ јаҥы планын тургузарында турушкан. 1797 јылда бу шибее ле Нахичевань Новороссийской губернияныҥ Ростовский уездине кирген.\n\nXIX чак \n\nXVIII чактыҥ учында Причерноморье Россияга кожуларда, шибее стратегиялык учурын јылыйткан, шибеениҥ јери калаганыҥ јерине кожулган. 1797 јылда Ростов Новороссийский, 1802 јылдаҥ ала — Екатеринославский губерниялардыҥ уездный калазы болгон. Шибее бир де катап атпаган. Шибее калага кожулган кийнинеҥ крепостьтыҥ валдарын ла ровторын кӧмӧлӧ, эски саман ла агаш туралардыҥ ордына таш туралар тудулып баштаган. Кала садуны кӧндӱктирген. Кӧп тилдерлӱ, јаркынду национал костюмдарду ростовчандар, кыймырап јаткан портовый кала 1820 ле 1828 јылдарда Ростовко келип јӱрген Пушкин Александр Сергеевичти сӱрекей тыҥ кайкаткан. 1835 јылда Ростов шибеениҥ гарнизоны ла јуучыл јӧӧжӧзи Анапа калага кӧчкӧн.\nРостовтыҥ турган јери географиялык эптӱ, јерде ле сууда јолдордыҥ белтиринде турганы оныҥ экономикалык ӧзӱмине јаан салтарын јетирген. Каланыҥ стенелериниҥ алдында саду порт ачылып, орус, греческий, итальянский, турецкий, армянский, персидский којойымдардыҥ керептерин уткыйтан. 1887 јылда кала Область войска Донского болгон, оноҥ улам мында промышленность ло благоустроительный иштер тыҥыган.\nКала бойыныҥ 100-јылдыгына 15 муҥга шыку улусту болгон, XX чакта ондо 110 муҥ кире улус јуртаган. Ростовтыҥ  экономиказыныҥ тӧзӧлгӧзи саду болгон, оны којойымдардыҥ калазы дежетен, је XX чактыҥ бажында Ростовто јӱстеҥ артык  предприятие, ол тоодо јаандары Главные мастерские Владикавказской железной дороги, плугостроительный завод «Красный Аксай», судостроительный, гвоздильно-проволочный, чугунолитейный заводтор, эки таҥкы эдер фабрика болгон. Кажы ла ӱчинчи предприятие иностранный капиталдыҥ болгон.\n\n1905 јылдыҥ революциязы  \nВсероссийский октябрьский политический стачка 1905 јылда Ростовто Владикавказ темирјолдордыҥ Баш  мастерскойлордыҥ забастовказыла ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱнинде башталга��. Мында митингте 10 муҥ кире кижи турушкан, олор политика јанынаҥ айдууда улусты јайымдазын деп некеген. Митингте кадеттер, социал-демократтар турушкан. Черносотенецтер  национал мааныларлу, каанныҥ сӱрин тудунып алып, митингте улусты ташла шыбалап, согуп баштаган. Удура, митингте улуска болужып, револьвердеҥ аткандар. Казактар митингти сӱрерде, черносотенецтер еврейский лавкаларды јемирип баштаган. Ӱлӱрген айдыҥ 19—20 кӱндеринде Еврейский погромдор оноҥ ары уулалган. 176 кижи ӧлтӱрткен, 500 кижи шыркалаткан, је баштапкы јерди ӧлтӱрткен улустыҥ тоозыла одесский погром алган.\n\nГраждан јуу \n\nРссияда Граждан јуу тушта 1918—1920 Ростов Ак јаҥныҥ () јаан учурлу тӧс јери болгон. Добровольческий черӱ Ростовский добровольческий полкко Ростовтыҥ ӱренчиктери, студенттери кожулган.\n\nРостовто снарядтар, патрондор, обмундирование, медицинский складтар ла медицинский персонал болгон, каланы корулаган ас тоолу черӱге бу неме ӱзе керек болгон. Калада амыралтада 16 000 муҥ офицерлер болгон, олор оборонада туружарга мойноп ийген. Генерал Корнилов ло Алексеев бу этапта реквизиция да, мобилизация да јарлабаган. Сиверстиҥ большевиктери олор каланаҥ јӱре берерде, барды-јокты бастыра колго алган, эл-јонды коркыдарга бир канча  офицерлерди ӧлтӱре аткан».\n1918 јылда кандык айдыҥ 1 кӱнинде Ростов каланы узак эмес ӧйгӧ полковник Дроздовский Михаил Гордеевичке (Румынский фронттоҥ келген) башкарткан ӧскӧ добровольческий отряд алган.\n\n1920 јылда чаган айдыҥ 10 кӱнинде калага Будённый Семён Михайлович башкарган черӱ (1-чи Атту черӱ) кирген. Ростовтыҥ тӱӱкизиниҥ совет ӧйи 1920 јылдыҥ кочкор айдыҥ 11 кӱнинде башталган, качан Ак черӱ учы-учында каланаҥ чыгарда.\n\nЈуулардыҥ ортозы \n1920-чи јылдардыҥ учында Дондо Ростов калада эрчимдӱ тура тудуш башталган. 1926 јылда совет сельхоз машиностроениениҥ јаан деген заводы «Ростсельмаш» тӧзӧлгӧн. 1935 јылда кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱнинде ороонныҥ јаан деген театры М. Горькийдиҥ адыла адалган Ростовский академический театр драмы ачылган, залы 2200 јерлӱ болгон, ондо јарлу режиссёр Завадский Юрий Александрович, актёрлор Марецкая Вера Петровна ла Плятт Ростислав Янович иштеген. Театрдыҥ архитекторлоры Щуко Владимир Алексеевич ло Гельфрейх Владимир Георгиевич болгон.\n\n1928 јылда јаҥар айдыҥ 28 кӱнинде СССР-да ВЦИК-тиҥ комиссиязыныҥ јӧби «Об объединении городов Ростова и Нахичевани-на-Дону в один город Ростов-на-Дону» чыккан, оныҥ кийнинде Нахичевань-на-Дону деп кала Ростовтыҥ Пролетарский аймагы боло берген. Бу бириктириштеҥ улам калада бир канча администрациялык туралар туралар тудулган. 1930 јылда јаҥы базардыҥ тепсеҥинде Александр Невскийдиҥ соборы бызылган, 1929—1934 јылдарда тепсеҥде кырайдыҥ Дом Советовтыҥ туразы тудулган.\n\n1937 јылда сыгын айдыҥ 13 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧбиле Азово-Черноморский кырай Краснодарский кырай (Краснодарда тӧс јерлӱ) Ростовский область (тӧс јери Дондо Ростов). 1939 јылда Дондо Ростов эл-јоныныҥ тоозыла РСФСР-да  — 510 муҥ кижи. 1940 јылда кала эки катапка јаанай берген.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу  \n\nНемец черӱлер Дондо Ростовко эки катап кирген: 1941 јылдыҥ кӱзинде, 1942 јылдыҥ јайында.\n\nБаштапкы катап немец черӱлер калага 1941 јылдыҥ кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱнинде табарган. Табаруны Э. фон Макензенге баштаткан 3-чи танковый корпус (Германия), 13-чи танковый дивизия (вермахт) ла 14-чи танковый дивизия (вермахт), 60-чы моторизованный дивизия (вермахт), 1-чи танковый дивизия СС «Лейбштандарт СС Адольф Гитлер» эткен. Кала учун јуулашкан черӱлер: 56-чы армия (СССР) Рабоче-крестьянский Кызыл черӱ, генерал Ремезов башкарган, олорло кожо 339-чы стрелковый дивизия ла каланыҥ тургун улузынаҥ турган Ростовский стрелковый полк народного ополчения турушкан.\n\nВермахттыҥ черӱлери  Кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни калага кирип келген.  СС дивизияныҥ  1-чи батальоны темирјол кӱрди алып ийген. Неделе ӧдӧрдӧ, кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱнинде, совет черӱ маршал Тимошенко Семён Константиновичке баштадып,  (Ростовский ичкерлеер операция) (1941) каланы ойто немецтердеҥ айрып алган. Ростовты јайымдаганы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажында Кызыл Черӱниҥ баштапкы јаан јеҥӱзи болгон.\n\nДондо Ростов советский болуп 1942 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире болгон, качан Харьков каланыҥ јанында Кызыл Черӱ кайра чачтыртып тескерлеерде (Харьковский операция) (1942), немец башкару (Донбасский оборонительный операция) (1942) Кубань ла Кавказ уулу табару эткен. 1942 јылда јаан изӱ айдыҥ 24 кӱнинде Ростовко вермахттыҥ 17-чи армиязы келип кирген.\n\nКаланыҥ јаказында Змиёвский балка деп јерде кӧп эл-јонды немецтер кырган, нацисттер 27 муҥ еврей ле 3 муҥ ӧскӧ укту калыктарды ӧлтӱрген. Нацисттер бастыра 40 муҥ кижи ӧлтӱрген, 53 муҥ ростовчандарды (Угон граждан СССР на работу в Германию) Германия јаар јалчы эдип айдай берген.\n\n1943 јылда кочкор айдыҥ 14 кӱнинде Сталинград учун јуу-согушта совет черӱ јеҥӱ алып,  Кӱнчыгыш фронттыҥ тӱштӱк келтейинде вермахт черӱлери оодо соктыртып, текши фронттордо тескерлеген тушта Ростов немец черӱнеҥ јайымдалган (Ростовская операция) (1943).\n\nЈууныҥ кийнинде ӧй \n1945 јылда куран айдыҥ 9 кӱнинде каланы орныктырар генеральный план јӧптӧлгӧн, бу планды архитектор академик В. Н. Семёнов башкарган. Кӱчӱрген айда эҥ озо орныктыратан озогы орус јаан калалардыҥ (15  кала) тоозына Ростов кирген деп ростовчандар уккан. Каланы тӱрген орныктырган (реставрация). 1959 јылда кӱӱк айдыҥ 9 кӱнинде Ростовто Карл Маркстыҥ тепсеҥинде карындаштык мӧҥкӱниҥ јанында Ӱргӱлјик от () кйӱп баштаган.\n\n1961 јылда Дондо Ростовко Александровский деп јурт кожулган. 1963 јылда  М. Горькийдиҥ адыла адалган Ростовский академический драма театр јаҥырта јазалып ачылган.\n\n1965 јылда јаҥы Ворошиловский кӱр тудулган. 1969 јылда «Корогон јуучылдарга» деп мемориал комплекс («Павшим воинам») ачылган. 1943 јылда германский ок��упация тушта, каланы јайымдаар јуу-согушта корогон 301 советский јуучыл ла тегин улустыҥ мӧҥкӱзи болгон јерде бу кереес тургузылган.\n\n1970-чы јылдарда калада «Ростсельмаш» ла ӧскӧ дӧ јаан предприятиелердиҥ реконструкциязы ӧткӱрилген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде «Ростсельмаш» заводтыҥ 2500 муҥ ишмекчилери ле служащийлери фашисттерле јуулажарга совет черӱге бе, јондык ополчениеге бе атанган. Ӱч јӱстеҥ артык ишмекчилер ордендерле,  медальдарла кайралдаткан, заводтыҥ он ӱч кижизине Советский Союзтыҥ Геройы деп ат нере берилген.  \n\n1987 јылда Дондо Ростов СССР-дыҥ миллион кижилӱ калазы боло берген, эл-6оныны5 тоозыла 23 јерде болгон.\n\nЭмдиги ӧй \nКалада јаан российский банктар ла компаниялар кӧп. Ростовто спорттыҥ ӧзӱмине јаан ајару эдилет. Тӱндӱк улус јадар массивте, Комаровтыҥ бульварында спорт зона болор, мында универсал спортивно-зрелищный залы 8 муҥ јерлӱ, детско-юношеский спортивный школду, футбольно-легкоатлетический спортивный ядро трибуналу, полимодуль спорт площадкалардыҥ, плавательный бассейн, гостиница 350 јерлӱ, физкультурно-оздоровительный мероприятиелерге, прогулочный зона, балдардыҥ амыраар зоназы ла о.ӧ.\n\n2000 јылда Дондо Ростов Тӱштӱк федерал округтыҥ тӧс јери боло берген, јаан регионал тӧс јердиҥ статусын алган.\n\nРостовто алдындагы Северо-Кавказский военный округтыҥ штабы болгон. 2010 јылда јаан изӱ айдыҥ 6 кӱнинде  Россияныҥ Президенти Россияда алты военный округтыҥ ордына — тӧрт бириктирилген стратегический командование (ОСК) деп јакаан чыгарган. Южный военный округтыҥ Дондо Ростовто штабына: Северо-Кавказский военный округ, южная часть Приволжско-Уральского военного округа, Черноморский флот, 4-е командование ВВС и ПВО, Каспийская флотилия кирген.\n\n2017 јылда куран айдыҥ 21 кӱнинде каланыҥ ортозында Театральный тепсеҥнеҥ тӱштӱктей јаан ӧрт чыгып, 120-ге шыку тура кӱйген.\n\nЭкономиказы \n2013 јылда калганчы онјылдыкта баштапкы катап Ростовский областьта экспорт импортты  $420 млн долларга акалаган. Регионныҥ экономикалык тӱӱкизинде бу кӧргӱзӱ рекорд.\n\nПромышленность \nДондо Ростов — Россияныҥ тӱштӱкте экономиказы тыҥ ӧзӱмдӱ јаан калаларыныҥ бирӱзи. Промышленный продукцияныҥ кеми јаҥыс ла јаан ла орто предприятиелерде 31 млрд салкой бир јылга. Ростовко региондо саду обороттыҥ 50 %-ти келижет. Каланыҥ визитный карточказы болуп јат деп бу  предприятиелерди айдарга јараар: ООО «Ростсельмаш», ОАО «Роствертол»,  «Донской табак», «Тавр», «Юг Руси», «Глория Джинс», «Астон (компания)», ТагАЗ,   ОАО «Горизонт», ОАО Ростовский завод «Прибор».\n\nОАО «Ростсельмаштыҥ» продукциязы Россияныҥ 60 % рыногында бар, регионал рынокто «Донской табак» — 12 %,  «Балтика-Дон» — 96 % .  Россия Федерацияда вертолёттор эдер јаҥыс предприятие, «Тӱштӱк Русь» деп јарлу предприятие кӱнкузук ӱстиҥ јаан деген производители ле экспортёры.\n\nXXI чакта јоголгон:\n «Красный Аксай» ��� машиностроительный предприятие, 1891 јылда тӧзӧлгӧн;\n «Рубин (завод)» — оборонный завод, јуучыл ла граждан эдимдер јазаган, 1927 јылда тӧзӧлгӧн;\n «Ростовский комбинат шампанских вин» —  шампанский ле игристый аракы јазаган предприятие, 1936 јылда тӧзӧлгӧн;\n «Электроаппарат (завод)» — оборонный предприятие, электрон ло радиорелейный оборудование чыгарган, јылда 1955 тӧзӧлгӧн.\n\nЈаан деген промышленный предприятиелер:\n\n «Прибор (радиозавод)» — радиоэлектронных средств для ВМФ России;\n ОАО «Алмаз» — радиоэлектронной борьбы (РЭБ) и связи;\n ОАО «Горизонт (предприятие)» — производитель навигационных радиолокационных станций для гражданского и военного флотов, средств охраны границы, средств отображения различного назначения, электронных вычислителей;\n ГПЗ-10 — подшипниктер;\n Донской табак — Донныҥ сол јарадына кӧчкӧн, Заречный промзонага;\n ОАО «Завод „Квант“» — Россияда јаҥыс завод ряд приборов ориентации космических аппаратов (КА);\n Завод «Молот (завод смесителей)» — смесительдер;\n «ЗАО «Агат»» — јеҥил промышленностько оборудование;\n Ростовская ТЭЦ — производитель тепло- и электроэнергии;\n «Ростсельмаш» — самоходный зерноуборочный ла кормоуборочный комбайндар. Кирелтези 2008 јылда — 15,762 млрд салк;\n Ростовский завод специнструмент, техоснастка: штампов для холодной листовой и горячей штамповки для всех отраслей промышленности, валкового и профилегибочного инструмента для трубной и металлургической отраслей;\n Компания «Регата» ла водочный завод «Южная столица» — Алкогольный напитоктор;\n «Роствертол» — вертолёттор Ми-24, Ми-26, Ми-28, Ми-35. 2008 јылда кирелтези — 7,914 млрд салковой;\n «Ростпродмаш» — пищевкусовой промышленностько оборудование чыгарар производитель;\n ЗАО «Эмпилс» — Лакокрасочный материалдар;\n ФГУП РНИИРС — Государственный Ростовский-на-Дону билим-шиҥжӱ институт радиосвязи (антенналар  космический станциялар ла спец связька, оборонный учурлу;\n «Пьезоэлектрик (ООО)», 1992 јылда тӧзӧлгӧн (измерения давления, уровня, расхода, температуры);\n ОАО «Донавтовокзал» — Россияныҥ тӱштӱгинде Украина ла Молдавия јаар кош ло пассажир тартар јаан кӧӧлик предприятие.\n\nКарындаштык калалар \nДондо Ростов ло Дортмунд деп карындаштык калаларга учурлай  Крымский астрофизический обсерваторияныҥ астрономомы Людмила Карачкина астероидтерди (4071) Rostovdon ло (5199) Dortmund) деп адаган. Олорды  1981 јылда сыгын айдыҥ 7-чи кӱнинде тапкан.  Дондо Ростов — астрономомныҥ тӧрӧл калазы.\n\n2013 јылда  Дондо Ростов ло Плевен калалардыҥ карындаштык колбулардыҥ 50-јылдыгы болгон, 1963 јылда эки каланыҥ бирлиги окылу темдектелген. Онойдо, Плевен финский Каяниниҥ кийнинде,  донской столицаныҥ экинчи карындажы болуп јат. Алдында Дондо Ростовтыҥ карындаштык калаларыныҥ списогы:\n\nӰредӱлик ле билим\n\nБийик ӱредӱ \nБӱгӱнги кӱнде Ростовто 39 бийик ӱредӱ заведение (5 университет, 18 институт,  ��. В. Рахманиновтыҥ адыла адалган Ростовский государственный консерватория, духовный семинария ла ӧскӧ калалардыҥ 15 филиалы. Олордыҥ эҥ јааны — Тӱштӱк федеральный университет, мында 3 спец институт бириккен (педагогический, радиотехнический, архитектура ла кеендиктиҥ), база Ростовский государственный университет. 37 факультетте 56 муҥга шыку студент ӱренет.\n\nУниверситеттер:\n\n Тӱштӱк федерал университет\n Донской государственный технический университет\n Ростовский государственный медицинский университет\n Ростовский государственный университет путей сообщения\n Ростовский государственный экономический университет (РИНХ). \n\nИнституттар:\n Тӱштӱк-Российский институт — филиал Российской академии народного хозяйства и государственной службы,\n Ростовский институт управления, бизнеса и права,\n Ростовский юридический институт МВД России,\n Ростовский социально-экономический институт,\n Ростовский-на-Дону институт физической культуры и спорта, филиал Кубанского государственного университета физической культуры, спорта и туризма,\n Северо-Кавказский филиал Московского Технического Университета Связи и Информатики,\n Ростовское-на-Дону речное училище,\n Ростовский институт защиты предпринимателя,\n Ростовский филиал Российской академии правосудия,\n Ростовский филиал Московского государственного университета гражданской авиации,\n Ростовский институт (филиал) Российского государственного торгово-экономического университета,\n Ростовский институт (филиал) Всероссийского Государственного Университета Юстиции (Российская Правовая Академия Министерства юстиции РФ),\n Ростовский институт кооперации (филиал) Белгородского университета кооперации, экономики и права,\n Ростовский технологический институт сервиса и туризма (филиал) ЮРГУЭС\n Тӱштӱк-Российский гуманитарный институт,\n Тӱштӱк-Российский институт финансового контроля и аудита,\n Ростовский филиал Российской таможенной академии,\n Ростовский филиал Московского государственного университета технологий и управления.\n\nӦскӧ ВУЗ-тар:\n Донской духовный семинария,\n С. В. Рахманиновтыҥ адыла адалган Ростовский государственный консерватория (академия)  \n Евразийский ачык институт (Донской филиал).\n\nОрто профессионал ӱредӱ \nРостовто 2012 јылда чаган айда орто профессионал ӱредӱниҥ 34 ӱредӱ заведениези иштеген, ол тоодо 24 колледж, 5 техникум, 5 училище, начальный профессионал образованиениҥ 40 ӱредӱ заведениези, ол тоодо 24 лицей, 16 профессионал училище, а также 159 общеобразовательных школ.\n\nОлордыҥ јаан дегендери:\n Ростовто кеендиктиҥ колледжи;\n  М. Б. Грековтыҥ адыла адалган Ростовский художественный техникум;\n Ростовский электротехнический колледж (РЭТК);\n Донской банковский техникум;\n Ростовский-на-Дону государственный колледж связи и информатики;\n Ростовский-на-Дону колледж радиоэлектроники, информационных и промышленных технологий (РКРИПТ);\n Ростовский строительный техникум;\n Юридический колледж Ростовского института (филиал).\n\nОрто текши ӱредӱниҥ учреждениелери \nНа территории города функционирует Каланыҥ јеринде 104 Орто текши ӱредӱниҥ учреждениелери, ол тоодо 17 гимназия, 16 лицей ле 71 школ иштейт. \nКаланыҥ аймактарында:\n Ворошиловский айма — 18 учреждение (2 лицей, 3 гимназия ла 13 школ);\n Железнодорожный аймак — 9 (2 гимназия, 2 лицей ле 5 школ);\n Кировский аймак — 9 (1 гимназия, 2 лицей ле 6 школ);\n Ленинский аймак — 9 (2 гимназия, 2 лицей ле 5 школ);\n Октябрьский аймак — 13 (3 гимназия, 3 лицей ле 7 школ);\n Первомайский аймак — 17 (2 гимназия, 1 лицей ле 14 школ);\n Пролетарский аймак — 13 (2 гимназия, 2 лицей ле 9 школ);\n Советский аймак — 16 (2 гимназия, 2 лицей ле 12 школ).\n\nШколго јеткелек балдарга ӱредӱ \nКаланыҥ јеринде  школго јеткелек балдарга ӱредӱ берер 146 учреждение.\n\nАймактарла: Ворошиловский — 19, Железнодорожный — 14, Кировский — 11, Ленинский — 9, Октябрьский — 18, Первомайский —26, Пролетарский —23, Советский—26.\n\nДополнительный ӱредӱ  \nКалада 9 детско-юношеский спортивный школ (№ 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10), Дворец творчества детей и молодёжи, Центр детского творчества Ворошиловского района, Дом детского творчества Железнодорожного района, Центр дополнительного образования детей Октябрьского района, Центр развития творчества детей и юношества Первомайского района, Центр внешкольной работы «Досуг» Пролетарского района, Дом детского творчества Советского района, Центр детского и юношеского туризма и экскурсий, Информационно-методический центр, два Центра психолого-педагогической, медицинской и социальной помощи (в Октябрьском и Советском районах).\n\nКультура\n\nБиблиотекалар \n2012 јылда чаган айда 43 библиотека иштейт, 8 библиотечно-информационный тӧс јер, 1 публичный центр правовой информации. Ростовто ЦБС-та 47 здание, текши јери 11,3 муҥ м². Муниципал библиотекаларга 200,0 муҥ кычыраачылар келет, олорго 4,5 млн документ бир јылда берилет, библиотекага 1,5 млн-ноҥ артык катап келедилер. Бери, бастыра келген улустыҥ тоозынаҥ, 70 % балдар, јииттер келет.\n\nЈаан культуралык тӧс јерлердиҥ бирӱзи Донской государственный публичный библиотека. Библиотека 1886 јылда чаган айда тӧзӧлгӧн, 1992 јылда государственный деп статус алат. Мында кинофестивальдар болот, 20 абонемент ле клубтар, јураар кеендиктиҥ персональный ла коллективный выставкалары ӧдӧт, прикладной мастерство, балдардыҥ јуругы, фотовыставкалар, бичиктердиҥ темаларла кӧрӱлери.\nЭҥ ле јаандары: Донская государственная публичная библиотека, Ленинниҥ адыла адалган балдардыҥ тӧс библиотеказы, Максим Горькийдиҥ адыла адалган тӧс библиотека, М. Ю. Лермонтовтыҥ адыла адалган библиотека, А. И. Купринниҥ адыла адалган библиотека, Н. К. Крупскаяныҥ адыла адалган библиотека, В. П. Чкаловтыҥ адыла адалган библиотека,В. А. Закруткинниҥ адыла адалган библиотека, кӧс јоктордыҥ Ростовский областной специальный библиотеказы, А. С. Пушкинниҥ адыла адалган балдардыҥ библиотеказы, В.Маяковскийдиҥ адыла адалган библиотека.\n\nТеатрлар \n\nДондо Ростов калада бир канча театр бар. Кажызы ла бой-бойына тӱҥей эмес, бойы алдынаҥ тӱӱкилӱ, јаҥжыгуларлу. М. Горькийдиҥ адыла адалган драманыҥ Ростовский академический театрдыҥ туразы конструктивизм эпоханыҥ шедеврларыныҥ тоозына кирет — Лондондо тӱӱкилик музейде  Россияныҥ архитектуразы эки ле макетте: Храм Василия Блаженного ло Горькийдиҥ адыла адалган драманыҥ Ростовский академический театры.\n\n1863 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱнинде баштапкы ростовский театрал труппа тӧзӧлгӧн, 1929 јылда туразын тудар деп амаду болгон, 1935 јылда  академик архитектор Щуко Владимир Алексеевич ле профессор Гельфрейх Владимир Георгиевичтиҥ проектиле А. М. Стамблер башкарып туткан. Тыш бӱдӱми театрдыҥ трактор ошкош, Ростов сельскохоз машиностроениениҥ тӧс јери деп символ. Јаан залы 2250 кӧрӧӧчиге тудулган. \n\nГорькийдиҥ адыла адалган драманыҥ Ростовский академический театрда 1961 јылдаҥ ала божогончо (12.06. 2014 јылда) Дондо Ростов каланыҥ кӱндӱлӱ кижизи, СССР-дыҥ јондык артизи Бушнов Михаил Ильич иштеген.\n\nГосударственный театрлар:\n Горькийдиҥ адыла адалган драманыҥ Ростовский академический театры;\n Наадайлардыҥ Ростовский государственный театры;\n Ростовский областной академический јииттердиҥ театры (алдындагы ТЮЗ, 1963 јылда тӧзӧлгӧн);\n Ростовский государственный музыкальный театр.\n\nТаҥынаҥ ла студенческий театрлар:\n Театр «18+»;\n Ростовский Камерный Драматический Театр (бывш. Ростовский Независимый Драматический Театр);\n «Человек в кубе»;\n Студенческий театр «Ринхбург»;\n Студенческий театр Universim;\n театр комедийных миниатюр «Игра»;\n Наадайлардыҥ театры «Максимум».\n\n Киностудиялар \nДондо Ростовто  Документал кино согор Кинохроника ла киножурналдар согор Ростовский студия иштеген, 1927 јылда тӧзӧлӧлӧ, 2016 јылда јабылган.\n\n Музейлер, культуралык тӧс јерлер \n\nКраеведениениҥ Ростовский областной музейинде Дондо Ростовтыҥ ла Донской кырайдыҥ тӱӱкизи аайынча уникал коллекциялар бар.  \nМузейдиҥ залдарында экспозициялар:\n «Археология от каменного до железного веков»,\n «Донныҥ калыктарыныҥ кӱреези»,\n «Тӱштӱк провинциал каланыҥ музейи. Ростов-којойым кала»,\n « Дондо ар-бӱткенниҥ эволюциязы»,\n «Россияныҥ тӱштӱгинде јакалай калалар: Таганрог, Азов, Шахты, Новочеркасск, Красный Сулин».\nМузейдиҥ «Алтын комнатазында» јебрен кӧчкин калыктардыҥ баалу коллекциялары бар. Тематический ле юбилейный выставкалар учурлу јерде: Јеҥӱниҥ байрамына учурлалган экспозициялар, Ростов каланыҥ юбилейлери, Платов Матвей Ивановичтиҥ 250 јажына, Шолохов Михаил Александровичтиҥ 100 јажына ;  донныҥ јарлу јурукчыларыныҥ юбилейлерине. \n\nКалада областной музей изобразительных искусств (РОМИИ) бар, ол каланыҥ тӱӱкилик ортозында турат, Пушкинский оромдо. Озогы тураны 1898 јылда ростовский архитектор Н. А. Дорошенко туткан, музейдиҥ коллекциязында эмди 6 муҥнаҥ артык иштер бар.\nВыставкалар:\n «Орус иконопись, XVI—XIX чак»,\n «Орус живопись XVII—XX чактыҥ бажы»,\n «Отечественный живопись, XX чактыҥ »,\n «Западноевропейский живопись, XVII—XIX чак».\nМузейдиҥ залдарында јебрен орус иконаларла кожо јарлу орус јурукчылар: В. А. Тропинин, В. Д. Орловский, И. К. Айвазовский, И. Е. Репин, В. И. Суриков, И. И. Левитан, А. К. Саврасов, И. И. Шишкин. олордыҥ иштери экспонироваться эдет. \n2015 јылда донской столицада Ростов каланыҥ музейи ачылган. Змиёвской балкада «Памяти жертв фашизма» деп мемориал комплексте база бир музей 2014 јылда ачылган.\n\n Зоопарктар, дельфинарийлер, цирк ле о.ӧ.  \n\nРостовский зоопарк 1927 јылда тӧзӧлгӧн,  каланыҥ тал ортозында, эптӱ јерде турат. Бу зоопаркта Россия ичинде человекообразный обезьяндардыҥ эҥ ле толу-толтыра коллекциязы бар, мында белорукий гиббон, шимпанзе ле орангутан. Мында Россияныҥ уникал эндемиктерин — амурский тигрды, дальневосточный леопардты, јоголып бараткан ак айуны кӧрӧр арга бар. \n\nЗоопарк Европада ылаачын ла кара тас () куштарды ӧскӱрери јанынаҥ баштапкы јерлерде турат. Россияда јаан зоопарктардыҥ бирӱзи, текши јери 98,2 гектарга шыку. Јылдыҥ ла зоопаркка 600 муҥ кижи келип барат.\nЗоопарктыҥ коллекциязында кайда да 5,5 муҥ тынду, 400-теҥ кӧп бӱдӱм, ол тоодо 156 бӱдӱм млекопитающий, 122 бӱдӱм куш, 80 бӱдӱм балык, 39 бӱдӱм рептилия.\n\nРостовто баштапкы кышкы Ростовский государственный цирк 1957 јылда куран айдыҥ 1 кӱнинде Будённовский проспектте ачылган. Циркте 1490 јер,  мында јарлу артист Эмиль Теодорович Кио гастрольдордо ӱч ай улай болгон. Јарлу дрессировщик Дуров Юрий Владимирович дрессуразыла кӧрӧӧчилерди кайкаткан. Кийнинде мында аренада цирктиҥ јарлу артисттери дрессировщица Маргарита Назарова («Полосатый рейс» кинодо ойногон), клоун Карандаш, Олег Попов, Запашный карындаштар, Юрий Никулин ле о.ӧ. 2013 јылда:\n Ростовский зоопарк,\n Трогательный зоопарк,\n контактный зоопарк,\n Ростовский дельфинарий,\n Ростовский государственный цирк,\n Аквапарк Н2О,\n ачык аквапарк «ДонПарк» Тусту кӧлдӧ.\n\n Кӱӱ \n\nКалада Ростовский областной филармония иштейт.\n\nРостов — ороондо јаан джазовый тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Шак ла мында 1980-чи јылдардыҥ бажында эстрадно-джазовый образованиени ороондо баштапкы «профессор джаза» Назаретов Ким Аведикович тӧзӧгӧн, ол Ростовский консерваторияда  эстрадно-джазовый кӱӱниҥ кафедразын ачкан. 1936 јылдаҥ ала Ростовто Государственный академический ордена Дружбы народов ансамбль песни и пляски донских казаков иштейт. \n\n Оркестрлар \n Ростовский академический симфонический оркестр;\n В. Н. Еждиктиҥ адыла адалган Государственный концертный оркестр духовых инструментов;\n Ким Назаретовтыҥ муниципал джаз-оркестры;\n Орус албатыныҥ ойноткыларыныҥ оркестры «Дон» (дирижёр Хурдаян Крикор Дзеронович);\n Орус албатыныҥ ойноткыларыныҥ оркестры «Сказ» (дирижёр Шишкина Галина Петровна).\n\n Кереестер \n\nРостовто 2012 јылда тулаан айда культуралык кереестердиҥ 1000 объекти бар болгон, ол тоодо  архитектуралык кереес ( — федерал учурлу тӱӱкилик кереестер),  ,  мемориал комплекс,  монументал кеендиктиҥ ле јуучыл мактыҥ, 400 кире мемориал доско.\n\n Тӱӱкилик кереестер \n Змиёвский балкада мемориал, 1942 јылда куран айда немецтер Ростовтыҥ 27 муҥ кижизин бого ӧлтӱрген, кӧп сабазы еврейлерRemembering Rostov.\n «Тачанка» — бу куучынга кирген кереес (легендарный памятник) 1-чи атту армияныҥ «Тачанка-ростовчанка» одус јылдаҥ артык каланыҥ визитный карточказы болуп јат, Ростовты белогвардеецтердеҥ 1920 јылда аргадаганын керелейт.\n Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйиеде Ростовтыҥ теҥеризин корулаган јуучыл лётчиктердиҥ карындаштык мӧҥкӱзинде 1972 јылда тургузылган кереес мемориал. Бир мемориал плитада бичилген: «Здесь похоронены 1800 советских граждан замученных и расстрелянных в 1941—1943 годах немецко-фашистскими захватчиками. Людям погибшим, но победившим!»\n  Ростовтыҥ тӧс калазында Дондо Ростовты немец-фашист ӧштӱлердеҥ јайымдаганына учурлалган мемориал тургузылган.\n Репрессияда корогон 90 000 муҥ кижиге учурлалган  «Буру јокко ӧлтӱрткендерге»  деп кереес (). 1993 јылда ачылганган. \n  Александр II-ниҥ Колонназы, 1894 јылда император Александр II 25 јыл ороонды башкарганына учурлалган.\n  «Ростовты јайымдагандарга» стела, каланы фашисттердеҥ јайымдаганына учурлай 1985 јылда кӱӱк айдыҥ 8 кӱнинде тургускан.\n « Донбасстыҥ геройлорына» —  кереес 2017 јылда ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱнинде Николай Островскийдиҥ паркында тургузылган. ДНР ла ЛНР учун јуулашкан  доброволец туружаачыларга учурлалган.\n  Донныҥ комсомолдорына стела — 1967 јыл.\n Јууныҥ балдарына кереес' — 2016 јыл.\n\n Архитектуралык кереестер \n\n Городской думаныҥ туразы;\n А. И. Солженицынныҥ туразы;\n Г. Г. Пустовойтовтыҥ салулу туразы\n Парамоновтыҥ особнягы;\n Парамоновтыҥ складтары;\n Ворошиловтыҥ кӱри;\n Сурб Хачтыҥ серикпези;\n Ростовский Кафедральный собор Рождества Пресвятой Богородицы;\n М. Горькийдиҥ адыла адалган драманыҥ Ростовский академический театры;  \n Краеведениеле Ростовский областной музей;\n Ростовский государственный цирк; \n Ростовто эки јара кӧдӱрилер темирјол кӱр;\n Театральный тепсеҥде фонтан;\n Частар эдер завод;\n Я. Ягубьянцтыҥ таҥынаҥ эр улустыҥ реальный училищези;\n Пивоварованыҥ доходный туразы;\n Кистовтыҥ доходный туразы;\n С.Н. Мнацакановтыҥ доходный туразы;\n Максимовтыҥ туразы;\n Врангельдиҥ туразы;\n Маргарита Чернованыҥ туразы;\n Степан Акимовтыҥ доходный туразы;\n Мыльцынныҥ доходный туразы..\n Квитконыҥ доходный туразы.\n Бострикиндердиҥ доходный туразы;\n Рындзюнныҥ  водолечебницазы. 1910 јыл;\n Труновтыҥ туразы;\n Ляхмаердиҥ доходный туразы. XIX чак;\n Л. Н. Кремердиҥ доходный туразы;\n Павел Крамердиҥ собнягы;\n Бахчисарайцевтиҥ доходный туразы.\n\n Археологиялык кереестер \nКаланыҥ јеринде јбрен јурттардыҥ орды бар, олор болгон ӧйлӧр башка-башка эпохаларга келижет — 5 муҥ јыл кайра. Донныҥ јанына улус озодоҥ бери јуртайтан, кайда да јес-таш чак киреде (), ол керегинде кӧп археологиялык табынтылар керелейт. Кӱлер чакта эмдиги Ростовтыҥ јаказында крепостной тудумдар болгон, датируемые третьим тысячелетием до нашей эры.\n Дмитрий Ростовскийдиҥ јердиҥ ӱстинде ле јердиҥ алдында шибее комплексы;\n Агару Дмитрий Ростовскийдиҥ шибеезинде равелинниҥ арткан-калганы;\n Танаис (музей-заповедник) — Донской кырайдыҥ тӱӱкилик кереестериниҥ бирӱзи;\n Јердиҥ алдында галерея (Первомайский парктыҥ јеринде);\n «Богатый колодец»теҥ суу агар јердиҥ алдында коол, артиллерийский пристаньныҥ јанында (Кировский тӧҥнӧҥ тӱшкен рельефтиҥ келтеҥи);\n Ливенцовский шибее;\n Алтыгы-Гниловский јебрен јурт (городище).\n\n Спорт \nКалада спорт јакшы ӧзӱм алынган, любительский де, профессионал да. Мында 10 стадион, олордыҥ эҥ јааны  «Олимп-2»  , «СКА СКВО (стадион)» трибуназы . Јаҥы стадион «Ростов Арена» Футболло телекейлик Чемпионатка 2018 јылда  тудулган,  кӧрӧӧчилерге јер.  зал иштейт, спорттыҥ ӧргӧӧзи,  искусственный тошту. Дондо Ростовто иштеп турган бассейндер ас эмес: . Кӧп саба бассейндар Ростовто јаҥыс јӱзер јер эмес, онойдо ок бу су-кадык орныктырар  бӱдӱн комплекстер. Калада јарлу эки  бассейндер — «Волна» ла «Коралл», келген улустыҥ тоозыла баштапкы јерлерде. Онойдо ок велотрек,  база, каналдар бар.\n\n Филателияда \n\n Јарлу улузы Јылдыстардыҥ аллеязы2008 јылда сыгын айдыҥ 19 кӱнинде каланыҥ Ворошиловский проспектинде Аллея звёзд ачылган, мында кӱс-јас каланыҥ кӱндӱлӱ кижизине чолмон салынат.\n\nБу аллеяда чолмондор салынган улус: Жданов Юрий Андреевич, Берест Алексей Прокофьевич, Левшин Владилен Иванович, Ильинская Тамара Ильинична, Вартанян Геворк Андреевич, Удодов Иван Васильевич, Балаев Георгий Михайлович,  Печерский Александр Аронович, Корнилов Евгений Алексеевич, Красниченко Леонид Васильевич, Никулина Евдокия Андреевна, Кегель Владимир Вильгельмович, Розенблит Роман Александрович, Ворович Иосиф Израилевич-Гиршевич, Мазин, Эмилий Александрович, Сарьян Мартирос Сергеевич.\n\n Јуруктардыҥ кӧмзӧзи \n\n Литература \n Ростов-на-Дону. Исторические очерки. — Ростов-на-Дону: Ростовское кн. изд-во, 1984.\n Бусленко Н. И. Ростовское купечество: историко-экономические очерки в документах, фактах, цифрах, с авторскими комментариями и художественно-публицистическими отступлениями. — Ростов-на-Дону, 1994.\n Швецов С. Д. В старом Ростове. — Ростов-на-Дону: Ростовское кн. изд-во, 1971.\n Сидоров В. С. Энциклопедия старого Ростова и Нахичевани-на-Дону. В 6 томах. — Т. 1. Ростов-на-Дону, 1994—224 с.: ил.; Т. 2. Ростов-на-Дону, 1994; Т. 3. Ростов-на-Дону, 1995.\n Кулишов В. И. В низовьях Дона. — : Искусство, 1987. — 1767 с.: ил.\n Штаханов М. Путеводитель по Ростову. — 2006.\n Ильин А.'' История города Ростова-на-Дону. — Ростов-на-Дону, 2006.\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":9982,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.201,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":8930.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB%D1%98%D0%B0%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кызылјар  () — Россияныҥ јаан калаларыныҥ бирӱзи, Кӱнчыгыш Сибирдиҥ јаан деген экономикалык, ӱредӱлик ле культуралык тӧс јери.\nКрасноярский кырайдыҥ администрациялык тӧс јери Россия ичинде текши јериниҥ кемиле экинчи јерде, городской округтардыҥ ортодо Россияда база экинчи. Кала Кӱнчыгыш-Сибирде экономикалык аймактыҥ тӧс јери. Кызылјарды окылу эмес эдип Сибирдиҥ тӧс калазы дежет.\n\n1628 јылда тӧзӧлгӧн, озогы калалардыҥ јаан дегени болуп јат, Сибирде текши јери 100 квадрат километрдеҥ кӧп калалардыҥ бирӱзи. Сибирде алтын казып јӱткӱген («Золотая лихорадка в Сибири») тушта узак ӧйгӧ којойымдардыҥ ӧзӱм алынган Сибирде тӧс јери болгон. Россияда эҥ ле кӱнчыгыш миллионер кала болуп јат.\n\nКала Россияныҥ ортозында, Энесай сууныҥ эки јарадында, Кӱнбадыш-Сибир равнина ла Ортосибир плоскогорье ле  Саянныҥ сындары  бириккенинде, Кӱнчышыш Саянныҥ эдегинде кызыкта турат.\n\nЭл-јоныныҥ тоозы —  кижи, Красноярский агломерацияда 1,5 миллионноҥ кӧп улус јуртайт.\n\nЭтимологиязы \nОномастика билим аайынча јон јаткан јердиҥ адын јердиҥ аайы беретен учурлу. Јурттарды баштап ла ондо јуугында суулардыҥ адыла адайтан; темдектезе, Енисейск Энесай сууныҥ адыла, Том-Тура Том сууныҥ адыла о.ӧ. Јаҥы острог Верхнеенисейский острог деп адалар учурлу болгон, эмезе Качинский острог деп. Баштап тарыйй ол документтерде онойдо ло Јаҥы Качинский острог деп бичилген. Байла, Кача сууда (Энесайдыҥ кош суузы) алдында кышту болгон, эмезе калан јуур јер болгон. Николай Латкин бичиген 1608 јылда Качи сууда острог бар болгон, Кетский острогтоҥ келгендер туткан.\nГерхард Миллер  «Сибирдиҥ тӱӱкизи»  деп бичигинде «Јаҥы Качинский острог» ло «Јаҥы Качинский Красный острог» деп темдектейт.\n\nXVII чактыҥ ортозынаҥ «Красный Яр» деп ат табылган. «Красный Яр» — деген јердиҥ адынаҥ — «Хызыл чар», качиндердиҥ тилинде јар кызыл ӧҥдӱ . «Красноярск» деп каланыҥ статузын алар тушта адалган ат.\n\nФизико-географиялык темдектери \nКызылјар — Орто ло Кӱнчыгыш Сибирде јаан культуралык ла экономикалык тӧс јер, Красноярский  кырайдыҥ администрациялык тӧс јери. Кала Энесай сууныҥ эки јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 287 метрге бийик. Кӱнчыгыш Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ эҥ јаан калазы болуп јат. \nКала турган јаан Энесай суу Сибирди кӱнчыгыш ла кӱнбадыш јанына бӧлийт. Онойдо тал ортозынаҥ кала бойы база бӧлинген, Саянныҥ туузы калага тептире тӱшкен. Экономический географтар Кызылјарды Кӱнчыгыш Сибирде деп чотойт, Кӱнчыгыш-Сибирдиҥ экономикалык аймагына келиштирет.\n\nКызылјар кала Россияныҥ миллионник калалары ортодо сӱреен јуунак кала. Кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар узуны 41 километр,  тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 37 километр.\n\nЭнесайдыҥ сол јарадында каланыҥ 742 муҥ 342 кижизи јуртайт, оҥ јарадында — 445 муҥ 429 кижи.\n\nКызылјардыҥ почвазында, онойдо ок оныҥ спутник калаларында Железногорскта, Дивногорскта ла Сосновоборскта мӧкӱлик тош јок (вечная мерзлота), мынызы туралар тударга буудак јок айалга берет.\n\nКлимады \nКалада климат Алисовтыҥ классификациязыла континентальный (Dfb Кёппенло); климатты кӧп суу јымжадат (Красноярский водохранилище), кышкыда тоҥбос Энесай суу ла айландыра кырлар ыжыктап јат. Кышкыда кар ас, улам ла јылый тӱжет.\n\n Ортојылдык температура: +1,6 °C\n Кейдиҥ соогыныҥ алтыгы учы: −52,8 °C (1931 јыл)\nКейдиҥ изӱзиниҥ ӱстӱги бажы: +40,1 °C (1901 јыл)\n Салкынныҥ ортојылдык тӱргени, Бофорттыҥ шкалазыла: 2,3 м\/с\n Кейдиҥ ортојылдык чыгы: 69 %\n\nРельеф \n\nКалада рельеф тӧҥдӧрлӱ; айландыра кырлар, Столбы деп национал парк, Центральный ла Железнодорожный аймактар јабызак јерде, Академгородок Саян кырда, Советский ле Октябрьский аймактар тӧҥдӧрдӧ.\n\nӦзӱмдери \nКала лесостепь ле кырларлу зонада турат; кӧп сабада мында карагай, мӧш, тыт, кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт.\n\nЭкологиязы \nКалада экологиялык коомой айалга бастыра јаан калаларда чылап ок курч турат. Бу недеҥ улам дезе, Кызылјар Кӱнчыгыш Сибирде јаан транспортный узел болуп јат; ого коштой мында бир канча металлургический, машиностроительный ла химический промышленностьтыҥ јаан предприятиелери керекти база ӱрейт. Эҥ ле кӧп кейде кир кӧӧлик транспорттоҥ болот, јылдыҥ ла кӧптӧйт.\nЭҥ кӧп јарабас веществолорды атмосферага таштап турган предприятиелер ол — АО «Красноярский алюминиевый завод», ООО «Красноярский цемент», Красноярский ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, јаан ла кичинек одырар угольный котельныйлар. Ого коштой јайгыда мында агаш аразында ӧрттӧрдӧҥ калага кубар келип тӱжет.\n\n2016 јылда коомой ай-кӱн турган кӱндер (неблагоприятные метеорологические условия) Кызылјарда бир јылга бежен сегис кӱн болгон. 2017 јылда — 43 кӱн. 2018 јылда НМУ режим одус катап турган.\n\nЭл-јоны \n\nСССР тушта калада удабай ла миллионынчы кижи чыгар деп сакылта болгон.\n\nСовет ӧйлиҥ кийнинде эл-јонныҥ тоозы астаган: 1992 јылда 925 муҥ кижи болгон болзо, 2001 јылда 876 муҥ кижи боло берген. \n\n2012 јылда кандык айдыҥ\n Ук-калыктары\n2010 јылдыҥ текшироссийский тооалыжы аайынча:\n\nКудай јаҥы \nОрус православный серикпе Красноярский митрополия \nАрмянский апостольский серикпе Агару Саркистиҥ серикпези, Сурб Арутюнныҥ серикпези.\n Евангельский христиан-баптисттердиҥ серикпези.\n Красноярский кырайдыҥ мусульмандарыныҥ бирлик башкарузы; Красноярскта Соборный мечет.\n\nТӱӱкизи \n\nКызылјар ӧзӧк — јуртаарга эптӱ јер; јебрен улустыҥ јуртыныҥ орды мында XIX чакта табылган, палеолит эпохага келишкен (35 муҥ јыл кайра). Оноҥ до эрте ӧйдиҥ стоянкалары бар. Јебрен��е мында кет тилдӱ калык јаткан, ассан тилдӱлер, кот тилдӱлер, калмажтар, XVIII чакта олор јоголгон. Кийнинде, Энесай ла Кача сууныҥ ортозында аринцы ла качинцы калыктар јаткан. Олордыҥ јурты «Кызыл-яр-Тура» деп адалган .\nБу јерде кийнинде Кызылјар кала тудулган, орустар 1608 јылда ол јерди билетен. Бу ла јылда  Кетский острогтыҥ казактары, енисейский остяктар Урнук ла Намакка баштадып, аринский князь Тюльканыҥ јерине келип, оны «Тюлькинский землица» дежип, бого Красноярский острогты туткан, аралар качиндерле, енисейский киргизтерле јӧмӧжип, узак ӧйгӧ оруска калан тӧлӧбӧгӧн. Олор улай ла табару эдип турарда, казактар Енисейский воеводанаҥ болуш сураган.\nДубенский ӱч јӱс казакты баштап, 1627 јылдыҥ учында Красноярский острогты туткан, .\n1690 јылда Красноярский острог каланыҥ статусын алган. \n\nКрасноярскта кӧп сабазы служилые люди ле олордыҥ билелери јаткан.  1733—1734 јылдарда Красноярскта Витус Беринг экспедицияга белетенип јаткан.\n1734—1743 јылдарда калада немецкий јорыкчы ла билимчи Иоганн Георг Гмелин јаткан, ол тургун улустыҥ кылык јаҥы ла јаткан јадыны керегинде бичиген.\n\nЭкономиказы\n\nПромышленность \nКызылјар — Россияда промышленности јакшы ӧҥжиген јер. Мында 17 муҥнаҥ артык предприятие, организация ла учреждение. Баш отрасльдар: космический промышленность, цветной металлургия, машиностроение, деревообработка, транспорт, химический, пищевой, розничный ла оптовый торговля, услугалар. Кызылјарда Сибир федерал округта ФГУП «Ростехинвентаризация — Федеральное БТИ» представительствозы бар.\n\n1942 јылда Сибирский завод тяжёлого машиностроения («Сибтяжмаш») баштапкы паровоз сериязы «Серго Орджоникидзе» эдип чыгарган.\n\n1943 јылдыҥ тулаан айдыҥ 23 кӱнинде Красцветмет предприятие норильский шламнаҥ  платина ла палладий аффинировать эткен. 1945 јылда заводто промышленный масштабла благородный металлдарды (платина группа, алтын ла мӧҥӱн) кӧптӧдӧ чыгарып баштаган. 1946 јылда платинаныҥ баштапкы слитокторы, 1947 јылда — палладийдиҥ слитокторы эдилген.\n\n1954 јылда Красноярский телевизионный завод тӧзӧлгӧн, 1958 јылда ламповый телевизор «Енисей» деп маркалу, 1964 јылда — лампово-полупроводниковый  «Рассвет» маркалу телевизор чыгарган.\n\nКалада Россия ичинде  јаан мусороперерабатывающий заводтордыҥ бирӱзи тудулган, муҥдар тоолу тонна сӱрее-чӧп (бытовой мусор) (бир конокко) јоголтор завод тудулган. Онойдо ок мусоросортировочный комплекстер бар.\n\nӰредӱлик ле билим\n\nӰредӱлик \n\nКызылјарда баштапкы ӱредӱ заведение латинский школ болгон, 1759 јылда ачылган. XXI чактыҥ бажында калада 147 общеобразовательный школ, ондо 124 муҥ школьниктер болгон. Ӱредӱчилери 8 муҥнаҥ артык.\n2020 јылда калада 150 муҥнаҥ артык студенттер, 29 вуз, олор ортодо:\n Сибирский федеральный университет,\n Академик М. Ф. Решетнёвтыҥ адыла адалган Сибирский билим ле технологиялардыҥ государственный университеди ,\n Дмитрий Хворостовскийдиҥ адыла адалган Кеендиктиҥ Сибирский государственный институды \n Сибирский юридический институт ФСКН России,\n Сибирская пожарно-спасательная академия ГПС МЧС России (Железногорск).\n\nБилим \nКалада Красноярский научный центр Сибирского отделения Российской академии наук иштейт.\nКрасноярскта Сибирский федеральный университет ачылган, мында Красноярский государственный университет], Красноярский государственный технический университет, Красноярская государственная архитектурно-строительная академия, Государственный университет цветных металлов и золота ла Красноярский государственный торгово-экономический институт бери киргилейт.\nНаучно-исследовательские учреждения Сибирского отделения Российской Академии наук в Красноярском научном центре СО РАН:\n В. Н. Сукачёвтыҥ адыла адалган институт (леса) СО РАН\n  Л. В. Киренскийдиҥ адыла адалган институт физики СО РАН\n Институт вычислительного моделирования СО РАН\n Институт биофизики СО РАН\n Институт химии и химической технологии СО РАН\n НИИ сельского хозяйства и экологии Арктики\n Институт педагогики и психологии развития СО РАО\n Специальное конструкторско-технологическое бюро «Наука» СО РАН\n Научно-исследовательский институт животноводства (обособленное подразделение ФИЦ КНЦ СО РАН).\nӦскӧ ведомстволордыҥ билим-шиҥжӱ учреждениелери:\n АНО «Красноярский городской инновационно-технологический бизнес-инкубатор»\n Институт медицинских проблем Севера СО РАМН\n Научно-исследовательский институт сельского хозяйства РАСХН\n Научно-исследовательский институт геологии и геофизики\n Научно-исследовательский институт экологии рыбохозяйственных водоёмов\n Сибирский научно-исследовательский и проектный институт цветной металлургии\n «Красноярский краевой фонд поддержки научной и научно-технической деятельности»\n ПИ «Электропроект»(ЗАО Компания «Электропроект — Сибирь»)\n НПО «Сибцветметавтоматика»\n ЦКБ «Геофизика»\n «Алмаззолотоавтоматика»\n КрасноярскпромстройНИИпроект о.ӧ.\n\nЭмчилик \n1886 јылда сыгын айдыҥ 26 кӱнинде Красноярскта Общество врачей Енисейской губернии ачылган. Бу общество лечебницалар, аптека, акушерско-фельдшерский школ ачкан, шиҥжӱ иш ӧткӱрип, эмчилердиҥ съездин ӧткӱретен.\n\nЭмдиги ӧйдӧ мында эмчиликте билим-шиҥжӱ ишти Научно-исследовательский институт медицинских проблем Севера СО РА ӧткӱрип јат; оору улуска болуш јетирет, онойдо ок:\n ФГБУ «Федеральный центр сердечно-сосудистой хирургии» Минздравсоцразвития РФ» — федерал квота аайынча пациенттерди эмдейт;\n Сибирский клинический центр Федерального медико-биологического агентства России — федерал квота аайынча пациенттерди эмдейт;\n Крупнейший в России Центр ядерной медицины Сибирского клинического центра Федерального Медико-Биологического Агентства России.\n\nКультура\n\nМузейлер \n\n ��. И. Суриковтыҥ адыла адалган Кызылјардыҥ государственный художественный музей (Парижский Коммунаныҥ оромы, 20; \n В. И. Суриковтыҥ музей-јурты (Ленинниҥ оромы, 98)\n Красноярский музейный центр (Площадь Мира) \n Красноярский городской выставочный зал (Вавиловтыҥ оромы, 23, пр-т Металлургов, 13 А)\n Художественная галерея «Современное искусство Красноярья» (Юность ором, 19)\n Мемориал Победы, Красноярский исторический музей (Дудинский ором, 2а)\n Музей геологии Центральной Сибири (виртуальный тур) (пр-т Мира, 37)\n «Святитель Николай (пароход-музей)» (Амыр-энчӱниҥ тепсеҥи, 1, јарат)\n Литературный музей (Ленинниҥ оромы, 66)\n Музейный комплекс в Овсянке\n Дом-музей П. А. Красикова (ул. Ленина, 124)\n Музей истории и развития судоходства в Енисейском бассейне (Боградтыҥ оромы, 15)\n Борис Ряузов деп јурукчыныҥ музейи (Ленинниҥ оромы, 127)\n Музей леса (Академгородок)\n\nТеатр ла концертный залдар \n\nКызылјар каланыҥ театрлары\n Д. А. Хворостовскийдиҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ Красноярскта театры\n А. С. Пушкинниҥ адыла адалган Красноярскта драма театр\n Красноярский кӱӱлик театр]]\n Јиит кӧрӧӧчиниҥ Красноярскта государственный театры \n Наадайлардыҥ Красноярский кырайда театры\n Красноярский филармония\nКрасноярскта краевой филармонияныҥ органный залы (Декабристтердиҥ оромы, 20)\n Андрей Пашнинниҥ театры; \n Мим-театр Эки койонныҥ кийнинеҥ («За двумя зайцами»);\n Любительский театр «Бистиҥ театр»;\n Актёрдыҥ туразы;\n Красноярский государственный цирк;\n Театр «Ак стенениҥ ары јанында».\n\nКӱӱлик ӧмӧликтер \nБаштапкы симфонический оркестрды 1887—1888 јылдарда Сергей Михайлович Безносиков тӧзӧгӧн (Н. А. Римский-Корсаковтыҥ ӱренчиги). \n2020 јылда калада иштеп турган: \n Красноярский академический симфонический оркестр;\n М. С. Годенконыҥ адыла адалган Сибирде Красноярский государственный бијениҥ академический ансамбли; \n Анатолий Бардинниҥ адыла адалган Красноярский государственный филармонический орус оркестр; \n Красноярский камерный оркестр;\n Красноярский духовой оркестр.\n\nБиблиотекалар \nКалада мындый библиотекалар иштейт:\n Государственный архив Красноярского края — около полутора миллионов единиц хранения. Архив насчитывает 1 млн. 466 тыс. дел, в том числе фотографии и киноплёнки. Самый старый из архивных документов датирован 1664 годом.\n Государственная универсальная научная библиотека Красноярского края — более четырёх миллионов единиц хранения.\n Красноярская централизованная библиотечная система\n\n Билим библиотека Сибирского федерального университета — ӱч миллионноҥ артык единица кӧмзӧдӧ. \n Сибирский технологический университеттиҥ билим библиотеказы \n Красноярск кырайдыҥ юношеский библиотеказы\n Красноярск кырайдыҥ детский библиотеказы\n Красноярск кырайдыҥ специал библиотекзы — кӧс јок инвалид улуска социокультурный реабилитацияга\n Баш билим библиотека (КНЦ СО РАН)\n Л. В. Киренскийдиҥ адыла адалган  физиканыҥ институдыныҥ библиотеказы, СО РАН.\n\nКинематографта \n Темирјол кӱр ле теплоход «В. Чкалов» — «Русский сувенир» деп кинодо (Мосфильм, 1960)\n Кызылјар кала ла оныҥ јаказы — «Мой папа — капитан» (Киностудия им. Горького, 1969).\n «Совесть (телесериал)» калада бир канча сценалар согулган (Творческое объединение «Экран»,1974).\n «Магистраль» деп совет художественный кинодо Красногорск эдип кӧргӱскен, (1983).\n «Алый камень» (Киностудия им. Горького, 1986), \n «Улицы разбитых фонарей» сериал, 2002.\n «Гражданин начальник (телесериал)».\n «Дороги» деп кино, Андрей Гаврилов, 2015 .\n «Секретные материалы» сериал (серия «tunguska»), 1996.\n «Ёлки» деп киноныҥ кезик сценалары.\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \n\n1773 јылдыҥ ӧрти каланы јокко јуук эдип кӱйдӱрип ийген, ӧрттиҥ кийнинде 30 ла тура арткан. Тобольсктаҥ геодезияныҥ сержанты Пётр Моисеев келеле, калага петербургский бӱдӱмдӱ линейный планировка тургускан.\n\nКрасноярсктыҥ оромдоры тӱс, јердиҥ тӧрт јанына келиштире салынган. Широтный оромдор Энесайды кууй барган. Меридиональный оромдор тӱштӱктеҥ тӱндӱк јаар, Энесайдаҥ Покровский кыр јаар ууланган. \n\n1820-чи јылдардыҥ бажында архитектор Вильям Гесте баштаган бюро каланыҥ перспективный генеральный планын јазаган. \n\n1990-чы јылдарда каланыҥ тӱӱкилик ортозы план јокко анаар ла туралар тутканынаҥ улам тыҥ солынган.\n\nТӱӱкилик \n\n 31-чи Сибирский стрелковый полктыҥ јуучылдарына, (скульптор Г. Лавров, 1947), Краснодарский ором\\ пр-т Металлургов\n «Јууныҥ балдары» деп кереес Владимирский тепсеҥде (архитектор А. Касаткин, скульптор К. Зинич, 2005), Амыр-энчӱниҥ проспекти (Владимирская площадь)\n Неизвестному солдату, площадь Победы возле Свято-Троицкого собора и Троицкого кладбища \n Александр Матросовко кереес, (скульптор Матвеев, 2006), А. Матросовтыҥ оромы\n\nАрхитектуралык \n\n * Параскева Пятницаныҥ часовнязы — Красноярсктыҥ символы, архитектура ла тӱӱкиниҥ кереези.\n * Энесай сууны кечире темирјол — 1900 јылда Парижте Гран-при ле алтын медаль алган  — «За архитектурное совершенство и великолепное техническое исполнение».\n * Красноярский ГЭС\n * Коммунальный кӱр Энесай кечире (1961) — Брюссельде телекейлик выставканыҥ медалин алган.\n * Баш стадион (1967) телекейде јарлу; совет архитектураныҥ талдама тудумы, кӧп кайралдарлу.\n * Телекейде јарлу тӧс стадион (1967 јыл); совет архитектураныҥ эҥ артык тудумдарыныҥ бирӱзи деп окылу јӧптӧлгӧн, кӧп тоолу кайралдарлу.\n * Баштапкы башня — Уралдаҥ ары эҥ бийик башня.\n * Троицкий мӧҥкӱсалгыш () — Красноярскта эҥ озогы.\n\nАр-бӱткендик \n «Столбы» деп корулу јер — каланыҥ визитный карточказы, ЮНЕСКО-ныҥ Россияда телекейлик энчизи.\n Кара кыр (Чёрная сопка) — ӧчӱп калган вулкан, Кызылјар каланыҥ јуугында.\n Бобровый кобыда Фан-парк «Бобровый лог» —  Куйсум кырда кыр чанааныҥ () комплекс. Текши јери 80 га.\n\nЈарлу улузы\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":3793,"character_repetition_ratio":0.06,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":9865.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Волгогра́д (1925 јылдаҥ озо — Цари́цын, 1961 јылдаҥ озо — Сталингра́д) — Россияныҥ европей келтейиниҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында кала, эл-јоны  кижи (). Волгоградский областьтыҥ администрациялык тӧс јери. Герой-кала, Царицынды корулаган, Сталинградта јуу-согуштыҥ  јаан учурлу пункты. Областной учурлу кала, каланыҥ округы болот.\n\nЭтимологиязы \n1555 јыл киреде Эдил сууныҥ сол јарадында ортолыкта тӧзӧлгӧн, је удабай Эдилдиҥ оҥ јарадында Царица сууныҥ кирген оозында мыска кӧчкӧн, оноҥ ло улам Царицын деп атту боло берген. Гидроним «Царица» дезе  тӱрк тилдиҥ «Сары-су» (сары — «жёлтый», су — «вода») деп сӧстӧҥ, сууныҥ адынаҥ барган. База бир гипотеза  Царицын деп ат кайдаҥ келген, XIV—XVI чактыҥ карталарында «Цицара» деп иран тилдиҥ сӧзи учуры јарт јок, Е. М. Поспеловтыҥ айтканыла бу сӧс каланыҥ адына торт келишпейт.\n\n1925 јылда каланы Сталинград деп И. В. Сталинге учурлай адаган. Кийнинде десталинизация тушта каланыҥ адын ойто Волгоград эдип солыган. Каланыҥ јаҥы ады искусственный — -град дегени ле сууныҥ ады кожулганы орус топонимияда (аналог) тӱҥей учурал јок.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы\nВолгоград Эдил сууныҥ алтыгы агынында турат. Калага Волго-Ахтубинская пойма кирет, онойдо ок Денежный ла Сарпинский ортолыктар ла Сарептский јарымортолык кирип јат. Волго-Ахтубинский пойманыҥ почвазы јӱзӱн-јӱӱр: террасаныҥ эдегинде талайдыҥ кемјӱзинеҥ 55 метрдеҥ ала јарык-каштановый фациялар лугово-бурый ла бурый пустынно-степной почвала солынат. \nКаланыҥ округында солонцы ла солончактар база туштайт. Эҥ ле тӱндӱк јаны каланыҥ —  ГЭС деп посёлок Волгоградский водохранилищениҥ јарадынаҥ башталат.\nЭдилге јараттай јерлер јабыс, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 0—40 метрге бийик, Эдилдеҥ 1—3 километр киреде јабызак тӧҥдӧр  , бийиги 50—140 метр: Мамаев Курган (102 метр), Тас кыр ла о.ӧ. Эдилге каланыҥ јеринде чӧлдиҥ оок суулары келип кирет Кургак Мечётка, Ӱлӱш Мечётка, Царица, Ельшанка.\n\nКлимады \nКлимат орто-континентал, кургак. Чык-јуттыҥ орто кеми бир јылга — 267 мм. Кыш јымжак, улам ла јылый тӱжет, јай узун ла изӱ, је јыл айландыра кейдиҥ температуразы кезем солынып турар аргалу. 1940 јылда температура −33 °C болгон, 2011 јылда јаан изӱ айда температура — +43,0 °.\n\nРельефы \nКала Эдилдиҥ кӱнбадыш јарадында башка-башка бӱдӱмдӱ рельефтӱ: Приволжский возвышенностьтыҥ тӱштӱк учы, каланыҥ кӱнчыгыш јаны Сарпинский низменностьто Сарпинско-Даванский ложбинада јадат, Эдилдиҥ баштапкы ла экинчи терассалары бастыра каланыҥ ичиле тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар чӧйилет. Сарпинский низменность, Сарпино-Даванский ложбина (јалбагы бир канча км), је бери Ергеней деп уч��сток Волгоградка кирет.\n\nӦзӱмдери ле аҥ-куштары \nВолгоградта — тегин Евразийский кургак дерновиннозлаковый чӧл зона, ол каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, каланыҥ арткан јери полынно-дерновинно-злаковый опустыненный чӧлдӧ, Сарпино-Даванский ложбинада кала солонцоватый, солончаковатый ӧзӱмдерлӱ злаково-полынный пустыный чӧлдӱ јер. Агаш јанынаҥ кала Эдил ле оок суулардыҥ јараттарына кӧрӧ јокту. Эрмен агаш туштайт, јерликшиген ташталган дачаларда садтар. Тӧҥдӧрдиҥ эдегинде чӧлдиҥ ӧлӧҥи. Ергенениҥ минеральный суузы ла база бир канча ар-бӱткендик зоналар регионал кереестер деп чотолот. \n\nВолгоградтыҥ тындулары беспозвоночныйлар, куштар, грызундар. Каланыҥ «јажыл зоназында» јыландар, бакалар, койондор, јорокондор ло јарганаттар. Калада борбыйак, кӱӱле, таан, чычкан, айылдыҥ чычканы кӧп.\n\nЭкологиязы \nВолгоградта орто экологиялык айалга. Кӧп сабада атмосфераны кӧӧлик транспорт киртидет — 70 % чачынтылар.  Промышленный объекттердеҥ — металлургия, химический ле топливный промышленность база кейди киртидет. Эдилдиҥ суузыныҥ кириниҥ индекси 1,36-наҥ ала 2,04-кӧ  јетире. Каланыҥ биологический очистной сооружениелери Голодный деп ортолыкта турат. Аруталган сууда азот, взвешенный веществолор, куулы, цинк, фторид, фосфат веществолор керектӱ кеминеҥ ашпайт.\n\nЭл-јоны \n\nXIX чактыҥ ортозына јетире Царицынныҥ эл-јоны бир канча ла муҥ кижи болгон. 1913 јылда Царицында јон 100 000 кижиге јеткен. 1980-чи јылдарда эл-јонныҥ тоозы кӧптӧп, 1989 јылда Волгоград Россияда миллионер кала боло берген. 1995 ле 1998 јылда кала эки катап бу статузын јылыйткан, оноҥ ойто јандырган. 1999 јылда статусын торт јылыйткан. 2002  јылда калага коштой јаткан јурттарды кожуп ийерде, Волгоград ойто ло миллионер кала боло берген, је 2004 јылда ол ойто ло миллионер кала деп статус јок арткан. 2010 јылда каланыҥ округына кирип турган бастыра јурттарды, ишмекчи посёлктор ло деремнелерди Волгоградка кожуп ийерде, кала ӱчинчи катап миллионер кала боло берген, је 2014 јылда депопуляция болуп, 2015 јылда эл-јонныҥ тоозы 1 017 424 кижи боло берген, онойып, Волгоград Россия ичинде миллионе калалардыҥ ортодо 15-чи јерде турат\n\nУк-калыктардыҥ тоозыла Волгоградта 2010 јылдыҥ Бастырароссийский тооалыжы аайынча: орустар — 922 321 (92,3 %); армянар — 15 200 (1,5 %); украиндер — 12 216 (1,2 %); татарлар — 9760 (1 %); азербайджандар — 6679 (0,7 %); казахтар — 3831 (0,4 %); белорустар — 2639 (0,3 %); корейлер — 2389 (0,2 %), арткан ук-калыктар 2000 кижинеҥ ас, 21 430 кижи угы-тӧзин айтпаган.\n\nТӱӱкизи\n\nОзодо \nЭмдиги Волгоград каланыҥ ордында Кургак Мечётка ла Ӱлӱш Мечётка деп суулардыҥ ортозында ордынский јурт болгон, ады јарт јок. Орус кӧчкӱндер оны Мечётное городище дежетен, ондо «Алтын Орда, Джучиниҥ» јурты деп 1274 јылдаҥ ала 1377 јылдарга јетире ӧйдиҥ акчалары табылган. Эмдиги ӧйдиҥ археологторы городищени каланыҥ ордын шиҥдеерге болбой калган, оныҥ таштарын, кирпичтерин Царицын тудулып баштаарда ӱзе тажый бергендер. 1920 јылда профессионал археолог Балладтыҥ экспедициязын Россияда граждан јуу ӱзӱп ийген, јебрен каланыҥ ордын  1930-чы јылдардаҥ эмдиге јетире торт јок эдип быскан, мында ла болгон Сухая Мечёткада (палеолитическое поселение) база јок болуп калган. «мечькъ» — медведь дегени јастыра, не дезе, чӧлдӧ айу јок, сууныҥ ады мечет деп сӧстӧҥ барган болор. Волгоград бу јурттаҥ 18 км тӱндӱктей тудулган, Мечётный јуртЦарицын тудулардаҥ озо 200—250 јыл кайра болгон. Золотоордынский јурт Сары сууныҥ («Царицы река») оозында болгон.\n\nXV чакта Золотая Орда оок ханстволор болуп бӧлинерде: Казанский, Сибирский, Астраханский, Крымский ле оноҥ до ӧскӧ кичинек каандыктар башкаланган. Бу бӧлиниш канду јууларла, олјолорло аҥыланган. Ордынский каандар бой-бойыла јуулашкан, учы-учында торт јайрадылган. Бу ӧйдӧ орус каандык XVI чакта биригип, јанап, тӱрк каандыктарды улай телей бактырган: Казанский 1552 јылдарда, Астраханский 1556, Сибирский 1598. Эдилде саду јол ӧҥжиген, орус каандык Астраханга агаш, аш, сукно, тере, воск, мӧт садып, тус, бӧс, темир, ладан садып алатан, (алтын-мӧҥӱн цветмет оруста чек јок болгон). ).\n\nКаруулчык кала (1589—1775)  \nЦарицын Орус каандыктыҥ Ногай Орданыҥ јеринде јуучыл форпосты (1586) болгон. Јуугында орус јон јаткан јер (Саратов шибеени чотобозо, ол база  ногайлардыҥ јеринде болгон) Воронеж болгонЦарицыннаҥ 530 км Ногайский шляхла барза (кийнинде Астраханский почтовый тракт, эмдиги  федерал јол «Каспий»).\nТӱрктер ле мусульман-суннит ногайларга кӧрӧ, калмыктар Ойроттор болгон (кӱнбадыш монголдор), олор кудай јаҥыла   Гелугпа буддисттер болгон, олор Крымский ханствго тартылбай, кӧндӱре орус каанга баккан (бу ла ӧйдӧ кыргындап табарулар эдетен, берилген чертти бузатан, клятва — шерть).\n\nВолгодонской регион 1750-чы јылдарда  Арасей империяныҥ амыр губерниялары (Воронежтеҥ тӱндӱктей) ла Кавказ ла Орто Азияныҥ кӧчкиндериниҥ ханстволорыныҥ ортозында  буферный зона болгон. Царицын јуучыл администрациялык учурлу пограничный јурт болгон, мында сууда јорыкка керектӱ складтар, карантин керептерде оорыган улуска тудулган туралар, јаан эмес саду болгон. Калада 400 јуучыл кижи ле ас тоолу тегин улус јаткан. 1645 јылда мында таможнялар болгон.  1664 јылда калада баштапкы таш тура табылган Иоанн Предтечаныҥ серикпези. Петр I каанныҥ Европага тӱҥейлешкен реформалары  ороонды тыҥыткан. Арасей 1750-чи јылдардаҥ Крым, Кавказ ла Орто Азияныҥ јерлерин мензинип баштаган.\n\nПромышленный тӧс јер (1775—1920) \nЦарицын 1775 јылда јаҥы ӧзӱм алынып баштаган. Шибееде јӱрӱм токыналу болуп, јаҥы орус кӧчкӱндер келип, Царицынский сторожевой линия јоголып, тӱштӱктей кыйуларды Азово-Моздокский укреплённый линия корулаган. 1820 јылда каланы тудар план јӧптӧлгӧн.\nЕкатерина II каанныҥ кычырузыла немецкий колонист-гернгутерлер Поволжьеде немецкий колониялар тӧзӧгӧн, олор јаҥы технологиялар ла јӱрӱмниҥ јаҥы социальный укладын экелген. Баштапкы школ, аптека, кофейня, картофель, горчица ла таҥкы тарыганы Сарепта-на-Волге деп колониянаҥ башталган. 1812 јылда баштапкы горчица јазаар завод болгон, эмди ол горчично-маслобойный завод «Сарепта». XVIII чактарда Царицында эҥ ле озо пищевой промышленность ӧскӧн, тус алар јерлер јуук болгон Эльтон, Эдилдиҥ ле Каспийдиҥ балыгы ла бахчеводство учун. Бастыра Арасейге којойымдар тус, сарептский горчица, нардек, тузаган ла кургаткан балык апарып садатан. Эдилдиҥ зоназында улам ла кӱйгектер, эмезе ашты соок алып ийер, эмезе саранча табарар учун улус јер ижин керектебей, «отхожие промыслы» (), олор бурлактар, чумактар, сволочь (сӱӱртеер, волочить деп сӧстӧҥ) переволокко (Эдилдеҥ Донго јетире керептер сӱӱртеерге) јалданатан.\n1917 јылда революциянаҥ озо јаан храм — Александро-Невский собор бӱткен, ол 1918 јылда иштеп баштаган, (1932 јылда бызып салган, ойто 2021 јылда орныктырган.\n\n \n\n1862 јылда Волго-Донской темирјол Донго јеткен.\n\nЈууныҥ алды \nБу ӧйдӧ кала тыҥыда јаранып ӧскӧн. СССР-да ончо улус ӱредӱ алар, Ликбез једимдӱ иштеген. Калада 200 ӱредӱ заведение школдоҥ ВУЗ-тарга јетире ачылган: Волгоградский государственный технический университет (1930), индустриально-педагогический институт (1931), медицинский институт (1935). Калада электроэнергия, водопровод, канализация, общественный транспорт, радио, телефонный связь табылган.\n\n1942—1943 јылдар. Сталинград учун јуу-согуш \nФронт јууктаган сайын Поволжьениҥ темирјолдоры немецтердиҥ колына киргедий айалга болордо, Верховный Главнокомандованиениҥ Ставказы Волжский рокада эдер деп јӧптӧгӧн, оны тударга, Байкало-Амурский темирјол магистральдыҥ 1-чи участогын кодорор, јербойыныҥ улузын, катуныҥ јеринде улус ла олјодо () улусты иштендирген јолды сӱрекей тӱрген туткан (рекорд ӧйгӧ). Рокаданыҥ тӱштӱк участогы Сталинград — Ӱстӱги Баскунчак ла Астрахань — Урбах станцияныҥ ортозы (250 км)1941 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала јаҥар айга јетире тудулып калган, тӱндӱкте  Иловля — Саратов — Свияжск. Узуны 992 км тӱндӱк участок — 1942 јылдыҥ тулаан ла ӱлӱрген айларында тудулган.\n\nЭкономиказы\n\nПромышленность \nКала сӱрекей коомой экономикалык айалгада, эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ миллионер калалары ортодо ол эҥ ле јокту кала. Бу калада ишјал эҥ ле ас (19 муҥ салкой, 2013 јылда), эҥ ле эски инфраструктура чиновниктердиҥ ишјалы эҥ ле кӧп 54 000 салкой.\n\nКаланыҥ промышленностина учурлалган почтовый маркалар ла фалеристика:\n\nӰредӱлик ле билим \nЦарицында баштапкы баштамы ӱредӱ 1808 јылда табылган. Царицынныҥ серикпелеринде церковно-приходский школдор ачылган. Мында тоолоп, бичип, кычырып, кудай јаҥыныҥ тӧзӧлгӧзине ӱреткен. Ондор тоолу ӱредӱ заведениелер ачыларда, системный образование 1880-чи јылдарда башталган. 1911 јылда Царицында 14 эр улустыҥ, 9 ӱй улустыҥ 2 колый (смешанный) школ болгон Бистиҥ ӧйгӧ јетире баштапкы царицынс��ий гимназияныҥ туразы (1875) бӱдӱн артып, эмди областной администрацияныҥ туразы болот (Ленинниҥ оромы, 9). Тӧрт ӱй улустыҥ гимназияныҥ туралары эмдиги ӧйгӧ јеткен, 1908 јылда 83-чи школ Ленинниҥ проспекти, 21, госпожа Стеценконыҥ школы — эмди кӱӱлик школ № 1, Пушкинниҥ оромы, 13 . Церковно-приходской школдыҥ туразы (1887) — эмди бу  Циолковскийдиҥ оромы, 15А\n\nЭмчилик \n1807 јылда калада баштапкы эмчилик учреждениелерге бюджеттеҥ акча чыгарылган: 10727 салковой — сарай, лекарский туралар, аптека ла чедендер»,, тура холерала, тифле, чумала оору улуска тудулган, Царицын калага бу оорулар улай ла табаратан. 1807 јылда баштапкы медицинский ишчи — Петербургский Акушерский школды божоткон Ульяна Андреева келген. 1890-чы јылдарда калада јаҥыс ла земский больница 40 койкага болгон. 1913 јылда Царицында  4 больница ла  4 амбулатория, 135 муҥ эл-јонды јӱк ле 35 врач эмдеген. Советский ӧйдӧ калада городской здравоохранение болгон. Постсоветский ӧйдӧ: филиал «Межотраслевой билим-технический комплекс «Микрохирургия глаза»» (1988), Билим тӧс јер РАМН Ортопедия Антропометрический косметология (1992, эмди — Волгоградский городской центр ортопедии и ортопедической косметологии, кардиологический тӧс јер (1997), перинатальный тӧс јер (2010), гемодиализный тӧс јер (2015).\n\nКультура\n\nМузейлер \n\nПётр I каан музейлерди ачып баштаган, ол 1722 јылда калага  бойыныҥ картуз бӧрӱги ле тайагын () сыйлаган. Петрдыҥ сыйы кайкамчылу болгон, тегин ле черешнянаҥ эткен будак-тайак ла кийис бӧрӱк, бу улу јарлу кижиниҥ берген сыйы јаан кереес ле музейдиҥ экспонады болуп јат. Царицында баштапкы краеведческий музей — 1914 јылда тӧзӧлгӧн, озогы земский управаныҥ туразында.\n\n1937 јылда совет јаҥ тушта калада 2-чи музей  — Сталинниҥ адыла адалган Царицынды корулаганыныҥ музейи ачылган. Бир ле јылдаҥ оны тӧзӧгӧн башкараачызы  В. М. Алексеев 1938 јылда айдууга барган, ондо оны адып салган. Сталинград учун јуу-согуштыҥ кийнинеҥ бу музейге кӧп тоолу экспонаттар (1942—1943 јылдарда) кожулган, музей «Сталинниҥ адыла адалган Царицынды корулаганыныҥ музейи» боло берген. 1984 јылда  «Сталинградский јуу-согуш» деп музей тӧзӧлгӧн. 1991 јылда бу музейде граждан јуу ла Ак кыймыгуныҥ () эземин кошкон.\n\n1960 јылда И.И.Машковтыҥ адыла адалган Волгоградский јуранар кеендиктиҥ музейи ачылган. 1989 јылда «Эски Сарепта» деп тӱӱкилик-этнографиялык ла архитектуралык музей-заповедник ачылган (XVIII чакта  кӧчкӱн немец, калмык, татар ла орус культуралар керегинде). \n\n2017 јылда ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱнинде каланыҥ ортозында Царица сууныҥ коолында  «Россия — мениҥ тӱӱким» деп интерактивный музей-парк ачылган, текши јери 7000 кв.м2, мында проекционный купол, голограмма, аудиогид, звуковой ло световой системалар бар.\n\nТеатрлар ла кӱӱ \nXIX чактыҥ экинчи јарымында театрал кеендик Царицында јӱк ле јондык балагандар (народные балаганы) бӱдӱмдӱ болгон . Театр керегинде баштапкы катап Сарат��втыҥ полицмейстери 1872 јылда айткан: «Саратовский губернияда ӱч театр: Саратовто эки, јайгы ла кышкы, ӱчинчизи  Царицында таш турада, бу тура Калинин деп којойымныҥ туразы болгон. 1882 јылда Царица сууныҥ јанында сад ла вокзалдыҥ јанында (ачык сцена) «Конкордия» ачылган, ол каланыҥ баштапкы кӱӱлик театры болгон. «Конкордияны» 1905 јылда Царицында промышленник Владимир Миллер садып алала, театрга јаҥы тура туткан (1300 јерлӱ) (бу рекорд эмдиге артат, Волгоградта база мындый театр јок). «Конкордия» Россияда јарлу опера болгон, мында Фигнер Николай Николаевич, Шаляпин Фёдор Иванович, Собинов Леонид Витальевич ле ӧ.ӧ. јарлу артисттер концертткрде турушкан. 1913 јылда  царицынныҥ којойымы, меценат ла тенор-любитель Репников билим ле кеендиктиҥ туразын туткан\n\nБаштапкы телекейлик јуу ла Граждан јуу тушта театрлардыҥ туразында шыркалу солдаттарга лазареттер болгон,  1922 јылда «Конкордияда» баштапкы концерттер (кӱӱлик комедияныҥ Сталинградта театры), 1933 јылда Волгоградский театр юного зрителяда болгон. 1937 јылда куклалардыҥ самодеятельный театрыныҥ (лесозаводтыҥ) труппазы  профессионал коллектив деп чотолгон.  Оноҥ ары мындый театрлар ачылган: Волгоградта бир актёрдыҥ театры (), 1989,  Казактардыҥ Волгоградта кӱӱлик-драма театры, 1992, Царицында опера, 1993, Волгоградта јииттердиҥ театры, 2006, Эмдиги ӧйдиҥ театрыныҥ Волгоградта лабораториязы, 2008, Баштапкы драма театр, 2012. Калада эки орган (кӱӱлик ойноткы), Сарептада кирха-музейде концертный зал бар.\n\nКинотеатрлар \n1915 јылда Владимир Миллер (эмдиги Ленинниҥ оромында,6) Царицында  баштапкы «Парнас» деп  кинотеатр туткан, эки јылдаҥ бу кинотеатр национализировать эдилип, јаҥы ады «Красноармеец» боло берген. 1920 јылдаҥ ала калада Казанский собордоҥ ӧскӧ бастыра серикпелери јабылган, кезиги клуб, библиотека ла кинотеатр эдип јазалган. 1991 јылга јетире Волгоградта ондор тоолу кинотеатрлар иштеген. 2015 јылда калада 15 кинотеатр иштеген.\n\nБиблиотекалар \nЦарицында баштапкы библиотека, акча тӧлӧп кычырынар зал Апабелованыҥ бичик садар лапказында болгон, 1894 јылда ачылган, је ол тушта Общественный Собрание ле Земский управада библиотекалар (тегин улус кирбес, ) бар болгон. 1900 јылда баштапкы общественный библиотека царицында меценат Лапшин Василий Фёдоровичтиҥ (предприниматель) болужыла Царицынский пожарный частьтыҥ туразында ачылган. Јууныҥ алдында, 20 јылга библиотекалар айдары јок кӧптӧгӧн, ондор тоолу библиотекалар  ӱредӱ заведениеде, заводто, рабочий посёлоктордо ачылган. Бастыра бичик фонд јуу тушта јоголгон, је јууныҥ кийнинде орныккан, кӧптӧгӧн. Эмди Волгоградта ондор тоолу библиотека бар. Россияда 44 500 библиотека, эл-јонныҥ тоозы 144,1 млн кижи. Олордыҥ бир библиотеказы 3238 россиянды литературала јеткилдеер аргалу.\n\nСпорт \n\nФутболдыҥ тӱӱкизи Царицында 1909 јылдаҥ башталат, ДЮМО заводтыҥ «Штурм» ла «Штандарт» командалары ак јалаҥды  футбол ойноор эдип јазаган, эмди ол Волгоградта «Монолит» деп эҥ озогы стадион болуп јат. 1925 јылда профессионал команда «Динамо» тӧзӧлгӧн. Јууныҥ кийнинде тӧзӧлгӧн командалар: гандбол клуб — «Динамо» ло «Каустик», ватерпольный — «Спартак», баскетболло — «Красный Октябрь», футбольный — «Олимпия». 1960 јылда Академия физической культуры ачылган.\n\n1920—1980 јылдарда кӧп тоолу спортивный сооружениелер тудулган, олордыҥ јаан дегендери: стадион «Трактор» (1931), Тӧс стадион (1962), Спорттыҥ Ӧргӧӧзи (1967), Тӧс бассейн (1967), стадион «Зенит» (1980). \nСовет ӧйдиҥ кийнинде стадион «Олимпия», 2018 јылдыҥ футболло телекейлик чемпионады тушта футбольный стадион «Волгоград Арена» тудулган, Центральный стадионныҥ ордына. Совет ӧйдӧ јарлу спортсмендер: Исинбаева Елена Гаджиевна, Слесаренко Елена Владимировна, Опалев Максим Александрович, Петров Алексей Александрович, Ильченко Лариса Дмитриевна.\n\nВолгоградта футболло телекейлик Чемпионат 2018 јыл \n2018 јылда Волгоградта футболло телекейлик Чемпионаттыҥ 4 матчы ӧткӧн. Ого болуп калада јаҥы стадион тудулган «Волгоград Арена». Стадионго 45 000 кижи бадар, мында ла прессага јерлер, VIP-јерлер ле оору-инвалид улуска јерлер. Аренада болгон матчтар:\n Группа G: Тунис — Англия, кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱни, 21:00\n Группа D: Нигерия — Исландия, кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни, 18:00\n Группа А: Саудовская Аравия — Египет, кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱни, 17:00\n Группа H: Япония]] — Польша, кичӱ изӱ айдыҥ 28 кӱни, 17:00\n\nКереестер\n\nАрхитектуралык \nКаланыҥ архитектуразы бир канча толку бызылыш ӧткӧн: баштапкызы 1880—1910 јылдарда, качан кала тыҥыда ӧзӱп баштаарда, кенейте байыган кала эски агаш тураларды јоголтып јаан ла јараш таш туралар туткан. 1870—1910 јылдарда шибее-деремне Царицынды јоголткон, храмдар арткан Экинчи строительный бум граждан јууга келишкен, бастыра кудай јаҥыныҥ туралары јоголгон. 1932 јылда каланыҥ эҥ ле озогы — 300 јыл турган Иоанн Предтечаныҥ серикпези јоголгон. Ӱчинчи бызылыш Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта болгон.\n\n Сарептада немецкий колония гернгутерлер, эмди тӱӱкилик-этнографиялык ла архитектуралык музей-заповедник «Эски Сарепта». Кирха (1772 — эҥ озогы тура), винокурня, библиотека, «бойдоҥ ӱй улустыҥ туразы» (), «бойдоҥ эр улустыҥ туразы» (). 1770—1820 јылдар\n  Уездный Царицын Бекетовкада арткан. Никита Мидикийскийдиҥ серикпези. (1795), Параскева Пятницаныҥ серикпези  (XVIII чактыҥ учы). Озогы чактыҥ агаш избалары (XIX чак), ол тоодо Шумилов Михаил Степановичтиҥ туразы , Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу јуу тушта бу турада 64-чи армияныҥ штабы (СССР) турган.1800—1900 јылдар.\n\n Волгоградтыҥ архитектуразында — «јажынган оромдор» бар (), олор Островский, Пушкин, Володарский, Кирсановтыҥ оромдорында бар. Царицинский којойымдарга орус стиль јарайтан (XIX), течение историзм . Мясной корпус, (1910) стиль модерн, Мариинская женская гимназия (1877) стиль классицизм. 1880—1915 јылдар.\n\n 1910—1912 јылдар. Остров Людникова, 1943—1945 јылдарда орныккан.\n 1920 јылдар. Социалистический конструктивизм: Дом приезжих, Татарские бани, Швейная фабрика имени 8 марта.\n 1930-чы јылдар. Соцгород Волгоградский тракторный завод, социалистический кичӱ-кала.\n 1930 јылдар. Јарлу американ архитектор Альберт Кан, Детройтты туткан. Сталинградта ол Тракторный завод ло экспериментальный Соцгород тударында турушкан.\n\n 1950—1960 јылдар. Орныккан Волгоград — сталинский ампир.\n\n 1970—1980 јылдар. Хрущёвкалар ла брежневкалар. Тегерик тура Сталинградский јуу-согуш (музей-заповедник), Речной вокзалда (Европа ла Россияда эҥ јаан) вокзал, ресторан «Белый Аист».\n\nСкульптуралар \n\nТӱӱкилик ле патриотика учур јок кереестер: Коручыл-Байана, баштапкы ӱредӱчи, скульптура «Знание — сила», байкер, автомобилист, копейка, сӱӱшкендердиҥ скульптуразы, ирыстыҥ такаазы, аккордеонду кызычак, аист јаҥы чыккан бала апарат, гиппопотам барат, собаки, киске ле кискечек.\n\nФилателияда, нумизматикада \nВолгоград филателияда (список) ла нумизматикада (список):\n\nЈарлу улузы \nКаланыҥ кӱндӱлӱ граждандары болуп Царицында јаан једимдер экелген улус болот. Којойымдардыҥ ортодо меценаттар ӱредӱлик ле эмчиликке болуш эдетен. Оноҥ Кызыл Черӱниҥ јуучылдары, Царицын ла Сталинградта јуу-согуштыҥ туружаачылары. 1950-чи јылдардыҥ кӱндӱлӱ граждандары металлургияныҥ, архитектураныҥ, кеендиктиҥ ишчилери.\n\n'Каланыҥ кӱндӱлӱ улузы (список):'''\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":5012,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.218,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12151.7,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%80","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Краснода́р (1920 јылга јетире — Екатеринода́р) — Россияныҥ тӱштӱк-кӱнбадыжында кала, Кубань сууныҥ оҥ јарадында, Кара талайга 120 км јетпей јӱрӱп (Джубга деп јурттаҥ чыккан кӧӧлик јолло), 140 км — Азов талайдаҥ (Голубицкий јурттаҥ кӧӧлик јолло), 1300 км — Москванаҥ тӱштӱктей (Дон деп кӧӧлик јоллоМ-4). Краснодарский кырайдыҥ администрациялык тӧс јери. Коштой јон јаткан јурттарла кожо каланыҥ округы болот.\nКала Тӱндӱк Кавказтыҥ ла Тӱштӱк федерал округтыҥ јаан экономикалык ла культуралык тӧс јери, Кубань регионныҥ тӱӱкилик ле географиялык тӧс јери. Кубаньныҥ окылу эмес тӧс јери болуп чотолот, онойдо ок Россияныҥ тӱштӱгиниҥ.\n\nКаланыҥ эл-јоныныҥ тоозы —  кижи, бу тоо аайынча Россияда он ӱчинчи јерде.\n\nЭтимологиязы \n1792 јылда Екатеринодар деп атту шибее тӧзӧлгӧн, Екатерина II каанга учурлай адаган, озодо Санкт-Петербургты адаган јаҥжыгунаҥ улам. Шибеениҥ ады баштап «дар Екатерины» болгон: каланыҥ јерин Екатерина II каан Черноморский казачий черӱге берген. 1920 јылда каланы Краснодар деп ӧскӧртӧ адаган .\n\nФизико-географиялык темдектери \n\nКраснодар Кӱнчыгыш-Европей равнинаныҥ тӱштӱк јанында Кубано-Приазовский низменностьто, Москванаҥ 1300 км тӱштӱктей турат. Краснодарский кырайдыҥ тал ортозында, Прикубанский равнинаныҥ тӱштӱк јанында, Кубань сууныҥ оҥ јарадында, геоморфологический јанынаҥ сууныҥ пойма ла надпойменный террасазында турат. Краснодардыҥ рельефы токыналу, тӱс, тӱндӱк-кӱнбадыш јаар табынча келтеҥ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 19 метрдеҥ 32 метрге јетире болот. Кубань суу бойы, каланы тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ эбирип, мында јалбак  трапецеидальный бӱдӱмдӱ болот; оҥ јарады каскак та, бийик те  сол јарат — јабыс, јатра. Кубань сууныҥ јалбагы калада 150 метр, тереҥи — 1,5 м ала 6,5 м јетире.\n\nГеографиялык координаттары: 45°02′ тӱндӱк широта, 38°59′ кӱнчыгыш долгота. Краснодар тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар   чӧйилет, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар —  Теши јери — 294,91 км².\nКраснодар сейсмический эреҥис зонада. Кезикте јерсилкиништиҥ эпицентры Кара талайда болот, сейсмический толкулар талай јарадында калалар ла Краснодарга да једет. Тыҥ јерсилкиништердиҥ бастыра тӱӱкизинде калада јерсилкиниш болбогон деп чотолгон, је, 1978 ле 2002 јылдарда Медведев — Шпонхойер — Карниктиҥ шкалазыла (интенсивность) тыҥы 4 ала 5 јетире балл јерсилкиниш болгон.\n\nКраснодар эки јылу талайдаҥ ыраак јокто туруп, эптӱ экономико-географиялык айалгада болот. Кара талайга јетире кыскарта барза — 78 км, Азов талайга јетире — 95 км.\n\nКлимады \nКраснодар орто широталардыҥ тӱштӱк кыйузында туруп орто континентал климат ла субтропический климаттыҥ ортозында (Cfa Кёппенниҥ климаттарды классификация эткен аайыла). Температуразы Милан, Нью-Йорк ло Филадельфия калалардыйыла јӱзӱндеш, јымжак кары узак јатпас кышту ла изӱ јайлу. Краснодарда јылу сезон 5,5 ай улалат (кӱӱк — сыгын). Кыш Краснодарда кыска — 40 кӱн, чаган айдыҥ ортозынаҥ кочкор айдыҥ учына јетире. Эҥ ле эреҥис ӧй — кӱс ле јас.\n\nГидрографиязы \nКаланы кечире Кубань суу агат, ол Тӱндӱк Кавказтыҥ эҥ ле јаан суузы. Узуны — 870 км, бассейныныҥ текши јери 57 900 км². Кубань каланыҥ коолы тыйрыкталып барат. Агыны солынып, пойменный кӧл — старица болот. Темдектезе, Краснодардыҥ јанында Эски Кубань деп кӧл бар.\n\nКубань суу тӱрген чакпынду учун, јаскыда суу кирӱ болзо кӧп немени быза согот. Онойдо, сууныҥ бийигиниҥ амплитудазы Краснодардыҥ јанында 5 метрге једет. 1973 јылда стокты ајаруда тударга, Краснодар кырайда искусственный суу — Краснодарский водохранилище тудулган, ол Кубань сууныҥ стогын ајаруда туткан.\nАлдында каланыҥ јериле Карасун деп суу аккан. Кийнинде бу сууны антропоген айалгадаҥ улам, башка-башка эдип бӧлинтилеген.\n\nЭкологиязы \nШиҥжӱчилер Краснодарда экологиялык айалганы кӱч деп темдектейдилер. Кӧӧлик транспорт атмосфераны киртиткени аҥылу јерде турат. Калада јаан кӧӧлик магистральдар ӧткӧн јерде, углеводород, оксид углерода, оксид азота — 1,5 ала 7 катапка чыгара норманаҥ кӧп болот.\n\n2015 јылдыҥ учында — 2016 јылдыҥ бажында арасей калалар ортодо Краснодарда эҥ ле кӧп кӧӧликтер деп чотолгон (на душу населения).\n\nБилимчилер электроэнергетика, нефтехимический предприятиелер, нефтеперерабатывающий ле топливный промышленностьтыҥ учун кейдиҥ тыҥ киртигенин темдектейдилер. Ондый да болзо, РФ-ныҥ ар-бӱткендик ресурстары ла экологияныҥ министерствозы  2017 јылда јетиргениле Краснодар Россия ичинде кейиниҥ арузыла 3-чи јерде турат.\n\nЭл-јоны \n\n2020—2021 јылдыҥ текшироссиялык тооалыжы аайынча, 2021 јылда ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнинде 1 099 344 кижи болгон, коштой јон јаткан јерлерле кожо улустыҥ тоозы — 1 204 878 кижи. 2022 јылда Росстат чотогоныла калада 974 319 кижи, каланыҥ округында — 1 062 557 кижи.\n\nКудай јаҥы \n Свято-Екатерининский собор; \n Александр Невскийдиҥ войсковой соборы;\n Троица Живоначальныйдыҥ соборы.\n\nТӱӱкизи \n Јебрен ӧй\nКӱнбадыш-Кавказта археологиялыҥ экспедиция аайынча, каланыҥ ортозында, меотский деп јаан јурт (городище), IV чакта, эмезе III чактарда болгон. Онойдо ок Краснодардыҥ јанында (эмдиги Елизаветинский станицаныҥ јеринде), Кубаньныҥ јарадында Боспор каандыктыҥ калазы болгон, шибеелерлӱ.\n\n Јаҥы ӧй\n\n1792 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде Черноморский казачий черӱге императрица Екатерина II Жалованная Грамота берген, казактарга кубанский јер берилген, Кубань суу ла Азов талайдыҥ ортозында. 1793 јылда черноморский казактар алдындагы Екатеринодар каланы тӧзӧгӧн, баштап јуучыл лагерь, кийнинде шибее. Екатеринодарда 1795 јылдыҥ чаган айына јетире баштапкы городничий болуп Данила Савинович Волкорез турган.\n1794 јылда сыгын айдыҥ 18 кӱнинде јылда Симферопольдоҥ келген землемер Гетманов калада размежевание ле оромдордыҥ разбивказын план аайынча эткен, планды генерал-губернатор Семён Семёнович Жегулин јӧптӧгӧн. Екатеринодарда 1794 јылда ӧткӧн тооалыш аайынча 586 кижи јуртаган.\n\n1830 јылда Кубань суунаҥ 5 беристе ыраагында, Карасунныҥ јанында тура тудар кирпич ӧртӧӧр эки печке (ёмкости 45 ле 38 муҥ кирпич) тудулган.\n1860 јылда Екатеринодар Кубанский областьтыҥ администрациялык тӧс јери боло берген. Екатеринодар каланыҥ статусын 1867 јылда алган. XIX чактыҥ 70—80-чи јылдарында Тӱндӱк Кавказта (Тихорецк — Екатеринодар — Новороссийск) темирјол тудуларда, кала Тӱндӱк Кавказ регионныҥ јаан саду-промышленный ла транспортный тӧс јери боло берген. Калада казактардаҥ ӧскӧ којойымдар база јадып баштаган. Каланыҥ архитектуралык бӱдӱми база солынган — Екатеринодарда классицизм ле модерн стильдӱ туралар тудулып баштаган.\n\nXX чактыҥ бажында калада баштапкы заводтор — металлообрабатывающий ле чугунолитейный, нефть каар јер иштеп баштаган. 1900 јылда трамвай јӱрӱп баштаган.\n\n Граждан јууныҥ ӧйи\n\nРоссияда граждан јуу ӧйинде Екатеринодар тӱштӱкте Ак кыймыгуныҥ де-факто тӧс калазы боло берген.\n\nЕкатеринодарды (1918 јылдыҥ тулаан айы) генерал Корнилов Лавр Георгиевичтиҥ Добровольческой армиязы табарып, ого кирерде, главнокомандующий генерал Корнилов ӧлтӱрткен, оны генерал Деникин Антон Иванович солыган, ол городты оноҥ ары курчабай, Дон јаар ойто тескерлеген.\n\n5 айдаҥ генерал Деникин Екатеринодарды 1918 јылдыҥ куран айыныҥ 1-2 кӱндеринде колго алган.\n\n Совет ӧй\n1920 јылда тулаан айдыҥ 29 кӱнинде Кубано-Черноморский область (РСФСР) тӧс јери Краснодар. Краснодар Кубанский округтыҥ тӧс јери бололо, 1930 јылда јоголгон.\n\n1934 јылда Тӱндӱк-Кавказский кырай эки бӧлинген: Краснодарский аймак калала кожо Азово-Черноморский кырайга кирген.\n Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ ӧйи\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта 1942 јылда куран айдыҥ 9 кӱнинде Краснодар немецтердиҥ колына кирген. Оккупация тушта он ӱч муҥнаҥ артык советский граждандар кыйнадып божогон.\n\nНемец черӱ каланыҥ ортозында тураларды ӱзе јарып салган. Јууныҥ кийнинде кала орныгып, јаҥы туралар тудулган.\n\n1970-чи ле 1980-чи јылдарда кӧп микрорайондор (Фестивальный, Юбилейный, Комсомольский, Гидростроителей) тудулган.\n\n1973 јылда Краснодардыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында Краснодарский водохранилище тудулган, ол каланы јаскы кирӱ суунаҥ аргадап турган.\n Российский ӧй\nКраснодардыҥ эл-јоныныҥ тоозы кӧптӧп, миграцияныҥ процесстери башталган. 1990-чы јылдарда каланыҥ оромдорыныҥ озогы аттары ойтодоҥ адалган. 2004 јылдарда калага Калинино ло Пашковский јурттар кожулган.\n\nЭкономиказы \nКраснодар — Россияныҥ јаан деген экономикалык тӧс јерлериниҥ бирӱзи, Европаныҥ тӱрген ӧзӱмдӱ калаларыныҥ бирӱзи.\n\n2011 јылда  City-600 деп списокко кирет (телекейдиҥ 600 јаан калалары, глобальный ВВП-ныҥ  60 %-тин  бӱдӱрген), Mc Kinsey Global Institute деп шиҥжӱ эдер организация тургускан. 2010 јылда консалтинговый компания Краснодардыҥ валовой муниципальный продуктын 12 млрд доллар деп чотогон (22 муҥ доллар бир кижиге). Кала российский региональный 13 столицаныҥ тоозында (экономиказы 0,5 трлн салковойдоҥ кӧп: Краснодардыҥ јылдык ВГП-зы 508 млрд салковой).\n\nПромышленность \n\nКраснодар — Россияныҥ Тӱштӱгиниҥ јаан индустриал тӧс јери. 2015 јылда Краснодарский кырайдыҥ производствозыныҥ 30 %-ти калага келижет.  Краснодардыҥ промышленностинде 127 јаан ла орто предприятие бар, муҥнаҥ артыгы малый бизнестиҥ субъекттери. Предприятиелерде 40 муҥ кижи, эмезе ишмекчи улустыҥ 17 %-ти.\n\nПроизводствоныҥ ууламјылары: керектӱ ископаемыйлар табары, обрабатывающий производстволор, электроэнергия, газ ла суу табары. Калада пищевой ло перерабатывающий промышленность јакшы ӧзӱмдӱ, ол тоодо курсак-тамак ла таҥкы ла о.ӧ.. Тӱштӱк завод уур станкостроениеде (Сединниҥ адыла адалган Станкостроительный завод) јаан дегени болгон. Предприятиениҥ текши јери 48 га, иштеп турган улузы 550 кижи.\n\n2017 јылда промышленный производстводо предприятие электрический энергия, газ ла пар, кейдиҥ кондиционированиези — 52,8 % болгон.\n\nКаланаҥ эксп��ртко солод, крахмал, инулин, пшеничный клейковина Албания, Грузия, Молдова, Египет, Йемен, Сенегал ла Танзания јаар аткарылат. Рис-сырец ле кукуруза — Великобритания јаар. Кургаткан горох —  Индия ла Пакистан јаар.\n\nӰредӱлик ле билим \nКраснодар — јаан образовательный тӧс јер. Мында 15 гимназия, 5 лицей, 110 общеобразовательный ла 20 специализированный школ, онойдо ок 7 негосударственный лицей ле школ.\n\nКалада бийик ӱредӱлӱ заведениелер:\n Кубанский государственный университет;\n Кубанский государственный технологический университет;\n Кубанский государственный аграрный университет;\n Краснодарский государственный институт культуры;\n Кубанский государственный медицинский университет;\n Кубанский государственный университет физической культуры, спорта и туризма;\n Краснодарский университет Министерства внутренних дел Российской Федерации;\n Армияныҥ генералы С. М. Штеменконыҥ адыла адалган Краснодарский высший военный училище;\n Советский Союзтыҥ Геройы А. К. Серовтыҥ адыла адалган Краснодарский высший военный авиационный училище;\n Краснодарский муниципальный медицинский институт высшего сестринского образования;\n Краснодарский краевой институт дополнительного профессионального педагогического образования;\n Тӱштӱк межрегиональный учебный центр Федеральной службы исполнения наказаний.\n\nОрто профессионал образованиениҥ учреждениелери:\n\n ФГОУ СПО «Краснодарский машиностроительный колледж»;\n Фгоу СПО «Краснодарский межрегиональный монтажный техникум»;\n ФГОУ СПО «Пашковский сельскохозяйственный колледж»;\n ФГУ «Краснодарский архитектурно-строительный техникум»;\n ФГУСПО «Краснодарский технический колледж»;\n ФГОУ СПО «Краснодарский колледж электронного приборостроения»;\n ГОУ «Краснодарский краевой базовый медицинский колледж» департамента здравоохранения Краснодарского края;\n МОУ «Краснодарский городской медицинский колледж»;\n ФГОУ СПО «Краснодарский гуманитарно-технологический колледж»;\n ГБПОУ КК «Краснодарский педагогический колледж»;\n ГБПОУ КК «Краснодарский музыкальный колледж им. Римского — Корсакова»;\n АНПОО «Кубанский институт профессионального образования».\n\nКультура \n\nКраснодар — Кубаньныҥ культуралык тӧс јери. Калада 30 музей, 8 концертный зал, цирк, авангардист театрлар бар.\n\nБиблиотекалар \n А. С. Пушкинниҥ адыла адалган краевой универсал билим библиотека; \n Н. А. Некрасовтыҥ адыла адалган баш библиотека;\n И. Ф. Варавваныҥ адыла адалган Краснодарский краевой юношеский библиотека; \n И. А. Гончаровтыҥ адыла адалган библиотека;\n Т. Г. Шевченконыҥ адыла адалган библиотека; \n В. Г. Белинскийдиҥ адыла адалган библиотека;\n А. Д. Знаменскийдиҥ адыла адалган библиотека; \n А. И. Герценниҥ адыла адалган библиотека;\n Н. В. Гогольдыҥ адыла адалган библиотека;\n А. М. Горькийдиҥ адыла адалган библиотека;\n Н. А. Добролюбовтыҥ адыла адалган библиотека;\n Н. К. Крупскаяныҥ адыла адалган библиотека;\n М. Ю. Лермонтовтыҥ адыла адалган библиотека;\n А. С. Макаренконыҥ адыла адалган библиотека;\n В. В. Маяковскийдиҥ адыла адалган библиотека;\n Н. А. Островскийдиҥ адыла адалган библиотека;\n Л. Н. Толстойдыҥ адыла адалган библиотека;\n Н. Г. Чернышевскийдиҥ адыла адалган библиотека;\n И. Л. Дроздовтыҥ адыла адалган библиотека № 29;\n К. А. Обойщиковтыҥ адыла адалган библиотека;\n А. П. Чеховтыҥ адыла адалган (ГБУК «Краснодарский краевой кӧс јӧкторго специальный библиотека (ГБУК ККБС), П. М. Гавриловтыҥ оромы, 87).\n\nБалдардыҥ библиотекалары \n Игнатов карындаштардыҥ адыла адалган краевой детский библиотека;\n В. Б. Бакалдинниҥ адыла адалган детский баш библиотека;\n С. Я. Маршактыҥ адыла адалган библиотека;\n В. П. Бардадыманыҥ адыла адалган библиотека;\n А. П. Гайдардыҥ адыла адалган библиотека;\n К. И. Чуковскийдиҥ адыла адалган библиотека;\n И. С. Тургеневтиҥ адыла адалган библиотека.\n\nТеатрлары \n Горькийдиҥ адыла адалган Краснодарда государственный драманыҥ академический театры;\n Краснодарда балеттиҥ театры;\n Краснодарда наадайлардыҥ краевой театры;\n Краснодарда кӱӱлик театры;\n Детский театр балета «Мимолётности»;\n Краснодарда јииттердиҥ муниципал театры;\n Краснодарда государственный цирк;\n Григорий Пономаренконыҥ адыла адалган Краснодарда;\n Леонард Гатовтыҥ адыла адалган Творческий биригӱ «Премьера»;\n Наадайлардыҥ јаҥы театры;\n «Бир театр»;\n «Мюзик-холл» — Краснодар ла Краснодарский кырайда баштапкы таҥынаҥ кӱӱлик театр, 2020 јылда ачылган.\n\nКонцертный залдар \n ТО «Премьера» деп кеендиктиҥ ӧргӧӧзи;\n Григорий Пономаренконыҥ адыла адалган Краснодарский филармонияныҥ концертный залы;\n Кубанский казачий хордыҥ баш концертный залы (1811 јылда тӧзӧлгӧн);\n Орган ла камерный кӱӱниҥ муниципал концертный залы;\n Темирјолчылардыҥ ДК-зы;\n Билимчилердиҥ ле инженерлердиҥ туразы;\n Galich Hall;\n Arena Hall;\n Баскет-холл.\n\nМузейлер \n Ф. А. Коваленконыҥ адыла адалган Краснодарда краевой художественный музей;\n  Е. Д. Фелицынниҥ адыла адалган Краснодарда государственный тӱӱкилик-археологический музей-заповедник;\n  Российский фонд культураныҥ Краснодарда краевой филиалы;\n СКЖД тӱӱкизиниҥ музейи;\n Кубаньда почтовый связьтыҥ музейи;\n Краснодарда пожарный охрананыҥ музейи;\n Краснодарда јураар кеендиктиҥ краевой кӧрӱ залы;\n Јеҥӱниҥ 30-јылдыгыныҥ паркында јуучыл техниканыҥ музейи;\n  Кубаньныҥ литературалык музейи;\n В. Высоцкийдиҥ адыла адалган музей;\n Культуризмниҥ «Самсон» деп музейи;\n Современный искусствоныҥ музейи;\n Полиграфия ла прикладной ремеслоныҥ музейи.\n\nКереестер \n\nКраснодарда архитектураныҥ кереези — Шуховский башня, инженер ле билимчи Владимир Григорьевич Шуховтыҥ проектиле 1935 јылда тудулган. \nМынаҥ ӧскӧ федерал учурлу туралар: Краснодарский филармония ла Кышкы театр, архитекторы А. А. Козлов ло Ф. О. Шехте��ь (1908 јыл, 1954 јылда  реконструкция, архитктор А. В. Титов); М. С. Кузнецовтыҥ туразы (1888—1900 јылдар), эмди мында консерватория.\n\nИлья Репинниҥ јуругы аайынча «Запорожцы» деп кереести Каланыҥ кӱни деп байрамга шылтай 2008 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28 кӱнинде ачкан (жанр городской скульптуры). Кызыл ла Горькийдиҥ оромдорыныҥ белтиринде турат. \n\n2009 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде Кызыл ла Бабушкина оромдордыҥ белтиринде јазалган фонтанныҥ јанында Александровский Триумфальный арка ачылган, озо ол калага император Александр III келип јӱргенине учурлаган болгон.\n\n2018 јылда кандык айдыҥ 17 кӱнинде  «Участковый Анискин» деп кереес ачылган (скульптор Бабак Вадим Вадимович), МВД-ныҥ университединиҥ јеринде.\n\nЈарлу улузы \nКаланыҥ јарлу улузыныҥ окылу тооломыры:\n\n Абдашев Юрий Николаевич — российский бичиичилер, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы;\n Агафонов Юрий Александрович — милицияныҥ генерал-майоры, философский билимдердиҥ докторы; \n Анфимов Никита Владимирович — совет ле орус археолог, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады;\n Бабешко Владимир Андреевич — совет ле орус билимчи, физико-математический билимдердиҥ докторы; \n Бакалдин Виталий Борисович — совет ле орус поэт, культураныҥ ишчизи;\n Бардадым Виталий Петрович — орус краевед, бичиичи, Россияныҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы;\n Барченко Николай Иванович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, ХБК-ныҥ башкараачызы;\n Бершанская Евдокия Давыдовна — совет лётчик, 46-чы гвардейский тӱнде бомбалаар полктыҥ командиры;\n Бирюков Владимир Ильич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Бондарев Константин Степанович —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Брагина Людмила Ивановна —  орто дистанцияларла совет спортчы, спорттыҥ кӱндӱлӱ узы;\n Бреус Степан Лаврентьевич —  Совет черӱниҥ младший лейтенанты, Советский Союзтыҥ Геройы; \n Васюков Даниил Тимофеевич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Горбатко Виктор Васильевич — СССР-дыҥ лётчик-космонавты, Советский Союзтыҥ Геройы; \n Делокьян Арташес Нагапетович —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, РФ-ныҥ кӧӧлик транспортыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Доризо Николай Константинович — орус совет поэт;\n Ефремов, Владимир Андреевич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Захаренко, Игорь Николаевич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Казанцев Виктор Германович —  армияныҥ генералы, Россия Федерацияныҥ Геройы;\n Кобзон Иосиф Давыдович — совет ле орус эстраданыҥ кожоҥчызы, СССР-дыҥ јондык артисти;\n Козлов Владимир Васильевич — совет јуучыл лётчик-штурмовик, Герой Советского Союза;\n\n Коссовская Елена Петровна —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Коцур Игорь Кузьмич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы,  Социалистический Иштиҥ Геройы;\n Красненко Анатолий Алексеевич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, јарлу краевед-общественник;\n Лауданский Александр Александрович — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Литвин Николай Тимофеевич —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Падалка Геннадий Иванович — орус космонавт, Россия Федерацияныҥ Геройы;\n Пащевский Геннадий Анатольевич — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Кызыл Мааныныҥ ордениниҥ кавалеры ле ӱч катап Кызыл Чолмон орденниҥ кавалеры;\n Пономаренко Григорий Фёдорович — совет орус композитор, јондык артист СССР;\n Соловьёв Виктор Александрович — билимчи, тӱӱкичи-краевед;\n Хохлов Семён Никанорович — поэт, член союза писателей России,  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы; \n Шлыков Дмитрий Никитович —  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;\n Шульженко Владимир Ильич —  медицинский билимдердиҥ кандидады , Кубаньда эмчиликтиҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Якобашвили Вениамин Аронович — РФ-ныҥ физический культуразыныҥ кӱндӱлӱ ишчизи;\n Яксаргин Василий Владимирович — генерал-майор, Советский Союзтыҥ Геройы .\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nЛитература\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nАлфавитле Россияныҥ калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ калалары","num_words":4245,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11366.5,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%BC%D1%8C","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Пермь — кала Россияныҥ Европей јаныныҥ кӱнчыгыш келтейинде Кама сууга Чусовая суу бириккениниҥ алты јанында турат, Пермский кырайдыҥ ла Пермский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, Транссибирский магистральдыҥ транспортный узелы, сууда порт, Пермский кырайдыҥ административно-территориальный бӧлӱги деп статусту, кырай учурлу кала ла каланыҥ округы деп муниципал тӧзӧлмӧ. Уралдыҥ јаан кӧп отрасльду промышленный, билим ле культуралык тӧс јери. Эл-јоны —  кижи ().\n\nКала 1723 јылда тӧзӧлгӧн, 1940—1957 јылдарда Мо́лотов деп адалган. 1916 јылда калада Уралда баштапкы Пермский государственный университет ачылган.\n\n2020 јылда Иштиҥ магыныҥ калазы («Город трудовой доблести») деп нере берилген.\n\nЭтимологиязы \nXVIII—XIX чактарда кезикте «Пермь» окылу документтерде — «Перм» деп бичилетен), темдектезе, «План губернского города Перма». «Пермь» деп сӧс баштапкы катап «Повесть временных лет» деп летописьте 1113 јылда бичилген, бу сурак аайынча билим дискуссиялар ӧдӧт. Топоним табылганы керегинде версиялар мындый:\n «Кийни јанында јер» («задняя земля») («Заволочье») — Д. В. Бубрихтиҥ гипотезазы, 1947 јылда археология ла языкознаниениҥ јартаганыла чын болуп јат. Эмдиги финно-угроведтердиҥ санаазыла бу сӧскӧ Перемь, Перьмь деп алдына прибалтийско-финский тилдерде бу сӧс Ак талайдыҥ јанында јерлерди айдатан. Јебренорус колонизацияла топоним Пермь деп сӧс кӱнчыгыш јаар јылып, коми-зыряндардыҥ ада-ӧбӧкӧзине келген (Пермь Вычегодская), оноҥ коми-пермяктардыҥ тилине ().\n Чиби агаштарлу тӧҥ јер () — бодоштыру (предположение), XIX чактыҥ ортозында айдылган. Макс Фасмер бу версияныҥ фонетический јарт эмезин темдектейт.\n\nXVIII чактаҥ озо топоним «Пермь» јерлерди темдектеген (Пермь Великая, Пермь Вычегодская), онойдо кезик јон јадар јерлердиҥ ады (темдектезе, С. Герберштейн айткан «Великая и обширная область Пермия» и «в ней есть город того же имени»).\n\n«Пермь» деп топоним геологический термин «пермьге» келижет, Родерик Мурчисон Россия јаар 1841 јылда экспедицияга јӱрерде терминди кийдирген, ол Пермский губернияда болгон.\n\nФизико-географиялык темдектери\n\nГеографиязы \n\nПермь Россияныҥ Европей келтейиниҥ кӱнчыгыш јанында турат, Кама сууныҥ јарадында, Чусовой сууныҥ оозынаҥ тӱштӱктей. Пермьниҥ ичинде Кама сууныҥ узуны 60 км кире бар. Пермь каланы Кама суу беш европей талайларла бириктирет: Каспий, Ак талай, Кара талай, Азов талай ла Балтий талай.\nПермьниҥ јериниҥ текши кеми 800 км² кире.\n\nРельеф \nКаманыҥ рельефы јаказында тӧҥдӧрлӱ јерлеринде. Сол јарады оҥ јарадынаҥ бийик, оноҥ јери јуукаларлу, јараттарлу. Каланыҥ аҥылузы — кӧп тоолу суулар јуукаларла, јарларлу ойыктарла агып, Пермь сууга киргени.\n\nКлимады \nПермниҥ климады — орто-континентал. Кӱнниҥ узуны 6 саат 28 минуттаҥ ала 18 саат 11 минутка јетире болот.\nКейдиҥ ортоайлык кеми кӱӱк айда 60 %-теҥ ала, кӱчӱрген айда 84 %-ке јетире, ортојылдык — 75 %. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 638 мм; кичӱ изӱ ле куран айларда эҥ кӧп јут тӱжет, эҥ ас јут кочкор ло тулаан айда тӱжет. Кышкыда кардыҥ калыҥы 60 см. Је кезикте јайгыда да кар тӱжер аргалу.\n\nПермьниҥ климадыныҥ рекордторы:\n Эҥ бийик температура: +37,2 °C (1936 јылда куран ай),\n Эҥ јабыс температура: −47,1 °C (СССР-да сооктор (1978—1979), 1978 јылда јаҥар ай),\n Эҥ ле кӧп јут-чык бир конокко: 63 мм (1960 јылда кичӱ изӱ ай).\n\nГидрографиязы \n\nПермьниҥ јериле агып турган јаан суулардаҥ (Кама, Чусовой) ӧскӧ кӧп тоолу Каманыҥ бассейнине кирип турган кичинек суулар бар. Бастыра јаба кала ичинде суулардыҥ ла суучактардыҥ тоозы 300-теҥ артык. Олордыҥ јаан дегендери: Мулянка, Егошиха, Јаан Мотовилиха — Каманыҥ сол јарадында, Гайва, Ласьва — оҥ јарадында. Россия калаларыныҥ ортодо Пермь сууларыныҥ тоозыла рекордсмен.\n\nКаланыҥ ичиле агып, бу суулар антропоген айалгада (кирленген суу) экологияязы коомойтыйт. Сууныҥ чыҥдыйы бажынаҥ ала оозына јетире коомойтып јат. Химический бӱдӱми 1-чи класстаҥ 3-чиге једет. Эҥ коомой айалга — Егошиха ла Данилиха суулардыҥ оозы. Суузын ичерге јарабас.\n\nӦзӱмдери \nПермьде агаштарлу јерлердиҥ текши кеми каланыҥ јериниҥ тал ортозы кире. Агаштар каланы айландыра курчап, койу эдип парктар ла скверлерде, каланыҥ ичинде  туралардыҥ ортозында ӧзӧт. «Пермское городское лесничество» (муниципал казённый учреждение) каланыҥ агаштарын кичеейт.\n\nЭкологиязы \nПермский кырайдыҥ промышленностиниҥ јаан предприятиелери регионго экологиялык коомой айалга эдип јат. Техноген киртидиш ле ар-бӱткенди корулаар иш јерире эдилбей турганында.\n\nТӱӱкизи \nПермьниҥ јеринде улус јебреннеҥ бери јуртайт. Калада 130-таҥ артык археологиялык кереестер, таш чактаҥ (каменный век) ала (Егошиха јебрен јурт) орой Средневековьеге јетире.\n\nXVII чакта бу јерлер Строганов деп којойымдардыҥ болгон. Јурттар, каланыҥ тӱӱкилик ортозы керегинде, (по вотчинам Строгановых) баштапкы документтер воевода Прокопий Елизаровтыҥ переписной бичиктеринде (1647 јыл) туштайт. Ондо Кама ла Егошиха сууларда «Починок јурт керегинде бичилген. 1678 јылдыҥ тооалыжы аайынча Егошиха јуртта јети айылда 28 (»28 душ мужского пола, в основном фамилии Брюхановых, Верхоланцевых и Федотовых\") кижи јуртаган.\n\nКаланы тӧзӧгӧни \n\n1720 јылда Петра I каанныҥ јакааныла артиллерияныҥ капитан-поручиги Василий Никитич Татищев Урал јаар јес ле алтын кайылтар заводтор тударга атанган. Ол јес кайылтар заводтыҥ јерин Егошиха сууныҥ јарадында јес руда јеткилинче, садуга суула аткарарга јакшы деп талдап алган.\n\n1722 јылда Татищевтиҥ ордына заводтордыҥ башкараачызы эдип артиллерияныҥ генерал-майоры Георг Вильгельм де Геннин турган, ӱлекерди јарадып, заводты тудуп баштаарга белетензин деп јакарган.\n\nТатищев, завод тӧзӧлип турарда, ондо болгон. «Описание Уральских и Сибирских заводов. 1735 г.» деп рукописьте В. И. де Геннин бичиген: «И по определению ево, генерала лейтенанта, оный завод начат строить мая 4-го дня 1723 года и построен по январь месяц 1724 года».\nЕгошихинский (Ягошихинского) јес кайылтар заводты 1723 јылда тудуп баштаган деп 1995 јылдаҥ ала чотолот Пермьниҥ тӱӱкизиниҥ башталганы деп чотойт.\n\nГубернский тӧс јер \n\nИмператрица Екатерина II «Пермский княгиня» деп титулду болгон, 1780 јылда кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱнинде указ бичиген Егошихинский заводты казнаныҥ эдер.\n\n1781 јылдыҥ јайында наместникке тӱргендеп тура тудулган. Пермский наместничество ло каланыҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы 1781 јылда ӱлӱрген айдыҥ 18 кӱнинде болгон. Баштапкы градоначальник эдип Кунгурдыҥ Попов Михаил Абрамович деп којойымы тудулган.\n\nИмператордыҥ (Павел I) 1796 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12 кӱниниҥ јакааны «О новом разделении государства на губернии» аайынча Пермский наместничество Пермский губерния болуп адалган, тӧс јери Пермь. Губернатор болуп Модерах Карл Фёдорович турган, 1811 јылга јетире иштеген. Ол тушта эдилген јолдорды ӧскӧ ороонныҥ улузы кайкаган.\n\nПермь губерния ла Пермский епархияныҥ (1799 јылда тӧзӧлгӧн) тӧс јери боло берген.\n\n1861 јылда калада телеграф табылган. 1863 јылда Сибирский оромды керосиновый фонарьла јарыдар опыт эдилген.\n\n1876 јылда баштапкы специализированный книжный магазин ачылган, ээзи Пиотровский Юзеф Юлианович болгон, ол каторганыҥ кийнинеҥ Пермьде арткан. Магазинниҥ ады «Ольга Петровская» болгон.\n\nАндреевский Николай Ефимович губернатор тушта (1870—1878) Пермьде газовый јарыткыш (1873) эдилген, Алексеевский реальный училище (1876) ачылган.\n\nXIX чактыҥ учында Пермьде темирјолдор экпиндӱ тудулып баштаган. 1878 јылда куран айдыҥ 24 кӱнинде Уральский горнозаводской темирјолдыҥ участогы Пермьнеҥ ала Чусовский станцияга јетире ачылган, 1878 јылдыҥ ӱлӱрген айында Пермь — Кушва — Екатеринбург деп јол бӱткен. 1897—1898 јылдарда Пермь-Котласский темирјол тудулган, Уральский темирјолды Россияныҥ Европей јаныныҥ темирјолдорыла бириктирген.\n\nXIX чактыҥ учында Пермьде кеендик ле культуралык учреждениелер кӧптӧгӧн. 1874 јылда Петр Ильич Чайковскийдиҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ Пермский академический театры ачылган. 1896 јылда баштапкы кинотеатр «Иллюзион» иштеп баштаган.\n\n1902 јылда Пермьде оромдорды электричество јарыткан. Поповко кӧргӱскен электростанцияныҥ јети проектиниҥ бирӱзи — «Унион (компанияныҥ)» инженеры Гецен Болеслав Юлиановичтиҥ проекты јарадылган.\n\n1905 јылдыҥ революциязы \n\nXX чактыҥ бажында Пермьниҥ эл-јоны Мотовилихала кожо 100 муҥга шыку кижи болгон. Пермьниҥ бойында промышленный предприятиелер ас болгон. Кӧп саба улузы — мещандар, којойымдар, ремесленниктер, чиновниктер ле служащийлер јаҥга удура болбойтон. Је, Мотовилихинский заводтордыҥ ишчилериниҥ ортодо РСДРП пропаганда ӧткӱрип туратан. Пермьниҥ ӱренчиктериниҥ кезиги революционерлерге болужатан, олорго радикал интеллигенция биригип, 1905 јылдыҥ революциялык кыймыгузында эрчимдӱ турушкан. 1905 јылда јаҥар айдыҥ 13 кӱнинде Мотовилихада ишмекчилер башкаруныҥ черӱлериле чагылышкан.\n\nПермь ле каандар \n1824 јылда сыгын айдыҥ 30 кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱнине јетире Пермьге император Александр I колтыкчыларыла кожо келип јӱрген. Каан келип јадарда калада бир канча белетениш иштер ӧткӱрилген.\n\n1837 јылда кӱӱк айдыҥ 23 кӱнинеҥ ала 25 кӱнине јетире Пермьде цесаревич кийнинде император Александр II В. А. Жуковскийле кожо јолой табарган (проездом). Цесаревич губернаторский турада токтогон.\n\n. Фотојурукты 1918 јылдыҥ кандык айында оромныҥ фотографы Пермьниҥ Сенной тепсеҥинде эткен]]\n1873 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9 кӱнинеҥ ала 11 кӱнине јетире Пермьде јолой великий князь Алексей Александрович болгон. Ого учурлай Алексеевский реальный училище ачылган.\n\n1887 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 11 кӱнинеҥ ала 12 кӱнине јетире Пермьде јолой великий князь Михаил Николаевич уулыла Сергей Михайловичле  болгон. Олор благотворительный ла ӱредӱ заведениелерге кирген, Мотовилихинский завод ло јербойында батальонды кӧргӧн.\n\n1914 јылдыҥ јаан изӱ айында Пермь калага великая княгиня Елизавета Фёдоровна келип јӱрген..\n\n1918 јылда тулаан айда Пермь калага конвойлу вагон келген. Ондо великий князь Михаил Александрович (Александр III каанныҥ уулы) болгон. Ол кийнинде ӧлтӱрткен.\n\nОктябрьский революция ла Граждан јуу \n1917 јылда ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱнинде Октябрьская революция керегинде табыштар Пермьге јетти. Каланы�� думазы ӱлӱрген айдыҥ 27 кӱнинде Петроградский Совет јаҥды колго алганын јаратпаган. Јаҥар айдыҥ 17 кӱнинде Пермьде губернский съезд Советов рабочих солдатских крестьянских депутатов болгон, совет јаҥ Пермский губернияда турганын јарлаган. Лукоянов Михаил Николаевич башкараачызы болгон.\n\n1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25 кӱнинде Пермьге Сибирский армияныҥ частьтары кирген Радол Гайдка баштадып каланы колго алган. Акгвардеецтер кӱнбадыш јаар ууланган. И. В. Сталин ле Ф. Э. Дзержинскийге башкартып,  РККА-ныҥ Кӱнчыгыш фронты ичкерлеп, Пермьди јайымдаар план тургускан.\n\n1919 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 20 кӱнинде 2-чи ле 3-чи Ишмекчи-крестьян Кызыл черӱ Пермьниҥ јанына јууктап, јаан изӱ айдыҥ 1 кӱнинде каланы колго алган. Јуулажып турган ӧйдӧ Каманыҥ суу транспорты ӱзе ӧрткӧ алдыртып јоголгон, Лёвшиноныҥ јанында Кама сууны кечире темирјол кӱр јемирилген. Граждан јуу-чак Пермьниҥ ээлемине јаан каршузын јетирип, эпидемия оорулар табылып, кӧп улус корогон, каланыҥ эл-јоны 1920 јылдардыҥ бажында тыҥ астаган.\n\n1923 јылда кала губернияныҥ калазы болбой, Уральский областька кирген (РСФСР), Уральский областьтыҥ тӧс јери Екатеринбург боло берген.\n\nСовет ӧй \n1927 јылда кӱчӱрген айдыҥ 3 кӱнинде Пермь ле Мотовилиха деп ишмекчи посёлок јаҥыс кала болуп бириккен. 1930 јылда моторостроительный завод № 19 тудулып баштаган (кийнинде — Сталинниҥ, оноҥ Свердловтыҥ адыла адалган завод болгон, эмди — Пермский моторостроительный комплекс). 1931 јылда Мотовилиха таҥынаҥ каланыҥ статусын алып, Молотово боло берген, 1938 јылда Пермьле кожулып, Молотовский аймагы болгон (эмди — Пермьниҥ Мотовилихинский аймагы).\n\n1926 јылда ӧткӧн тооалыш аайынча Пермьниҥ эл-јоныныҥ тоозы 84 804 кижи (39 968 эр кижи ле 44 836 ӱй кижи) болгон. 1939 јылдыҥ тооалыжы аайынча, СССР-да индустриализациянаҥ улам, каланыҥ эл-јоны ӱч катаптаҥ кӧптӧп, 306 муҥ кижи боло берген.\n\n1979 јылда кӱӱк айдыҥ 20 кӱнинде калада миллион кижи болгон, 50 јылдыҥ туркунына улустыҥ тоозы 10 катаптаҥ кӧптӧгӧн.\n\nМолотов деп атту (1940—1957) \n1940 јылда тулаан айдыҥ 8 кӱнинде (s:Указ Президиума ВС СССР от 8.03.1940 о переименовании города Перми в город Молотов и Пермской области в Молотовскую область) кала Молотов деп атты В. М. Молотовко учурлай алган.\n\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде каланыҥ промышленности фронтко керектӱ эдип ижин солыган. Дзержинскийдиҥ адыла адалган машиностроительный завод боеприпастар ла оборонага керектӱ эдимдер јазаган, Орджоникидзениҥ адыла адалган химический завод  — боеприпастардыҥ сырьезын белетеген.\n\nМолотовский область эвакуированный эл-јонды, предприятиелерди кӧп јууган регион болуп јат. Бери 124 промышленный предприятие кӧчкӧн, олордыҥ 64-ти областьта токтогон. Моторостроительный заводтыҥ № 19 јеринде база бир канча предприятие келген.\n\nМолотовский областьта јууныҥ алдында, јууныҥ ӧйинде кӧп тоолу јуучыл частьтар бого јуулып, фронтко атанган, о�� тоодо:\n\n 112-чи стрелковый дивизия Пермьде штабыла катай 1939 јылдыҥ экинчи јарымында тӧзӧлгӧн;\n 243-чи (62-чи гвардейский) Молотовский танковый бригада 10-чы гвардейский танковый дивизия 30-чы (10 гвардейский) Уральский добровольческий танковый корпустыҥ (1943).\n\nМолотов кала јууныҥ кийнинде јаан промышленный тӧс јер болуп, 1945 јылда США-ныҥ тургускан «Totality» деп планы аайынча СССР-да ӱстине атом бомба чачатан 20 каланыҥ тоозына кийдирилген.\n\n1955 јылда Камский ГЭС тудулып бӱткен.\n\n1957 јылдыҥ кийни \n1957 јылда ӱлӱрген айдыҥ 2 кӱнинде Пермь деп адын калага јандыргандар.\n\n1958 јылда Пермский нефтьле иштеер завод (эмди — ООО «Лукойл-Пермнефтеоргсинтез») иштеп баштаган. 1967 јылда Кама сууны кечире Коммунальный кӱр бӱткен, кӧӧликтӱ ле јойу јӱрер (кӧӧликтӱ ле јойу ӧдӧр ) Каманы кечире кӱр, кӱр каланыҥ ортозын оҥ јаратла бириктирген.\n\n1965 јылда тулаан айдыҥ 18 кӱнинде «Восход-2» корабльда космонавт А. А. Леонов кижиликтиҥ тӱӱкизинде баштапкы катап ачык космоско чыккан. «Восход» корабль јерге кайра бурыларда, тӱжетен јеринеҥ кыйып, Пермьнеҥ 180 км тӱндӱктей келип тӱшкен. Космонавттарды эки коноктоҥ вертолётту пермский аэропортко экелгендер. Казанский трактты кийнинде шоссе Космонавтов деп адаган.\n\n1971 јылда чаган айдыҥ 22 кӱнинде Пермь кала Ленинниҥ ордениле кайралдаткан.\n\nСовет јаҥ ӧйинде Пермьде улус јадар тураларлу јаан райондор тудулган, Каманыҥ набережныйы јазалган, јаан объекттер тудулган ла кӧп јакшы керектер эдилген.\n\nЭмдиги ӧй \n\nТекшироссийский кризис пермяктардыҥ јӱрӱминиҥ башка-башка јанын солыган. Калада бастыра ороондо ло чылап, промышленный производство астаган, ишјал тӧлӧлбӧй барган. 1993 јылда каланыҥ ла областьтаҥ башкаруларыныҥ ортодо «бюджетный јуу» болгон.\n\n1994 јылда тулаан айдыҥ 20 кӱнинде постсоветский тӱӱкиде Пермский городской Думага талдаштар ӧткӧн. 1996 јылда јаҥар айдыҥ 8 кӱнинде баштапкы катап каланыҥ башкараачызыныҥ талдаштары ӧткӧн. Баштапкы ла турда Трутнев Юрий Петрович јеҥӱни алган. Ол бу јерде 2000 јылга јетире иштеген.\n\n1990 јылдарда Пермь «гражданский обществоныҥ тӧс јери» деп окылу эмес атту болгон, кезикте «столица российского либерализма» да дешкилейт.\n\n1990 јылдарда ФК «Амкар» ла ПБК «Урал-Грейт» ачылган, 2000 јылдарда российский футбол ло баскетболдо ичкерлеген.\n\n2005 јылда ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱнинде Красавинский кӱр — Каманы кечире јаҥы кӱр узуны 1736,95 метр тудулган. Кӱрдиҥ 2008 јылда сыгын айда бӱткен.\n\n2000 јылдарда Пермьде улай телей јеткерлер болгон. 2008 јылда сыгын айдыҥ 14 кӱнинде каланыҥ теҥеризинде Boeing 737—500 самолет ӱрелип келтӱшкен (Авиакатастрофа) рейс Москва — Пермь, 82 пассажир ле экипажтыҥ 6 кижизи корогон. 2009 јылда јаҥар айдыҥ 5 кӱнинде «Аксак ат» деп («Хромая лошадь») ночной клубта ӧрт чыккан, ондо 156 кижи божоп, 78 кижи шыркалаткан.\n\n2000—2010 јылдарда Пермьниҥ общественно-политический јӱрӱминде тӧс ууламјы — јаҥы культуралык политиканы кырайдыҥ башкарузы регионныҥ идеологический ле экономический модернизациязыныҥ тӧзӧлгӧзи деп чотогон.\n\n2010 јылда Пермь каланыҥ башкараачызыныҥ јерине талдаштар болгон.\n\n2021 јылда сыгын айдыҥ 20 кӱнинде Пермский государственный университетте кӧп улустка табару болуп, ӧлӱм чыккан (массовое убийство). 6 кижи божогон, 40 кижи шыркалаткан.\n\nОкылу символдор \n\nПермь кала маанылу, кебеделдӱ. Олорды Императрица Екатерина II 1783 јылда јаан изӱ айдыҥ 17 кӱнинде Указ чыгарып јӧптӧгӧн. Бӱдӱми: «Кызыл червлёный јалаҥда мӧҥӱн айу базып барат, белинде алтын Евангелие апарып јат, куйактыҥ ӱстинде мӧҥӱн јалбак крест».\n\nКаланыҥ кӱни кичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱни деп чотолот, Дню принятия Декларации о государственном суверенитете Российской Федерации деп байрамла кожо ӧткӱрилет.\n\nЭл-јон \nПермьниҥ эл-јоныныҥ тоозы —  кижи. ( г.)\nПермский каланыҥ округы (Пермь, станция Адищево ло Казарма 30 км) —  кижи ( г.). Јурт јерде јаткандардыҥ тоозы (станция Адищево ло Казарма 30 км) — 7 кижи ( г.).\n\n1979 јылда Пермь Россияныҥ миллионер-калазы боло берген. Ӧткӱрилген тооалыштардыҥ бергениле эл-јонныҥ эҥ кӧп тоозы — 1 090 944 кижи (1989 јылда) болгон, 1100 муҥ кижи (1991 јылда) болгон.\n\n1991 јылда эл-јонныҥ тоозы астап баштаган, 2004 јылда миллион кижинеҥ ас, 994,6 муҥ кижи (Росстаттыҥ кӧргӱзӱзи).\n\nПермь миллионер-каланыҥ статусын јӱк ле 2011 јылда ойто алган, качан эл-јонныҥ тоозы 1 000 672 кижи боло берерде (2012 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде).\n\nУк-калыктары \nПермьде 2010 јылдыҥ тооалыжыла 907 955 (91 %) кижинеҥ угы керегинде јетирӱ алынган, олордыҥ ортодо: орустар — 823 333 кижи (90,7 %), татарлар — 34 253 кижи (3,8 %), башкирлер — 7729 кижи (0,8 %), коми-пермяктар — 7301 кижи (0,8 %), украиндер — 6507 кижи (0,7 %), удмурттар — 4847 кижи (0,5 %), ӧскӧлӧри — 23 985 кижи (2,7 %).\n\nКудай јаҥы \n\nКалада мындый кудай јаҥдар бар: христианство (конфессиялары: православие, католицизм, протестантизм), ислам, буддизм, иудаизм. Онойдо ок атеисттер кӧп.\n\n1998 јылда ӱлӱрген айдаҥ Межконфессиональный консультативный комитет Пермского края иштейт, башкараачылары курч сурактарды кожо шиҥдейт.\n Православие\nПермьде Пермский митрополия ла Пермский ле Кунгурский епархия бар. Калада 38 православный храм ла часовня, ол тоодо Слудский серикпе, Свято-Троицкий кафедральный собор, бир канча эр ле ӱй улустыҥ монастырлары. Пермский духовный семинария, катехизаторский ле педагогического образование берер духовный Семинария, Регентский училище, Иконописный школ, Православный классический гимназия ла кӧп тоолу приходской воскресный школ.\n\n Старообрядчество\nПермский кырай старообрядчество чыккан јер, окылу эмес берилтелерде Пермский кырайдыҥ 100 муҥ кижизи старообрядецтер, эмезе старообрядческий тазылдарлу. Бӱгӱнги кӱнде Пермский кырайдыҥ кӧп саба старообрядецтери тӱндӱк аймактарда јуртайт. Пермьде старообрядческий Стефан Пермскийдиҥ бир храмы бар.\n\nКатолицизм\n\nПольский восстаниениҥ кийнинде (1863) Пермь јаар поляктарды аткарган, олор католиктер болгон, олор ло пермский католический общинаны тӧзӧгӧн, кичинек храм туткан, бӱгӱн ол Пермьде јаҥыс католический храм. Католический община кӧп благотворительность эдет, балдардыҥ приюды бар.\nПротестантизм\nПермьде баштапкы протестанттар — немец-лютерандар, бӱгӱн олордо кичинек община. Совет ӧйдӧ Пермьде баптист серикпе болгон, 1990-чы јылдарда баптист община пятидесятнический серикпелерди башкарган. Пермьде «Новый Завет» деп серикпе иштейт. Пермьде база ӧскӧ ууламјылардаҥ адвентисттер, меннониттер, пресвитериандар ла о.ӧ. бар.\n\n Ислам\nПермде Мухтасибат иштейт (мусульмандардыҥ бу јерде башкарузы) Пермский Муфтияттыҥ, Пермский соборный мечет ле Пермский мусульманский колледж «Тарик» («Путь») бар. Јаҥы Соборный мечет «Новая Афкула» тудулып јат.\n\n Иудаизм\nИудаизмды Пермьде ортодоксальный Хабад-Любавич ле реформист течение апарат, 2 синагога бар. Калада еврейский религиозный школ бар.\n\n Ӧскӧзи\nӦрӧ айдылган конфессиялардыҥ ӱстине мормонизм, кришнаиттер, саентология, пятидесятниктер ле о.ӧ. кудай јаҥду организациялар бар.\n\nЭкономика\n\nПромышленность \nПермь — Пермский кырайдыҥ ла Россияныҥ тӧс экономический јери. 2003 јылда Пермь предпринимательский климат российских городов деп рейтингте 6-чы јерге чыккан. 2012 јылда «Русский репортёр» деп журналдыҥ јетиргениле рейтинг самых перспективных мегаполисов деп версияла Пермь 4-чи јер алган. Росстаттыҥ чотогоныла, Пермьниҥ производственный ла экономический кӧргӱзӱлери бийиктейт. 2018 јылда Пермьде орто ишјал окылу статистика аайынча — 44 863,7 салковой. Каланыҥ экономиказында эҥ озо јакшы ӧзӱмдӱ уур промышленность. Баш отрасльдар: электроэнергетика, нефтегазопереработка, машиностроение, химия и нефтехимия, деревообработка, полиграфия а аш-курсак промышленность.\n\n2013 јылда Пермь 6-чы јерди Россияныҥ 250 јаан промышленный тӧс јерлериниҥ рейтингинде алган.\n\n2014 јылда Пермде ТГК-9-ныҥ баш офисы болгон. 2014 јылда ТГК-9 Т Плюс компанияга кожулган.\n\nНефтегазоперерабатывающий промышленностьто «Лукойл» — Нефтеперерабатывающий завод «Лукойл-Пермьнефтеоргсинтез» предприятиелер бар, 2014 јылда газоперерабатывающий завод «Лукойл-Пермнефтегазпереработка» кожулган. Пермьде Дочерний организациялар «Газпром» — газосбытовая компания «Газпром межрегионгаз Пермь» ле газораспределительный «Газпром газораспределение Пермь».\n\nМашиностроениеде военно-промышленный комплекстиҥ предприятиелерине јаан ӱлӱ келижет. Тӧс продукция: артиллерийский системалар, авиационный двигательдер ле газоперекачивающий установкалар, нефтепромысловый ла горно-шахтный оборудование, электрический ле бензомоторный кирелер, аппаратура связи, дорожно-строительный техника, сууныҥ керептери, электроинструменттер. Отрасльдыҥ баш предприятиелери:\n «Мотовилихинский заводтор»;\n Пермский моторост��оительный комплекс;\n ПНППК (Пермская научно-производственная приборостроительная компания);\n Морион (предприятие);\n НПО Искра;\n «Машиностроитель (завод)»;\n Новомет;\n Пермский судостроительный завод «Кама»;\n Пермский мотовозоремонтный завод.\n\nХимический ле нефтехимический промышленностьтыҥ предприятиелери лактар ла краскалар чыгарат, взрывчатый веществолор, минерал удобрение, синтетический јунар средстволор, активированный уголь ло о.ӧ. Отрасльдыҥ баш предприятиелери:\n «Минерал удобрение»;\n «Сибур-Химпром»;\n «Галоген (завод)»;\n Пермский пороховой завод.\n\nЈаан деген агашла иштеер промышленностьтыҥ агашла иштеер предприятиези: «Пиломатериалы „Красный Октябрь“», Пермский домостроительный комбинат, Закамская мебельная фабрика, «Драцена», «Пермский картон». Полиграфический производство — Пермская печатная фабрика Гознака, мында документтер (государственного образца, денежные знаки) јазайдылар, јаҥыс ла Россияга эмес, онойдо ок ӧскӧ дӧ государстволорго.\n\nКалада ондор тоолу аш-курсак (пищевой) промышленностьтыҥ предприятиелери иштейт. Јаан дегендери — Пермский мясокомбинат, молочный комбинат «Пермский», Пермская кондитерская фабрика, кондитерская фабрика «Камская» (Nestlé), «САН ИнБев» деп фирманыҥ пермский заводы.\n\nРоссияда велосипедтер чыгарар јаан предприятиелердиҥ бирӱзи Пермьде иштейт — «Форвард (компания)».\n\nАрхитектуразы\n\nТӱӱкилик тудумдар \n\nПермь каланы тудатан эҥ баштапкы ӱлекерде 1782 јылдыҥ А. Е. Грубердиҥ чертежторында Егошихинский заводтыҥ јанында јурттыҥ туралары ла губернский каланыҥ кварталдары јуралган. Губернатор К. Ф. Модерах каланыҥ планировказын эдер тушта јаан јӧмӧлтӧ эткен (особые заслуги). Пермь тӱс перпендикуляр оромдор ло телкем проспекттерлӱ эдип пландалган. 1784 јылдыҥ чаган айында губернский кала Пермьниҥ планы јӧптӧлгӧн.\n\nРеволюциядаҥ озо каланыҥ оромдоры Кама сууны кууй чӧйилетен, је кала јаанаган сайын оромдор Камага перпендикуляр уулу эдип тудулатан, мында XIX чактыҥ ортозында Сибирский оромдо общественный туралар ла јарлу улустыҥ туралары тура берген. Камага перпендикуляр оромдорло сууда портторго ло Сибирский трактка тӱжерге эптӱ болгон.\n\nТӱӱкилик тудумдар јӱзӱн-јӱӱр типологиялу болгон. 1764 јылда Пермде Петропавловский собор тудулган (Советский ором, 1) — калада баштапкы таш (кирпич) тура. XIX чактыҥ бажы ла ортозында Пермьде таш туралар ӧрткӧ алдырган агаш туралардыҥ ордына тудулатан. Губернский кала Пермь бастыра архитектуралык стильдер ле ууламјылардыҥ дореволюционный Россияда болгон образецтериле бай.\n\nСовет ӧйдӧ Пермьниҥ архитектуразында конструктивизм ле Сталинский ампир деп стильле туткан туралар табылган.\n\nАмыраар јерлер \n А. П. Чеховтыҥ паркы;\n Эспланада;\n Горькийдиҥ адыла адалган парк;\n Балатово деп парк;\n Кировский аймактыҥ паркы;\n Разгуляй;\n Уральский доброволецтердиҥ скверы;\n ��аштардыҥ паркы;\n Мамин-Сибиряктыҥ скверы;\n Ф. М. Решетниковтыҥ адыла адалган сквер;\n Дзержинскийдиҥ адыла адалган сквер;\n Генкельдиҥ адыла адалган сквер;\n Авиаторлордыҥ скверы;\n Јеҥӱчилдердиҥ скверы;\n Олег Новосёловтыҥ скверы;\n Театральный сад;\n Декабристтердиҥ сады;\n Райский сад;\n Кировтыҥ адыла адалган сад;\n Гогольдыҥ адыла адалган сад;\n Любимовтыҥ адыла адалган сад;\n Миндовскийдиҥ скверы;\n Генкельдиҥ адыла адалган Ботанический сад ПГНИУ\n Јеҥӱниҥ паркы;\n Экстрим-парк.\n\nӰредӱлик ле билим \nПермь — јаан билим тӧс јер, мында РАН-ныҥ Урал бӧлӱгиниҥ бир канча институттары јуулган, ондор тоолу билим-шиҥжӱ ле проектный институттар, јети бийик ӱредӱлӱ заведение, олор јӱзӱн-јӱӱр билим шиҥжӱлерди прикладной ло фундаментальный тематикала апарадылар.\n\nБийик ӱредӱлӱ заведениелер \n\n1916 јылда ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнинде Уралда баштапкы университет ачылган. Кийнинде Пермский университеттиҥ факультеттеринеҥ мындый институттар айрылып барган: Пермский государственный аграрно-технологический университет (1930), Пермский государственный педагогический университет (1930), Пермский государственный медицинский университет (1931) ле Пермская государственная фармацевтическая академия (1936); Пермский национальный исследовательский политехнический университетке технического факультет кирген (1960). 1934 јылда университетте «государственный» деп сӧс кожулган «Пермский государственный университет» ле аббревиатура «ПГУ» болгон.\n\nПедагогический образование Пермьде женский Фребелевский курстардаҥ башталат (1917), јарым јылдаҥ Фребелевский институт болуп солынган. 1919 јылда сыгын айда Пермьде Институт народного образования (ИНО) иштеп баштаган. 1921 јылда сыгын айдыҥ 9 кӱнинде ИНО Пермский Педагогический институт боло берген.\n\n1953 јылда Пермьде (ол тушта Молотов калада) Молотовский горный институт ачылган, 1960 јылда оныҥ базазында Пермский политехнический институт (ППИ) — Пермьниҥ јаан деген вузы иштеп баштаган. Институтка ӧнӧтийин Каманыҥ оҥ јарадында Студенческий городок тудулган.\n\n1975 јылда кӱӱк айдыҥ 1 кӱнинде Пермский институт искусства и культуры ачылган.\n\nПермьде совет ӧйдиҥ кийнинеҥ, бастыра Россияда ла чылап, негосударственный вузтар табылган, темдектезе, Уральский гуманитарный институт (1993), Западно-Уральский институт экономики и права (1994), Прикамский социальный институт (2001) ла о.ӧ. Пермьмде кӧп тоолу филиалдар ачылып баштаган, (Академия живописи, ваяния и зодчества, Высшая школа экономики, РЭУ им. Г. В. Плеханова, Российская академия народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федерации ле о.ӧ.), јербойында ӱредӱлӱ заведениелердиҥ статузы кӧдӱрилген: техникумдар ла училищелер — институтар (олордыҥ филиалдары), институттар дезе — университеттер (ПГТУ, ПГПУ) ле академиялар (ПГМА, ПГФА, ПГСА) болуп куулган.\n\n2015 јылдаҥ ала Рособрнадзор таҥы��аҥ иштеген вузтарды, филиалдарды јаап баштаган. Реформала кожо (МВД России) 2011 јылда Пермский филиал Нижегородской академии МВД России јабылган, оныҥ тӱӱкизи 1961 јылдаҥ башталган болгон.\nПермский государственный университет ле Пермский государственный технический университеттерге национальный шиҥжӱ университет деп статус берилген. Студенттердиҥ тоозы пермский вузтарда 2010 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире 102 444 кижинеҥ 60 302 кижиге јетире (40 % артык). Профессорско-преподавательский персонал база астаган 4607 кижинеҥ 3570 кижиге јетире (23 % шыку).\n\n2018 јылдыҥ бажында Пермьде 13 вуз (6 институт, 5 университет, 1 академия ла 1 духовный семинария) олордыҥ 11-и Аккредитациялу (государственный бӱдӱмдӱ диплом берер аргалу):\n\n Пермский государственный национальный исследовательский университет;\n Пермский государственный гуманитарно-педагогический университет;\n Академик Д. Н. Прянишниковтыҥ адыла адалган Пермский государственный аграрно-технологический университет;\n Е. А. Вагнердиҥ адыла адалган Пермский государственный медицинский университет;\n Пермская государственная фармацевтическая академия;\n Пермский национальный исследовательский политехнический университет;\n Пермский государственный институт культуры;\n Уральский гуманитарный институт;\n Западно-Уральский институт экономики и права;\n Прикамский социальный институт;\n Пермский военный институт войск национальной гвардии Российской Федерации;\n Пермский институт Федеральной службы исполнения наказаний;\n Пермская духовная семинария.\n\nПермьде иштеер лицензиялу Россияныҥ региондорыныҥ вузтарыныҥ филиалдары:\n\nОрто ӱредӱлӱ заведениелер \n\nКалада 20 орто специал ӱредӱ заведение (10 техникум ла 10 училище), 30 шыдар профтехучилище. Россия ичинде јарлу ӱредӱ заведениелердиҥ ортодо Прикамьениҥ Пермский государственный хореографический колледжи.\n\n2014 јылда Пермский суворовский военный училище ачылган (Россияда оборонаныҥ Министерствозы).\n\nПермьде 156 орто ӱредӱлӱ школ, олордоҥ: 10 гимназия, 10 лицей, 1 кадетский школ, 20 школ предметтерди тереҥжиде ӱренер, 2 общеобразовательный школ-интернат. Ого коштой — 1 баштамы школ, 3 общеобразовательный школ, 4 эҥирги общеобразовательный школ. Бастыра ӱренчиктердиҥ тоозы — 94 112 кижи.\n\nЗоопарк \nЗоопарк Пермьде 1920-чи јылдарда табылган. 1931 јылдыҥ кандык айыныҥ 22 кӱнинеҥ ол Архиерейский кладбищениҥ јанында Спасо-Преображенский кафедральный собордыҥ чеденинде богон. 1990-чы јылдардаҥ ала зоопаркты эмеш јайым, јарагадый јерге кӧчирерге ченешкендер. Братский ором, 100 адресле зоопаркты кӧчӱрерге пландаган, эмезе Черняевскийде агаш аразына, эмезе Закамскта, то в долину реки Егошихи.\n\n2015 јылда сыгын айдыҥ 2 кӱнинде Пермьниҥ мэриязы Нагорный деп микрорайондо јаҥы зоопарк тудар деп шӱӱген. Мында биопарк, Јеҥӱниҥ Паркы, јайгы театр, тематический аттракциондор ло тренажёрный площадка тудар деп план болгон.\n\nКультура ла кеендик\n\nКинематограф \n\nПермьде кино кӧргӱзер баштапкы заведение (электротеатр) 1896 јылда Большой Ямской оромдо (эмди Пушкинниҥ оромы) В. М. Михайлованыҥ туразында табылган, ол тушта оны «Иллюзион» дежетен. Калада баштапкы специализированный «Триумф» деп кинотеатрга тураны 1913 јылда туткан, Покровский оромдо.\n\n2017 јылда Пермьде 10 кинотеатр иштеген, ол тоодо сегис залду кинотеатр ла о.ӧ..\n\n2013 јылда куран айда Горькийдиҥ адыла адалган паркта виртуальный доисторический 3D «океанариум» — лабиринт ачылган.\n\n2018 јылда куран айда калада баштапкы катап јииттердиҥ Бастырароссийский позитивный киноныҥ кинофестивали болгон.\n\n2021 јылдыҥ ортозында Пермьде Камский ӧзӧктӧ 5 кинотеатр ла бир кинодром иштеген.\n\nФилармония \nПермьде баштапкы кӱӱлик сообщество — музыкальный кружок, 1874 јылда табылган, оны юрист ле меценат Иван Павлович Дягилев ле јарлу пермский виолончелист Константин Флегонтович Сперанский ачкан. 1909 јылда кожоҥчы Александр Дмитриевич Городцов Пермде филармонический общество тӧзӧгӧн, кийнинде ол Пермский краевой филармония боло берген.\n\nХудожественный галереялар \n\nОрто Прикамьениҥ калыктарыныҥ кеендигиниҥ тӧзӧлгӧзи VIII—III чактарда «Пермский звериный стиль» болгон. Сӧӧк лӧ мӱӱс тарактар аҥ-куштардыҥ фигуркаларыла кееркеткен. Кӧп сабада буланныҥ, аҥныҥ, аттыҥ ла баарынтычы куштыҥ кеберлери. Темир табылганынаҥ ала аҥ-куш јураар материалдар кӧптӧйт, кӱлер тебискилер, браслеттер, подвескаларда ӧскӧ тындулардыҥ сӱри: јыландар, бӧрӱлер, ийттер, айулар. «Пермский звериный стильдиҥ» мотивтери эмдиги ӧйдиҥ устарыныҥ иштеринде туштайт.\n\nКӧрӱ-выставкалар каланыҥ бир канча галереяларында ӧдӧт. Эҥ јарлу площадка — Баш выставочный зал. Ого коштой Дом художника, галереялар «Союз-Арт», «Марис-Арт» ла «Green-Арт» иштейт.\nЈылдыҥ ӧдӧр Пермский јарымкалар художественный салондордо «Арт-Пермь» база ӧдӱп јат.\n\n2008 јылда Речной вокзалдыҥ туразында эмдиги ӧйдиҥ кеендигиниҥ тӧс јери ачылган. Баштапкы выставка «Русское бедное» 2008 јылда сыгын айдыҥ 25 кӱнинде ачылган. Мында «Арте повера» стильле бӱдӱрген 36 российский јурукчылардыҥ ижи болгон.\n\nКалада јайаандык объединениелер бар — Некоммерческий фонд скульпторов России «Единение», Россияныҥ јурукчыларыныҥ биригӱзиниҥ Пермьде бӧлӱги, Россияныҥ фотохудожниктериниҥ биригӱзи, Россияныҥ дизайнерлериниҥ биригӱзи.\n\nМузейлер \n\nПермьде 13 музей ле кӧп тоолу инсталляциялар. Эҥ јарлу музей калада Пермский государственный художественный галерея, мында телекейде јарлу Пермская деревянная скульптура деп коллекция бар. Бу Россияда эҥ бай галереялардыҥ бирӱзи, мында  орус иконописьтиҥ шедевры болгон (коллекция «строгановских» икон), јурук иштердиҥ (Репинниҥ, Левитанныҥ, Саврасовтыҥ, Серовтыҥ чын картиналары) хранилищези бар.\n\nПермский краевой музейдиҥ коллекцияларында телекейде баз�� кайда да јок «Пермский звериный стильле эткен» уникал эдимдер, Г. Т. Мауэрдиҥ палеоботанический коллекциязы, сӱрекей ас бичиктердиҥ фонды, этнографический, нумизматический ле ӧскӧ дӧ коллекциялар бар.  Епископ Стефан Пермскийдиҥ тайагы (Посох) мында.\n\nПермский уголовный розыскта 1930-чы јылдарда башкараачы болуп иштеген В. П. Войнарскийдиҥ уникал документтери пермский милицияныҥ тӱӱкизиниҥ музейинде бар.\n\n«Мотовилихинских заводтордыҥ» музейи артиллерийский јепселдиҥ Россияда толо коллекциялу мӱзейлериниҥ бирӱзи.\n\n2009 јылда Музей современного искусства ачылган, тӧзӧп ачкан, оноҥ баштапкы башкараачы болгон кижи — галерист Гельман Марат Александрович болгон.\n\n2017 јылдыҥ јаҥар айында тӱӱкилик музейдиҥ Речной вокзал ла темирјол вокзалдыҥ јаҥырта јазаган туразында «Россия — моя история» деп тӱӱкилик паркта филиалы ачылган.\n\nТеатрлар \n\nПермьде тӧрт государственный театр: Опера ла балеттиҥ Чайковскийдиҥ адыла адалган Пермский академический театры, Пермский академический театр «Театр», Пермский театр юного зрителя, Наадайлардыҥ Пермский театры.\n\nПермский академический театр 1870 јылда тӧзӧлгӧн, аҥылузы неде дезе, бу театрдыҥ сценазында П. И. Чайковскийдиҥ бастыра чјмдемелдери тургузылган — 10 опера ла 3 балет. Театральный труппа (600-теҥ артык кижи) гастрольдорго Кӱнбадыш Европа ла Тӱндӱк Американыҥ ороондорына барат: балетный труппа «Чайковский-балет» деп маркалу, оперныйы — «Чайковский-театр».\n\n«Дягилевские сезоны» деп фестиваль эки јылда бир катап ӧдӧт.\n\nБалеттиҥ артисттериниҥ «Арабеск» деп конкурсы эки јылда бир катап ӧдӧт. Баштапкы «Арабеск» 1990 јылда болгон. Јаҥжыккан аайынча конкурсты художественный руководитель Владимир Васильев ле конкурстыҥ жюризиниҥ председатели Екатерина Максимова башкаратан.\n\nЦирк \nКалада Пермский государственный цирк иштейт оныҥ туразы, 1970 јылда каланыҥ Мотовилихинский аймагында тудулган.\n\nЦиркте цирковой музей иштейт, мында 15 муҥнаҥ артык экспонаттар бар. Циркке улай ла јарлу труппалар келет, темдектезе Московский цирк Юрия Никулина ла ӧскӧ дӧ российский ле гран ары јаныныҥ цирковой ӧмӧликтери.\n\nАрхитектурныҥ кереестери \nОрус орой классицизм — Мешковтыҥ туразы (Монастырский ором, 11), 1820-чи јылдарда тудулган, (1885—1886 јылдарда ӧрныктырылган). Калада эҥ јараш туралардыҥ бирӱзи — Грибушинниҥ туразы (Ленинниҥ оромы, 13а). 1895—1897 јылдарда тудулган, оны архитектор Турчевич Александр Бонавентурович живописный модерн деп стильле туткан, «Доктор Живаго» деп романында Б. Л. Пастернак шак ла бу тураны («дом с фигурами») кӧргӱскен деп чотолот.\n\nПермьде федерал учурлу архитектуралык кереестер бар:\n\n Духовный училище (1885, архитектор Р. И. Карвовский, «Звезда» газеттиҥ оромы, 18);\n Мариинский женский гимназия (1884—1887, архитектор Ю. О. Дютель, (Петропавловский ором, 23);\n Спасо-Преображенский собор (1798—1832, архитекторы М. Ф. Ка��аков, Ф. М. Росляков, П. Т. Васильев, И. И. Свиязев, (Комсомольский пр., 4) ле Архиерейдиҥ туразы (1793—1800, архитектор Г. Х. Паульсен, (Комсомольский пр., 6);\n Којойым А. Г. Гавриловтыҥ јурты (XIX чактыҥ экинчи јарымывека, архитекторы јарт јок, Куйбышевтиҥ оромы, 6);\n Успенский женский монастырь (1870—1880 јылдар) ;\n Казанский Кудайдыҥ Энезиниҥ иконазы (1905—1908, архитектор Ю. Скавронский, Плехановтыҥ оромы, 39);\n Кирилло-Мефодьевский училище (1910, архитектор В. А. Кендржинский, Пушкинниҥ оромы, 76);\n Губернатордыҥ туразы (Дом Прянишникова)]] (XVIII чактыҥ учы, архитектор Г. Х. Паульсен, Сибирский ором, 27);\n Каланыҥ садында ротонда (1824, архитектор И. И. Свиязев, Сибирский ором, 41);\n Петропавловский собор (1757—1764, архитектор јарт јок, Советский ором, 1);\n Храм Всех Святых (1826—1832, архитектор И. И. Свиязев, Тихий ором, 23).\n\nБиблиотекалар \n\n1836 јылда чаган айдыҥ 4 кӱнинде Министерство внутренних делдиҥ јакарузыла в канцелярский служительдердиҥ балдары ӱренер училищениҥ туразында Пермь ле Уралда баштапкы публичный библиотека ачылган. XX чактыҥ бажында бу библиотека, ол ӧйдиҥ улузыныҥ темдектегениле, библиотека Россия ичинде эҥ артык губернский библиотека боло берген\n\n (ПКДБ, Сибирский ором, 11) — культураныҥ государственный, спец информационный, образовательно некоммерческий учреждениези.\n\nОнойдо ок калада балдарга А. С. Пушкинниҥ адыла адалган библиотека, Б. С. Житковтыҥ адыла адалган библиотека бар.\n\nЭмчилик \nПермьде эмчилик системада 44 муниципал учреждение, 4800 врач ла 7200 медицинский сестралар иштейт.\n\nСтационар эмчилик болуш јетирери јанынаҥ Пермде 5724 јадала эмденер орын ла 865 тӱште эмденер стационар орын (поликлиникаларда), онойдо ок 244 орын јаҥы чыккан балдар кӧрӧр акушерский стационарларда.\n\n2007 јылдыҥ сыгын айынаҥ Пермьде Единая общегородская служба записи на приём к врачу иштейт, ады «Электрон регистратура».\nКаланыҥ ичинде тӱрген болуш јетирер 92 круглосуточный выездной бригадлар иштейт. Бригадалар 9 подстанцияда.\n\nКалада эмдеер јаан деген учреждениелердиҥ бирӱзи Институт сердца, Научный центр сердечно-сосудистой хирургии им. Бакулеваныҥ филиалы.\n\n2012 јылдаҥ ала Пермьде бюро медико-социальной экспертизы № 133 Главного бюро МСЭ ФМБА России иштейт.\n\nСпорт\n\nСпортивный тудумдар \n\nПермьде бастыра јаан калаларда ла чылап спортивный инфраструктуразы јакшы ӧскӧн, ол тоодо:\n стадиондор ло спортивный комплекстер: «Авангард», «Динамо», «Звезда», «Ипподром», «Гайва», «Кама», «Молния», «Молот (Универсальный Дворец спорта, Пермь)», «Нефтяник», «Спартак», «Дом Бокса», «Орлёнок», «Прикамье», «Урал», «Энергия», «Юность России», «Юность», «Химик»;\n бассейндер: «БМ», «Кама», «Олимпия», «Чайка», «Жемчужина»; «Рекорд»;\n чаналу базалар: «Динамо», «Молот», «Прикамье», «Морион», «Урал»;\n Ипподромныҥ атла маҥтадар школы;\n Скейтпарк (Экстрим парк).\n\nКлубтар ла командалар \n\nКалада хоккейле «Молот-Прикамье» д��п команда бар, Высшая хоккейная лига. Ӱй улустыҥ «Звезда-2005» деп футбольный клубы бар, ол 6 катап Россияныҥ чемпионы болгон, о.ӧ.. Участник Единой лиги ВТБ «Парма» деп баскетбольный клуб, 1932 јылдаҥ ала маргыжат (1996 јылда јоголгон болгон).\n\nФутбольный клуб «Амкар», 1990-чы јылдарда тӧзӧлгӧн, 2020 јылда ойто орныккан, «Амкар» клуб ӱчинчи лигада маргыжып јат.\nПермьниҥ спортчылары российский ле телекейлик маргаандарда бийик једимдерге чыгат: јеҥил атлетикада, бадминтондо, баскетболдо, биатлондо, бокста, гандболдо, дзюдодо, чанаала маргышта, настольный теннисте, аттарлу спортто, сууда јӱзеринде, самбодо, чанакту спортто, спортивный ориентированиеде, фигурный јыҥылашта, футболдо, фехтованиеде ле о.ӧ. . Пермьде СДЮСШОР «Звезда» школды божоткон Зырянов Константин Георгиевич 2007 јылда Ороонныҥ эҥ артык спортчызы деп адаткан.\n\nКалыктар ортодо колбулар \n Карындаштык калалар\n\nПермьде јаантайын ӧдӧр байрамдар \nПермьде бир канча текшироссиялык международный фестивальдар ла конкурстар:\n Арабеск (балеттиҥ артисттериниҥ конкурсы), биеннале;\n Дягилевский фестиваль;\n Rock-Line (рок-фестиваль);\n Флаэртиана (документал киноныҥ фестивали), јылдыҥ ла;\n Парусный регата «Каманыҥ Кубогы» (парусный спортло чемпионат), јылдыҥ ла;\n «Зимний вернисаж» деп кар ла тоштоҥ эткен скульптуралардыҥ кӧрӱзи. Россияныҥ Кубогы.\n\nЈарлу улузы\n\nКеендикте \n\n Борис Пастернактыҥ «Доктор Живаго» деп романында Юрятин деп каланы Пермьнеҥ бичиген.\n «Былое и думы» деп романында Герцен Александр Иванович Пермьде болгоны керегинде бичийт.\n Антон Павлович Чеховто ӱч эјелӱ сыйындулар (Циммерман) Пермьде јаткан деп бодоштыру бар. В подтверждение этой версии приводится цитата из письма М. Горькийге бичиген самарада Чехов бичиген «Три сестры» пьесаныҥ действиелери «происходит в провинциальном городе вроде Перми».\n Веры Панованыҥ «Евдокия» деп повестинде: «На улице Кирова, бывшей Пермской, стоит двухэтажный бревенчатый дом Евдокима Чернышёва, кузнеца. Евдоким воздвигал его почти двадцать лет…»\n Алексей Ивановтыҥ «Географ глобус пропил» романында керек Пермьде ӧдӧт.\n «Реальные пацаны» деп сериалда керектер Пермьде ӧдӧт.\n «Поезд идёт на восток» деп кинодо (1947)— локация: Пермьде вокзал.\n \"По ту сторону \" деп кинодо — (1958) локациялар: Орджоникидзе ле Поповтыҥ оромыныҥ толыгында, ЖД техникум, Любимованыҥ туразы, Комсомольский проспект, Слудский серикпеделе о.ӧ.\n «Заре навстречу» деп кинодо (1959) — локация: Мешковтыҥ туразы.\n «Бессонная ночь» деп кинодо (1960)— локациялар: коштыҥ порты, Октябрьский тепсеҥ, Комсомольский проспект.\n «Большой трамплин» деп кинодо (1973) — локация: Мотовилихада трамплин .\n «Один и без оружия» деп кинодо (1984)— локациялар: ЖД техникум, Окуловтыҥ оромы, Гаврилов деп којойымныҥ чедениниҥ ичи.\n «Под северным сиянием» деп кинодо (1990)— локации: ЖД техникум, Всехсвятская церковь на Егошихинск��м кладбище.\n «Отчий берег» деп кинодо (2017) — локациялар: ЖД техникум, Пермский ором, Советский оромдо Бобровтыҥ туразы, кинотеатр «Родина», Мешковтыҥ чедениниҥ ичи.\n\nФилателиязы \n Пермьде 1918 јылдыҥ ортозында баштапкы советский маркалар чыккан — советский уездный почтаныҥ Пермский Совдептиҥ почтовый маркалары.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nЛитература \n \n Верхоланцев В. С. Город Пермь, его прошлое и настоящее. — Пермь, 1913.\n Иллюстрированная Россия. Вся Россия (особое приложение), Типография газеты «Россия». — С.-Пб., 1905, — 800 колон. РНБ\n Абашев В. В. Пермь как текст: пермский текст в русской культуре и литературе XX века. — Пермь, 2000.\n Пермь от основания до наших дней: исторические очерки. — М.: Книжный мир, 2000.\n Дней и лет круговорот: Календарь-справочник города Перми и Пермского края. Пермь: Пушка, 2015.\n Торопов С. А. Пермь: путеводитель. — Пермь: Кн. издательство, 1986.\n Корчагин П. А. Губернская столица Пермь. — Пермь: Книжный мир, 2006.\n Пермь политическая \/ под ред Л. А. Фадеевой. — Пермь: Пушка, 2004.\n Пермь торговая \/ под ред Л. А. Фадеевой. — Пермь: Пушка, 2002.\n Календарь знаменательных и памятных дат Пермского края на 2007 год. \/ Сост. О. С. Баранова; Пермская обл. библиотека им. А. М. Горького. — Пермь, 2006.\n Никитин А. Пермь — родина российского либерализма. — М.: Московская школа политических исследований, 2004.\n Страницы истории художественной культуры Прикамья. — Пермь: Книжный мир, 2006.\n Спешилова Е. А. Старая Пермь: Дома. Улицы. Люди. 1723—1917. — Пермь: Курсив, 1999. — 580 с.\n Pera maa — дальняя земля. Книга открытий. — Пермь: Сота, 2009.\n\nТайантылар \n\n \n \n Пермский некрополь  — Энциклопедия Пермской области.\n\nАрасейдиҥ калалар-миллионерлер\nСССР-дыҥ герой-калалары\nЕвропей тергеелердиҥ тӧс калалары\nРоссияныҥ областьтарыныҥ тӧс јерлери\nРоссияныҥ федерал учурлу калалары\nРоссияныҥ калалары","num_words":10246,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":9323.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D0%B0%D1%8F%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BF%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Паянтинова Валентина Казакпаевна, кыс ӧбӧкӧзи Кыдыева, сӧӧги тодош ( јылда тулаан айдыҥ 2 кӱнинде, Горно-Алтай автоном областьтыҥ Оҥдой аймагыныҥ Бичиктӱ-Боом јуртында чыккан) — ӱредӱчи, Горно-Алтайский государственный педагогический института, тӱӱки ле обществоведение деп специальностьло ӱренген, Горно-Алтайский педагогический училище (), јондык ишчи, совет ле партияныҥ ветераны, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи.\n\nБиографиязы\n\nБилези \nВалентина Казакпаевна Кыдыева, сӧӧги тодош, 1951 јылда јаскыда, Бичиктӱ-Боом јуртта чыккан. Адазы Кыдыев Казакпай ла энези колхозчы улус болгон, биледе 3 бала чыдаган. Баштамы школды божодоло, Валя Караголдо сегисјылдык школдо ӱренеле, Горно-Алтайский педагогический ��чилищени 1970 јылда божоткон. Бу ла јылда Кулады јурттыҥ майман сӧӧктӱ Паянтинов Василий Јайаҥовичке келип јажына јуртап калган. Эки бала чыдадып, эр кемине јетирген, балдары јон ортодо тоомјылу улус. Уулы — Паянтинов Алан Васильевич граждан авиацияныҥ летчиги, Санкт-Петербургта Граждан авиацияныҥ академиязында ӱренген, кызы — Паянтинова Айшат Васильевна Барнаулда Алтайский государственный медицинский институтты божоткон, эмдиги ӧйдӧ Москвада врач терапевт болуп иштейт, эмчиликте ченемели јаан.\n\nЈиит ӱредӱчи \nВалентина Казакпаевна Горно-Алтайский государственный педагогический института 1975 — 1980 јылдарда ӱренген. Школдо ӱредӱчи болуп, балдарга тереҥ билгирлер берген. Ӱредӱчилердиҥ квалификациязын бийиктедер областной институт јиит ӱредӱчиниҥ ченемелин шиҥдейле таркаткан («Баштамы класстарда алтай балдарды орус тилге јилбиркедер эп-аргалар»). Улалуда пединституттыҥ тӱӱкилик факультедин божодоло, јаан класстарда тӱӱки ле обществоведениениҥ ӱредӱчизи болуп, јилбилӱ уроктор беретен. Куладыда школдыҥ башкараачызы болуп иштеп турарда ӧмӧликтиҥ ижин кичееп, кӧп тоолу метод биригӱлер, семинарлар ӧткӱретен, аймак ла областной учурлу конференцияларда јаантайын туружатан. Валентина Казакпаевна балдарды сӱӱр, кожо иштеген улуска јалакай, ижинде экпиндӱ, ӱредӱликте јаҥыртулардаҥ туура калбас, токуналы јок кижи болгон.\n\nКраевед музейди ачканы \nПаянтинова В.К. бу ла ӧйдӧ Куладыда эҥ озо тудулган туралардыҥ бирӱзинде Краевед музей ачкан, јерлештери оныҥ бу баштаҥкайын јакшы јӧмӧгӧн. Куладыныҥ краевед музейи эмдиги ӧйдӧ республик ичинде јарлу музейлердиҥ бирӱзи. Бого алтайдыҥ јилбирктерине коштой Арасей ичинеҥ ле ӧскӧ дӧ ороондордыҥ турист улузы келелип барат.\n\nБаштапкы Эл-ойынды башкарганы \nБаштапкы Эл-ойынды ӧткӱрери јанынаҥ инициативный группаныҥ (алты кижидеҥ турган) башкараачызы болуп В.К.Паянтинова, сӱрекей јаан иш ӧткӱрген. Бу кижиниҥ јалтанбазы ла турумкайы, улусла иштеп билер јаан ченемели, јаантайын ичкери кӧрӧр, јаҥыртуларга јӱткийтен кылыгы бийик једимге экелген. Алтай калыктыҥ Эл-ойыны эки јылда бир катап ӧткӱрилип, там ла элбеп, там ла јаранып ӧзӱп, јаҥжыгу болуп калган.\n\nДокументал кино \n2014 јылда В.К.Паянтинова Кулады јурттыҥ 90 јылдыгына учурлай документал киноны, спонсорлорды бедиреп туруп, соктырган. Бу киноны Алтай Республиканыҥ ГТРК-зы тургузарга јӧмӧгӧн, Валентина Казакпаевнаныҥ сценарист, режиссер, звукооператор, диктор јайалталары иле кӧрӱнет. Бойыныҥ јер Алтайын сӱӱп, јуртыныҥ тӱӱкизи, кару јерлештери, јаан јашту улус керегинде јылу ла ӧдӱҥи куучындайт. Јӱрӱмде кӧпти кӧргӧн, кӧпти билер, ченемели јаан, јӱзӱн-јӱӱр јайалталу, су алтай тилдӱ эпши кижи акту кӱӱниле калыгына керектӱ ишти бӱдӱрди.\n\nЈуртсоветтиҥ бажында \nВ.К.Паянтинова  јылда Куладыныҥ јуртсовединиҥ башкараачызы эдип кӧстӧлгӧн. Бу ишке ол узак ла једимд�� иштеген деп темдектеер керек. Областной семинар о работе сельских общественных формирований, на базе Куладинского с\/совета.\n«Эрӱӱл јӱрӱм», «Аракы-чеген јок јыргалдар»\nКӧрӱлер «Бийик санитарный культуралу јурттар»\nАрхиологиялык кереестерди корулаары (казынтылар эдерин јаратпазы)\nАк-кобыда Субурган тургузары\n\nОҥдой аймактыҥ башкарузында \nАлтай тилдиҥ байрамы (Оҥдой аймак)\n\nКан-Оозында ижи \n Кичӱ јурттардыҥ байрамы (Праздник малого сел, Кан-Оозы аймак Тураты) ()\n\nАлтай Республиказыныҥ Башкарузында \nАлтай Республиканыҥ башкарузында информационный ла национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитет\nАлтай Республиканыҥ ӱй улузыныҥ федерациязы (инициатифный группа, В.И.Самыкова)\n\nАмыры јок амыралта \nБоочы јурттыҥ тӱӱкизи аайынча документал кино\n\nТурушкан ӱлекерлери \n Кулады јуртта музейди тӧзӧӧри\n Эл-ойын\n «Эрӱӱл јӱрӱм», «Аракы-чеген јок јыргалдар»\n Кӧрӱлер «Бийик санитарный культуралу јурттар»\n Архиологиялык кереестерди корулаары (казынтылар эдерин јаратпазы)\n Ак-кобыда Субурган тургузары\n Кичӱ јурттардыҥ байрамы (Праздник малого сел, Кан-Оозы аймак Тураты) ()\n Алтай тилдиҥ байрамы (Оҥдой аймак)\n Алтай Республиканыҥ ӱй улузыныҥ федерациязы (инициатифный группа, В.И.Самыкова)\n Участник Всесоюзного совещания по вопросам правопорядка. Туружаачызы, ижиниҥ ченемелиле ӱлешкен (Барнаул, ) \n Семинар о работе сельских общественных формирований, на базе Куладинского с\/совета.\n «Алтай балдарды баштамы школдо орус тилге ӱредери», иштиҥ ченемелинеҥ, Оиуу тургускан, 70-чи ј.ј.\n\nКайралдары \n Крайисполком ло край совпрофтыҥ кӱндӱлӱ грамотазы\n ВЛКСМ-ныҥ Тӧс Комитединиҥ медали ле «Комсомольский пропагандист» значек (20.11.)\n «Москвич» деп кӧӧлик сый алган (звание Село высокой културы и образцового санитарного порядка (Победитель соцсоревнования среди сельских Советов ...1983-85)\n Россия ӱй улузыныҥ бирлигиниҥ медали (Памятная медаль Союза женщин России) ()\n Делегат первого схода сельских женщин России ()\n Нере ат «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» (30.06.) \n \n Кӧп тоолу кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан.\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":1174,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.064,"special_characters_ratio":0.175,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11536.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9E%D2%A5%D0%BD%D1%8B%D1%83%D1%82%20%D0%BA%D0%BE%D1%88%D1%83%D1%83%D0%BD","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Оҥныут кошуун () — ӧвӧр моҥолдыҥ кошуун.\n\nЭтимологиязы \nОҥныут —  (калка моҥолдоп онгон, Ойрот моҥолдоп оҥғон) — худай;  — -лар.\n — худайлар.\n→Оҥдой","num_words":32,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.291,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.496,"perplexity_score":17009.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%A5%20%D0%BC%D0%B0%D0%BA%20%D0%BA%D0%BE%D0%B6%D0%BE%D2%A5%D1%8B","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Алтай Республиканыҥ мак кожоҥы () — Россия Федерацияныҥ субъектиниҥ символы болуп кӧп калыктарлу Алтай Республиканыҥ культуразын ла јаҥжыгуларын бирлик эдип корулаарыныҥ темдеги. «2001 јылда сыгын айдыҥ 11 кӱнинде «Алтай Республиканыҥ Мак кожоҥы керегинде» деп Конституциялык јасак јӧптӧлгӧн.\n\nСӧстӧри \nАлтай Республиканыҥ мак кожоҥы (слушать)\n\nОрустап, алтайлап ӱч тӧртјолдыктаҥ турган мак кожоҥ.\n\nТӱӱкизи \n\nАлтай Республиканыҥ мак кожоҥы 10 јылдыҥ туркунына бичилген.\n\nАлтай Республиканыҥ тергеелик Мак кожоҥы керегинде Конституциялык Јасагы () 2001 јылда сыгын айдыҥ 11 кӱнинде јӧптӧлгӧн. Эки тилле бичилген Мак  кожоҥ — республиканыҥ калыктарыныҥ духовный бирлигин ле јебрен культураны улалтарын керелейт. Мак кожоҥдо улу Россияга, Алтайга сӱӱш, Јакшылыкка, Јарыкка кычыру.\n\n2003 јылда нормативно-правовой акттарды јазаары јанынаҥ, тергеелик  символдордыҥ статусын чикелеери, тузаланары јанынаҥ, Алтай Республиканыҥ Конституциязына ла федерал законодательствого келиштире Алтай Республиканыҥ (24.04.2003) № 11-6 темдектӱ «Алтай Республиканыҥ маанызы керегинде», оноҥ (24.04.2003)  № 11- 8 темдектӱ Алтай Республиканыҥ кебедели керегинде («О гербе Республики Алтай») јасактары јӧптӧлгӧн. Ого коштой Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Јӧби (11.03.1997) аайынча «Алтай Республиканыҥ Мак кожоҥныҥ сӧстӧри, ордендердиҥ ле тӧжине тагынатан темдектердиҥ эскизтери аайынча конкурс ӧткӱрери керегинде» деп комиссия тӧзӧлгӧн (комиссияныҥ башкараачызы Д. И. Табаев), онойдо ок (8.05.1998) «Алтай Республиканыҥ Мак кожоҥын талдаар конкурс ӧткӱрери керегинде» деп јӧп чыккан (комиссияныҥ башкараачызы И. И. Белеков).\n\nМак кожоҥныҥ сӧстӧрин А. Адаров, Н. Шодоев, П.Самык, В. Куницын, Н.Баскаков, Эзендей Тоюшев, Виктор Кривцов бичигендер, кӱӱлерин дезе А.Тозыяков ло А.Трифонов чӱмдеген болгон. Јирменеҥ артык ӱлгерлик тексттер кӧрӱлген. Эл Курултайыныҥ 14-чи сессиязында республиканыҥ депутаттары Мак кожоҥныҥ сӧстӧриниҥ алты вариантын угуп, комиссияныҥ ижин улалтар деп јӧпкӧ келген. Оноҥ ары комиссияныҥ башкараачызы И. И. Белеков Москвадагы композитор В. Г. Пешнякла (Барнаул калада чыккан кижи), ӱлгерчи В. О. Адаровло ишти улалтар деп шӱӱлтеге келген. Јаҥы  Мак кожоҥды профессионал хор ло Карагыс Ялбакова (Россияныҥ нерелӱ артисти) кожоҥдогон. В. Сорокин бу мак кожоҥды орус тилге кӧчӱрген.\n\nЛитература \n Государственные символы Республики Алтай (флаг, герб, гимн). — Горно-Алтайск, 2002. — 19 с.\n Государственная символика Республики Алтай. История создания в архивных документах : сборник архивных документов \/ Комитет по делам архивов РА ; составитель А. Б. Даутова. — Барнаул, 2014. — 160 с.\n Екеева, Н. «Ты солнцем создан, Алтай!» \/ Н. Екеева \/\/ Алтай — сокровище культуры. — Москва, 2004. — С. 14-15.\n\nАјарулар \n\n Официальный сайт Правительства Республики Алтай\n Конституция Республики Алтай (Основной Закон) (принята 7 июня 1997 г.)\n Государственная символика Республики Алтай. История создания в архивных документах. Сборник архивных документов.- Барнаул, 2014. — 160 с.\n Государственное Собрание Эл Курултай Республики Алтай (Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы) окылу сайт\n\nТайантылар \n\nАлтай Республиканыҥ мак кожоҥдоры ()","num_words":654,"character_repetition_ratio":0.118,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":18608.8,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%BE%D1%88-%D0%90%D0%B3%D0%B0%D1%88%20%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D1%82%D1%8B%D2%A5%20%D0%BC%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%B7%D1%8B%20%D0%BB%D0%B0%20%D0%BA%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B8","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Кош-Агаш аймактыҥ маанызы ла кебедели аймактыҥ Депутаттарыныҥ Соведиле  № 12-5 2020 јылда тулаан айдыҥ 24 кӱнинде јӧптӧлгӧн.\nКебедели Российский Федерацияныҥ тергеелик геральдический регистрында № 13244 темдектӱ бичилген. Маанызы Российский Федерацияныҥ тергеелик геральдический регистрында № 13245 темдектӱ бичилген.\n\nТӱӱкизи \n«Кош-Агаш аймак» деп муниципал тӧзӧлмӧниҥ кебедели «Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ окылу символдорын тузаланары аайынча методикалык рекомендацияларыла» тургузылган (2-чи бӧлӱк, VIII-чи бажалык, п.п. 45-46), Российский Федерацияныҥ Президентини Геральдический соведиле јӧптӧлгӧн 28.06.2006, јарадылган статусный коронала тузаланар аргалу.\nМуниципал аймактарга јараар Муниципал корона јарадылган образецте  — беш айры алтын учтарлу.\nКебедел толо версияла (толо кебедел муниципал короналу), онойдо ок кыскартылган версияла (кебедел куйагы корона јок) болор аргалу; кебеделдиҥ эки версиязы тӱҥей статусту болуп јат.\n\n2020 јылдаҥ ала Кош-Агаш аймактыҥ кебедели\n\nГеральдикалык јартамал \n\nТегерик кебеделдиҥ ӱсти јанында ӱч башту мӧҥӱн туу (ортозында туу, экӱзине кӧрӧ, бийик), кебеделдиҥ ортозында кызыл ӧҥдӧ эки ӧркӧштӱ алтын тӧӧ, кебеделдиҥ алтыјанында ортозынаҥ эки јанындӧн аккан толкулар.\n\nСимволиканыҥ учуры \nКебеделдиҥ композициязы Кош-Агаш аймактыҥ тӱӱкилик, ар-бӱткендик, географиялык ла экономикалык аҥылузын кӧргӱзет. Бу кебеделди эдерде, 2003 јылда јазалган кебеделге тайанган.\n\nКебеделдиҥ ӱстијанында туу ӱч башту:  Ирбистӱни, Уландрыкты ла Кӧкӧрӱни керелейт. Олор Алтай јердиҥ мӧҥкӱлигин ле ар-бӱткениниҥ јаражын керелейт.\n\nКебеделдиҥ алтыјанында — аймактыҥ сууларын керелеген символ кулјаалар: Чаган, Актуру, Јылаҥаш ла Таркаты, ончозы Чуй сууга кирет; онойдо ок Шабла, Тӱҥӱр, Карагем и Кӧксу, ончозы Кадын сууга кирет.\n\nКебеделдиҥ тал ортозында эки ӧркӧштӱ тӧӧ, ол Чуйдыҥ чӧлинде турган эдип јуралган. Кебеделде тӧӧ аймактыҥ экономиказын керелеген — мал-аш тудары. Тӧӧниҥ кестеҥкей турганы Россия ла Казакстан, Кыдат ла Монгол јериле кыйулашканын керелейт.\nКебеделде тузаланган ӧҥдӧр геральдикада мындый учурлу:\n\nАк ӧҥ (мӧҥӱн) — бӱдӱмјиниҥ, аруныҥ символы;\n\nСары ӧҥ (алтын) байлыктыҥ, чындыктыҥ, тоомјыныҥ, јакшылыктыҥ символы;\n\nКӧк-чаҥкыр ӧҥ () бийикке јӱткӱгени, ачык-јарыктыҥ, јакшылыктыҥ символы; онойд�� ок ару теҥери ле агын сууларды керелейт ;\n\nКызыл ӧҥ () — иштиҥ, јалтанбастыҥ, кеендиктиҥ, јӱрӱмди сӱӱриниҥ ле байрамныҥ символ темдеги.\n\nАвторлоры \nИдеязы — Кош-Агаш аймактыҥ 2003 јылда јӧптӧлгӧн кебеделине тӱҥейлеп јазаган;\n\nКомпьютерный дизайны А. Карповтыҥ (Барнаул), Ю. Росич (Москва);\n\nКебеделди јетире јазап, символиказыныҥ јартамалын Ю. Росич эткен (Москва).\n\nКош-Агаш аймактыҥ кебедели 2020 јылдаҥ озо \n2003 јылда кандык айдыҥ 29 кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ депутаттарыныҥ Соведиле  № 5-1 јӧптӧлгӧн.\n\nЈартамалы \nАлтындалган ак тегелик, алтындалган ак чичкечек кыйула чиҥпилген.\n\nТегеликтиҥ сары-кӧк фонында јуралган: ӱстӱниҥ сол јанында ӱч башту туу: Ирбистӱ, Уландрык ла Кӧкӧрӱ, ар-бӱткенниҥ јаражын, тӧрӧл јердиҥ кӱчин керелейт; тегеликтиҥ сол јанында тӧрт сууны темдектеген кулјаа: Чаган, Актуру, Јылаҥаш, Таркаты, бу суулар Чуйга кожулат;\n\nтегеликтиҥ оҥ јанында база тӧрт сууны темдектеген кулјаа: Шабла, Тӱҥӱр, Карагем, Кӧксу, тӧртилези Кадынга кирет;\n\nтегеликтиҥ ортозында Чуйдыҥ чӧлиндеги айылдыҥ тындузы — тӧӧ јуралган.\n\nКош-Агаш аймактыҥ маанызы 2020 јылдаҥ ала\n\nМааныны јартаганы \nТӧрт толыкту бӧс, тууразы ла сыны 2:3, «Кош-Агаш аймак» деп муниципал тӧзӧлмӧниҥ кебеделине тӱҥей, кебеделдиҥ алтын, мӧҥӱн, лазурь ла червлениези алтын, ак, кӧк лӧ кызыл ӧҥдӧргӧ солынган.\n\nМааныныҥ ич јаны тышты јанына тӱп-тӱҥей.\n\nМааны муниципал тӧзӧлмӧниҥ кебеделине тӱҥей, оныҥ символиказына тайанып эдилген.\n\nАвторлоры \nИдеязы — Кош-Агаш аймактыҥ кебеделине тайанып тургузылган, ол 2003 јылда јӧптӧлгӧн;\n\nКомпьютерный дизайны А. Карповтыҥ (Барнаул), Ю. Росичтиҥ (Москва);\n\nкебедел ле мааныны јетире јазап, символиказын јартаган кижи — Ю. Росич (Москва).\n\nАјарулар\n\nТайантылар \n\nАлтай — Алтай Республиканыҥ маанылары\nГербы Республики Алтай — Алтай Республиканыҥ кебеделдери","num_words":883,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12381.0,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%2C%20%D0%9C%D0%B5%D1%84%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%B9%20%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Куранаков Мефодий Григорьевич (1908 јылда, кандык айда, Шабалин аймактыҥ Акјул јуртында — 1995 јылда, Оҥдой аймактыҥ Шибее јуртында) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуунын туружаачызы, Кӱнбадыш, Волховский, Ленинградский фронттордо турушкан. Баштапкы јуучыл «За оборону Ленинграда» деп медальды 1943 јылда алган. Экинчи «За отвагу» деп медальды ол 1944 јылда чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде алган.\n\nБиографиязы \nКуранаков Мефодий Григорьевич 1908 јылда курстарын курстарын айдыҥ 28-чи кӱнинде Куранаков Григорий Андреевич ле Куранакова (кыс ӧбӧкӧзиле Кайгородова) Прасковья Семеновна деп улустыҥ билезинде Томский губернияныҥ Бийский уездиниҥ Алтай дючиназыныҥ Акјул јуртында чыккан. Мыйтуу јурттын церковно-приходской школын божодоло, Улалу јуртта ӱр��дӱчилер белетеер курстарын тӱгезип ӱренген.1926 јылда Кочеева Анфиса Васильевнала биле тӧзӧп, нак, ырысту јуртагылап, он бир баланы азырап, чыдадып койгондор.\n\nӰредӱчилердиҥ курстарын божоткон кийнинде Мефодий Григорьевичти Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртына ӱредӱчи болуп иштеерге ийгендер. Школ јок болгон учун балдарды турлулар сайын јууп, јуртка экелип ӱределе, эҥирде ойто апарып саларга келижетен.Мында школды тӧзӧгӧн кийнинде оны Оҥдой аймактыҥ Јазулу јуртына ийип јадылар. Мында ол база ла эки јыл иштенген.\n\n1929 јылда Мефодий Григорьевич билезин алганча Улаган аймагына аткарылып јат. Бу аймактыҥ ол Балыктујул, Кӧӧ, Чолушман јурттарында иштеп, јурттарда балдарды, јаан да улусты бичикке, культурага, ару-чек јадарына,туралар тудуп, маалпа ажын ӧскӱрип, мал-аш тударына, јӱзӱн-башка курсак-тамак белетеп кпйнадарына,јӱзӱн-јӱӱр кийимдер,ӧдӱктер, бӧрӱктер кӧктӧӧрине , (Дом алтайка) деп иштерде ӱйиле, Анфиса Васильевнала кожо туружып, јаткандар.Мында олордыҥ билези беш балага кожулган. Бу аймактыҥ јаан јашту улузы эмдиге јетире олорды јакшы, мактулу сӧстӧрлӧ эске алынгылайт.1939 јылда кӧп балдарлу биле агаш кемеле Алтын-Кӧлди кечип, балдарын аттарга учкаштырып,ӧҥӧрип алып, орык, баткак јолдорло Турачак аймактыҥ Артыбаш јуртынаҥ Улалуга, оноҥ Шабалин аймактыҥ Агайры деп јуртына јеткилейт.Мында ол база ла ӱредӱчиниҥ иижин бӱдӱрип јат.\n\nКуранаков М.Г. Ада-Тӧрӧл учун Јууга 1941 јылда атанган. Ол Кӱнбадыш, Волховский, Ленинградский фронттордо јуулашкан. Оныҥ баштапкы јуучыл кайралы ( «За оборону Ленинграда» деп медаль болгон,Оны ол 1943 јылда алган. Экинчи «За отвагу» деп медальды ол «Чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде ӧштӱниҥ эки танкын ПТР-дыҥ расчеедыла кожо оодо соккондоры учун алган. 1944 јылда ого «За оборону Москвы» ла 1945 јылда « 1941-1945 јылдардагы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Германияны јеҥгени учун» деп медальдарла кайралдаткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу божогон соҥында, 30 јыл ӧткӧн кийнинде, 1975 јылда, Куранаков Мефодий Григорьевичке «Кызыл Чолмон» орден табыштырылган. 1987 јылда дезе фашист Германияны јеҥгениниҥ 40 јылдыгына учурлай Мефодий Григорьевичке Отечественный јууныҥ 1 степеньдӱ ордени кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырылган. \n\nКуранаков Мефодий Григорьевич 1995 јылда 87 јаштуда Оҥдой аймактыҥ Шибее јуртында божогон.\n\nКайралдары \n« Ленинградты корулаганы учун» медаль, (1943)\n « За отвагу» медаль,(1943)\n «Москваны корулаганы учун» медаль,(1944)\n «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Германияны јеҥгени учун» медаль, (1941-1945)\n «Кызыл Чолмон» орден,(1975)\n «Ада-Тӧрӧл учун  Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордени»,(1987)\n\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи","num_words":726,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.212,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17125.4,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/1901%20%D1%98%D1%8B%D0%BB","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Бу термин ӧскӧ учурларлу, кӧр: 1901 (учурлар)\n \n\nпреамбула: Григориан ��ÿнтизÿле 1901 () jыл — високосный эмес jыл, вторникте башталат. Бу бистиҥ эраныҥ 1901 jылы, XX чактыҥ экинчи муҥjылдыгында биринчи онjылдыктыҥ баштапкы jылы, 1900 jылдардыҥ экинчи jылы. Ол 122 jыл кайра божогон.\n\nКеректер \n чаган айдыҥ 10 кӱни — (США)-да Техас штатта нефтьтиҥ месторождениези ачылган.\n тулаан айдыҥ 4 кӱни — Уильяма Мак-Кинли США-ныҥ президенти болуп экинчи срокко тудулган. США-ныҥ вице-президенти  болуп Теодор Рузвельт турган.\n кӱӱк айдыҥ 20 кӱни — Петербургта Обуховский заводтыҥ ишмекчилери полицияла, черӱле чагылышкан.\n кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱни — Парижте Барселонаныҥ 19 јашту јурукчы Пабло Руиса Пикассоныҥ кӧрӱзи ачылган.  \n куран айдыҥ 6 кӱни — Роберт Скотт башкарган Британ антарктикалык экспедиция (—) башталган.   \n сыгын айдыҥ 14 кӱни — Президент США-ныҥ президенти Уильям Мак-Кинли божогон, вступление в должность Теодор Рузвельт јаҥга турган.\nӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни — Байкалда «Потапов» кереп сууга чӧҥгӧн; ондо божогон улустыҥ кӧп сабазы Хомутово каланыҥ улузы ла Оёк јурттыҥ крестьяндары болгон (Иркутский область).\n кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни — США ла Великобританияныҥ ортозында Хея-Паунсфота јӧптӧжӱ аайынча, США Панамский каналды тудар арга алган.\n\nБилим\n\nСпорт\n\nКÿÿ\n\nКино\n\nТеатр\n\nЛитература\n\nАвиация\n\nТемирјол транспорт\n\nЧыккандар \nОнойдо ок кӧр: :Категория:1901 јылда чыккандар\n чаган айдыҥ 25 кÿни — Рязанов, Василий Георгиевич — совет военный ишчи, авиацияняҥ генерал-лейтенанты. Эки катап  Советский Союзтыҥ Геройы (1951 j.бож.).\n кичÿ изÿ айдыҥ 18 кÿни — Великая княжна Анастасия Николаевна Романова.\n jаан изÿ айдыҥ 5 кÿни — Сергей Образцов, совет театрал ишчи, СССР эл артисти,  Социалистический Иштиҥ Геройы (1992 j.бож.).\n куран айдыҥ 4 кÿни — Луи Армстронг, американ джаз музыкант (1971 j.бож.).\n куран айдыҥ 13 кÿни — Борис Чирков, совет актёр ([1982]] j.бож.).\n куран айдыҥ  20 кÿни — Сальваторе Квазимодо,  Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады 1959, ( 1968 j.бож.).\n сыгын айдыҥ 29 кÿни — Энрико Ферми, итальян физик, Нобельдиҥ физикала сыйыныҥ лауреады 1938 ( 1954 j.бож.).\n сыгын айдыҥ 30 кÿни — Виктор Дубинин, совет футболист ле тренер, СССР спортыныҥ кÿндÿлÿ узы (1984 j.бож.).\n кÿчÿрген айдыҥ 7 куни — Рина Зелёная, совет актриса, РСФСР эл артисти (1991 j.бож.).\n кÿчÿрген айдыҥ 17 куни — Иван Пырьев, совет кинорежиссёр, СССР эл артисти, Сталин сыйыныҥ алты катап лауреады (1968 j.бож.).\n jаҥар айдыҥ 4 кÿни — Николай Симонов, совет актёр театр ла киноныҥ, СССР эл артисти (1973 j.бож.).\n jаҥар айдыҥ 5 кÿни — Уолт Дисней, американ jурукчы-мультипликатор, кинорежиссёр, актёр, сценарист ле продюсер (1966 j.бож.).\n jаҥар айдыҥ 6 кÿни — Георгий Маленков, совет тергеелик ле партийный ишчи, СССР министрлериниҥ Совединиҥ jааны]] (1953—1955) (1988 j.бож.).\n jаҥар айдыҥ 27 кÿни — Марлен Дитрих, немец ле американ киноактриса ла кожоҥчы (1992 j.бож.).\n\nБожогондор \nОнойдо ок кӧр: :Категория:1901 јылда божогондор\n\n чаган айдыҥ 22 кÿни — Виктория,  Великобританияныҥ Бириктирген королевствозы ла Ирландияныҥ королевазы 1837 ла  Индияныҥ императрицазы 1876 jылдаҥ ала.\n чаган айдыҥ 27 кÿни — Джузеппе Верди, итальян композитор.\n тулаан айдыҥ 15 кÿни — Н. П. Боголепов, министр просвещения России.\n jаан изÿ айдыҥ 22 кÿни — Н. Л. Эллерт, орус декоратор, jурукчы.\n куран айдыҥ 12 кÿни — Нильс Норденшёльд, швед талайчы ла Арктиканыҥ шиҥжÿчизи.\n сыгын айдыҥ 9 кÿни — Анри де Тулуз-Лотрек, француз jурукчы-постимпрессионист.\n сыгын айдыҥ 14 кÿни — Уильям Мак-Кинли, США 25-чи президенти (1897—1901).\n\nНобельдиҥ сыйлары \nНобельдиҥ сыйлары баштапкы катап берилген.\n Нобельдиҥ физикала сыйы — Вильгельм Конрад Рентген — «Билимде бийик jедимдери учун, jакшы лучтар ачкан учун, ол лучтарды оныҥ адыла адаган».\n Нобельдиҥ химияла сыйы — Якоб Хендрик Вант-Гофф — «jаан аылта, химический динамиканыҥ закондорын ачканын, растворлордыҥ осмотический давлениезин ачканы учун».\n Нобельдиҥ физиологияла медицинала сыйы — Эмиль Адольф фон Беринг — «Сывороточный терапия аайынча ижи учун, дифтерия эмдееринде керектÿ сыворотка медицина билимде оору ла öлÿмге удура jаҥы эп арга ачылган».\n Нобельдиҥ литературала сыйы — Сюлли-Прюдом — «Литературада бийик jедимдери учун, бийик идеализм, художественный совершенство ло аҥылу jайалта учун». \n Нобельдиҥ амыр-энчÿле сыйы — Анри Дюнан («Калыктар ортодо амыр-энчу таркатканы учун»), Фредерик Пасси («Узак jылдарга амыр-энчÿ учун тартышканы учун»).\n\nОнойдо ок кöр\n\nАјарулар","num_words":1142,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.252,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":12039.2,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%92%D0%B0%D0%BD%20%D0%93%D0%BE%D0%B3%2C%20%D0%92%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Винсе́нт Ви́ллем Ван Гог (, ; ) — нидерланд jурукчы-постимпрессионист, оныҥ иштери XX чактыҥ jурамалына jаан салтарын jетирген.\n\nОн jылдаҥ эмеш артык öйгö 2 100 иш эткен, 870 сарjу-будукла jуралгандары база бери кирген. Ол иштер ортодо портреттер, автопортреттер, пейзажтар, натюрмортор ло оливка агаштар, кипаристер, ашту, кÿнкузукту jалаҥдар jуралган паннолор. Бар тужында оны критиктер керектебейтен.\n\nБиографиязы\n\nJаш ла jиит тужы \nНидерландыныҥ тÿштÿк jанында, бельгий кыйунаҥ ыраак jок jерде чыккан. Оныҥ адазы Теодор Ван Гог, 1822 jылда кочкор айдыҥ 8 кÿнинде чыккан, реформатский серикпеде пастор болгон,  энези — Анна Корнелия Карбентус, Гаагада тоомjылу переплётчик, бичиктер садаачыныҥ кызы. Теодор ло Анна Корнелия билезинде Винсент jети баланыҥ ортодо экинчизи болгон.\n\nВинсенттиҥ кийнинеҥ тöрт jыл бололо, 1857 jылда крындажы Теодорус Ван Гог (Тео) чыккан, оныҥ кийнинеҥ Кор (Корнелис Винсент, 1867 j.) карындажы чыккан, ÿч сыйны — Анна Корнелия (1855), Лиз (Элизабет Губерта, 1859) ла Ван Гог, Вил (Виллемина Якоба, 1862). Винсент айлында чаптык кылыкту, саҥ башка тескери уулчак болгон, кижи болбос деп улай ла арбадып jадатан. Öскö улус ортодо ол jобош, шыраҥкай, сагышту уулчак болгон, jаҥыс jердиҥ улузы оны jымжак кылыкту, jалакай бала дежетен. 1866 jылда Тилбургта Виллем II колледжте ÿренип, интернатта jаткан. Винсент тилдер ÿренерге сÿÿйтен француз, англий, немец. Ондо ло jуранарга ÿренген. Оноҥ ÿредÿзин чачала jанган, jаш тужы керегинде айткан: «Моё детство было мрачным, холодным и пустым…».\n\nСаду фирмада ижи ле миссионер болгоны \n\n1869 jылда ол Гаагада jаан художественно-торговый фирманыҥ филиалына  Goupil & Cie ишке кирген, ээзи оныҥ таайы  Винсент («дядя Сент») болгон. Кунÿҥ ле кеендик эдимдерле уружып, ол живописьти jакшы оҥдоп баштаган. Ого коштой ол каланыҥ музейлери ле галереяларына баратан. Жан-Франсуа Милле ле Жюль Бретон иштерин jакшызынатан болгон. \n\n1876 jылда ол Англияга келген, адазы чылап священник болорго кÿÿнзеген. Ол Библияныҥ бöлÿктерин немец, англий ле француз тилдерге кöчÿрген. 1877 6ылда ол Амстердамда пасторго ÿренген.\n\n1878 jылда Винсент миссионер болуп Бельгияда Боринажеде Патюраж jуртка барып, jокту улус ортодо иштеген.\n\nJурукчыныҥ jолы \nДепрессия ла меланхолияга алдырткан, Ван Гог ойто jуранып баштаган, ÿренер кÿÿни келген. Тео аказыныҥ болужыла ол Брюссельде  кеендиктиҥ Королевский  Академиязына кирген. jе бир jылдаҥ ойто ло ÿредÿзин чачып jанган.\n\nВан Гог сÿушке алдыртып, санааркап, ойто Гаага jаар барып, Антон Мауведе тыҥыда ÿренген. Винсент каланыҥ jÿрÿмин ширтеп, jокту кварталдарла jилбиркеп, кöп иштенген. Добиваясь интересного и удивительного цвета в своих работах, он иногда прибегал к смешению на одном холсте различных техник письма — мела, пера, сепии, акварели («Задворки», 1882, перо, мел и кисть на бумаге, Музей Крёллер-Мюллер, Оттерло; «Крыши. Вид из мастерской Ван Гога», 1882, бумага, акварель, мел, частное собрание Ж. Ренана, Париж). Большое влияние на художника оказало пособие Шарля Барга «Курс обучения рисунку». Он копировал все литографии пособия в 1880\/1881 годах, а затем вновь в 1890 году, но уже только часть.\n\nГаагада jурукчы биле тöзööргö ченешкен. Jе Христин jаман кылыкту келин болгон, Ван Гогтыҥ jÿрÿми кату боло берген, айрылган. Нидерландыда провинция Дрентеде бир ÿкпекке мастерской эдип, ондо ло иштенген. Кöп иштери крестьяндар, олордыҥ кÿнÿҥ сайын ижин jураган.\n\nВан Гогтыҥ эрте jуруктарын реализмга jуук дешкен, jе чек ле реализм ошкош эмес. «Крестьянин и крестьянка, сажающие картофель» (1885, Кунстхауз, Цюрих), «Красные виноградники» (1888, Государственный музей изобразительных искусств им. А. С. Пушкина, Москва), 1880 j.j. («Выход из протестантской церкви в Нюэнене» (1884—1885), «Крестьянка» (1885, музей Крёллер-Мюллер, Оттерло), «Едоки картофеля» (1885, Музей Винсента Ван Гога, Амстердам), «Старая церковная башня в Нюэнене» (1885), бу jуруктарда Ван Гог улустыҥ санаага алдыртканы, jокту-jойу кÿч jуруми керегинде болгон.\n\nВинсенттиҥ Парижте jÿрÿми кöндиккен. Ол ойто ло ÿренген, jрлу Фернан Кормонло импрессион��зм, укиё-э деп jопон гравюра, синтетический иштерлÿ Гоген Поль оны jилбиркеткен. Jуруктарында бÿрÿҥкÿй öҥдöрдиҥ ордына jаркынду öҥдöр чыгып баштаган.(«Агостина Сегатори в кафе „Тамбурин“» (1887—1888, Музей Винсента Ван Гога, Амстердам), «Мост через Сену» (1887, Музей Винсента Ван Гога, Амстердам), «Папаша Танги» (1887, Музей Родена, Париж), «Вид на Париж из квартиры Тео на улице Лепик» (1887, Музей Винсента Ван Гога, Амстердам).\n\nJурукчы jопон живопись ле ксилография (агашта гравюра), палитра алган, импрессионисттерде бар токыналу jайым элементтер келген. Анри де Тулуз-Лотрек, Камил Писсарро, Эдгар Дега, Поль Гоген, Эмиль Бернарла jурукчы аказы ажыра танышкан. Ол импрессионисттерле кожо кöрÿлерде турушкан, ресторан «Ла Фурш», кафе «Тамбурин», «Свободный театр» фойезинде. Jе кöрööчилер Ван Гогтыҥ jуруктарынаҥ jаман коркыган. Ван Гог ойто ло ÿренип баштаган, Эжена Делакруаныҥ теория цвета ,  Адольфа Монтичеллиниҥ фактурный живопись, öҥдÿ jопон гравюралар ла кÿнчыгыш  плоскостной искусство. Парижте ол эки jÿс одус кире иш jураган. Ол тоодо натюрморттор ло автопортреттер, серия из шести полотен под общим названием «Башмаки» деп серия, алты бöлÿктеҥ турган. Jаркынду темдеги «Море в Сент-Марье» деп jурук (1888, Государственный музей изобразительных искусств им. А. С. Пушкина, Москва). Ол постимпрессионизм стиль ачкан.\n\nJуруктардыҥ кöмзöзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":1589,"character_repetition_ratio":0.043,"word_repetition_ratio":0.021,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.995,"perplexity_score":7715.6,"cluster_detection":-1}
+{"url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%93%D0%BE%D0%B9%D1%8F%2C%20%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%BE","collection":"wikipedia","source":"wikipedia","original_code":"alt","text":"Франси́ско Хосе́ де Го́йя-и-Лусье́нтес (; 1746 jылда тулаан айдыҥ 30 кÿнинде, Фуэндетодос, Сарагосыга jуук — 1828 jылда кандык айдыҥ 16 кÿнинде, Бордо) — испан jурукчы ла гравёр, романтизм öйиниҥ jурукчызы, jаркынду усардыҥ бирÿзи.\n\nБиографиязы\n\nJиит тужы. Испания. \n\nФрансиско Гойя Лусьентес 1746 jылда, Арагонныҥ тöс jеринде, Сарагосто, орто jадынду биледе чыккан. Адазы — Хосе Гойя. Энези — Грасиа Лусьентес, арагондо jокту идальгоныҥ кызы. Франсиско ÿч карындаштыҥ кичинеги болгон: Камилло, jааны, кийниндесвященник болгон; ортоны, Томас, ада jолын jолдогон. Хосе Гойя дезе алтындайтан jарлу ус болгон (мастер по золочению). Карындаштар тыҥ ла jакшы ÿредÿ албаган.\n\nИталияла јорыктаганы \n\n1766 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала 1771 јылдыҥ кандык айына јетире Франсиско Римде нени эткени јарт јок. Орус искусствовед А. И. Сомовтыҥ айтканыла, Италияда јурукчы  «итальян устардыҥ иштерин шиҥдеп, олордоҥ эп-аргаларын, манеразын ӱренген». 1771 јылда јаскыда ол Пармский академияда античный темала конкурста турушкан,  Байеу ӱренчиги деп бойын адаган. Paolo Borroni јаҥыс премияны алган («тонкий изящный колорит»), Гойяны («резкие тона») кезем ӧҥдӧр деп айдышкан, је «Ганнибалдыҥ» сӱрин кайкамчылу ла бийик кеминде јазаган деп темдектеген��ер. Пармский Академияныҥ экинчи премиязы берилген.\n\nСарагосага бурылып иштегени \n\nГойя Сарагосага кайра јанган. Ого архитектор Вентура Родригестиҥ капеллазыныҥ плафонына эскиз этсин деп јакыган, темазы «Поклонение имени Бога». 1771 јылда ого ол заказты бергендер. Гойя росписьти јазаган, капитул јӱк ле эскизти кӧрӧлӧ, кайкап сӱӱнген. Гойяны Собрадиэль ӧргӧӧниҥ ораторийин јазаарга кычырган. Ого бай арагонец Рамон Пиньятелли болужып баштаган. Б\n\nФрансиско Байеу Гойяны сыйны Хосефала таныштырган, 1773 јылда ол оны алган. Тойы Мадридте болгон. Тӧрт айдаҥ уулсак чыккан, оны Эусебио деп адаган, је уулчак удабай божоп калган. Хосефа беш бала карындаган, бирӱзи ле тирӱ арткан, ады Хавьер. Франсиско Хавьер Педро (1784—1854) кийнинде јурукчы болгон.\n\nГойя Мадридте (1775—1792) \n\n1775 jылда Гойя Мадридте jурчызыныҥ Франсиско Байеу, айлында токтоп, оныҥ мастерскойында иштеген. Байеу Карла III каанныҥ окылу придворный jурукчызы болгон.\n\nБаштапкы придворный заказта Гойя гобелен-шпалер Астурийский принцтиҥ столовыйына jазаган. Ондо аҥдаштыҥ сценалары jуралган, увлекается и сам Гойя бойы да аҥдаарга сÿÿйтен. Франсиско 5 композиция учун 8000 реал алган.\n\nКоролевский шпалерный мануфактурага  1776—1778 j.j. Гойя принц Астурийскийге Пардо панноныҥ сериязын эткен, олордыҥ ортодо «Танец на берегу Мансанареса», «Драка в харчевне», «Маха и маски», «Запуск змея» и «Зонтик» деп jуруктар аҥыланган.\n\n1778 jылда Франсиско Диего Веласкестиҥ jуруктарын гравировать эткен. перевезённых только что в Королевский дворец в Мадриде. Эки jылга (1778—1780) Гойя кöп иштенген. «Прачки», «Продавец посуды», «Врач» эмезе «Мяч» деп jуруктары база аныланган. \n\nБир канча öйдöҥ Гойя придворный jурукчы болорго суранган, jе оны албаган. Оныҥ jурчызы Франсиско Байеу бу ишке оны jууктатпаган.\n\nJайаандык ижи \n1781 jылда Гойя Франсиско Байеу ле Mariano Salvador Maella кожо агару Франциск Великийдиҥ Мадридте серикпезин jазаган. Эткен ижи учун каанныҥ кöзинче мактаткан. Эмди ол улам ла портреттер jураар боло берген. 1783 jылда граф Флоридабланкты jуразын деп сурагандар. 1783 ла 1784 jылдарда ол Аренас-де-Сан-Педродо болуп, каанныҥ карындажын инфант дон Луисти jураган. Ижи учун ого инфант  тöлöгöн:  эки jурук «Конный портрет доньи Вальябрига» ла «Семейство дона Луиса». Ол ло jылда Гойа 4 иш jураган.\n\nНасыщенные по цвету и непринуждённые по композиции сцены повседневной жизни и праздничных народных развлечений (все — в Прадо, Мадрид):\n «Зонтик» 1777;\n «Продавец посуды» и «Мадридский рынок», 1778;\n «Игра в пелоту», 1779;\n «Молодой бык», 1780;\n «Раненый каменщик», 1786;\n «Игра в жмурки», 1791.\nС начала 1780-х годов Гойя получает известность и как портретист:\n Портрет графа Флоридабланка,1782—1783 (банк Уркихо, Мадрид)\n «Семья герцога Осуна», 1787, (Прадо);\n Портрет маркизы А. Понтехос, около 1787 (Национальная галерея искусства, Вашингтон);\n Сеньора Бермудес (Музей изобразительных искус��тв, Будапешт);\n Франсиско Байеу (Прадо), Доктор Пераль (Национальная галерея, Лондон) оба 1796;\n Фердинанд Гиймарде, 1798 (Лувр, Париж),\n «Ла Тирана», 1799 (АХ, Мадрид);\n «Семья короля Карла IV» 1800 (Прадо);\n Сабас Гарсия, около 1805 (Национальная галерея искусства, Вашингтон);\n Исабель Ковос де Порсель, около 1806 (Национальная галерея, Лондон);\n портрет Т. Переса, (1820 (Метрополитен-музей);\n П. де Молина, 1828 (собрание О. Рейнхарта, Винтертур).\n\nХарактер его искусства резко меняется с началом 1790-х годов перед событиями Великой французской революции. Жизнеутверждение в творчестве Гойи сменяется глубокой неудовлетворённостью, праздничная звучность и утончённость светлых оттенков — резкими столкновениями тёмного и светлого, увлечение Тьеполо — освоением традиций Веласкеса, Эль Греко, а позже Рембрандта.\n\nВ его живописи всё чаще царят трагизм и мрак, поглощающий фигуры, графика становится резкой: стремительность перового рисунка, царапающий штрих иглы в офорте, светотеневые эффекты акватинты. Близость с испанскими просветителями (Г. М. Ховельяносом-и-Рамиресом, М. Х. Кинтаной) обостряет неприязнь Гойи к феодально-клерикальной Испании. Среди известных произведений того времени — Сон разума рождает чудовищ.\n\nКартины, посвященные освобождению Испании\n «Восстание 2 мая 1808 года в Мадриде»;\n «Расстрел повстанцев в ночь на 3 мая 1808 года» (обе около 1814, Прадо).\n\nАвтопортрет (1815, Прадо) — см. вверху.\n\nСерии офортов \n «Капричос»,1797—1798 — творение на 80 листax с комментариями, которое раскрывает уродство моральных, политических и духовных основ испанского «старого порядка»;\n «Тавромахия», 1815 — 33 офорта, изданных в 1816 в Мадриде;\n «Бедствия войны», 1810—1820 — 82 листа, изданы в 1863 в Мадриде, исполненные большей частью в период народно-освободительных войн против наполеоновского нашествия и первой испанской революции (1808—1814);\n «Диспаратес» («Причуды» или «Глупости»), 1820—1823 — 22 листа, изданы в 1863 в Мадриде под названием «Los Proverbios» («Притчи», «Пословицы»).\n\nОсновная масса уникальных медных пластин, выгравированных Гойей, сохраняется в Королевской академии изящных искусств Сан-Фернандо в Мадриде. При жизни художника его офорты не были широко известны. «Бедствия войны» и «Пословицы» были впервые изданы Академией Сан-Фернандо лишь в 1863 году, спустя 35 лет после его смерти.\n\nТекши культурага jеткен салтары \nПри создании популярного произведения «Атака на титанов» на образ разрушительных титанов могли повлиять не столько излюбленные японским кинематографом тема огромных монстров-кайдзю, подобных Годзилле или Гидоре, сколько картины испанского художника Франсиско Гойи. Например, среди источников вдохновения к созданию образа монстров названа картина данного художника «Колосс» (1812).\n\nГойя керегинде кинолор \n 1958 — «Обнажённая Маха» (The Naked Maja), производство США — Италия — Франция. Режиссёр Генри ��остер; в роли Гойи — Энтони Франчоза.\n 1971 — «Гойя, или Тяжкий путь познания», производство СССР — ГДР — Болгария — Югославия. По одноимённому роману Лиона Фейхтвангера. Режиссёр Конрад Вольф; в роли Гойи — Донатас Банионис.\n 1985 — «Гойя» (Goya), производство Испания. Режиссёр Хосе Рамон Ларрас; в роли Гойи — Энрик Махо и Хорхе Санс.\n 1999 — «Гойя в Бордо» (Goya en Burdeos), производство Италия — Испания. Режиссёр Карлос Саура; в роли Гойи — Франсиско Рабаль.\n 1999 — «Обнажённая Маха» (Volaverunt), производство Франция — Испания. Режиссёр Бигас Луна; в роли Гойи — Хорхе Перугоррия.\n 2006 — «Призраки Гойи», производство Испания — США. Режиссёр Милош Форман; в роли Гойи — Стеллан Скарсгард.\n 2015 — Мордекай (Mortdecai) — о краже картины Гойи.\n\nКереестер \n астероид (6592) Goya, астроном Людмила Карачкина ачкан, Крымда Астрофизический обсерваторияда, (3.10. 1986).\n Испанияда «Маха обнажённая» — деп почтовый марка, жанр ню (1930).\n Меркурийде Гойя (кратер).\n\nJуруктардыҥ кöмзöзи\n\nАјарулар\n\nТайантылар","num_words":2430,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.463,"perplexity_score":6576.8,"cluster_detection":-1}