text
stringlengths 2
340k
| title
stringlengths 1
182
| url
stringlengths 31
789
| wikicode
stringclasses 23
values | iso639-3
stringclasses 23
values | script
stringclasses 7
values |
|---|---|---|---|---|---|
Индонезиа (), аофициалтә хьӡы: Индонезиа Ареспублика () — Аҩадамрагылара-азиатәи адгьылбжьахатә тәыла, 17000 адгьылбжьахак рзы иреиҳаны ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу хәҭақәа: Суматра, Иава, Сулавеси, хәҭаҷла Борнеои Гвинеиа ҿыци.
|
Индонезиа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Иорданиа (), аофициалтә хьӡы: Иорданиатәи Аҳашимиттә Кралра () — Аҩадамраҭашәара-азиатәи атәыла Мрагылара Ааигәа арегион аҿы.
|
Иорданиа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Филиппин (, ), аофициалтә хьӡы: Филиппин Ареспублика (, ) — Аҩадамрагылара-азиатәи адгьылбжьахатә тәыла, 7641 адгьылбжьахак рзы ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу х-хәҭак: Лусон, Висаиас, Минданао.
|
Филиппин
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF%D0%BF%D0%B8%D0%BD
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Алықьса Чанҭа-иԥа Чичба ( — ) — Аԥсны акомпозитор.
Алықьса Чичба ирҿиара еиднакылоит еиуеиԥшым аамҭақәеи акультурақәеи. Аԥсуа музыкантцәа иара ирҿиамҭақәа рыла ирныруеит заҟа ижәытәӡатәиу дара рмилаҭтә традициақәа, рдоуҳатә беиарақәа.
Аԥсуа жәлар ргәалашәараҿы Алықьса Чичба даанхоит дпатриот дуны, еицырдыруа амузыка-уаажәларратә усзуҩны, композиторны, зҟазара ала аԥсуа профессионалтә музыка аҭоурых адаҟьа зырҭбааз.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Хашба М.М. Через тернии к звездам к 75-летию А.Ч. Чичба/Абх. ин-т гуманит. исследований им. Д.И. Гулиа Акад. наук Абхазии. Деятели науки и культуры Абхазии. - Сухум: 2001. - 36 с.
Впервые - Республиканский конкурс юных пианистов им.А. Чичба//РА. - 2009. - 26-27 мая, (№56). - С.5
Лаҵарамза 25 рзы ииз
1925 шықәсазы ииз
Ажьырныҳәамза 4 рзы иԥсыз
1996 шықәсазы иԥсыз
Аԥсны акомпозиторцәа
Асовет композиторцәа
Урыстәылатәи акомпозиторцәа
Аԥсны амузыкантцәа
|
Чичба, Алықьса Чанҭа-иԥа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D1%87%D0%B1%D0%B0%2C%20%D0%90%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%8C%D1%81%D0%B0%20%D0%A7%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B0-%D0%B8%D4%A5%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Д. Гәлиа ихьӡ зху аԥсуаҭҵааратә институт.
|
Дырмит Гәлиа ихьӡ зху аԥсуаҭҵааратә институт
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%82%20%D0%93%D3%99%D0%BB%D0%B8%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%B0%D4%A5%D1%81%D1%83%D0%B0%D2%AD%D2%B5%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%82
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Аҟалмыҟ бызшәа () (Тодо бичиг: ).
Аҟалмык алфавит
|
Аҟалмыҟ бызшәа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9F%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D1%8B%D2%9F%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Аԥсуа абызшәеи алитературеи ринститут — Лаҵарамза 28, 1930ш. рзы Аԥсны жәлар рҵаралашаратә комитет иаднакылеит Ақәҵара Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа Аԥсуа бызшәеи алитературеи рыҭҵаарадырратә-ҭҵааратә институт ҳәа аиҭакразы. Раԥхьа ари аштат аҿы иҟаз ԥшь-ҩык аусзуҩцәа ракәын: адиректор, уи ихаҭыԥуаҩи ҩыџьа аҭҵаарадырратә усзуҩцәеи. Директорс дҟаҵан Г. Берзениа, ихаҭыԥуаҩыс – Д.Е. Гәлиа. Апараллелизм ҟамларазы, насгьы аҭҵаарадырратә мчқәа џьарак реизакразы нанҳәа 5, 1931ш. рзы Аԥснытәи ЦИК Апрезидиум иаӡбоит Аԥснытәи аҭҵаарадырратә хеилаки Аԥсуа бызшәеи алитературеи рыҭҵаарадырратә-ҭҵааратә институти реидҵаразы, хьыӡ ҿыцс изырҭаз - Аԥснытәи атәылаҿацәҭҵааратә аҭҵаарадырра -ҭҵааратә институт –ҳәа. Иаԥҵан х-секторк: аԥсуа бызшәеи аҟазареи, ауаажәларраҭоурыхтә, жәлар рынхамҩа. Асекторқәа зегьы ирыман рхатә секциақәа, иаагозар, ауаажәларра-ҭоурыхтә сектор шон апартиақәа ринститут аҭоурыхи Аԥсны ареволиуциа аҭоурыхи, аетнографиеи, асоциалтә культуреи абзазареи асекциақәа ҳәа.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Аԥсуа бызшәа
Аԥсуа литература
|
Аԥсуа абызшәеи алитературеи ринститут
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D1%83%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B5%D0%B8%20%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B5%D0%B8%20%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%82
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Камбоџа (), аофициалтә хьӡы: Камбоџа Акралра () — атәыла алада-мрагыларатәи Азиаҿы, алада Индокитаи адгьылбжьахабжа.
|
Камбоџа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D1%9F%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Кувеит (), аофициалтә хьӡы: Кувеит Аҳәынҭқарра' () — Мраҭашәара-азиатәи атәыла. Иҟоуп Мрагыларатәи Арабсҭан аҩадатәи аҭыԥхәҭаҿы Аџьамтә ӡыбжьахала ага иқәу.
|
Кувеит
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%B2%D0%B5%D0%B8%D1%82
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Ноқалақьеви (), иара убас Архиополис ( Αρχαιόπολις, «Ажәытә қалақь»), ақырҭуа хыҵхырҭақәа рыла Цихегоџьи (гыршә. Џьихақвинџьи) — аҭоурыхтә абаа-ақалақь амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны, Гыртәыла, аӡиас Техура армарахьтәи аҿықә аҟны.
Ари аҭыԥ аҿы уаанӡа ахадара ду змаз ақырҭуа қалақь ыҟан. Римтәи, Византиатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа уи азын иргәаладыршәоин Археополис еиԥш, аха еиҳа изааны ақырҭуа хроникақәа рҿы уи Цихегоџьи (Қәуџьи ибаа) – ахьӡын. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла, иргылит Егирстәи аҭауад Қәуџьи (ажә. шәы. III–шәышқәса алагамҭаз). Абаа – ақалақь аргылара астратегиагь хықәкылеи, уаҟа инхоз рырацәареи имамадан. Цихегоџьи амрагыларатәи Қырҭтәыла Егристәи аҳраҿ (Лазика) аҳҭнықалақьын IV-VIII-тәи ашәышқәсақәы рзы. Византиеи Аџьамтәи аимпериақәа рыбжьара Лазтәи аибашьрақәа (542-562) иара абри ақалақь ааигәа-сигәа имҩаԥысуан. Араҟа иҟалит Археополистәи аибашьра. Аибашьра аан аџьамцәа Цихегоџьи хынтә иажәылеит, ахынтә раан ирылшеит ақалақь агара (554), аха ақалақь иаарласны еиҭах ирымпыҵаркит византитә - лазаа рымчқәа. 737-738 шықәсқәа рзы ақалақь арабцәа рар еиҳабы Мурван ибн Муҳамед (Мурван адагәа) ирбгеит. Еснагь идырбгоз, иқәырхоз ақалақь, уи иахҟьаны Цихегоџьи иӷархеит, икаҳаит, иқыҭа хәыҷхеит. Ақыҭа еиҭах ашәра аԥшааит XVI-тәи ашәышықәсазы, Гыртәылатә аҳра араҟа иреиӷьӡаз аханқәа рыргылара ианалага. XVI-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы – Одишьтәи Аҳцәа – Дадианаа рреизиденциа акәын
Археологиатә жырақәа
Нақалақьевитәи археологиатә ҭҵаарақәа иырлагеит 1930-1931 шықәсқәа рзы академик Ив. Џьавахишвили иаԥшьгарала. Ажырақәа мҩаԥысуеит 1973 шықәса ианркны. Ноқалақьевтәи аҵакырадгьыл аҟны анхара ашьҭақәа убоит ажә. шәш. I-тәи азқьышықәса алагамҭа инаркны. Анхара аинтесивтәхит ажә. шәш. V-IV-тәи ашәышықәсақәа инаркны.
Ақалақь 3 хәҭык рыла ишьақәгылоуп (аҵакыра зегьы 15 га.) иаакәыршаны агәара-ахыхьчара аман. Ахәҭа хада ыҟан аӡиас аҿықәан, агарнизон аҭыԥ ыҟан аҿҟьараҿы, аҩнуҵҟатәи абааш (ацитадель) – ашьха ақәцәан. Ҵаҟатәи абааш аҵакыраҿы иԥшаан Егристә аҳра IV-тәи ашәышқәса иаҵанакуа ахани, V-тәи ашәышқәсатә х-нышьак змоу абазиликатә ргылара. VI-тәи ашәышықәса алагамҭазы ихәыҷыз х-нышьак змоу абазилик, анаҩс уи аҟәырӷ змаз ауахәама алырхит, уи аамҭатәи Аҳ ихан, абааштә агәашәхәҷи, 2 ҽыкәабарҭеи егьырҭ аргыларақәеи. Аргыларақәа зегьы ргылан ахаҳәцәлеи ма усҟак ицәымз ахаҳәқәеи рыла.
Адуӡӡарала иалукаауеит Егристәи Аҳцәа аҩбатәи х-еихагылак иҟоу ахан. Ақалақь аҟны 2 – ҽыкәабарҭак аҟазаара ианарԥшоит абзазаратә нхамҩа аҳракыра ду шамаз. Урҭ руакы амасштаб ду змоу, ицәгьоу акомпозициа змоу еиқәҟаца иҟаз ргыларан. Қырҭтәыла ажрақәа рыла абраҭ аамҭақәа рзы иԥшаау аҽыкәабарҭақәа реиԥш, уи ацентралтәи арԥхарҭа аилазаара ала иргылоуп. Ақалақь аӷәӷәаратә аилазаара арелиеф иақәнаго ала иӡбан. Аӡиас аган ала аладалеи, ҩадалеи аҿҟьараҿ, ацаҟьа аҟны ҭӡы заҵәык ауп иамоу. Аӷа изы имарианы имнеираз амрагыларатәи аган аҟны еицнеиуа иргылоуп 3-ҭӡык, абаахырӷәӷәарҭа 3-га инеиҳаны аҵакыра амоуп. Абаагәара аҟны иалаҟаҵоуп 2-баашк, урҭ рҟнытә руакы (аҿыц «Џьихад» ахьӡуп) Колхеҭтәи алаҟәырақәа, аҩадатәи аган ала иахылаԥшуан. Абаахырӷәӷәарҭа заатәи афеодалтә аамҭазтәи ихәҷу азал змоу ауахәама гылоуп.
Ажрақәа ахадара змоу археологиатә маҭәахәы цәырнагеит Ноқалақьевии, уи ааигәы сигәагьы. Акерамика аиҳарак аҭыԥын ирмазеиуп, аха иҟоуп аимпорттәигьы (урҭ ируакуп IVVII-тәи ашәышықәсатә амфорақәа). Иԥшаауп ажә. шәш. IV-III-тәи ашәышықәсақәа асахьақәа зну ахаҳәцәқәа. Аԥсцәа шьҭан аҳаԥшьа-нышәынҭрақәа рҿы, ус баша, рҿы иаҿакын колхтәи аԥара ҿырпы-ҭеҭри.
Аҭыԥынтәии арахь иаагаз акерамика рыдагьы иԥшаан аџьазтә напхаҵақәа, ахәыдхаҵақәа, амонетақәа уҳәа убас егь. Ажырҭақәа руакы аҟны иԥшаан аҟазаратә уаҳа иуԥымло аҟаҵамҭақәа: елинтәи аканҭароси, акәаԥ еиқәаҵәа змаз ажәыга. Ус иаку аԥшаарақәа ируакуп аԥсҭалых акнаҳага, уи иамоуп аџьарԥшра змоу амонограмма, ахәымпал хқәа, аԥса хқәы, абҩатәи, ахьтәи монетақәа уҳәы уб.егь. Иазгәаҭатәуп Византиатә аимператор Маврикиос (582-622) ихьӡала иԥҟоу 23 ахьтәы монета ҭаҵәах. Аҭыԥынтәи акерамика иацны атәым аԥшаара Егриси, Нақалақьеви атәым тәылақәа рҟны аҿиара змаз ахәаахәҭрааекономикатә аимадарақәа шьақәнарӷәӷәоит.
Нақалақьевтәи аҵакыра аҟны усҟак ирацәамкәа иԥшаауп XVI-XVIII-тәи ашәышықәсатә амаҭәахәқәа.
2006 шықәса абҵара 7 азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.
Алитература
ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 482.
ზაქარაია პ., ლომოური ნ., ლიქვინაძე ს., ნოქალაქევის ექსპედიციის 1973 წლის მუშაობის მოკლე ანგარიში, წიგნ.,:საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის არქეოლოგიური ექსპედიციები, ტ. 4, თბ., 1975
ლომოური ნ., ეგრისის სამეფოს ისტორია, თბ., 1968
„საქართველოს არქეოლოგია“ / რედ: აფაქიძე ა., თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1959. — გვ. 357-358.
ყაუხჩიშვილი ს.|, ლექციები ბიზანტიის ისტორიიდან, ტ. 1, თბ., 1948
ყაუხჩიშვილი ს., ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. III, ტფილისი: ტფილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1936. — გვ. 318-320.
Азхьарԥшқәа
კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5153
2004 წლის ინგლისურ-ქართული ექსპედიცია ნოქალაქევში
|
Ноқалақьеви
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%9B%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мартвилтәи аберҭыԥ () — заатәи абжьаратә шәышықәсатәи ақьырсиантә ныхабаа, аберҭытә комплеқс Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла аган Мартвилтә амуниципалитет аҟны ақалақь Мартвил аҟны.
Иахьыҟоу аҭыԥ
Аберҭыԥтә комплекқс гылоуп Мартвилтәи амуниципалитет агәҭа азааигәара ишьҭыху ахәы аҟны. Ашьха ашьапы аҟны рҽырҭбааны ииасуа аӡиас Цхенисҵҟарои, аӡиас Абашеи рыдәқәа. Аберҭыԥ аҟнытә иубоит Имереҭи, Гыртәылеи. Уи иаакәыршаны абаагәара амоуп. Аныхабаа хада Анцәадзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡуп.
Аҭоурых
Иаҳзымдыруа аамҭақәа раан Ҷҟондиди амырҭаҭтә динхаҵара центрс иҟан. Ахәы аҟны игылан абомон аџь ҵла дууӡӡа. Уи аҿиареи, аизырҳареи, аҭаацәа рыбзабааи зыхьчо капуниатә амырҭаҭтә ныҳәарҭан, уи араҟ инхоз ауаа иамҵахырхәон, араатәи аныхаԥааҩцәа аԥшқацәа ԥсаҭатәс иарҭон. Раԥхьаӡатәи ауахәама араҟа игылаз аџь аҭыԥан идыргылеит (аамҭарба дырм) Андриа Аԥхьанаԥхьаҩ ихьӡала, уи Гыртәыла ақьырсианра алеигалеит. VII-тәи ашәышқәсазы иргылан Мартвил-Ҷҟондидитә аныхабаа уи ари аныҳәарҭа-ԥшьа аҭыԥ аҟны игылаз–ихырҵәаз аџь адацқәа ашьаҭахеит. Аныхабаа ахыннатә аџьар еиԥшыз аргылара акәын. Аҭырқәа-аџьамцәа рқәыларақәа раан акыр аԥырхага аиыуит.
X-тәи ашәышқәсазы Гьаргь аҩбатәи ҿыц иргылеит уи. Иҟоу агәаанагарала иара убри азын анҵамҭа «Қарҭлитә аԥсҭазаара» Гьаргь иргылаз ауп, Мартвилтәи ауахәама ҳәа. Аҳ Гьаргь аныхабаа аԥскәабзтә кафедратә уахәамас ишьақәиргылит. Аныхабаа аџьар амахәқәа дырбгеит, аеквдерқәа аддыргылеит. Амрагылара аган ала еиҳа идуыз аҭаҩа дыргылеит. Ауахәама иазаанхит Мартвили, аԥскәабзцәа Ҷҟондидели рыхьӡын.
Архитектура
Мартвилтәи аныхабаа планла акыр еиԥшуп Мцхеҭатәи Аџьар уахәама, аха еиҭаҟаҵам. Араҟа аргылаҩы зхыиақәиҭу интерпритациа ихы иаиырхәеит, зынӡагьы ихьԥшым асахьаркыратә аԥҵамҭақәа аԥиҵеит. Аргылара аплан ахь иалаҵоуп аԥсахрақәа: аҟәырӷ акәырша еиҳа ихәҷуп, акәакь аҭаҩақәа–еиҳа идууп. Идууп аԥсидқәа рмахәарқәа роура, ирдууп акәакь аҿаԥшьырақәа. Иара убас иԥсахуп аԥшьарца аҟнытә акәакьрацәатә аҟәарӷ ирықәгылоу аилазаара – атромпқәа араҟа дара-дара еиҟьымсуа акамара хәыҷқәа рыла еиқәыршәоу амардуан ԥшра амоуп. Мартвилтәи аныхабаа Џьвари еиҳа ишыхәҷугьы, иҷыдоу ахҭақәа рҿарԥшырала аԥсахрақәа рыла ишьақәыргылоу идуу, иласу ақәыԥшылара амоуп, даҽа реилиефк змоу аҿаԥшыларалагьы. Хазы иҟоу ихьԥшым акомпозициақәа рцынхәрас араҟа еицу афризқәа амоуп, аргылара аҟазшьа акәзар еиҳа ирԥшӡагатәиуп. Афигурақәеи аҵиаақәеи рыла иҟаҵоу аџьоуҳартә еизаку сахьаҿы иалаҵоу, иҷыдоу аритм аихыгара иаҵанакуеит. Ажәақәа рҿы Абиблиеи, Евангелиатә асиужетқәеи рнуп (иаҳҳәап Даниатәи алымқәа реисра, Самсони алыми, Қьырса ишьҭыхра 4–ҩык амаалықьцәа рыла уҳәа уб. егь.)
X–тәи ашәышқәсазы, Аԥсуа Аҳ Гьаргь II-тәи иаамҭазы, ауахәама ишьаҭаркны еиҭадыргылеит: иацырҵит адәахьытәи аҭыӡқәа, иахадыргылеит аҿыц аҟәырӷ ахәдақәа, убри аҟнытә уи адәахьала аџьар еиԥшу абаҟа акәӡам. Амраҭашәаратә егвтеригьы X-тәи ашәышқәса иаҵанакуеит. Аҩнуҵҟа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы (XVI-XVII ашә.) рзы иҭыхуп. Аныхабаа аҟны иаанханы иҟоуп XIV, XVI, XVII-тәи ашәышқәса иртәу аҭӡысахьақәа. Уи зырԥшӡо аныҳәарҭа аконг аҟны иҟоу Мартвилтәи Анцәадзыхшаз. Аныхабаа аган аҟны игылоуп ихәҷу ҩ-еихагылак змоу ауахәама (X–тәи аш.). Аберҭыԥ анҵамҭақәа руакы аҟны иануп Дадианиаа рышьҭра иатәу Кациа Чиқовани.
2006 шықәса абҵара 7 азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.
Алитература
ბერაძე თ., მენაბდე ლ., საღარაძე შ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 458.
ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974;
ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936;
თაყაიშვილი ე., „არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში“ // ძველი საქართველო, ტ. III, ტფილისი: ელექტრო მბეჭდავი სტამბა სპირიდონ ლოსაბერიძის, 1914. — გვ. 39-128.
Азхьарԥшқәа
კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5171
მარტვილის ტაძარი | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი
მარტვილი: ღვთისმშობლის სახ. საკათედრო ტაძარი | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა
|
Мартвилтәи аберҭыԥ
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D2%AD%D1%8B%D4%A5
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Рухитә абаа () — абжьарашәышықәсатәи абааш амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны (уажәтәи Жәыргьыҭ араион, ақыҭа рухи аҵакыраҿы, аӡиас Игры армарахьтәи аҿықә). Иргылеит Гыртәыла Аҳ Леван II – тәи Дадиани Вахушти Багратиони (XVIII) идыррала, идыргылеит 1647 азы, аха иҟоуп агәаанагара, абаа дыргылеит 10 шықәс раԥхьа. Рухтәи абаа Гыртәыла ахадара змаз афортификациатә ргыларан, насгьы иахьгылаз аҭыԥ уи иацхраауан. Уи иамоуп ахырӷәӷәарҭа, ҵаҟатәи ашҭеи. Ахырӷәӷәага абаа амрагыларатә ахәҭа аҟны иҟоуп. Уи еицыхәхәоу ашҭа аҩ-нҵәамҭақәа рҿы баашк-баашк гылоуп. Руакы аҩада-амрагыларатә аган игылоу абаа донжон акәын. Абаа ҵаҟатәи ашҭа ахәы аладатәи адырԥарақәа акуп. Абаа иаакәыршаны 10-12 м. змоу иҵааулоу аанда, Рухтәи абаа ҵаҟатәи ахәҭа 8-10 м аҳракыраҿы ишәаҳауп, хыхьтәи ахәҭаҿы ақәԥаратә мҩахәасҭақәа алгоуп. Аҭаларҭа аанда иалаҟаҵоу абааш I-тәи аихагылаҿ иҟоуп. Аннда алада-амраҭашәара ахәҭала даҽа баашк иргылаҿ иаман артилериатә ауасҭага.
1634-1635 шықәсқаә рзы араҟа рабаҭтәи анхарагьы цәырҵит, уи ирласны еилаҳаит. 1672 шықәсазы Рухтәи абаа аҟны османцәа рыҟнытә ихы ихьчоан Леван III-тәи дадиани 1723 шықәсазы абаа аосмантәи рнапаҿы иҟан. Аамҭаказ араҟа урҭ рганизонгьы ыҟан. 1770 Қырҭтәыла аурыс еидкылаз ар Рухитәи абаа ахы иақәнатәит. 1779 Рухтәи абаа аҟны ИмереҭГыртәыла-Гәриа еидкылаз ар османцәа аҵанархеит (Рухитәи аиқәԥара 1779). Ҟрымтәи аибашьра (1853-1856) аамҭаз, 1885, Рухи ааигәа-сигәа аурыс арбџьармчқәеи ақырҭуа милициеи иаҵадырхит османтәи аекспедициатә корпус. Анаҩс Рухтәи абаа ессаира иацәыӡуан ахыннатә иамаз ахадара.
Алитература
ბერაძე თ., ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 519.
ოსმალური დოკუმენტური წყაროები ანაკლიისა და რუხის ციხეების შესახებ (XVII-XVIII სს), თურქული ტექსტი ქართული თარგმანით, შესავლით, ტერმინოლოგიური ლექსიკონით, ფაქსიმილეებითა და საძიებლით გამოსაცემად მოამზადა ნ. შენგელიამ, თბ., 1982
ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ქალაქები და ციხეები, თბ., 1973;
Азхьарԥшқәа
კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8441
Қырҭтәылаҿы иҟоу абаақәа
Қырҭтәылаҿы иҟоу ахыжәжәарақәа
Жәыргьыҭ
|
Рухитә абаа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D1%85%D0%B8%D1%82%D3%99%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Колхтәи амилаҭтә парк () — амилаҭтә парк Қырҭтәыла, амшын Еиқәа аԥшыҳәаҿ, Палиастомтәи аӡиа ааигәа-сигәа иҟоуп. Колхтәи ихьчоу аҵакырарадгьыл иахәҭоуп. Аҵакыра 44 980 га, уи 29 229 га. адгьылтә ҵакыроуп, 15 751 га. амшын Еиқәа аквториа ауп. Ишьақәыргылан 1999 ш. ықәса. Иаҵанакуеит амшын Еиқәа амрагыларатә аԥшыҳәеи, Ҷуриатәи аҳабла иаҵанакуа аквториатә ҵакыреи, Палиастомтәи аӡиеи. Апарк Колхтәи жәларбжьаратәи ахадара змоу ацәаакыра ӷәӷәа змоу екоаилазаара ахьчареи, аиқәырхареи амзыз ала еиҿкаауп. Иалукаауеит абнатә флореи, афауни ирацәаӡаны абиоԥштәырацәала, аендемтәи, ареликттәи ахкы рацәала. Араҟа иҟоуп еиуеиԥшым аландшафтқәа, ихазу аекоеилазаареи, аценозқәеи. Амилаҭтә парк иаҵанакуеит 5 муниципалитетк рҵакырадгьыл – Жәыргьыҭ, Хоби, Сенаки, Абаша, Ланчхәыҭи – Қырҭтәылатә аҭоурыхтә әакьқәа ҩба- Гытәылеи, Гуриа ахәҭаки.
Амилаҭтә парк ахадара амоуп еиҭаҵуа реиԥш иара убас арахь иԥырны иаауеи, иӡсуа аԥсаатә рынхаразы ибзиоу ареалуп, иара убас амшын Еиқәа еиԥш аԥсыӡкәтаӷьтә ҭаацәара рзы атоԥраз ҩба рыҟнытә акы иаҭыԥуп (Риони амшын иахьалало 9-км. аҿы; аҩбатәи - Дунаи).
1935 шықәсазы еиҿкаан Колхтәи аҳәырԥсарра (аҵакыра 561 га.) Уи хықәкыс иаман Колхтәи алаҟәырақәа ирымаз иҷыдаз аҟазшьа ареликтә флореи афаунеи акомплекс зегьы ахьчара. Аҳәырԥсарра аҭҵаара-аҭҵаарадырратәи аҭоурыхтәи ахадара аман. Амлаҭтә парк шьақәыргылан 1999 шықәса.
Ихьчоуп Колхи азын аҟазшьа ҷыда змоу аӡмахқәа, алаҟәыратә абнақәа рландшафти. Иаларҵәоуп ал, ашәҵла,ашәч,ашымҳа, ахәажә, ареликттә аҳаскьынтә ҵиаақәа. Аԥстәқәа – ашьабсҭа, абынҳәа уб. егь.
Аинтирес змоу афактқәа
2007 шықәса жьҭаара 24 Колхеҭтәи аекоеилазаара иалаҵан Иунеско адунеи аҭынха аԥышәатә сиа ахь. 2021 шықәса Колхеҭтәи атропикатә абнақәа, аӡмахқәа урҭ Колхеҭтәи амилаҭтә парк аҵакырадгьыл иаҵанакуеит, Иунеско адунеитә аҭынха абаҟа асиа ианылеит.
|
Колхтәи амилаҭтә парк
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D1%85%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D1%82%D3%99%20%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%BA
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Гелаҭтәи аберҭыԥ () — Игылоуп Қәҭешь аҩада-амрагыларала 11 км. аӡиас
Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны. Иргылоуп 1106 шықәсазы, Давиҭ Аӷмашьенебели-(Аргылаҩ)иалахәыларала. Иаакәыршаны абаагәара амоуп. Ансамбыль иалоуп еиуеиԥшым аамҭа иатәу (еиҳарак XII-XIII- тәи ашәышқәсақәа) аргыларақәа.
Акомплеқс
Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара аладала, аҩналарҭа хадала, Давиҭ Аӷмашенебели иҳаҭгәын ыҟоуп. Гелаҭтәи аберҭыԥ Аҳратә ҭаацәара рхатәра ауп, рыԥсыжьырҭа акәын, ҵакырала ааигәа иҟан аҳра аполитикатә центр аҟнытә- Қәҭешь азааигәара. Араҟа анышә иамоуп еизаку Қырҭтәыла аҳцәа зегьы: Давиҭ IV –тәи Аӷмашьенебели, Деметре I-тәи, Гьаргь III-тәи, Ҭамари III-тәи (Ҭамари лҭоурыхҭҵааҩцәа рдыррала) уб.егь. Имереҭтәи Аҳцәа: Баграт III-тәи, Гьаргь II-тәи, Гьаргь III-тәи, Гьаргь VI-тәи, Алеқсандр V-тәи, Соломон I –тәи уб.егь. Гелаҭтәи аберҭыԥ акыр ибеиаз афеодалтә сениора дыҟан. Уи илымпыҵакын лхатәра акәын акыр идуыз адгьыл. Анхамҩаҿы аԥыжәара аман адгьыл аус адулара, аҿиара змаз аӡахәааӡара, аҩы, ацха, ацәашьы, арахәааӡара –аџьармыкьтә аагалыхра аберҭыԥ аԥара рацәа алҭон.
Аҭоурых
аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп. XII-XV –тәи ашәышқәсақәа рзы Гелаҭтәи аберҭыԥ ианашьан инагӡаз автономиа, иазханаҵон аҳ изин мацара. Қырҭтәыла акатоликос-апатриархгьы иарбынзаалак зин имаӡамзт (апап иԥшьара ада). Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны аҳ ихатәы хаҭарнак диман. Аберҭыԥ аиҳабыра аберҳәсақәа, аԥыжәа-иԥыжәа аҳ еилак иалахәыз ҳәа иԥхьаӡан. XIII-тәи ашәышқәса II –тәи азбжаз, XV-тәи ашәышқәсазы атәыла аҟны аполитикатә-аекономикатә амаҷхара иахҟьаны (амонголцәа, Ҭемурленг иқәыларақәа, аҩнуҵҟатәа афеодалтә аибарххарақәа, адгьылқәа разықәԥара) Гелаҭтәи аберҭыԥ аекономикатә, акультуратә бзазара еиҵакит. Уи ажәытә аҭагылазаашьа хәҭак еиҭашьақәиргылеит Гьаргь Алаша. Қырҭтәыла аполитика аилаҳара (XV шәышқәса II азбжа) аамышьҭахь Гелаҭтәи аберҭыԥ амраҭашәаратәи Қырҭтәылатә аҳцәа рнапаҵаҟа ахь ииасит. 1510 шықәса абҵара 23 уи ирблит Имереҭи иажәылаз аосманцәа рар. Имераҭтәи аҳцәа Баграт III-тәи Гьаргь II-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны акыр ирҭбааз анхамҩатәи, аргыларатәи аусқәа мҩаԥыргеит – шьагәыҭла еиҭаҟарҵит, асахьаҭыхрақәа дырҿыцит, ирбгаз, икажьыз ауахәама-аеквдерқәа, аберҭыԥ иарҭит аҿыц адгьылқәа. Баграт III-тәи иаамҭатәи Гелаҭи «Иҩынтәи иргылаз» ахьӡырҵеит. Уи иган аҟны игылан Гелаҭтәи аҷкәындар Мелқиседек Саҟварелиӡеи, амраҭарәаратә Қырҭтәыла акатолик-апатриарх Евдемон Чхетиӡе. XVI-тәи ашәышқәса 20- тәи ашқәсқәа рзы Баграт III-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы аепископтә кафедра шьақәиргылеит, уи акыр ишьҭнахит аберҭыԥ аполитикатә-аморалтәи, аекномикатәи ҭагылазаашьа. XVI –тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла акатоликос-апатриархратә арезиденциа Пицундатә Гелаҭиҟа ииаргеит. XVIII –тәи ашәышқәса инаркны Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы акырӡа иҭбааз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥыргеит Гьаргь VI-тәи, Алеқсандре V-тәи, Соломон I тәи, Соломон II-тәи, Гелаҭтәи аҷкәындарцәеи. XVIII –тәи ашәышқәсаз Урыстәылатә аимпериа ала Аҳра аԥырхра аамышьҭахь (1810) ашьҭахь Гелаҭи аберҭыԥ аҟны идуыз арҿиаратә усурақәа ирылагит. Еиуеиԥшымз аамҭазы араҟа аусура наргӡон Арсен Иҟалҭотәи, Иоан Петриҵи, Арсен Булмаисимисӡе, Петре Гелаҭтәи, Евдемон Чхетиӡе (1557- 1578), Еқвҭиме Саҟварелиӡе (1578-1616), Гедеон Лорҭқиԥаниӡе (XVII шәш.), Антон I-тәи, Зақариа Габашвили уҳәа уб.егь. 1923 шықәсазы Гелаҭтәи аберҭыԥ адыркит. Уажәы азы уи Қәҭешьтәи аҳәынҭқарратә аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп.
ЕАА –қәа рацхыраара
2003 шықәса инаркны 2020 шықәсанӡа Еиду Америкатә Аштатқәа ацҳаражәҳәарҭа афонд Гелаҭтәи аберҭыԥ акомплеқс иазкны апроектқәа хәба афинансркра ҟанаҵит. Еиуеиԥшымз апроектқәа 2003, 2012, 2013, 2014, 2016 ашықәсқәа рзы имҩаԥган. Ахыннатә, 2003 шықәсазы, аберҭытә аҭӡысахьақәа арестоврациа рызура шьақәыргылан, адиагностикатә ҭҵаарақәа мҩаԥган. XII-XVIII-тәи ашәышқәсақәа рыла имшарбоу аҭӡысахьақәа рыҭҵаареи, иԥхасҭаз аусрыдулареи рыӡбит, хықәкыс иаман зыԥштәы хыббыз, акәыкәбаачымазарақәа, аҭӡысахьақәа рҿы аџьыкхыштә кристаллизациа аус адулара. Аҭҵаарала ишьақәыргылан, Гелаҭтәи Анцәадзыхшаз Мариам ацқьа егвтертәи аҭыӡсахьа зынӡа аныӡӡара аҟнынӡа инеины иҟан. 2012 шықәса, ацҳаражәҳәырҭа ала афинансрка зыҭаз апроект аҟазаратә жәларбжьаратәи ацентр ала имҩаԥган, егьырҭ аконсервациатә усурақәа рымҩаԥгареи, иара убас архитектортә аструктура хырԥара змамз аҭышәынтәалара, ашьыхреи, аҿаханҵақәеи рҿыгҳақәа рырӷәӷәара, аџьыкхыш амхра анагӡара азԥхьагәаҭан. 2013 шықәсазы, ацҳаражәҳәаҩ ифонд Гелаҭтәи аберҭыԥтә комплеқс архитектуратә структура ареабелитациазы, анышәаԥшьлых ала ахыбра, ахақә ҟьаԥсқәа ррыцқьаразы, аҭӡысахьақәа рхылаԥшразы, хырԥашьа змам аконсервациа азын, иара убас егьырҭ аусурақәа рымҩаԥгаразы 600 000 $ алнахит. 2014-2016 шықәсқәа рзы ацҳаражәҳәаҩ ифонд, аберҭыԥ ареабилитациазы даҽа ҩ-проектк мҩаԥнагеит.
Архитектура
Анцәа дзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡ зху аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа хада ҩ-шьаҟаки, аныҳәарҭа аҭӡамцқәеи ирықәгылоу аҟрыӷ амоуп, амрагыларатәи аган ала х-кыцак змоу иԥыҳәҳәоу абсида. Ауахәама азын еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы аԥыршьит: амраҭашәаратә аган- стоа, амрагыларатәи, аҩадала аеквдерқәа. Аныхабаа аҵакыра иаваргылақәоу налаҵаны 35 м. x 36 м, агылара 34 м. иаҟроуп. Адәахьала аныхабаа иҩычоуп еклартәи ахаҳәцәы ала, анаҿаԥшырсҭақәа акыр ицәгәьоу аритм змоу арԥшӡагатә ахыргьагьақәа рыла, зынӡагьы аџьоуҳар амашәа ауп ишыҟаҵоу. Иҭбаау ибзианы ирлашоу аҩнуҵҟатәи аҭыԥ аныҳәаратә нырра унаҭоит. Аҭӡы-камарақәа еизакны ихҩоуп еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы иҟаҵаз асахьаҭыхрақәа рыла. Аныхабаа хада Амрагылара аган ала XII –тәи ашәышқәсатә Гьаргь ацқьа ихьӡ зху уахәамоуп. Аплани аформеи рыла уи аныхабаа хада еиԥшуп, аха еиҳа уи аҵкьыс ихәҷуп. Аҩнуҵҟа аҭыӡқәа хҩоуп XVI –тәи ашәышықәсазтәи асахьақәа рыла. Аныхабаа хада инадганы 9 м. игылоуп XIII-XIV-тәи ашәышықәса иатәу Николоз ацқьа ихьӡ зху ҩ еихагылак змоу ауахәама. Ҵаҟатәи аихагыла акәакь иаша амоуп, аԥшь-ҭӡы ахыргьагьа ала иаартуп, аҩбатәи аихагыла аџьар еиԥшу ауахәама хәҷы ауп. Аныхабаа хада аҩада амраҭашәарала XIII-тәи ашәышықәсатәи асаркьал асырҭа, уи ҵаҟатәи ахәҭа – ахыргьагьақәа рыла иаарту ахаҳәтә амчандыр- ахыҵхырҭа аваргылоуп. Уи аханы ацәахырҭа хәҷы амоуп, еиҳа ишьҭыхны, хыхь- асаркьал. Гелаҭтәи ансамбыль иалоуп академиа, ҳара ҳаҟнынӡа арбгара аҳасаб ала иааит. Акәакь иашала иргылоу аргылара (аҵакыра 300 м2 .) амрагыларала х-ҩналарҭак аман. Насшәа абжьаратәи аҩналарҭа ибеиаз ирԥшӡаз агәашә ҿарҵит. Аҭӡамцқәа рҟны ахаҳәлых тәарҭақәа аман. Аргылара аԥенџьр ду иарлашон, аҭӡамцқәа асахьақәа рнын.
Аҭӡынҵара
Аныхабаа хада аконза аҟны иануп еицдыру Гелаҭтәи амозаика, амраҭашәаратә стоиа аҟны XII –тәи ашәышқәса аҭӡысахьақәа, уаҟа иануп ауахәаматә аизара, амрагыларатә аеквдер аҟны –Давиҭ Нарин ҩба, XIII –тәи ашәышықәса иҭыхыз ипатреҭқәа. Аҭӡынҵара изныкымкәа ирҿыцын. Ҷыдала азҿлымҳара аҭатәуп аҭоурыхтә хаҽқәа рпатреҭқәа (XVI шәш.): аҩадатә аҭӡы аҟны иануп Имераҭтә аҳ иҭаацәа рхаҭарнакцәа. Иара абраҟа Давиҭ Аӷмашьенебели аҭӡысахьатә ипатреҭ, уи заанаҵатәи асахьаҭыхҩцәа рҭыхымҭа акәхап, аха XVI-тәи ашәышықәсазы еиҭарҿыцын ажәытә сахьа иақәырԥшны.
Аҭынха
Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны ишьҭоуп даараӡа ибеианы ирҩычоу, аминиатиурақәа рыла ирԥшӡоу ақырҭуа анапынҵарақәа, уи афонд ду ажәытәынгьы иҟан, иара убас ақырҭуа ачаԥаратә ҟазара иатәу рацәа иџьашьахәытәиу аусумҭақәа (иаҳҳә. Хахулит Анцәадзыхшаз лныха). Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара инахыганы 150 м. аҟны, уи аҩада-амрагыларала, иаанханы иҟоуп сахастертәи аберҭыԥ ( икыдгылоз аберцәа рынхарҭа) арбгарақәа. Аберҭыԥ алада-амраҭашәарала ишьыху ахәы аҟны Саба ацқьа ихьӡ зху азал ԥшра змоу уахәама (X-XI шәш.шәш.) арбгарақәа. Уи иазааигәаны, амҩа инахыганы Илиа ацқьа ихьӡ зху ауахәама. Инаскьаганы, аӡиас Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны «Мыс Давиҭ» ҳәа изышьҭоу, аӷа иҟнытә аберҭыԥ ахьчараз, идуу игьажьу абааш арбгара..
Акультуратә баҟа
1994 шықәсазы Баграт иныхабаа иацны ироуит Иунеско адунеи аҭынхатә баҟа астатус. 2006 шықәса абҵара 7, ианашьан Қырҭтәыла акультура амилаҭтә ахадара змоу акатегориа абаҟа астатус. 2010 шықәса Багра иныхабаа излагахьаз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа ирыхҟьаны ианашьан ашәарҭа иҭагылоу абаҟа астатус, уи иара убас Гелаҭтәи аберҭыԥгьы ианашьан. 2010-2017 шықәсқәа рзы ианын ашәарҭа иҭагылоу абаҟақәа рсиа, асиа аҟнытә иалырхит 2017 шықәса ԥхынгәын 10. 2017 шықәса инаркны Баграт иныхабаа аҟнытә ихьԥшымкәа иҭаҩуп адунеи аҭынха асиа аҟны.
Алитература
ციციშვილი ი., ლომინაძე ბ., მენაბდე ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 37.
Элемент маркированного списка
ლომინაძე ბ., გელათი, თბ., 1955;
მისივე, გელათი (მეგზური), თბ., 1959;
Меписашвили П. С., Архитектурный ансамбль Гелати, Тб., 1966;
Азхьарԥшқәа
კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8550
|
Гелаҭтәи аберҭыԥ
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D2%AD%D1%8B%D4%A5
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Оциндалтәи Гьаргь ацқьа иуахәама () — ақырҭуа аргылараҟазареи амилаҭтә хадара акатегориеи имҵысуа абаҟа Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла аган, Чхороҵҟу амуниципалитет ақыҭа Ҭаиашьи, амшын аҳракырантә 640 метр ишьҭыхуп. Ауахәама XI–тәи ашәышықәсаз иргылан. Иара абри аамҭала иаамҭанҵоуп аныхабаа аӡахәала ирмазеиу иқәцәаау ашә уи иахьазы Қырҭтәыла амилаҭтә музеи аҟны ишьҭоуп.
XIX–тәи ашәышқәса аан иаларҵәаз адырра ала араҟа аныхабаа Ҭамар Аҳԥҳәыс илырҿыцит. Аныхабаа аҟны уи шьақәзырӷәӷәо анҵамҭагьы ыҟан.
Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа Гьаргь имшныҳәа азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан.
Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа Гьаргь II азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан.
1923 шықәса Асоветтә анапхгара массала ианықәырхоз, иандырбгоз ауахәамааберҭыԥқәа, Қырҭтәылатә ажәытәра ахьчара акомитет ала, ишьақәыргылаз акомиссиа Гьаргь Чубинишвили инапхгарала, ишьақәнаргылеит, ажәытәреи аргылараҟазареи ала Жәыргьыҭтәи абазаҿ кьыс амамкәа еиқәырхан 11 ауахәама-аберҭыԥқәа, урҭ ирылан Оциндалтәи ауахәамагьы.
XX-тәи ашәышықәсаҿ Оциндалтәи ауахәама ахадара ду змоу ауахәама еиԥш аҳәынҭқарра иахьчон. XX-тәи ашәышықәса 80–тәи ашқәсқәа рзы Оциндалтәи ауахәамеи, асаркьали еиҭаҟаҵан. Уажәы азын ара абацәа рберҭыԥ ыҟоуп.
Оциндалтәи ауахәама 2006 шықәса абҵара 7 рзы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.
Алитература
ქებურია ს. მემკვიდრეობას გაფრთხილება უნდა, ძეგლის მეგობარი, 84, 1989, გვ. 13-18
ბერაძე თ. ოცინდალეს ძეგლი, საბჭოთა ხელოვნება, 1962, N3, გვ. 72-73
|
Оциндалтәи ауахәама
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%86%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Светицховелтәи акафедратә аныхабаа () — Қырҭтәыла аиашахаҵара ауахәама апатриархтә акафедратә уахәама хада, Қырҭтәыла Ан-аныхабаа, Қырҭтәыла акатоликос-апатриарх иқәгылара аҭыԥ, ашәышықәсабжьаразы ирацәаҩны ақырҭуа аҳцәеи рҭаацәра алахәылацәеи апатриархцәа анышә раҭара аҭыԥ ауп, XI ашәышықәса ақырҭуа аргылара абаҟа, ԥшьба акафедратә ныхабаақәа ируаку (Ошки,Баграт иныхабаа, Алаверди). Игылоуп Қарҭ аҟнытә 20 километр инахыганы, ақалақь Мцхеҭа аҟны. Светицховели аҟны ишьҭоуп Иҳақәиҭу ихарԥ, Елиа Азԥхьаҳәаҩ ишәҵа. Иунеско адунеи акультуратә аҭынха абаҟа.
Аҭоурых
Светицховели аҭоурыхтә аныхабаатә аргыларақәа зегьы реиҳаӡа идуу ауп иахьанӡа еиқәханы иҟоу рҟнытә. Уи ашәышықәсақәа рыбжьара ақьырсианратә Қырҭтәыла адинхаҵаратә центрны иҟоуп. IV-тәи ашәышықәсазы ирқьырсианыз Мириан Аҳ, Нино ацқьа лыбжьагарала араҟа раԥхьаӡатәи ауахәама иргылеит, уи ҳара ҳаҟнынӡа изымааит. 1970-1971 шықәсқәа рзы аиҭаргыларатә- арестоврациатә аусурақәа рымҩаԥгара аан, иҭҵаан уи ауасхыр, иара убас ари абазилик зегьы ахсаалагьы ҟаҵан, иара абраҟа иргылан Нино ацқьа луахәама андырбга аамышьҭахь, Вахтанг Горгасали V – тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы. XI- тәи ашәышықәсазы иԥхасҭахаз абазилик аҭыԥ аҟны қарҭлтәи акатоликос Мелқиседек аҽыц ауахәама иргылеит. Уи аргыларазы Арсукисӡе дааиԥхьеит. Аргылара 1010 шықәса иалагеит 1029 шықәсазы иалгеит. Иара аҟазаара ахаан Светицховели изныкымкәа еиҭаҟаҵан. 1283 шықәсазы аныхабаа адгьылҵысра иԥхасҭанатәит. XIV ашәышқәсазы Гьаргь Алаша аныхабаа аҟәырӷ еиҭаҟаиҵит. Иара уи ашәышықәса анҵәамҭазы «Иаварҳҟватә аспацәа Ланг-Ҭемырисаҭа»- идырбгеит амраҭашәаратә ажәҩа аҵә-шьаҟақәа, ихыржәеит аҟәырӷ ахәцәа аха аныхабаа зегьы арбгара рылымшеит. XV-тәи ашәышықәса алагамҭазы Аҳ Алеқсандыр Ду аныхабаа ибзиаӡыны еиҭаҟаиҵит. 1656 шықәсазы Аҳ Ростом, Мариам Аҳԥҳәыси еиҭадыргылеит аҟәырӷ ахәцәа. 1813 шықәса жьҭаара мза 30 аеқзарқос Варлаам иаамҭазы ирҿыцын Светицховелтәи аҭаларҭа-агәашә, уи иунарбоит аепиграфтәи анҵамҭа.
Археологиа
Светицховелтәи аныхабаа Амрагылара аҟнытә амраҭашәара ахь акыр иҵәрыԥсоу акәакьҭаиаша планс иаман. Аџьар асахьа ақәыԥшылараҿы иргылоу аҟәырӷ аԥшьганк рыла еимадоуп аԥшьба жәҩахырқәа. Ажәҩақәа акәакьҭаиаша рымоуп, амрагыларахьтәи ажәҩа ада, уи аныҳәарҭа аԥсида ала инҵәоит. Аныҳәарҭа аладеи аҩадеи рыҟны ҩ-цәаҳәак ала иҟаҵоуп ацәахырҭақәа. Аҟәырӷ иӷәӷәоу ԥшь-шьаҟак ирықәгылоуп, аҟәырӷ ахәцәа 16 ԥенџьыр амоуп. Аныхабаа акырынтә ахаҿсахьа шаԥсаххьазгьы, ажәытә аҭӡысахьақәа реиҳарак ыҟаӡам, аҭӡамцқәа рыршкәакәара иамнахит уи асахьаҭыхратә акра ахымԥадара егьырҭ аоргантә хәҭақәагьы, уи иахьагьы даараӡа идуу аџьашьахәыра амоуп.
Асахьаҭыхра
XI-тәи ашәышықәсазы аныхабаа зегь исахьаҭыхын. Абри аамҭатәи асахьаҭыхрақәа иаанхаз зынӡа имаҷуп: аныхабаа амраҭашәаратә ажәҩа амраҭашәаратә аҭыӡы аҟны, асаркьал аҩадатәи-асцена агәырӷьаҽҳәала: Қьырсеи самариттәи аԥҳәыси, анышьа агәҭа алада амраҭашәаратәи ахыргьагьа аҟны – аҵиаатә аџьоуҳар, алада анышьа ажәҩан аршь аҟны еилкаам асцена ацәынхақәа. Егьырҭ аҭыхымҭақәа ихьшәоу аамҭа иатәуп. Аныҳәарҭа аҟны иаанханы иҟоуп асахьаҭыхра хыхьтәи арегистрқәа ҩба. Аконх аҟны иҭыхуп аҳ иҟәардә иантәалоу Қырса иаартна икуп анцәа ишәҟәы, амца зку агьежьқәа ирықәгылоу ҩыџьа амаалықьцәа, ахыргьагьа аҟны азгәыбылҩы сахьа змоу амаалықьцәа ԥшьҩык, аҭӡы аҟны ҩыџьа амаалықьхадацәа. Уажәтәиаамҭатә аҭыхымҭа XVI, XVII ма XVIII ашәышықәса иаҵанакуазаргьы ҟалоит. Ирҿыцуп XIX-тәи ашәышқәсазы. Еиҳа аинтирес амоуп аныхабаа аҩнуҵҟа, аиаша уҳәозар «Свети» (абаашеиԥшу аргылара) XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭаз асахьаҭыхра, уаҟа ақырҭуа ахымҩаԥгаратә аепизодқәа аарԥшуп (аҭыхрақәа анапхгаҩы асахьаҭыхҩы Григол Гулџьаварасашвили, аиҳабы – Николоз акатоликос). Адәахьылагьы иԥсаху даараӡа ирацәоуп: аҟәырӷ ахәцәа, аҿаԥшылара ахарԥ ахәҭа (уи ахаҳә еҵәала ирҩычоуп) XV-тәи ашәышықәса I азбжа иатәуп (арестоврациа Алеқсандруе I адуӡӡа ила инагӡоуп, Ҭемурленг ижәылара аан аныхабаа даараӡа аԥхасҭа ду азун, уи аамышьҭахь иҟаҵоуп), арелиефтә аҭыхымҭақәа шьоукы рҭыԥ ԥсахуп, XVII-тәи ашәышықәсатә алагамҭақәагьы ыҟоуп, аха арҭ арестоврациақәа еиларымгеит аргылара ишьагәыҭу аформақәеи, апропорциақәеи.
Аныхабаа ажәытәӡара
Археологиатә маҭәарқәа рыла ишьақәыргылоуп, аԥсыжырҭатәи аҭыԥ уи раҭхьаӡатәи ауахәама андыргылаз инаркны иҟоуп. Идырым ари аҭыԥ аҟны ижу ауаа зусҭоу IV-тәи ашәышықәсанӡа, дҳамԥхьаӡар аивреи Сидониа Иҳақәиҭу ихарԥ игәы инадиҵан, уа иԥсыз анышә дарҭит ахарԥ ашьаҟа аҭыԥ аҟны. Светицховели анышә иаҭоу иазку адырра Вахтанг Горгасали иамадоуп. Иахьазы Вахтанг Горгосали раԥхьатәи иԥсыжырҭатә ахаҳә аанымхеит. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла Светицховеи аҟны Вахтанг Аҳ нас ауп анышә данарҭаз Евстаҭи Мцхеҭатәи. Акгьы дырым аҩыратә хыҵхырҭақәа рылагьы VI-XI –тә ашәышықәсақәа рзы уа анышә иаҭоу рзы. Ишдыру ала 1010 – 1029 шықәсақәа рзы Светицховелтәи х-нышьак змоу абазилик ирҿыцын, еиҭаҟаҵан акатоликос-апатриарх Мелқиседек I –тәи иаԥшьгарала. иара Мелқиседек I –тәи иакәын раԥхьаӡа анышә иарҭаз ҿыц иргылаз Светицховели аҟны. «Мелқиседек иуасиаҭ-шәҟәы) ала. Уи 1896 шықәсазы иаларҵәан Ҭ. Жорданиа ила. 1049 шықәсазы Мелқиседек иаамышьҭахь, иара иадиргылаз алада еквдер аҟны анышә дарҭоит Қырҭтәыла анаҩстәи акатоликос-апатриарх Иоане V ахьҿа. XII –тәи ашәышықәса инаркны ақырҭуа аҩымҭатә хыҵхырҭақәа рыла, анашә иамоу рыҟнытә раԥхьаӡа Светицховели анышә иарҭаз дыруакуп Демна аҳиԥа, Давиҭ V –тәи иҷкәын Гьаргь III –тәи иашьаиԥа. Иҟоу агәаанагарала, уи дыҟан светицховели аҟны Багратиониаа рыжәлашьҭра ахаҭарнак анышә иаҭара раԥхьаӡатәи ахҭыс. XIII –тәи ашәышқәса Светицховели иҟалоит Багратиониаа рыԥсыбҩа ҭыԥны. 1248 шықәса Светицховели аҟны анышә дарҭит Ула Давиҭ раԥхьатәи иԥҳәыс Аҳԥҳәыс Џьигда-Хаҭуна. 1271 шықәса Светицховели анышә дарҭит Лаша-Гьаргь иԥа Улу Давиҭ. Уи ари аныхабаа аҟны Аҳ Багратиониа анышә иаҭара раԥхьатәи ахҭысуп.
Абаагәара
Светицховели иаакәыршаны иамоуп аквадрат форма змоу аанда (121,6 м; X 110,5 м.). Уи ргылоуп 1787 шықәса, Ерекле II –тәи идҵала , уи шьақәнарӷәӷәоит аладатәи аган аҭаларҭа ахы аҟны иҭырҿҿоу анҵамҭа: Иара абри анҵамҭа ала иубоит, Светицховели уаанӡагьы ишамаз аанда-акәырша, уи ахәҭақәа алоуп уажәтәи амрагыларатәи аҭӡы аандаҿы. Абаагәара ажәытә ахәҭа иҟаҵоуп ахаҳә-цәы ала, џьара-џьара аҭыԥынтәи ахаҳәгьы рхы иадырхәон.Ерекли иаамҭатәи аргыларақәа реиҳараӡ аӡииас хаҳә ала ауп ишыргылоу. Аҭӡы иалҳәҳәо аҵәқәеи акылҳарақәеи ақьылмытгьы алоуп. Аанда ҩ-еихагылак амоуп: ҵаҟатәи ахәҭа зегьы зынӡа ишәаҳауп, хыхьтәи иамоуп аиқәԥаратә мҩахәасҭа, аҭӡамц иҭаҟаҵоуп ашәақьқәа, акылҳарақәа. Аанда иалоуп ф-цилиндр форма змоуи ҩба аԥшькәакьҭа змоу абаашқәа. Абаашқәа ҩба-хԥа еихагыла рымоуп. Аҵыхәтәантәи аихагыла ацәахырҭа ауп. Аанда кәырша ладатәи аҭӡы аҟны агәашәхәҷы амоуп. Уи адагьы аладатәи аҩадатәи аҭӡамцқәа рҿы иҭшәоу ашәқәа ҩба амоуп. Аанда амрагыларатәи аган ала аҭӡы иалоуп XI-тәи ашәышқәса аԥенџьыр, асаркьал, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы иргылаз аԥсҭазааратәи, ақыҭанхамҩатәи аргыларақәа. Аҟәырӷ хәыҷы зхагылоу ауахәама, аладатәи адыргыларақәа Диубуа де Монперес иҭыхымҭақәа рҿы.
Алитература
ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974;
ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხუროთმოძღვრება საშუალო საუკუნეებში და მისი სამი მთავარი კათედრალი, კრ.:არილი, ტფ., 1925;
Гвердцители Р., Мцхета, Тб., 1962
”საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა” რედკოლეგია: ვ. დოლიძე, ს. კინწურაშვილი, უ. სიდამონიძე, თბილისი 1990, ტომი 5
Натроев А. Мцхет и его собор Свэти-Цховели. Историко-археологическое описание. 1900
კუდავა ბ., ქართველი მეფის დაკრძალვის ადგილი: პიროვნული არჩევანი, ტრადიცია თუ პოლიტიკური გადაწყვეტილება?, „ისტორიანი“ (სამეცნიერო კრებული, მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 80 წლისთავისადმი), თბ., 2019, გვ. 139-167.
Азхьарԥшқәа
სვეტიცხოველი (მცხეთა) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი
სვეტიცხოველი (მცხეთა) | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა
სვეტიცხოველი, უფლის კვართის ამბავი.
სვეტიცხოვლის შესახებ .
გზაშემეცნებისაკენ. მცხეთა - მეორე იერუსალიმი.
ბუბა კუდავა, ქართველ მეფეთა დაკრძალვის ადგილები / Buba Kudava, The Burial Sites of the Georgian Kings
|
Светицховелтәи акафедратә аныхабаа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B8%D1%86%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BB%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D1%85%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Адунеизегьтәи акультура амш () — мҩаԥыргоит акультура ахьчараз Жәларбжьаратәи Алига аԥшьгарала. Лаҵарамза 31, 2003 шықәса рзы раԥхьаӡа акәны иазгәарҭо иалагеит еиуеиԥшым акультурақәа рыдиалоги рыҿиареи рзы Адунеизегьтәи амш. Адунеизегьтәи акультура амш хықәкы хадас иамоуп– аглобализациа анырра иахҟьаны акультурақәеи, абызшәақәеи, ақьабзқәеи рыбжьаӡра алмыршара. Аԥсны акультура ахьчара азҵаара азҿлымҳара ду арҭоит. Ҳара ҳазгәыдууп амузеиқәа, атеатрқәа, абиблиотекақәа ирымоу аҳаҭыр ҳарак, иара убас урҭ имҩаԥырго ароль ҳауаажәлар ринтеллектуалтәии рдоуҳатәии ԥсҭазаараҿы. Акультура хаҭала ауаа ирыцхраалароуп, еиҳарак абиԥара ҿа, ииашоу амҩа алхраҿы, иарҿыхароуп ацәанырра рмилаҭ азгәыдуреи ртәылауаҩра аԥсахареи рзы.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Копешавидзе Г.Г. Культура и быт абхазов, проживающих в Аджарии: (историко-этнографический очерк). - Тб.: Мецниереба, 1985.
Лаҵарамза 31
Акультура
|
Адунеизегьтәи акультура амш
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B5%D0%B3%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%BC%D1%88
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Адунеизегьтәи амш ҭаҭында () — Адунеизегьтәи амш ҭаҭында шьақәырӷәӷәан 1988 шықәса рзы Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак абзоурала. Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак иалнаршоит апланета иқәынхо ауааԥсыра ашьцылара бааԥсы - ауаҩытәыҩса иҭоурых аҿы зегь реиҳа иалаҵәоу аепидемиа - аникотиноманиа рацәыхьчара. Аҭаҭын ахара заҟа ишәарҭоу маҷны ирым ҳәаӡацт. Аҭаҭын ахара ицәырнагоит х-чымазарак: арыԥҳа акьыба; ауаҩ илаҽу абронхит, иара убас аемфизема; ашьа чымазара. Аҭаҭын ахарала ауаҩы игәабзиара иҵишәаауа шәарҭахоит ҭаҭын дахацыԥхьаӡа. Аҭаҭын ахара Ауаҩы заҟа заа далаго, убри аҟара ишәарҭоуп игәабзиара.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Лолуа Е. Некоторые депутаты дали «Донскому табаку» прикурить...»: [вопрос о продаже оздоровительной базы «Донского табака»]/Елена Лолуа//ЭА. - 2012. – 16
октября, (№32). - С.5-6.
Гулия К. Подарок Колумба: [О табаке, который подарил Колумб]/ Константин Гулия//Нужная газета. - 1989. - 1 апреля, (№14). - С.2.
Лаҵарамза 31
|
Адунеизегьтәи амш ҭаҭында
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B5%D0%B3%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BC%D1%88%20%D2%AD%D0%B0%D2%AD%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Ахәыҷқәа рыхьчара Жәларбжьаратәи амш () — рашәарамза 1 азы азгәаҭара шьақәырӷәӷәан абҵарамза 1949 шықәса рзы Аҳәса жәларбжьаратәи рдемократиатә федерациа асессиаҿы. Рыцҳарас иҟалаз, иахьа ахәыҷқәа рзинқәа анеиларго ыҟоуп, убри азы ахәыҷқәа рыхьчара амш - ари ахәыҷқәа зырлахҿыхуа ныҳәан ишыҟоугьы, иара ауаажәларра иргәаланаршәоит ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу, ахәыҷқәа ирызҳаларц азы насыԥ рыманы, аҵарадырра рыманы, амҩа иаша ылхны, раԥхьаҟа аҭаацәарақәа аԥҵаны ртәыла иаԥсо уааны иҟаларц азы. Иуҳәар ауеит, хықәкы хаданы ишыҟо иаԥшьызгаз рзы ауаажәларра ргәаларшәара ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Квициния М.В Сухуме новорожденных прибавится: [об открытии сухумского роддома, после ремонта]//КП. - 2009. - 14 авг., (№28). - С.4.
Чача З. Я люблю детей: где десять, там и двенадцать: [о многодетной семье Шурика Хашиг и Марины Чагава]/Зоя Чача//Нужная. - 2009. - 8 сент., (№36). - С.8-9.
Рашәарамза 1
|
Ахәыҷқәа рыхьчара Жәларбжьаратәи амш
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D3%99%D1%8B%D2%B7%D2%9B%D3%99%D0%B0%20%D1%80%D1%8B%D1%85%D1%8C%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%96%D3%99%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BC%D1%88
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мустафа Исхьак Бусхьаки (; , Алжир) — Алжир астрофизик, акосмолог, атеориатә физик, аҭҵаарадырратә-популиартә шәҟәыҩҩы, Даллас ақалақь аҿы Техастәи ауниверситет апрофессор.
|
Исхьак Бусхьаки, Мустафа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%85%D1%8C%D0%B0%D0%BA%20%D0%91%D1%83%D1%81%D1%85%D1%8C%D0%B0%D0%BA%D0%B8%2C%20%D0%9C%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%84%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Сиди Бусхьаки (; 1394, Сумаа - 1453, Сумаа) — Амалики теолог. Диит Сумаа ақыҭаҿы, Тениа ақалақь ааигәаны.
|
Бусхьаки, Сиди
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%81%D1%85%D1%8C%D0%B0%D0%BA%D0%B8%2C%20%D0%A1%D0%B8%D0%B4%D0%B8
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мустафа Исхьак Бусхьаки — Алжир астрофизик, акосмолог, атеориатә физик.
Мухаммад Аль-Сагир Бусхьаки — Алжир aполитикцәа политик.
Сиди Бусхьаки — Алжир бусалбанийн динан Ӏилманхо.
|
Бусхьаки
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%81%D1%85%D1%8C%D0%B0%D0%BA%D0%B8
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мухаммад Аль-Сагир Бусхьаки (; 1869, Алжир - 1959, Алжир) — алжирский политик, парламентарий и ученик суфия. Родился и вырос в духовной среде в семье Бусхаки, в деревне Сумаа недалеко от города Тения, в 53 км к востоку от Алжира. Боролся за независимость Алжира от Франции. Участвовал в политической жизни и избирательном процессе после Первой мировой войны и всю свою жизнь посвятил подготовке алжирской революции 1 ноября 1954 года против французской колониальной системы и против французской армии.
|
Бусхьаки, Мухаммад Аль-Сагир
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%81%D1%85%D1%8C%D0%B0%D0%BA%D0%B8%2C%20%D0%9C%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0%D0%B4%20%D0%90%D0%BB%D1%8C-%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%80
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Константин III, ма Константин ахԥатәи ( - ) — аабатәи аԥсҳа иоуп .
Иара импыҵаихалеит Кахеҭи насгьы Ереҭи 915 шықәсазы. Избан акәзар 914 шықәсазы арабцәа Қарҭли иақәлеит. Убри азыҳәан Адарнасе Ҭао-Кларџьеҭи иҽиҵәахит, уи ашьҭахь аԥсҳа дивассалуп азхарҵеит. Константин ахԥатәи даара дҽирӷәӷәеит. Убри азыҳәан еиҭах амрагылара ақәлара илшоит. 915 шықәсазы Константинеи насгьы Квиркеи (Кахеҭи аҳ) еидгылеит. Урҭгьы аԥсҳа дивассалуп азхарҵеит. Аидгылацәа Ереҭи иақәлеит. Уигьы рымпыҵарӷәӷәеит.
923 шықәсазы иԥсыз
Аԥсҳацәа
Ачаа
|
Константин III
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%20III
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Қьалышь-беи иԥсра ашьҭахь , Аԥсны аҳратәра аконтроль ҟаиҵон иҷкәын аиҳабы, Аслан-беи . Зегь Урустәылатәи адокументқәа рҟны, Аслан-беи иаб иԥсра дхаран ҳәа ианын.
Абри ҩыза ааҳәра Урыстәылатә аиҳабцәа иргәамԥхаӡит , зегь реиҳа Нина Дадиани , рашәарамза 8 , 1808 шықәсазы Урустәылатә император даалцҳаит: ҳаҩны Зугдиди <<ҳамаҳә Сафар-беи дцәырҵит >>(Иара иԥҳәыс Тамара Дадиани, Григори Дадиани лаҳәшьа ) Иара аҭоуба аиашазы аурысцәа риҭит . Насгьы аурысцәа диҳәеит , арра иҭахуп , Аслан-беи аҿаԥхьа ҳәа
1808 шықәсазы нанҳәамзазы , генерал Рыкгоф , Граф Гуд-иԥа идҵаҟны , Аҟәа-кале дақәлеит, бџьарла еибыҭоу агыруа , Нина Дадиани ларра насгьы ҩыџьа амаҳәцәа Манучар ( Мырзаҟан аҟынтә) насгьы Сефербеи Чачба. Аха Аслан-беи ацхыраара ииҭеит Кучук-беи Чачба, ( Иара Кучук-беи комендант Паҭ ҳәа дырԥхьаӡон) , 3-ӷбак иманы,.(Аргьы уа иҟан) . Анаԥа/Шәача аҟынтә иааит 300-шә ачарқьазцәа. Рыкгоф иаибашьратә иоперациа ибзианы инымҵәаӡеит ! Аҟәа-кале ирзымгеит ! Сефербеи гьы Агыртәыла акгьы имгаӡакәа дхынҳәит .
Аслан-беи ивторитет еиҳа идуухит . Иара ихы иаирхәон иажәлар рподдержка . Убри ада Аслан-беи Саӡтәи (Џьигеттәи) аԥҳәыс дызмоу Гечба аҳкәажә, ихы иаирхәон амраҭашәара рыуаажәларра Саӡтәыла, Адыгааи насгьы Аублааи.
Аха Урустәылеи Агыртәылеи рымчала, Сафар-беи аиҳабыра дгылт . Аԥсны аҳратәра Урустәыла раиҳабыра реилазаара ииасит .
Аха Аслан-беи зыхьӡу ҩынтә восстание иааиҵит. 1810 шықәсазы ишьақәыргылеит , аха абзиара дақәымшәеит , аурысцәа аиааира ргеит Аха 1824 шықәсазы Аслан-беи еиҭаҟаиҵеит , еиҭах восстание ишьақәыргылеит . Аурысцәа аколонистцәа аҿаԥхьа. Аӷа ир рыцҟеьит Аха уи ашьҭахь Ҭырқәтәылаҟа дхынҳәит .
Аслан-беи Қьалышь-иԥа Чачба
|
Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D1%87%D0%B1%D0%B0%2C%20%D0%90%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D0%B8%20%D2%9A%D1%8C%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%88%D1%8C%20%D0%90%D2%B3%D0%BC%D0%B0%D2%AD%D0%B1%D0%B5%D0%B8-%D0%B8%D4%A5%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Леонид Шамел-иԥа Еныкь (диит ) — Аԥсны аҿыханҵаҩ.
Абиографиа
Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа даналга ашьҭахь, дҭалоит Қарҭтәи аҳәынҭқарратә сахьаҭыхратә академиа. Иара Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы директорс дыҟан, иамаз афонд ахьчареи аиҭарҿыцреи азуреи дазааԥсон. Л.Ш. Еник иара убас Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура министрс аус иуан. Иахьатәи аамҭаз иара А. Чачба ихьӡ зху Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭаҿ дырҵаҩуп. Леонид Шамел-иԥа Аԥсны асахьаҭыхыҩцәа Реидгыла имҩаԥнагоз ацәыргақәҵақәа Аԥсни аҳәаанырцәи дрылахәхахьан: Ҭырқәтәыла, Италиа. Иусумҭақәа ыҟоуп Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы, иара убас аҳәаанырцә, ахатә коллекциақәа рҿы.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Абхазское искусство: живопись. Скульптура. Графика. Декоративно-прикладное искусство. XX век//Мин-во культуры РА; Союз художников РА; СПб. абх. об-во «Апсны». - Сухум: СПб.: «Рус.классика», 2004. - 136 с.
Абхазы/Отв. ред. Ю.Д. Анчабадзе, Ю.Г. Аргун; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо - Маклая РАН; Абхазский ин-т гуманитарных исследований им. Д.И. Гулиа. - М.: Наука, 2007. - 551 с.
Рашәарамза 2 рзы ииз
1960 шықәсазы ииз
Аҧсны Аҳәынҭқарра акультура министрцәа
|
Еныкь, Леонид Шамел-иԥа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BD%D1%8B%D0%BA%D1%8C%2C%20%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%20%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BB-%D0%B8%D4%A5%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Ҟатар (), аофициалтә хьӡы: Ҟатар Аҳәынҭқарра' () — Мраҭашәаратәи Азиа иҟоу аемират, Аџьамтә ӡыбжьахала ага иқәу.
|
Ҟатар
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%9E%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Ливан (), аофициалтә хьӡы: Ливантәи Ареспублика' () — Мраҭашәара-азиатәи атәыла. Иҟоуп Адгьылбжьаратәи амшын ага иқәу.
|
Ливан
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%BD
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Лаос (), аофициалтә хьӡы: Лаостәи Жәлартә-Демократиатә Республика () — алада-мрагыларатәи Азиаҿы иҟоу атәыла.
|
Лаос
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B0%D0%BE%D1%81
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Малаизиа () — алада-мрагыларатәи Азиаҿы иҟоу афедеративтә ҳәынҭқарра, аконституциатә монархиа.
|
Малаизиа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мальдив (), аофициалтә хьӡы: Мальдивтәи Ареспублика () — алада-азиеи Индиатәи аокеани рҿы рҟоу архипелагтә тәыла.
|
Мальдив
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B8%D0%B2
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Мианма (), аофициалтә хьӡы: Аидгыла Мианма Ареспублика (), ма Бурма (аофициалтә хьӡы 1989 шықәса рҟынӡа) — алада-мрагыларатәи Азиаҿы иҟоу атәыла.
|
Мианма
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Аԥсны Афырхаҵа () — Аԥсны иреиҳаӡоу алкаара. Ахьӡи амедали аԥҵоуп 1992 шықәса ԥхынҷкәынмза 4 рзы.
Анашьаразы аҵаҵӷәқәа ариашара
Ахьыӡқәа рыхҵахоит Аԥсны Аҳәынҭқарра аҿаԥхьа афырхаҵара аарԥшра инамаданы хаҭалатәи ма аколлективтәи лшамҭақәа рзы. Ахьыӡ рыхҵахоит Аԥсны атәылауаа реиԥш, Аԥсны Аҳәынҭқарра иатәылауаам ахаҿқәагьы
Амедаль ахҳәаа
Аԥсны Афырхаҵа ранашьахоит ҷыдала аҽалкааразы адырга — амедаль. Амедаль ихьӡырку аметалл иалху, аа-кәакьҭак змоу, агәҭаҟны иԥсаҟьаны ашәахәақәа зну еҵәоуп. Аеҵәа ахыхь ианубаалоит астилизациа зызу игәылгоу амра адырга. Аеҵәа агәҭаны хәы змоу ахаҳә ануп. Ахҳәааҟны иарбоу хәы змоу ахаҳә ахаангьы хархәара амоуӡац. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа еиҿагылоу анҵәамҭақәа — 35 мм рыбжьоуп. Амедаль аарҳәны ашьҭахьтәи аган аԥсышәала «Аԥсны афырхаҵа» ҳәа аҩыра ануп. Амедаль алымҳацәи амацәази рыла бырфынла ихҟьру ԥшь-кәакьҭак змоу ачаԥара иадҳәалоуп. Алента ԥшшәқәас иамоуп —зҽеиҭнызыԥсахло ииаалоу ацәаҳәақәа ԥшьба ишьацԥшшәылоуи хԥа ишкәакәои. Амедальқәа рдизаин авторс дамоуп — асахьаҭыхҩы Валери Гамгьиа.
Аныҟәгашьа аԥҟарақәа
Амедаль ныҟәыргоит агәышԥы арымарахьтәи аган аҟны Аԥсны Аҳәынҭқарра аорденқәеи амедальқәеи рханы.
Аԥсны Афырхаҵа
Анашьаразы актәи аусԥҟа инапы аҵаиҩит Ареспублика Иреиҳаӡоу Асовет ахантәаҩы Владислав Арӡынба 1993 шықәса ԥхынҷкәынмза 30 рзы. Абри аҽны «Аԥсны Афырхаҵа» ҳәа ахьӡ рыхҵан 25 –ҩык аибашьра аветеранцәа. 2014 шықәса ԥхынҷкәынмза 4 рзы «Аԥсны Афырхаҵа» амедаль ранашьан 363-ҩык.
Ақалақьқәа-афырхацәа ариашара
Тҟәарчал
Гәдоуҭа
Алитература
Безруков М. П., Туровский А. Е. Награды государств мира. — Тула: Гриф и К, 2013. — С. 13. — ISBN 978-5-91503-137-3.
|
Аԥсны Афырхаҵа
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%90%D1%84%D1%8B%D1%80%D1%85%D0%B0%D2%B5%D0%B0
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Бӷажәба Хәыхәыт Салуман-иҧа (1914 ш. абҵарамза 15), Аҧсны, Аҟәатәи аокруг, Кәыдрытәи аучасток (иахьатәи Очамчыра араион), Гәыҧ ақыҭа – ҧхынҷкәынмза 23, 2000, Аҧсны, Аҟәа) – аҧсуа лингвист, алитератураҭҵааҩ, афольклорист. Раҧхьатәи афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидатцәа дыруаӡәкуп (1941). Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор (1969).
Хәыхәыт Бҕажәба инысымҩа
Бӷажәба Хәыхәыт Салуман-иҧа – аҧсуа лингвист, алитератураҭҵааҩ, афольклорист. Раҧхьатәи афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидатцәа дыруаӡәкуп (1941). Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор (1969). Аҧсны аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа академик (1997), СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла алахәыла, Аҧсни Қырҭтәылеи аҭҵаарадырра зҽаҧсазтәыз аусзуҩы, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху аҳәынҭқарратә премиа алауреат (1986, ашәҟәы «Аиҩызара ашықәснҵа адаҟьақәа» азы). Аҧсуаҭҵаареи, аҧсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори рыҭҵаараҿы илагала дууп. Иаб данҧсы (1923) ашьҭахь, ихәыҷра шықәсқәа ихигеит ианшьцәа рҟны, Арасаӡыхь ақыҭан. Ҩышықәса аҵара иҵон Очамчыратәи жәшықәсатәи ашкол аҟны. Анаҩс Н.А. Лакоба ихьӡ зху Аҟәатәи абжьаратәи аҧсуа школ далгеит (1933). Иҵара иациҵеит В.И.Ленин ихьӡ зху Москватәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт аҭоурых-филологиатә факультет аҟны (1937). 1938 шықәсазы С. Н. Џьанашьиа иабжьгарала, Қырҭтәылатәи ССР аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа абызшәадырра аинститут аспирантура дҭалеит. Иҵара далгеит 1941 шықәсазы, акандидаттә диссертациагьы ихьчеит.
1937 ш. ҭагалан инаркны Д.И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут (иахьа – Аҧсуаҭҵаара аинститут) аҭҵаарадырратә усзуҩын, иара убас Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла аҭакзыҧхықәу амаӡаныҟәгаҩсгьы дыҟан.
Алитература-сахьаркыратә журнал «Аҧсны ҟаҧшь» аредакторс даман. 1941 ш. нахыс, аспирантура даналга аус иуан Аҧсуа институт аҟны литературатә усзуҩы еиҳабыс, ашьҭахь – адиректор ихаҭыҧуаҩыс (1949–1953), адиректорс (1953–1966), абызшәеи алитературеи рыҟәша аиҳабыс, алитературеи афольклори рыҟәша аиҳабыс, аҭҵаарадырратә усзуҩы хадас (1996 ш. инаркны). 1945–1948 шш. раан – Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла дахантәаҩын. 1969 ш. Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҟны аҧсышәала ихьчеит адоктортә диссертациа «Аҧсуа бызшәабзыҧтәи адиалект афонетика-морфологиатәи алексикатәи ҷыдарақәа».
А. М. Горки ихьӡ зхыз Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт аҟны аҧсуа литературеи, абызшәадырра алагалеи, азеиҧш бызшәадырреи ирызкны алекциақәа дрыҧхьон (1940–1970 шш.). Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет адепутатс далырххьан (1938; 1947; 1951; насгьы 1954 шықәсазы), Қырҭтәылатәи ССР Иреиҳаӡоу Асовет ахантәаҩы ихаҭыҧуаҩыс дыҟан (1959–1966).
Алитературатәи аҭҵаарадырратәи усура хациркит 1933 шықәсазы «Ҳаамҭазтәи аҧсуа литература критикала ахәаҧшра…» ишәҟәы ала (аҧсуа литературатә критикеи алитератураҭҵаареи русхк аҟны ари раҧхьатәиуп).
Хәыхәыт Салуман-иҧа иҧсҭазаара далҵит 2000 шықәса ҧхынҷкәын 23 рзы, 86 шықәса дшырҭагылаз.
Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз…
Хәыхәыт иаб Салуман Еқәыҧ-иҧа Бҕажәба иҧсы шҭаз ажәлар ашәа зхырҳәааз дреиуоуп. Ишдыру еиҧш, ажәлар ус аламала аӡәгьы ашәа ихырҳәааӡом, уи азы ажәлар рыхьӡ-рыҧша ҭызго, гәадурас ишьҭырхша, изҿыҧшыша хаҵарак ихыҩроуп, фырхаҵарак ҟаиҵароуп. Баша иауиҳәах Аҧсны жәлар рпоет, академик Баграт Шьынқәба абарҭ ажәақәагьы: «Насыҧ имоуп ажәлар лыҧха зырҭаз, даҧсоуп ҳәагьы рхаҵашәа иаҧсахаз».
Салуман Абҕажәба иашәа
Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз,
Шьыбжьаанӡа зшьа зуз, Абҕажә Салуман.
Шәақьк иҭыҵыз хык азыҳәа,
Ҵлак згәы ҭрысны иавамгылоз, Салуман ахаҵа!
Ҧҳәыск илыхшаз аӡә изыҳәан,
Амҩахәасҭахь имҩахымҵуаз, Салуман ахаҵа!
Аҭауадцәа жәлар зыргәаҟуаз,
Иашьа даныршь, ибналақәаз,
Уа дрыхьӡеит, ахаҵа!
Ашьжьымҭанӡа иашьа дыршьит,
Шьыбжьаанӡа ишьа иуит, Салуман ахаҵа!
Иаҧсуа кәымжәи, ихҭарҧа рқьақьеи,
Иҽыхәа иаҵәа ҽырҧа-ҽырҧо, Салуман ахаҵа!
Зыҧсадгьылаҿ зашәахә камшәо,
Анхаҩыжәлар рыхьӡ ҭызгаз Салуман ахаҵа!
Ашьыжьымҭан зашьа дыршьыз,
Шьыбжьаанӡа зшьа зуз, Абҕажә Салуман!
Бҕажәаа хыҧхьаӡарала Аҧсны ирацәам, урҭ раҧхьа инхон Адлер араион иахьаҵанакуаз, аха амҳаџьырра иҭанарцәит, иаанхаз нхыҵҟа ицеит. Бҕажәаа, Нхыҵ Кавказгьы иҟоуп, Бгажоков ҳәа ауп ишырдыруа. Бҕажәаа арахь иқәнагалеит шьоурак аҵыхәала, аишьцәа Шьаадаҭи Шьааби раҧхьа инанагеит Ҭхьына ақыҭа зымҽхакны инхоз аҭауад Ӡаҧшь-иҧа иаҳҭынраҿы. Уи аҭауад зажәа ҧхылдаз, кыр зылшоз, ауа-адыр, аҭахы змаз аӡә иакәын. Уи нхыҵынтәи иааз аишьцәа Бҕажәаа, Шьаадаҭи Шьааби, игәаҧхеит, дара рхаҭақәагьы рнаалашьа, рыҧшра, рсахьа, рҽы, ркәадыр, рабџьармаҭәа уҳәа иахьынеибыҭаз абарҭ ахацәа акала исзыҟандаз уҳәарын уанрыхәаҧшлак. Аҭауад Ӡаҧшь-иҧа ибзоураны, иара ицхыраарала, аишьцәа Шьаадаҭи Шьааби анхарҭа ылырхит Тҟәарчал. Аалӡга аҧшаҳәа Аҟәарчаҧан аҳаблаҿы. Кавказ Нхыҵынтә иааз Шьаадаҭ иҧацәа дыруаӡәкуп Хәыхәыт Бҕажәба иабду Едгьы.
Ари ахҭыс ҟалеит убла хызкуа Тҟәарчал ақыҭан, ашьха ашьапаҿы ишьҭоу Аџьамҧазра ҳәа захьӡу аҭыҧ аҟны. Уаҟа хҩык иҧацәа – Еқәыҧи, Қьысқьынџьи, Салумани иманы дынхон Едгьы Бӷажәба. Ари аҭаацәарахь ажәлар ирымаз апатуқәҵареи аҳаҭыри ирхырҟьаны, аҭыҧантәи аҭауад Шьмаф Ачба, Едгьы иҧацәеи иареи цәгьахәыцрала дрыхәаҧшуа далагеит. Еиҳаракгьы, аҷкәынцәа рашьеиҳабы Еқәыҧ, уи лассы-лассы иҽырҧагьаны ихы мҩаҧигалон, дарбанзаалак аӡәы, дҭауадзаргьы, иҿаҧхьа ихы ларҟәны дгылап ҳәа игәы иҭамызт. Ус шакәызгьы, Еқәыҧи аҭауад иҧа Асҭамыр Ачбеи рхәыҷраахыс аиҩызара рыбжьан. Аҩыџьагьы рыҽқәа ирықәтәаны иахьнеилак, дара ракәын зегьы зхәаҧшуаз, убасҟак улаҧш аҿы иааиуан. Аха ҽнак азы аиҩызцәа рыбжьара ахлымӡаах ҟалоит.
Абар уи ахҭыс дшахцәажәо алитератураҭҵааҩы Руслан Капба ишәҟәы «Хәыхәыт Бӷажәба» аҟны:
«Асҭамыри Еқәыҧи ирыӡбоит Самырзаҟан инхоз ирзааигәақәаз џьоукы сасра ирызцарц. Усҟантәи аамҭазы ас еиҧш иҟоу аныҟәарақәа – мышқәак аангыларазы ауацәа рахь сасра ҳәа ацара – аҧсуаа рҵас иалан. Аҷкәынцәа хынҳәны ианаауаз ҳаҧсы неиҭаҳкып ҳәа имҩахыҵуеит Дырҩыг Аршба иҩнаҭахьы. Аҧшәма ишихәҭоу еиҧш, пату рықәҵаны, чеиџьыкала асасцәа идикылоит, анаҩс иааилахәлон еиҧш, аҧшәма иҭабуп ҳәа наиаҳәаны, аиҩызцәа рымҩа инықәлоит. Аӡиас Аалӡга азааигәара иҟаз аџьықәреирҭа иалсны ишнеиуаз, гәашә дук инадгылеит. Аҧхьа дгылан Еқәыҧ, уи дишьҭанеиуан Асҭамыр. Агәашә аасыртып ҳәа Еқәыҧ ихы анылаирҟә, Асҭамыр аҧхьыжәҳәа итапанча аҭра иааҭыганы Еқәыҧ ихәдаџьал инадкыланы ҩынтә дхысуеит. Адауаҧшь иҩызаз ахаҵа, ажәакгьы аҳәара дахьымӡакәа иҽы днақәыҩрны, иааиртып ҳәа дызҿыз агәашә аҿаҧхьа дынкаҳуеит».
Ахәымгара ҟазҵаз Асҭамыр Ачба иҽиҵәахуеит Ҷлоу инхоз иуак иҿы. Мызкы инеиҳаны аӡиас Аалӡга аҟәара зегь еимдо Еқәыҧ Бӷажәба иҧсыбаҩ иашьҭан, иагьырыҧшааит иҽы ахьҿаҳәаз азааигәара – абӷьы зқәыҧсаны аҧхасҭахара иалагахьаз иҧсыбаҩ. Ари арыцҳара аныҟала Еқәыҧ иашьцәа – Қьысқьынџьи Салумани рыҩны индәылҵны ицоит. Хара имгакәа Салуман ихы Асҭамыр Ачба ихьӡоит. Салуман иашьеиҳаб ишьа иуит. Уи аамҭазы иара 21 шықәса ракәын ихыҵуаз. Уинахыс, Бӷажәааи Ачааи ашьа рыбжьалоит… уи иагьахылҿиаауеит алахьеиқәратә хҭысқәа.
Олег Хәыхәыт-иҧа Бҕажәба иажәақәа рыла, иабду акыраамҭа ашьхақәеи абнақәеи дрылан, анаҩс Сибраҟа дахган, уахь дыҟан аашықәса. Уи ашьҭахь, азин шимамызгьы, Салуман иҧсадгьыл ахь дхынҳәуеит, анхара далагоит Гәыҧ ақыҭан. Уаантәи Николаи II иахь аҳәара иҩуеит, Аҧсны анхара азин ирҭарц. Иахьа уажәраанӡагьы Бӷажәаа рҭаацәара пату ақәҵаны, уи ашәҟәы ҵәахны ирымоуп. Убас иалагеит Хәыхәыт иаб изы аҭынч ҧсҭазаара, аха ихәыҷқәа ааӡо Гәыҧ дынхонаҵгьы, Салуман есымша игәиҽанын, Ачаа ршьоура дацәшәон.
Аусуреи аҿар реиҵааӡареи аамҭа
Хәыхәыт Салуман-иҧа Аҟәаҟа даныхынҳә аамҭазы, аҧсуа интеллигенциа анықәырхуаз аамҭақәа ракәын, иналукааша ауаажәларратә усзуҩцәа аӡәырҩы арепрессиақәа ирықәыршәан. 1941 шықәсазы Аҟәа анхарҭа ҭыҧ иашьҭаз зарԥысра иҭагылаз Хәыхәыт идыргалоит иҵарашықәсқәа раан акыр ицхраахьаз, уи аамҭазы арепрессиа иақәдыршәахьаз Самсон Ҷанба иуаҭах аордер. Бӷажәба уи ауаҭах мап ацәикит – иламыс иауамызт иҭацәыз Ҷанба иуаҭах аҩналара. Аха уи аамҭазы идыргалаз Аҧсны Ашәҟәыҩҩцәа реидгыла амаӡаныҟәгаҩ иҭыҧгьы мап ацәкра шәарҭан, убри азын уи амаҵура ааникылоит. Иазгәаҭатәуп, Хәыхәыт Бӷажәба, иара убасгьы, Асовет Еидгыла Ашәҟәыҩҩцәа реидгыла алахәылас дшыҟаз, уи зырҵабыргуаз ашәҟәы Максим Горки хаҭалатәи инапынҵа анын.
1942 шықәсазы аҵарауаҩ қәыҧш аусура далагоит Аҧсуаҭҵааратә институт аҟны. Уаҟа иҽазикит абызшәадырра, иҽадцаланы иҭиҵаауан аҧсуа бызшәа иаҵоу амаӡақәа. Убасгьы алитературатә критикатә статиақәа иҩуан. Анаҩс, Аҧсуа институт аҟны абызшәеи алитературеи рыҟәша аиҳабыс дҟалоит, 1943 шықәса инаркны 1953 шықәсанӡа аҭҵаарадырратә ҟәша адиректор ихаҭыҧуаҩс дыҟан, 1953 шықәса инаркны 1966 шықәсанӡа – Аинститут дахагылан.
Аҧсуареи, аҧсуа бызшәеи, амилаҭтә кадрқәа рааӡареи аҿагылара анарҭоз аамҭа хьанҭақәа рзы, Хәыхәыт Салуман-иҧеи, уи ихаҭыҧуаҩ Ақыбеи Хонелиеи ирылшоз зегь ҟарҵеит, аҧсуа ҭҵаарадырра ахаҭарнак ҿарацәа, Асовет Еидгыла иреиӷьӡоу, иреиҳаӡоу аҵариурҭақәеи аспирантурақәеи рҭаҵаразы. Усҟан изыцхырааз аҿарацәа рыҟнытә аӡәырҩы иахьазы иналукааша аҧсуа аҭҵаарадырра усзуҩцәас иҟоуп.
Раҧхьаӡатәи алитературатә критик
Хәыхәыт Бӷажәба иусумҭақәа рҟынтә зегьы реиҳа ихаданы иҧхьаӡоуп – «Ҳаамҭазтәи аҧсуа бызшәа иаазыркьаҿу аочеркқәа». Иара убасгьы, аҵарауаҩ иҩхьан иналукааша аҧсуа литература аусзуҩцәа рыҧсҭазаареи рырҿиаратә мҩеи ирызку амонографиақәа. Урҭ рхыҧхьаӡараҿы иҟоуп – Дырмит Гәлиа, Иуа Коӷониа, Миха Лакрба, Баграт Шьынқәба уҳәа убас егьырҭгьы. Абасала, Хәыхәыт Бӷажәба Аҧсны алитературатә критика ажанр ашьаҭаркҩыс дыҧхьаӡоуп. Асахьаркыратә литература мацара акәымкәан, Бӷажәба убасгьы иҭиҵаауан афольклор, абызшәадырреи алингвистикеи рыпроблемақәа. Хәыхәыт Бӷажәба хаҭала далахәын ифундаменталтәу аусумҭақәа раҧҵара. Адоктортә диссертациа Бӷажәба ихьчоит 1969 шықәсазы. Иусумҭа темас иаман: «Аҧсуа бызшәа бзыҧтәи адиалект афонетика - морфологиатәи алексикатәи ҷыдарақәа».
Ахатәы ҧсҭазаара
Хәыхәыт Бӷажәба иҧшәмаҧҳәыс Татиана еицырдыруаз аҧсуа ҳәынҭқарратә усзуҩ Андреи Ҷоҷуа иҧҳа лакәын. Лара занааҭла дботаникын, аҭҵаарадыррақәа ркандидатс дыҟан, Аботаникатә баҳчаҿы аус луан.
Хәыхәыт Салуман-иҧеи Татиана Андреи-иҧҳаи дырхылҵит аҧа – Олег Бӷажәба. Олег ихәыҷрашықәсқәа реиҳарак иабду иҿоуп иахьихигаз, уаҟа драаӡон ианшьа иҧҳагьы – Жанна Ҷоҷуа.
Аҧсны анҭыҵтәи аныҟәарақәа
Хәыхәыт Бҕажәба ҵарауаҩык иаҳасабала, Аҧсни, Қырҭтәылеи, Урыстәылеи дырдыруан, акыр (Қарҭ, Москва, Нальчик, Грозныи, Маиҟәаҧ) ақалақьқәа рҿы ицоз аҭҵаарадырратә конференциақәа, аконгрессқәа, асимпозиумқәа ихы рылаирхәуан аҧсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори рпроблемақәа ирызкны. Убас, Москва 1960 шықәсазы имҩаҧысыз Мрагыларадырра жәларбжьаратәи XXV аконгресс далахәын, уаҟа ажәахә ҟаиҵеит «Бзыбский диалект абхазского языка и его говоры» ҳәа. Абри ажәахә хазы шәҟәынгьы Москва 1960 шықәсазы иҭнажьит «Издательство восточной литературы». Хәыхәыт Бҕажәба бызшәадырҩык иаҳасабала Асовет Еидгыла анҭыҵгьы дырдыруан, еиҳаракгьы Кавказтәи ажәларқәа рҭоурыхи рбызшәеи ҭызҵаауаз аҵарауаа.
Хәыхәыт Бҕажәба аҳәаанырцәтәи аҭҵаарадырратә жәларбжьаратәи асимпозиумқәеи аконгрессқәеи рнаҩсангьы, туристк иаҳасабала дныҟәахьан Европатәи атәылақәа жәпакы рҿгьы, иаагап 1974 шықәсазы уи дыҟан ГДР, 1977 шықәсазы Румыниа, Иугославиа, 1981 шықәсазы хаҭалатәи ааҧхьарала ҩаҧхьа дыҟан Румыниа, 1982 шықәсазы – Чехословакиа. Арҭ иныҟәарақәа рҿы ҵарауаҩык иаҳасаб ала, уи дрызҿлымҳан дызҭааз атәылақәа рҭоурых, ркультура, рлитература, рыҧсҭазаара уҳәа жәпакы, насгьы ҳаҭыр ду изақәны дрыхцәажәон арҭ атәылақәа ирықәынхо, Европа иашьагәыҭу ажәларқәа адунеитәи ацивилизациа зырҿио, изырҧшӡо ишырхаҭарнакцәоу, рынхашьа-рынҵышьа, акультураҿгьы ирҿуҵааша акыр шыҟоу. Хаҭалагьы ашәҟәыҩҩцәа, аҵарауаа иидыруазгьы ыҟан.
Хәыхәыт Бҕажәба иусумҭақәа
200 инареиҳаны аҭҵаарадырратә статиақәеи, ашколқәа рзы ахатәы бызшәеи алитературеи ирызку амонографиақәа жәаҩа дравторуп. Урҭ рызкуп аҧсуа бызшәеи, алитературеи, афольклори, Аҧсны аҩыратә баҟақәа рҭоурыхи, Аҧсны атопонимикеи аетнонимикеи рызҵаарақәа. «Аурыс-аҧсуа жәар» (Аҟәа, 1964) аиқәыршәаҩцәа дыруаӡәкуп, аҭакзыҧхықәу редакторсгьы даман.
Хә. Бӷажәба аҧсуа шәҟәыҩҩцәеи аҵарауааи аӡәырҩы рышәҟәқәа рҭыжьразы атекстологиатә усура ду мҩаҧигеит (Д. Гәлиа, С. Ҷанба, А. Ҷоҷуа, И. Коӷониа, В. Агрба, А. Аҳашба, Н. Џьанашьиа, А. Чыкәбар, Д. Маан, С. Бжьаниа, В. Маан, О. Демерџьиҧа уҳәа).
Аурысшәахь еиҭеигеит, егьыҭижьит аизга «Аҧсуа лакәқәа» (Аҟәа, 1959), ашьҭахь уи акырынтә еиҭаҭыжьын. «Аурыс-аҧсуа жәар» (1964), авторцәа рколлектив напхгаҩыс даман, авторцәа дыруаӡәкын, аредактор хадасгьы даман, иара убас «Аҧсуа литература аҭоурых аочерк» (1967), «Аҧсуа бызшәа аграмматика. Афонетикеи аморфологиеи» (1958), «Аҧсуа алитература аҭоурых» (1986). Аҧсшәахь еиҭеигеит А. Н. Толстои, И. А. Крылов ражәеинраалақәа, М. И. Лермонтов иажәеинраала «Русалка», А. П. Чехов, А. Исаакиан ражәабжьқәа.
Азхьарҧшқәа
http://apsnyteka.org/1295-bgazhba_kh_stati.html
https://www.ekhokavkaza.com/a/26641207.html
https://abaza.org/abk/khuykhuyt-bgazhba-zhlar-rfyrkhatsa-ipa-attsaaradyrra-auszuyuy
http://spapsny.org/pisateli/bgazhba-xuxut-solomonovich
http://apsnyteka.org/1433-kapba_r_khukhut_bgazhba_na_abkh_jazyke_2005.html
https://online-knigi.com/page/634960https://abaza.tv/news/?ID=1103
http://apsnyteka.org/1295-bgazhba_kh_stati.html#3
Алитература
Руслан Қапба. Хәыхәыт Бӷажәба. Аҟәа – «Алашара» – 2005
|
Бӷажәба Хәыхәыт
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D3%B7%D0%B0%D0%B6%D3%99%D0%B1%D0%B0%20%D0%A5%D3%99%D1%8B%D1%85%D3%99%D1%8B%D1%82
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Аԥснытәи аҳәынҭкарратә телерадиоеилахәыра - Аԥсны Аҳәынҭқарра аҳәынҭқарратә телерадиоеилахәыроуп. Егьырҭ ателехәаԥшратә каналқәа шцәырҵхьоугьы, иахьа уажәраанӡа зеиԥшмилаҭтә телехәаԥшраны иҟоуп, ҳтәыла ахи-аҵыхәеи зегьынџьара инаӡоит. 1996 ш. инаркны аус зуаз, анаҩс иаркыз Аҟәатәи ақалақьтә администрациа ателеканал "Сухум ТВ", ахатәы каналқәа ҩба - "Абаза ТВ"-и, 2008 ш. иаԥҵаз "Канал-8"-еи, Аҟәа ақалақьи уи ааигәа-сигәеи рымацара акәын иахьыднарбоз.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы Аԥсуа телерадиоеилахәыра ашьыжь асааҭ 8 инаркны аҵх агәанынӡа аефирахь иҭыҵуеит.
2003 ш. рзы Аԥснытәи аҳәынҭқарратә телерадиоеилахәыра ианашьан "Ахьӡ-Аԥша" аорден аҩбатәи аҩаӡара Аԥсны Аҳәынҭқарра аиҭашьақәыргылареи Аԥсны жәлар рмилаҭтә интересқәа рыхьчара аус аҟны алагаламҭа ду азы.
Аԥснытәи таелехәаԥшра аԥҵара аҭоурых
Аԥснытәи ателехәаԥшра аԥҵара шьаҭас иаиуит 1977-1978 шш. рзы атәылаҟны имҩаԥысуаз аполитикатә хҭысқәа. Усҟан, еицырдыруаз аԥсуа уаажәларратә усзуҩцәа гәыԥҩык атәыла анапхгарахь ашәҟәы рҩит Қырҭтәыла анапхгара имҩаԥырго аԥсуа жәлар ақырҭуа етнокультура алаӡҩара хықәкыс измаз аполитика ишаҿагыло атәы арбаны. Қырҭтәыла Ацентр Комитет Акоммунисттә партиа адҵала апартиа аобком Апленум ашәҟәаҿы иарбаз афактқәа ирықәшаҳаҭымхеит, авторцәа ракәзар, ирықәыӡбеит. Автономтә Республика ашьагәыҭ уааԥсыра апленум аӡбамҭа ажәлар рзинқәа ирыӷрагылеит, амилаҭтә хақәиҭра азықәԥареи ахьыԥшымреи рымҩа ԥнакит ҳәа азырыԥхьаӡеит. Аԥсны аҭыԥ ылырхуа иалагеит амитингқәеи адемонстрациақәеи. Усҟантәи ашықәсқәа рзы иҟаз аполитикатә ԥышәа инақәыршәаны, аиҳабыра иџьбараз ауаажәларратә цәырҵрақәа рыбжьы ақәмыргакәа, амилаҭқәа рыбжьара иҟаз аиҿагыларақәа аиҿкааратәи аекономикатәи зҵаарақәа рхы иархәаны рҭышәныртәалара рҽазыршәон.
Атәылаҿы аҭыԥ змаз массала ақәгыларақәа еиҵахо иалагеит ЦК КПСС, СССР Аминистрцәа Реилазаара, ВЦСПС "Аԥснытәи АССР акультуреи аекономикеи аԥхьаҟатәи рыҿиара иазку ауснагӡатәқәа рзы" Ақәҵара анрыдыркыла анаҩс, ара ателехәаԥшразгьы иаҳәон абас:
"Ателехәаԥшреи арадиои рзы СССР Аминистрцәа Реилазаара аҳәынҭқарратә комитет, Аимадаразы ахархәагақәа рзы Ааглыхра аминистрреи, СССР Аимадара аминистрреи ирыдҵоуп Аԥснытәи АССР аҟны ателехәаԥшратә дырраҭарақәа реиҿкаара алыршара, уи азы: хымз ирылагӡаны иазалхзарц еиҭаҵуа ателехәаԥшратә станциа, иара убас иахәҭоу амыругақәеи аппаратуреи ателехәаԥшратә дырраҭарақәа рымҩаԥгаразы аамҭатә схема инақәыршәаны, 1978 ш. рзы астационартә телехәаԥшратә станциазы ирыҭазааит амыругақәеи аппаратуреи» ҳәа.
Абри Ақәҵара ала ихацыркын Аԥсуа телехәаԥшра аҭоурых, абас иагханы аусурагьы иалагеит ахәаԥшыҩцәа рхатәы бызшәала рацәажәара.
Аԥсуа телехәаԥшра раԥхьатәи адырраҭара аефир ахь иҭыҵит 1078 ш. абҵарамза 6 рзы. Асааҭ 19:00 рзы ателехәаԥшра аекран аҟны ицәырҵит ареспублика аҳҭнықалақь асахьа. "Убри аҽны Аҟәа, Лыхны, Ешыра, Кәтол, Тҟәарчал, Бзыԥ, Гагра, Пицунда, Аԥсны ахы-аҵыхәа зегьынџьара аекран аҟынтә раԥхьаӡакәны еицырдыруа жәлар рашәақәа рылаҩит, анаҩс урҭ адырраҭарақәа ирдырганы иҟалеит, убасҟан ателехәаԥшцәа аԥсышәалагьы ирацәажәеит абарҭ ажәақәа рыла:
"Хәлыбзиақәа, акыр иаԥсоу Аԥсуа телехәаԥшцәа!". Уи ауха сааҭки бжаки ицоз апрограмма хыркәшан аконцерт ала, иалахәын ареспублика ашәаҳәарратә коллективқәа.
Аԥсуа телехәаԥшра аиреи ашьақәгылареи рыҟны еиуеиԥшым аамҭақәа алукаар ҟалоит.
Раԥхьатәи аамҭа - аиҿкааратә. 1978 ш. рашәармза инаркны 1978 ш. абҵарамза 6 нӡа - - аицлабратә ҟазшьала арҿиаратәи анџьныр-техникатә еилазаареи алхразы аҽазыҟаҵара, уи имҩаԥысит 1978 ш. ԥхынгәымза 7 рзы, иара убас раԥхьатәи адырраҭара аус адулара. Убри аамҭазы имҩаԥысуан ателехәаԥшреи, арадиои, акьыԥхьи русура еиқәыршәаны аиҿкаара, Амассатә информациатә хархәагақәа рсистема ашьақәыргылара, ателехәаԥшрагьы уи иалаҵаны.
Аҩбатәи ахәҭа - 1978ш. анҵәамҭа инаркны мшаԥымза 1985 ш.-нӡа ицон амчра змаз, анырра ҟазҵоз амассатә информациа ахархәагақәа раҳасабала аԥсуа тележурналистика ашьақәгылара апроцесс. Иарбаз аамҭазы ателехәаԥшра хықәкыс иаман ауаажәларратә процессқәа рырҿыхара, агәҭакқәа инарықәыршәаны рышьақәыргылара.
Ахԥатәи ахәҭа алагамҭа 1985 ш. азбжа иақәшәеит. Уи аиҿкааратәи апрограмматәи усурақәа рырҿыцра апроцесс иазкын, иара убас ателехәаԥшцәеи иареи реимадара арӷәӷәаразы аформа ҿыцқәеи аметодқәеи рыԥшаара.
Анаҩс, 1989 ш. инаркны Аԥсны амилаҭтәи аполитикатәи ҟазшьақәа змаз аидысларақәа мҩаԥысуа ианалага, ателепублицистика ахаҭабзиара аҽаԥсахит. Иҟаз ацәырҵра ҿыцқәа, аҭагылазаашьақәа аԥхьа ашьҭра аҽазнашәо иалагеит. Ауаажәларра ихадароу апроблемақәа ирызхьарԥшуа, иҟаз афактқәа рхархәарала ишьақәгылаз аҭагылазаашьа инақәыршәаны оперативла ауаажәларра ргәаанагара ашьақәгылареи еиуеиԥшым аҩаӡарақәа рыҟны иақәнагоу азыӡбақәа рыдкылареи иацхраауеит.
Ари аиҭакрақәа анымҩаԥысуаз аамҭазы, ахҳәааҟаҵаҩ, арепортиор ихаҭара аԥхьагылара анамаз, рхатә гәаанагара ахьырҳәоз машәырла иҟалаз акы акәӡам.
Ас еиԥш иҟаз адырраҭарақәа цәырҵуан аефир аамҭаа амҽхак ахьыҭбаахаз иабзоураны. Иара убас уи аҽаԥсахуан, тематикалеи жанрлеи еиуеиԥшымызт, актуалра аман, аласра ацын. Адиктор дзыԥхьоз ажәабжьқәа акиносиужетқәа рыла ихаҭәаан (азгәаҭа, аҳасабырба, арепортаж), афотоинформациа, ақәгыларақәа, аиҿцәажәара, ахҳәааҟаҵара. Ателехәаԥшра аҽазнашәон авидеоматериалқәа рацәаны реидкылара, уи еснагь изалмыршахозаргьы иахәҭаз атехникатә еиқәыршәара ахьыҟамыз иахҟьаны.
Абас, маҷ-маҷ аинформациатә ҭыжьымҭа ашьақәгылашьа аҽеиҿнакаауан, уи аҩныҵҟа иҟан:
1) атәыла ауаажәларра-политикатә ԥсҭазаара иазкыз ажәабжьқәа;
2) аекономика ажәабжьқәа;
3) аҳәаанырцә имҩаԥысуаз ахҭысқәа ирызкны аинформациатә маҵзурақәа иаарышьҭуаз ажәабжьқәа ҿырҳәалатәи ахҳәаа ацҵаны;
4) акультура ажәабжьқәа;
5) аспорттә жәабжьқәа;
6) аҳауа зеиԥшрахо.
Аԥсуа телехәаԥшра аԥышәа ианыԥшуеит аоперативтә информациа аусхк аҟны егьырҭ, ареспублика амассатә информациа ахархәагақәа аџьабаа шрыцеиҩнашо, ажурналистика азеиԥш система аҳәаақәа ирҭагӡаны акьыԥхьи арадиои рааигәа иҟоуп, еснагь еицуп.
80-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа студиа аҳәаанырцәтәи ателарадиоеилахәырақәеи иареи арҿиаратә еимадара рыбжьанаҵоит. Атәыла аԥсҭазаара аусуратә ныҟәаразы арахь иаауаз аҳәаанырцәтәи ажурналистцәа рыла иӡыргазтгьы, 1982 ш. мшаԥымзазы раԥхьаӡа акәны еиҿкаан азеиԥштә дырраҭара - ателецҳа "Лыхны- Токио" агеронтологиа апроблема иазкны. Уи дырбан ателееилахәыра «Асахи» «Иапониатәи ажәабжь дуқәа» рыҟны. 1986 ш. рзы аҭыхратә гәыԥ атәыла аделегациа аилазаараҟны иҟан ГДР "Аԥсны акультура амшқәа" аназгәарҭоз.
Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу Асовет Апрезидиум Ақәҵарала 1991 ш. цәыббрамза 10 рзы Аԥснытәи АССР ателехәаԥшреи арадиои рзы аҳәынҭқарратә еилакы ахьӡ ԥсахын Аԥснытәи аәынҭқарратә телерадиоеилахәыра ҳәа.
|
АГТРК (Аԥснытәи аҳәынҭкарратә телерадиоеилахәыра)
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%93%D0%A2%D0%A0%D0%9A%20%28%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D0%B5%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%85%D3%99%D1%8B%D1%80%D0%B0%29
|
ab
|
abk
|
Cyrl
|
Acèh yakni saboh da'irah kusuih lagèë saboh nanggroë nyang leubeh rayek kuwasa nibak propinsi laen di Indonesia nyang na di pulo Ruja atawa jinoe geukheun pulo Sumatra. Acèh nakeuh propinsi nyang neudeuk jih blah ujong röt barat wilayah Indônèsia. Blah röt ateuëh na La’ôt Banggali, La'ôt Hindia blah röt barat, Seulat Malaka blah röt timu ngon blah rot tunong na ladom wilayah propinsi Sumatra Utara. Nang nanggroë Acèh nakeuh Banda Acèh.
Tarèh
Nibak masa Sultan Iskandar Muda Meukuta Peukasa Alam mat kuasa, Acèh nakeuh saboh nanggroë nyang leupah that kaya ngön makmu. Yôh nyan, wilayah Keurajeuën Acèh Darussalam trôk u binèh pasi Minangkabau. Kuasa Acèh trôk cit keudéh u Pirak, Malaysia jinoe. Keurajeuën Acèh Darussalam bak masa nyan ka na hubôngan ngön keurajeuën-keurajeuën la’én lam dônya, lagèë Keurajeuën Tureuki Utsmani, Mughal di Hindustan, Safawi di Iran jinoë, Maghréb, Inggréh, Peutugéh ngön le la’én lom keurajeuën nyang na lam dônya yôh masa nyan.
Geografi
Acèh nakeuh saboh propinsi nyang teuduek blah röt ateuh garéh khatulistiwa. Luwah Acèh nakeuh 55.392 km2. Tanöh Acèh mandum jiduek nibak pulo Sumatra, Indônèsia. Seulaén di pulo nyan, wilayah Aceh na cit bak pulo-pulo nyang ubeut, lagèë Pulo Simeulue, Pulo Breueh, Pulo Nasi dan Sabang. Daerah Acèh na sit nyang meugunong-gunong. Mandum nyan teuduek di daerah Gayo yakni wilayah Aceh nyang timang bak teungoh. Daerah di Acèh nyang paléng manyang nakeuh Gunong Leuser nyang manyang jih trok 3.404 mètè di ateuh la'ôt. Bak teungoh tanoh Acèh na Danau La'ôt Tawar nyang uroe nyoe jiwoe u wilayah Aceh Teungoh.
Keuadaan cuaca di Acèh nakeuh su-um, atawa tropis. Rata-rata su-um jih antara 23°—32°C di da'irah rab ngön la-ôt; atawa 12°—22°C meunyoe di da'irah nyang manyang. Tiep thôn, musém ujeun di Acèh nakeuh bak antara 1.000 sampoë 3.000 mm.
Ureuëng duëk
Jumulah ureuëng nyang na di Acèh sampoë thôn 2010 nakeuh 4.494.410 droë. Karab mandum jumulah ureuëng nyan tinggai di gampông-gampông; dit nyang tinggai di banda. Banda Aceh nakeuh makuta propinsi Acèh, teuduëk bak ujông paléng barat pulo Sumatra. Seulaén Banda Aceh, Lhokseumawe nakeuh kuta keuduwa nyang paléng meuceuhu sabab di sinan na peurusahaan-peurusahaan ureuëng luwa, miseuëjih PT Arun ngön PT Pupuk Iskandar Muda.
Karab mandum ureuëng Acèh nakeuh dari suku Acèh. Gayo ngön Alas, mandum suku nyan tinggai di da'irah nyang leubèh manyang. Mandum ureuëng Acèh nyan ureuëng éseulam, nyan kira-kira na 96%. Basa Acèh nakeuh basa nyang geungui lé karab mandum ureuëng Acèh. Seuleubèh nyan, geungui basa Meulayu-Indôn.
Nanggroë Acèh nakeuh rumoh dari mandum budaya ngön leumbaga peundidikan, mandum nyan nakeuh di Banda Aceh. Meuseujid Raya Baiturrahman, nyang na di Banda Aceh, geupeudöng bak watèë prang ngön Beulanda bak abad keu-19. Musium Aceh, cit na di Banda Aceh, nakeuh saböh teumpat nyang geupeugöt deungôn hana payah geungui labang. Na cit saboh kuburan ureuëng Beulanda, Kerkhof, di Banda Aceh nyang disinan geukubu 2.000 droë teuntra Beulanda nyang maté watèë masa Prang Acèh bak thôn 1873-1914. Taman Sari, saboh taman nyang na rab Meuseujid Raya Baiturrahman, di dalam jih na saboh Gunongan. Gunongan nyan nakeuh saboh bangunan nyang beuntuk jih lagèë gunong nyang geupeugöt bak masa Sultan Iskandar Muda, thôn 1600.
Ékônomi
Karab mandum pabrék di Acèh nakeuh pabrék gaih. Mandum pabrék nyan na di Lhôkseumawè. Lhôkseumawè nakeuh saboh da'irah di Acèh nyang mandum pabrék na teudöng di sinan. Di Lhôkseumawè na teudöng pabrék gah, baja, ngön pabrék keureutah. Adak pih meunan, buet ureung Acèh rata-rata nakeuh geujak u blang geupula padé, atawa geupula boh kayèë atawa ôn kayèë. Ureuëng Acèh na cit geupula bak lawang, kupi, ngön bakông.
Jalan raya nyang meuhubông dari Banda Aceh sampoë u Mèdan na di da'irah blah barôh Acèh. Na cit jalan-jalan ubeut nyang meuhubông u da'irah-da'irah nyang meubukét, lagèë jalan u Takéngon. Seula'én jalan raya nyan, na cit jalan raya nyang meuhubông u da'irah blah tunong Acèh. Miseuë jih u Meulabôh. Jalan nyoë meusambông cit u Mèdan nyang meutumèë ngön Gunong Leuser.
Di Acèh na 4 böh peulabôhan kapai la'ôt. Peulabôhan la'ôt nyang paléng rayeuk na di Lhôkseumawè. Bandara keu kapai na 5 böh cit di Acèh: saböh di Lhôkseumawè; saböh di Tapaktuan; saböh di Meulabôh; saböh di Banda Aceh; dan saböh di Sinabang, Simeulue. Nyang paléng rayeuk na di Banda Aceh, nan jih Bandara Sultan Iskandarmuda.
Peundidikan
Universitaih nyang na di Acèh, na padum boh jeunèh, miseujih:
Universitaih negeri
Universitaih Syiah Kuala
Universitaih Islam Negeri Ar-Raniry
Universitaih Malikussaleh
Universitaih Samudra
Universitaih Teuku Umar
Politeknik Negeri Lhokseumawe
Politeknik Negeri Aceh
STAIN Malikussaleh
STAIN Zawiyah Cot Kala
STAIN Gajah Putih
STAIN Teungku Dirundeng
Universitaih swasta
Universitaih Abulyatama
Universitaih Almuslim
Universitaih Muhammadiyah Aceh
Universitaih Iskandar Muda
Universitaih Serambi Mekkah
Universitaih Jabal Ghafur
Universitaih U'budiyah Indonesia
Politeknik Indonesia-Venezuela
Kabupatèn di Acèh
Peunajôh Acèh
Di Acèh na jeunèh peunajôh nyang hana di da'irah la'én. Peunajôh-peunajôh nyang na di Acèh miseuëjih timphan, sië kamèng, sië reubôh, ngön peunajôh meuseukat. Di da'irah Sabang na jithèë peunajôh dhôi nyang na rasa nyang meula'én-la'en. Di Meureudu, kabupatèn Pidie Jaya, na peunajôh nyang geukheun adèe, nyang di da'irah Acèh la'én geukheun bingkang. Di Acèh Barôh atawa Aceh Utara na martabak böh driën nyang ka geuthèë mangatjih. Meunye di Bireuën, peunajôh nyang geuthee nakeuh saté matang nyang asaijih dari Matangglumpang Dua. Peunajôh Acèh nyang jai ta tumèë di luwa da'irah Acèh nakeuh mi Acèh nyang geutageuën deungôn kuwah nyang keu'eung.
Keutrangan
|
Acèh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Ac%C3%A8h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Adam nakeuh éndatu mandum manusia. Allah neupeujeuët Nabi Adam nibak tanöh nyang leukiet. Lagèë nyang geuseubôt lam Kureu'an, 'öh watèë lheuëh samporeuna geubeuntuk jasad Nabi Adam as, geupruh roh lam tubôh gopnyan.
Riwayat ladom ulama, tanoh-tanoh nyang geunguy keu tubôh Nabi Adam nakeuh :
Tanoh nyang akan jeuët teumpat dong meuseujid Baitul Muqaddas
Tanoh Irak
Tanoh Bukét Thursina
Tanoh nanggroë Aden
Kruëng Al Kautsar
Tanoh nyang keuneuk jeuët teumpat dong Baitullah
Tanoh Nanggroë Faris
Tanoh Khurasan
Tanoh Babylon
Tanoh Hindi
Tanoh Syeuruga Firdaus
Tanoh Thaif.
Ne Kitab
Ustadz Musannif Effendie. Berita Alam Gaib Sebelum dan Sesudah Hari Kemudian. hal. 41.
Nabi
|
Nabi Adam
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Nabi%20Adam
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Adat bak Po Teumeureuhôm, hukôm bak Syiah Kuala, Qanun bak Putroë Phang, Reusam bak Béntara, meunankeuh salah saboh baréh haba nyang na lam Hadih Maja. Nyoëkeuh sibagoë meuneumat masalah hukôm ngön adat nyang geunguy lé ureuëng Acèh. Hukôm nyang na di Acèh geuatô meunurôt agama Islam, nyang peuputôh lé para ulama, teuma nyang peulaksana hukôm nyan nakeuh umara, ureuëng nyang pimpin rakyat. Keu peukara adat, nyoë geuatô lé sultan, raja nyang mat dèëlat lam nanggroë.
Reusam Acèh
|
Adat Acèh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Adat%20Ac%C3%A8h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Afghanistan atawa Emirat Islam Afghanistan (Pashtun: افغانستان, Afğhānistān) nakueh saboh neugara di Asia Teungoh. Neugara nyoe meujan-jan geupeutamong lam beunagi neugara Asia Selatan nacit meujan keu Timu Teungoh. Afghanistan meuceuë ngon Iran blah rot barat, Pakistan di tunong ngon timu, Tajikistan, Turkmènistan, Uzbekistan di barôh, dan Rèpublik Rakyat China di ujông timu. Afghanistan meuceuë cit ngon Kashmir, wilayah nyang meuseungketa India ngon Pakistan.
Peunawôt luwa
President of Afghanistan
Asia Barat
|
Afghanistan
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afghanistan
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Afrika nakeuh beunuwa paléng rayek keuduwa di dônya ngön paléng le ureuëng lheuëh Asia. Luwaih wilayah km2 rôh lam nyan pulo-pulo silingkajih. Meusaho 6% bak jeumeulah luwah ruëng dônya. Ngön 1,0 miliar ureuëng duëk, nyan jeut jipeuna 15% nibak ureuëng duëk lam dônya nyoë. Afrika ban silingkajih dikeuliléng le La'ôt Mèditerania röt barôh, lom na chit Terusan Suèz ngön La'ôt Mirah man sipanyang semenanjung Sinai röt timu laôt. Beunuwa nyoë chit rôh Madagaskar lom pulo-pulo la'én. Jinoë hat di Afrika kana 54 neugara nyang ka jiakô meudèëlat peunoh.
Tarèh
Narit Afrika nè jih nibak bahsa latén, Africa terra "tanoh Afri", keu teupeuleumah röt barôh beunuwa nyoë nakeuh neuduëk sinan Tunisia, nyang jituri seubagoë neuduëk bansa Romawi nibak Afrika. Afrika nakeuh mula phôn na seuneuduëk manusiya, bak beunuwa nyoë manusiya leuhnyan meuluwah trôk bak beunuwa-beunuwa laén.
Bumoë
Afrika nakeuh nyang paléng rayek nibak lhèë boh beunuwa nyang neuduëk jih röt blah teunong ruëng dônya. jipeucré nibak Iërupa lé laôt Mèditerania. Afrika meusaboh ngön Asia bak ujông timu laôt pah intang Terusan Suèz nyang luwah jih cit 163 km.
Iklém
Iklém Afrika mantöng lam kawasan tropis jitamöng chit bacut lam subtropis. Röt barôh beunuwa nyoë chit thô that-that saweuëb sinan neuduëk gurôn-gurôn, teungöh ngön teunong nibak beunuwa nyoë nakeuh darat nyang le savana ngön uteuën nyang tunjai that.
Afrika nakeuh beunuwa paléng that seu-uëm lam dônya, tanoh nyang göt that thô lom meugurôn leubèh 60% nibak luwah meubileuëng bandum darat Afrika. Suhu nyang paléng seu-uëm nyang tom meutuléh nakeuh di Libya bak thôn 1922 (58o C).
Kruëng Nil
Kruëng Nil nakeuh kruëng nyang paléng panyang lam dônya, kruëng nyoë kuala jih u Laôt Teungoh (Mèditerania) röt blah timu laôt beunuwa. Ureuëng Mesir nakeuh saboh peradaban rayek nyang phôn lam dônya, nyang geuduËk ban silingka kruëng nyoë leubèh 5000 thôn nyang ka u likôt, trôk inohat mantöng na piramid-piramid nyang meugah meujula manyang disinan.
Gurôn Sahara
Sahara nakeuh gurôn nyang paléng luwah lam dônya, gurôn nyoë meuhalak mula phôn bak Samudra Atlantik röt barat trôk u Laôt Mirah röt blah timu. Sahara na luwah keunira 1/4 nibak jumeulah mandum luwah beunuwa nyoë. Jameuën dilèë, manusiya geungui unta keugeuba barang-barang keu geupeuleupah gurôn nyang that luwah nyoë.
Gunong Kilimanjarô
Gunong-gunong di Afrika yang paléng manyang jiteumeung nakeuh Kilimanjaro, neuduëk ji di timu Afrika Teungoh. Kilimanjaro nakeuh gunong udép nyang manyang jih 5.895 m.
Beunagi Wilayah
Afrika Barat
Afrika Blah Seulatan
Afrika Teungoh
Afrika Timu
Afrika Utara
Neugara
Nè
|
Afrika
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Afrika Barat nakeuh saboh kawasan blah barat Afrika.
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Afrika Barat nakeuh:
Benin
Burkina Faso
Gambia
Ghana
Guinea
Guinea Bissau
Liberia
Mali
Niger
Nigeria
Panté Gadéng
Senegal
Sierra Leone
Togo
|
Afrika Barat
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika%20Barat
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Afrika Blah Seulatan nakeuh kawasan nyang neuduëkjih paléng seulatan beunua Afrika. Meunurôt PBB, limong boh neugara nyang rôh lam kawasan Afrika blah Seulatan nakeuh:
Botswana
Eswatini
Lesotho
Namibia
Afrika Seulatan
|
Afrika blah tunong
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika%20blah%20tunong
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Afrika Teungoh nakeuh:
Burundi
Republik Afrika Teungoh
Chad
Republik Demokratik Kongo
Rwanda
|
Afrika Teungoh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika%20Teungoh
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Afrika Timu nakeuh:
Djibouti
Eritrea
Ethiopia
Kenya
Somalia
Tanzania
Uganda
Meujan geupeurôh cit lam kawasan Afrika Timu.
Burundi
Rwanda
Madagaskar
Malawi
Mozambik
Sudan
Wilayah Somalia, Djibouti, Ethiopia ngon Eritrea, ban mandum nyang geubôh nan Lungkè Afrika lagèë bangonjih droë.
|
Afrika Timu
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika%20Timu
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Afrika Utara nakeuh:
Aljazair
Libya
Maroko
Mesir
Sahara Barat
Sudan
Tunisia
Meujan, neugara-neugara nyoë geupeurôh cit lam kawasan Afrika Utara:
Mauritania
Ethiopia
Eritrea
|
Afrika Barôh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Afrika%20Bar%C3%B4h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Agama nakeuh geucök nibak bahsa Latén, a ngön gama. A areutijih h'an, gama areutijih kacho atawa karu, meunyö meunan agama meukeusudjih hana kacho atawa takheun meuatôran.
Lam Iseulam, agama nyan ibaratjih tapeusapat 4 peukara nyakni:
Iman
Islam
Tauhid
Ma'rifah
|
Agama
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Agama
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Ahlussunah Wal-jama'ah (), nakeuh ureuëng nyang seutot sunnah nabi. Meunyo hareutoe wal jama'ah nakeuh ureuëng nyang meui'tikeuët lagèë i'tikeuët sahbat-sahbat Nabi. Nyoë meunurôt nyang na lam saboh hadih riwayat Thabraniy.
Tarèh
Bak akhé abad keu-3 Hijriah, lahé saboh peureuté nyang geupeunan Ahlussunnah Wal Jama'ah, nyang geupimpin lé duwa droë ulama rayek, nyakni Syeikh Abu Hasan 'Ali Al Asy'ari ngon Syeikh Abu Mansur Al Maturidi. Ulama nyoëkeuh nyang peubeudoh keulayi ètikeuët-ètikeuët nyang muwafakat lam Kuru'an ngon hadih Nabi Muhammad . Kalimat Ahlussunnah wal Jama'ah meujan-jan na geukheun Ahlussunnah mantong atawa Sunniy. Kalimat nyan na cit nyang kheun 'Asy'ari atawa Asy'ariyah, sabab geupeuhubông ngon gurèë rayek nyang phôn nyankeuh Syeikh Abu Hasan 'Ali Al Asy'ari .
Ètikeuët
Ètikeuët nibak Ahlussunah nakeuh:
Iman nakeuh ikrar/kheun ngon lidah seureuta tapeubeutôy lam haté peukara-peukara nyang geuba lé Rasulullah saw.. Iman nyang sampôreuna nakeuh taikrar deungon lidah tapeubeutôy lam haté, tapubuët ngon anggèëta badan.
Tuhan nyan na, nangeuh Allah. Na 99 boh Asma'ul Husna.
Allah na sipheuët nyang cukôp that le, na sipheuët jalal (rayek), jamal (lagak, tari), kamal (samporeuna).
Na 20 boh sifeuët nyang wajéb taturi lé geutanyoë ureuëng mukmin, nakeuh 20 boh sifeuët nyang wajéb, 20 boh sifeuët nyang môseutahé, saboh sifeuët nyang harôih/jaiz.
Nè Seunurat
Islam
|
Ahlussunah Wal-jama'ah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Ahlussunah%20Wal-jama%27ah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Uröe Akhirat () atawa uröe Kiamat () nakeuh uröe akhé nibak uröe donya. Bak watè nyan hancô bandum peu nyang na di bumöe ngön di langèt. Bak watè nyan maté bandum makhluk.
Kiyamat nyan saböh peukara gha'éb nyang wajéb ta yakin na lé geutanyöe.
Na padum bagöe nan uröe kiyamat, antara la'èn:
Yaumul Akhirah
Yaumul Hisab
Yaumul Mi'ad
Yaumul Mahsyar
Yaumul Jaza'
Yaumuddin atawa la'én nibak nyan.
Tawhid
|
Akhirat
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Akhirat
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Allah (ﷲ) nakeuh saboh nan bagi zat nyang wajéb wujud, wajéb na bak akai geutanyoë hamba. Allah nyankeuh nyang peujeuët alam nyoë.
Laphai Allah asai jih nibak bahsa Arab ; ﷲ (baca: ilâh) geutamah aléh lam ﷲ seugohlomjih seuhingga jeuët ﷲ. Nan Allah mantöng nyang jeuët tabôh nan deungön laphai nyoë, sila'én Allah h'an jeuët tabôh nan deungön laphai nyan kareuna geuanggap saboh dèëca rayek.
20 Sipheuët-sipheuët Allah
Allah ta'ala geumeusipheuët ngön sipheuët nyang sempurna/kamalat, hana geumeusipheuët ngön sipheuët nyang kureuëng. Nyan ban mandum meuhimpôn lam 20 boh sipheuët lagèë nyang ka meuatô lam kitab-kitab. Ban 20 boh sipheuët nyan nakeuh:
Wujud hareutoejih na
Qidam hareutoejih awai
Baqa hareutoejih keukai
Mukhalafatuhu lil hawaditsi hareutoejih mubida ngon meukheulôk
Qiyamuhu binafsihi hareutoejih neumeuatô keudroegeuh Allah
Wahdaniyah hareutoejih sidroe atawa saboh.
Qudrah hareutoejih kuwasa.
Iradah hareutoejih meukheundak.
Ilmu hareutoejih neutupeuë Allah
Hayah hareutoejih udép
Sama' hareutoejih neumeudeungo
Bashar hareutoejih neumeukalon Allah
Kalam hareutoejih neumarit Allah
Qadirun hareutoejih nyang kuwasa Allah
Muridun hareutoejih nyang meukheundak Allah.
'Alimun hareutoejih nyang neutupeue Allah.
Hayyun hareutoejih nyang hudép Allah.
Sami'un hareutoejih nyang neumeudeungo Allah.
Bashirun hareutoejih nyang neumeukalon Allah.
Mutakallimun nyang neumarit atawa meututô Allah.
Tawhid
|
Allah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Allah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Almazán nakeuh saboh da'irah sabé nanggroë nyang na di propinsi Soria, Castile ngon León, Seupanyo. Bak beunileuëng thôn 2004 (INE), da'irah nyoë na 5,755 ureuëng duëk.
Soria
|
Almazán
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Almaz%C3%A1n
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Amirika nakeuh saboh beunuwa nyang na di antara Samudra Pasifik ngön Samudra Atlantik. Beunuwa nyoe na 3 boh beunagi nakeuh: Amirika Seulatan, Amirika Teungoh, ngön Amirika Utara. Luwah beunuwa nyoë 8,3 % nibak luwah ruëng dônya. Blah timu beunuwa Amirika le that kruëng nyang rayek lagèë Amazon, Mississippi, lom La Plata.
Bumoë
Luwah
Neuduëk paléng barôh di Amirika nakeuh pulo Kaffekluben, nyan chit neuduëk dairah paléng barôh ateuh bumoë. Neuduëk paléng seulatan nakeuh pulo-pulo Thule seulatan, bathat pih kayém jituri beunagi nibak Antartika. Amirika nakeuh darat nyang paléng panyang nibak barôh-teunong ruëng dônya.
Iklém
Iklém Amirika that meulaén bak tiëp dairah. Iklém uteuën ujeuën tropis na intang Amazon, lam uteuën Amirika, ngön Florida. Bak pegunungan Rocky, Andes. Röt barôh beunuwa Amirika jithèë le that keujadian angèn badèë ngön tornado, nyang kayém that na di Amirika Carékat.
Beunagi Wilayah
Amirika Seulatan
Amirika Teungoh
Amirika Utara
Nè
|
Amirika
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Amirika
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Nanggroë-nanggroë nyang rôh lam wilayah Amirika Seulatan nakeuh:
Argentina
Bolivia
Brasil
Chili
Ekuador
Guyana
Guyana Peurancih
Kolombia
Paraguay
Peru
Suriname
Uruguay
Venezuela
|
Amirika Seulatan
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Amirika%20Seulatan
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Amirika Teungoh nakeuh:
Belize
Guatemala
Honduras
Kosta Rika
Nikaragua
Panama
El Salvador
|
Amirika Teungöh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Amirika%20Teung%C3%B6h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Amirika Utara nakeuh:
Kanada
Amirika Carékat
Meksiko
|
Amirika Utara
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Amirika%20Utara
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Ureung jipeugot dari saripati tanoh nyang ka geucipta seujak nabi adam dilee. Nyan keuh phon teucipta manusia. Teuma adam hana ngon geuciptalah siti hawa nyang geupeugot dari tuleung rusok nabi adam. Man peu beutoi lagee nyan?? menurot ilmee keusihatan, rusok agam ngon inong sama mantong. Nyankeuh na dua blah pasang. hana beda. man pakon cit lam Quran geupeugah lagee nyan?? Wallahu alam. ta pikee beusama. jadi rusok nan jih " costae" na 12 pasang. na nyang seujati, palsu ngon meulayang. nyang seujati langsong meusambong ngon tuleung dada. na 7 pasang jih. teuma nyang palsu jih dempet ngon nyang seujati. na 3 pasang. 2 pasang teuk meulayang hana dempet ngon dada.
|
Anatomi manusia
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Anatomi%20manusia
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Anshar nakeuh ureuëng-ureuëng Madinah nyang tulông ureuëng-ureuëng muhajirin.
Islam
|
Anshar
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Anshar
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Antartika nakeuh saboh banuwa nyang na bak kutôb bumoë blah tunong.
|
Antartika
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Antartika
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Arab Saudi (Bahsa Arab: السعودية, المملكة العربية السعودية) jithèë ngön nan Keurajeuën Arab Saudi, saboh nanggroë Arab nyang paléng luwah di Asia Barat ngön luwah (2,150,000 km2). Nanggroë nyoë meuceuhggfhvnë ngön Yordania ngön Irak röt blah barôh, Kuwait röt blah timu laôt, Qatar, Bahrain ngön Uni Èmirat Arab blah timu, Oman di teunggara, Yaman di teunong, Laôt Mirah röt blah barat. Ureuëng nyang lam nanggroë nyoë na 16 juta droë lom meutamah 9 juta teudapeuta ureuëng èkspatriat luwa, ngön 2 juta ureuëng tamöng hana sah.
Keurajeuën Arab Saudi geupeudöng lé Abdul-Aziz bin Saud (jithèë bak bak geumeubuët ngön nan Ibn Saud) bak thôn 1932, bah pih jipeutak'lôk bak akhé jih nakeuh keu peudöng Keurajeuën mula bak thôn 1902 droeuneuhnyan jidrop di Riyadh, Arab Saudi geupeunan chit "Tanoh Dua Masjid Suci" saweueb na Al-Masjid al-Haram (di Mekah), ngön Al-Masjid an-Nabawi (di Madinah), dua boh teumpat that suci lam Islam.
Ngön keuneubah minyeuk paléng rayek keuduwa lam dônya lom keuneubah gaih alam paléng rayek keunam lam dônya, Keurajeuën nyoë jitamöm lam kawan ekonomi nyang meuhasé paléng rayek ngön PDB keu-19 di dônya. ka jeut keu èksportir minyeuk paléng rayek di dônya.
Bumoë
Arab Saudi neuduëk bak 15°LU - 32°LU ngön 34°BT - 57°BT. Luwah nanggroë nakeuh 2.240.000 km². Arab Saudi nakeuh neugara nyang paléng rayek di timu teungöh. Arab Saudi jithèë chit saboh neugara nyang rata ngön le na da'irah meugurôn. Gurôn nyang jithèë nakeuh nyang röt blah teunong Arab Saudi (lam bahsa Arab, Rub al Khali).
Neuweuëk nanggroë
Arab Saudi geuweuëk lam 13 boh wilayah (mintaqah idariyyah) nyang lheuëh nyan geuweuëk lom lam 118 boh muhafazah.
Peunawôt luwa
Government of Saudi Arabia (Bahsa Arab/Bahsa Inggréh)
Nè
Asia Barat
|
Arab Saudi
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Arab%20Saudi
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Arktik nakeuh saboh wilayah silingka kutôb utara bumoë. Arktik rôh lam bagian di Rusia, Alaska, Kanada, Greenland, Islandia, Lapland ngon Norwegia (rôh Svalbard), meunan cit La'ôt Arktik.
Bumoë
|
Arktik
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Arktik
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Asia nakeuh banuwa nyang that rayek ngön ureuëng duëk that le lam dônya, neuduëk röt blah timu ruëng dônya. nyoë rôh 8,7% nibak meubileuëng luwah ruëng dônya ngön rôh 30% nibak luwah daratan. Ngön 4,3 miliar ureuëng duëk, nyan nakeuh 60% nibak ureuëng duëk lam dônya bak watèë nyoë.
Ceuë Asia ngön Iërupa geupeuna ngön meula'én budaya, sabab hana ceuë geografis nyang leubèh deuh nibak Asia ngön Iërupa, nyang meusaboh jibentôk daratan luwah geupeunan Eurasia.
Tarèh
Tarèh Asia jeut takalön meubagoë tarèh bak meupadum boh dairah binèh laôt nyang meubida, lagèë, Asia Timu, Asia Teunong, lom Timu Teungöh nyang meupawôt lé peungarôh padang Eurasia.
Binèh panté laôt nakeuh mula phôn keu meupadum boh peuradaban nyang jithèë lam dônya, ngön ladôm na chit dairah nyang that meukeumang peuradaban bak binèh-binèh kruëng nyang göt that makmu. saweueb sinoë tanoh get that jitém peuudép seunaman-seunaman, miseuë lagèë binèh kruëng Indus di India.
Tarèh Asia göt that trang deuh bak nanggroë luwa, saweub that meupeungarôh keu da'irah-da'irah laén, lagèë ureuëng meukat awai nyang that jithèë ngön nan Jalan Sutra, nyang meuikôt ngön peuluwah budaya, bahsa, agama, ban silingka Afro-Eurasia. nyoë keuh saweub jithèë that. Laén lom nakeuh ureuëng ka geuteupeu meubeudé bak watèë seuteungöh abad di Cina, nyang punca phôn na prang hayeuë ngön ka geungui beudé.
Bahsa
Asia nakeuh rumoh keu kawan bahsa nyang that le. Rap mandum neugara di Asia na geungui bahsa leubèh nibak saboh bahsa raseumi droe, lagèë ceuntô, bak etnologi, leubèh nibak 600 bahsa geungui di Indônèsia seulaén bahsa Indônèsia nyang kajeut keu bahsa reseumi, lom leubèh nibak 800 bahsa nyang geungui di India, lom leubèh nibak 100 bahsa na di Filipina. Cina na le bahsa ngön dialèk tiëp provinsi nyang meulaén.
Neuweuek wilayah
Asia Barat Daya
Asia Teunong
Asia Teunggara
Asia Teungoh
Asia Timu
Asia Barôh
Neugara Asia
Beunuwa
|
Asia
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Asia
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam kawasan Asia Seulatan nakeuh:
Bangladesh
Bhutan
India
Maladewa
Nepal
Pakistan
Srilanka
Wilayah Inggréh di Samudra Hindia
|
Asia Tunong
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Asia%20Tunong
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Asia Teunggara nakeuh saboh neuweuk wilayah beunua Asia, wilayah nyoe meuceue röt blah barôh ngön Cina, Samudra Pasifik röt blah timu, Samudra Hindia röt blah barat, lom Samudra Hindia, Teluk Benggala, röt blah barat.
Neugara-neugara nyang jitamong u kawasan Asia Teunggara nakeuh:
Brunai
Indônèsia
Malaysia
Filipina
Muangthai
Singapura
Laos
Kamboja
Myanmar
Viètnam
Timor Leste
|
Asia Teunggara
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Asia%20Teunggara
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Neugara-neugara nyang rôh lam wilayah Asia Teungöh nakeuh:
Rèpublik Rakyat Cina (Propinsi Qinghay, wilayah otonomi Xinjiang ngön Tibèt)
Kazakhstan (wilayah blah timu Kruëng Ural)
Kirgiztan
Tajikistan
Turkmènistan
Uzbèkistan
India (Ladakh)
Afghanistan
Mongolia
|
Asia Teungöh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Asia%20Teung%C3%B6h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Asia Timu nakeuh salah saboh sub-wilayah Asia. Luwahjih na meu km2, atawa 15 per sireutôih nibak beunua nyan.
Neugara-neugara nyang jitamong u Asia Timu:
Rèpublik Rakyat Cina
Taywan
Jeupang
Korèa Utara
Korèa Seulatan
Mongolia
|
Asia Timu
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Asia%20Timu
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Asèë (Canis lupus familiaris) nakeuh mamalia karnivora nyang ka meuubah domestikasi dari srigala dari 15.000 thon nyang u likot ataupih 100.000 thon yang u likot meunurot bukti genetik nyang i cok bak fosil ngon DNA jih.
Asèë bulèëjih meumacam-macam, tapi asèë geu hukôm najih lam agama Islam. Bak asèë na seumacam peunyakét nyang geupeunan peunyakèt rabiyès, nyankeuh peunyakét pungo asèë.
Bak ladôm dairah asèë geu peujeuët seubagoë nyang jaga rumoh atawa ngon lét buy.
Mamalia
|
Asèe
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/As%C3%A8e
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Australasia nakeuh saboh wilayah di Osèania nyang teudöng nibak Australia, Seulandia Barô, pulo Papua ngon pulo-pulo la'én lam wilayah Samudra Pasifik.
Banuwa
Osèania
|
Australasia
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Australasia
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Ayeuen nakeuh seuneungui ureueng inöng, miesue keu aneuk dara ngon keu aneuk miet, nyang geupeugèt nibak meuih, pirak atawa suasa. Ayeuen geungui mangat dhiet seuneungui, mangat jroh rupa.
|
Ayeuen
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Ayeuen
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahrain (البحرين, مملكة البحرين Kingdom of Bahrain) nakeuh saboh neugara nyang na di Lhôk Parsi, Asia Barat. Lhôk Bahrain jipeumeuklèh neugara nyoë ngön Qatar ngön Arab Saudi.
Tarèh
Bahrain ka geuduëk lé manusia dari masa jameun pra-seujarah. Neuduëk nanggroë nyang that meusaneut di Lhôk parsi ka jeut keu that galak dum ureuëng, Assyria, Babilonia, Yunani, Parsi, ngo keuneulheuëh Arab. Jameun dilèe Bahrain nyoë geuturi ngon nan Dilmun, Tylos lam beunahsa ureuëng Yunani, ngon Mishmaniq bak watèe dimeuyub peumeurèntah Keurajeun Parsi.
Pulo-pulo di Bahrain nyang na bak teungöh blah rot tunong Lhôk Parsi meuhasé lam tarèh keu jeuët teuka bansa-bansa peunjajah keunan. Bahrain nyang lam bahsa Arab meuma'na "Duwa La'ôt", nyan keuleumah kri bak nyata jih pulo nyan na duwa boh ne ië nyang meubida, ië tabeuë nyang jiteubiët lam tanoh ngon ië masén nyang meukeuliléng nanggroë nyan.
Peunawôt luwa
Bahrain e-Government Portal (Bahsa Arab/Bahsa Inggréh)
Asia Barat
|
Bahrain
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bahrain
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Basa Acèh (بهسا اچيه), nakeuh saboh basa nyang na di Acèh, keucuali padum-padum boh wilayah, lagèë Acèh Tamiang, Bener Meriah, Acèh Teungoh, Gayo Lues, Acèh Teunggara, Acèh Singkil ngön Simeuluë.
Nè atawa asai usui
Basa Acèh nyoe hana nyang bit - bit teupeue panè asai usui ngön pat asaijih. Teuma nibak nyan, linguis (ureueng nyang meurunoe nè basa) Acèh that nit. Bah pih meunan, jinoe ka na cit hasé ureueng geuteuliti pasai basa Aceh nyoe, padum boh teori geukheun nè basa Acèh nakeuh nibak tanoh Champa nyang taturi deungön Vietnam teungoh ngön tunong jinoe. Geupeuna teori nyan sabab struktur bahsa Cham that meuhi ngön basa Acèh bah pih ka trép meupisah nibak maseng basa nyan. Nibak nyan, ahli-ahli bahsa Austronesia jinoe geupeutamong basa Acèh lam cabeueng basa Acèh-Chamic nyang nakeuh cabeueng di basa Malayo-Polynèsia Inti nyang nakeuh cabeueng cit di rumpun bahsa Malayo-Polynèsia nyang nakeuh cabeueng cit di rumpun bahsa Austronèsia. Nibak nyan, rumpun basa Acèh-Chamic na meuhubông cit ubé 70% kira jih ngön basa Moken nyang geumarit le sukèe Moken nyang tinggai di pulo-pulo panté timu la'ot Andaman di Thailand ngön pulo-pulo Mergui di ujông tunong Myanmar.
Lugat
La'én dairah atawa wilayah, meula'én cit lugat bahsa Acèh. Lagèë lugat bahsa Acèh di Acèh Rayek meubida ngön lugat nyang na di Pidië atawa di Kabupatèn Bireuen, meunankeuh miseujih.
Teuma bahsa Acèh nyang standart nakeuh bahsa nyang na geu marit atawa geu meututô lé masyarakat di dairah Acèh Barôh. Meubida bahsa teuntè jeuët keu bida meuphôm. Miseuë tutô 'Barôh', lam ladôm dairah Acèh Rayeuk areuti jih miyeup (bahsa Èndônèsiya; bawah), tapi meunyoë di dairah Pidië 'Barôh' meukuseud jih lawan tunong (bahsa Èndônèsiya; selatan). Meunan umpama.
Na ladôm dairah nyang meu bida laku tutô ret ta kalon cara tutô, na nyang baca harah R (Èr) deungon jeulah, na cit nyang lagè meujampu antara harah G ngon R. Miseuë jih tutô Baroë, na nyang kheuën Baroë, na chit nyang peugah Baghroë lagè nyang na ladôm di dairah Idi, Peureulak, Garôt Pidië atawa dairah la'én.
Sastra
Bahsa Acèh nyoë na cit geumeututô lam beuntuk sya'é, pantôn, Hikayat atawa calitra. Hadih Maja nakeuh saboh beuntuk pantôn nasihat, asoëjih teuntang peukara-peukara haba peuingat nyang meunyangkôt hay siuroë-uroë.
Ijaan Basa Acèh
Ijaan bahsa Acèh nyang geungui jinoe nakeuh ijaan nyang ka lheueh meupadum gö peusampôreuna. Rab saban ngön ijaan bahsa Indônèsia syit nyang ka meupadum gö geuseubarô keulayi.
Alphabet
Vokal
Diftong
Konsonan
Diftong
Tritong
Ndr
Ngg
Nyh
|
Basa Acèh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Basa%20Ac%C3%A8h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahsa Arab (qQ) nakeuh bahsa nyang geunguy lé ureuëng-ureuëng di wilayah nanggroë Arab, lage Saudi Arabia, Kuwait, Irak atawa la'én nibak nyan. Lam bahsa Arab nyoëkeuh Al-Qur'an neupeutrôn lé Allah ta'ala.
Meumacam lugat atawa dialek nyang na tareumpök lam bahsa Arab nyoë, seucara umum jeuët takheun bahsa Arab ureuëng di kuta meubida deungön bahsa nyang na di pedalaman (baduy). Narit ureuëng kuta leubèh sopan, leubèh meusaneuët. Lam sastra Arab lé that istilah-istilah nyang meuhubôngan deungön bahsa nyoë. Na istilah, antara la'én:
Nahu
Sharaf atawa taseuréh
Balaghah
Lugat
Ma'ani
Bayan
Badi'
Qawafi atawa la'én-la'én nibak nyan.
Nyan bandum jih nan cabeuëng èleumèë lam bahsa Arab. Deungon na tameureunoë èleumèë nyan tanyö akan jeuet ta bôh makna Al-Qur'an ngon Hadih seureuta Kitab-kitab Ulama.
|
Basa Arab
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Basa%20Arab
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahsa Acèh nakeuh saboh dari sekian bahsa di Acèh. Bahsa Acèh geupakèk lé ladôm ureuëng nyang na di Acèh. Di sampéng bahsa Acèh, na cit bahsa la'én di Acèh. Bahsa la'én nyan nakeuh bahsa Gayo, bahsa Alaih, bahsa Teumiëng, bahsa Devayan, bahsa Sigulai, bahsa Haloban, bahsa Boang, bahsa Jamèë atawa bahsa Aneuk Jamèë ngön bahsa Kluët. Na cit bahsa Niëh nyang geungui bak gampông Ujung Sialit di pulo Banyak.Ban ban dum nyan geupeunan deungön bahsa da'irah Acèh.
Bahsa Acèh jeuët keu lambang identitas dan kebanggaan Acèh. Hai nyoë seusuai deungön fungsi bahsa da’irah seubagoë bahsa nasional. Di sampéng lambang keubanggaan ngön identitas nanggroë, bahsa Acèh na guna cit seubagoë alat perhubungan di dalam keuluarga ngön masyarakat da’irah, sarana peundukông budaya da’irah seureuta pendukông sastra da’irah di Acèh dan sastra da’irah Éndônèsiya.
Meunyö meunan, wajéb tateupeuë bahsa da’irah nyang na di Acèh nyoe dan pat-pat töh mantöng bahsa da’irah nyan geupakèk. Meunyo bahsa Acèh ka jeulah peunyeubaranjih paléng luwah. Jeuët takheun, bahsa Acèh geupakèk ban saboh wilayah Acèh.
Meunyo bahsa Jamèë atawa bahsa Aneuk Jamèë, hanya geugunakan awak nyang tinggai di da’irah Acèh Seulatan, Acèh Barat Daya, seubagian ubit da’irah Acèh Barat, Acèh Singkil, ngön Simeuluë. Meunan cit ngön bahsa Kluët, geupakèk lé ureueng nyang tinggai di Acèh Seulatan, nyang peunyeubaranjih di Kluët Utara, Kluët Seulatan, Kluët Timu ngon Kluët Teungöh.
‘Oh lheuëh nyan, bahsa da’irah la'én di Acèh nakeuh bahsa Simeuluë. Bahsa Simeuluë geupakèk lé ureuëng nyang tinggai di pulo Simeuluë. Di sampéng bahsa Simeuluë, di sidéh na cit bahsa Dèvayan, bahsa Sigulai, bahsa Lekon ngon bahsa Jamèë.
Bahsa Haloban geupakèk lé ureueng nyang tinggai di wilayah pulo Banyak. Sayangjih, bahsa Haloban dalam ancaman keupunahan, kareuna awak nyan leubèh seunang geupakèk bahsa Jamèë seubagoë bahsa pengantar dalam komunikasi siuroë-uroë. Di sampéng nyan, di sinoë na cit bahsa Boang.
Bahsa Gayo geupakèk lé ureuëng nyang tinggai di Dataran Tinggi Gayo (Acèh Teungoh ngon Bener Meriah). Bahsa Gayo geupakèk cit lé ureuëng nyang na di Gayo Lues, Kuta Canè, Acèh Teunggara, di sampéng di sidéh na cit bahsa Alah.
Bahsa da’irah nyang laén, nyang na di Acèh nakeuh bahsa Teumiëng. Bahsa Tamiëng na di Kabupaten Acèh Tamiang. Da’irah nyoë na Tamiang Hulu, na Tamiang Hilir.
Ban ban dum nyan nakeuh bahsa da’irah Acèh. Jadi, meunyo na kongrèh bahsa da’irah Acèh lagèë geupeugèt lé Dinah Keubudayaan Provinsi NAD thôn 2007, nyang geudiskusikan harôh babandum bahsa da’irah di Acèh, kön bahsa Acèh mantöng. Peunténg tapeugöt kongrèh nyan, kareuna bahsa meununjôkkan bangsa.
Bahsa
|
Bahsa dairah di Acèh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bahsa%20dairah%20di%20Ac%C3%A8h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahsa Indônèsia (), bahsa nasional bak nanggroë Indônèsia. Bahsa nyoë nakeuh seubagoë bahsa persatuan Éndônèsiya.
Indonesia Translator
Google Indonesia Translator
Indonesia Dictionary
Indonesia
|
Basa Indônèsia
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Basa%20Ind%C3%B4n%C3%A8sia
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Basa Inggréh (Basa Inggréh: English language) nakeuh saboh basa nyang jimarit lé ureueng Inggreh di United Kingdom. Karap ban dum buet administrasi geungui bahsa nyoe. Asai basa nyoe nakeuh nibak nanggroë Inggréh nyang nang nanggroejih London.
Basa Inggréh ka meuceuhu ban saboh donya. Nanggroë-nanggroë rayek nyang ka geungui basa Inggréh nakeuh Amirika Syarikat, Australia ngon Kanada.
Lugat basa Inggréh pih na mumacam bagoe, lagèe lugat Inggréh di Amirika mubida ngön lugat nyang na di nanggroë Australi.
Meunan syit basa inggreh nyang na di Singapor, lugatjih mubida sit ngon nyang na di Inggreh. Ka meujampu ngen lugat Cina atawa Meulayu.
Inggréh
|
Basa Inggréh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Basa%20Inggr%C3%A9h
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahsa Meulayu nakeuh saboh bahsa nyang geungui lé ureueng nyang na di Indônèsia, Malaysia, Singapura, Brunai Darussalam ngön Thailand bagian tunong. Na cit nyang marit bahsa nyoë bak wilayah-wilayah nyang laén.
Bahsa di Asia Teunggara
|
Bahsa Meulayu
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bahsa%20Meulayu
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bahsa Turuki (atawa lam ) nakeuh bahsa raseumi nyang geungui di nanggroe Turuki.
Turuki
Turuki
|
Bahsa Turuki
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bahsa%20Turuki
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bangladèsh (, Benggali: বাংলাদেশ, [ˈbaŋlaˌdeʃ]) nakeuh saboh neugara nyang na di kawasan Asia Seulatan. Official and national language Benggali Barat.
Nè
Asia Tunong
|
Bangladèsh
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Banglad%C3%A8sh
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bener Meriah, saböh kabupaten di Nanggroë Acèh Darussalam.
Seugöh löm jeuët keu saböh kabupaten, wilayah Bener Meriah mantöng tamöng Kabupatèn Acèh Teungöh. Nang nanggroë kabupaten Bener Meriah nakeuh Simpang Tiga Redelong.
Tanggai 18 buleuën dua blah 2003 Kabupaten Bener Meriah geu beuntuk.
Jinöe Bener Meriah geupimpin lé Ir. H. Tagore Abubakar seubagöe Bupati, geu dampingi lé Sirwandi Laut Tawar SMIK. S. Sos selaku waki Bupati.
|
Kabupatèn Bener Meriah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Kabupat%C3%A8n%20Bener%20Meriah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bhutan nakeuh saboh neugara nyang na di kawasan Asia Seulatan. Neugara ubeut nyan meucurak Keurajeuën ngon geuturi cit ngon nan Nanggroë Naga Geulanteuë. Wilayah Bhutan nyang ubeut nyan meuseupét lam lungkiëk neugara India ngon Rèpublik Rakyat China. Nan neugara nyoe lam bahsa da'irah disinan geukheun Druk Yul, ma'na jih "Neugara Naga". Gamba naga nyang jeuet keu lambang neugara na geupeugot bak 'alam neugara.
Asai nan
'Bhutan' meuhat keu geucok nan nibak tutô lam Sanskerta 'Bhu-Uttan भू-उत्थान)' nyang meuma'na 'Tanoh Manyang'. Lam peuneugah la'én Sanskertanisasi, 'Bhots-ant भोट-अन्त' meuma'na 'Ujông Tibèt' atawa 'Tunong Tibèt'. Meunan pih padum-padum droë ureuëng Bhutan leubèh galak geukheun nanggroë nyan ngn 'Druk Yul' ngon ureuëng duëk disinan geukheun 'Drukpa'. Nan Dzongkha (ngon Tibèt) keu nanggroë nyan nakeuh 'Druk Yul' (Tanoh Naga Geulanteuë). Kaubit that lagak peumandangan dinanggroë nyan, ngon seungap lagoina meusampoë jeuet takheun nyan nakeuh neugara nyang that lagak dimuka bumoë sa'at jinoe.
Lam tarèh naggroë, Bhutan geuturi ngon le nan, Lagèe 'Lho Mon' (Nanggroë Lam Seupôt dari Tunong), 'Lho Tsendenjong' (Nanggroë Ceundana dari Tunong), 'Lhomen Khazhi' (Nanggroë Peuët Arah dari Tunong), ngon 'Lho Men Jong' (Nanggroë Ubat Teunimoh dari Tunong).
Tarèh
Keuneubah peukakaih, seunjata, ngon teuninggai dar batèe geupeuleumah kri keu Bhutan nyan ka jeuet keu neduëk manusia phôn that dari abad keu-20 SM (2000 thôn golom Masehi). Mandum gla nan keu naggroë nyan ka geuteumèe lé ureuëng ahli tarèh lam keuneubah sarakata jameun Bhutan ngon Tibèt jameun.
Keujadian nyang meutuléh paléng awai nyang geuteumeung di Bhutan nakeuh keuneubah naseukah lé sidroë bhiksu agama Buddha, Padmasambhava (nyang geukheun cit Gurèe Rinpoche) bak abad keu-8. Tarèh awai Bhutan hana leumah kri, sabab that le ceunatat jameun nyang abéh angoh lam musibah tutông di Punakha, nang nanggroë Bhutan jammeun bak thôn 1827. Dari abad keu-10, keuneumang siyasat nanggroë Bhutan that jipeungarôh lé reusam hudép ureuëng Bhutan nyang religius. Meumacam bagoë madeuhab Buddha timoh ngon geulindông lé maharaja Mongol ngon Tibèt. Lheuëh runtôh bansa Mongol bak abad keu-14, aneuk-aneuk madeuhab nyan jimeurupah kuwasa lam beunteuëng siyasat ngon agama, akhéjih jeuet keu ji-ék keuh aneuk madeuhab Drukpa bak akhé abad keu-16.
Sampoë 'an abad keu-17, Bhutan nakeuh seubagoë bansa nyang gadôh jimeuprang sama keudroë sampoë meusaho lom lé lama Tibèt ngon peumimpén militè Shabdrung Ngawang Namgyal. Keu cara ngon peutheun nanggroë dari buët jeuheuët bansa Tibèt, Namgyal geupuga saboh jaringan dzong (kuta) nyang that kha, ngon laju geupeunyat saboh seunurat hukôm keu geuba raja-raja ubeut di nanggroë nyan u meuyub saboh peumeurèntahan. Lheuëh maté Namgyal bak thô 1651, Bhutan rhôt lom lam harô-hara, akibatjih bansa Tibèt laju jijak prang lom nanggroë nyan bak thôn 1710, sigo teuk bak thôn 1730 ngon jibantu lé bansa Mongol. Banduwa prang nyang han asé keu peutalô Bhutan, ngon bak thôn 1759 bandum pihak nyang meupaké geupeugot saboh janji piyôh prang..
Bak abad keu-18, Bhutan geujak prang ngon geukuwasa Keurajeuën Cooch Behar di tunong, akibat prang nyan lé Cooch Behar bak thôn 1772 jilakèe bantu bak British East India Company nyang lé maseukapè niaga nyan jibantu awak Behar bak usé bansa Bhutan, ngon lheuëh nyan lom jibalah jak prang u nanggroë Bhutan bak thn 1774. Prang nyan meu-ulang-ulang na meupadum go tunjak nyang nakeuh geukheun prang meureubôt ceuë nanggroë Bhutan geulawan Inggréh, nyang rayeuek nakeuh Prang Duar 1864–1865). Lheuëh Bhutan talô lam prang, laju jipeugot saboh Meujanji Sinchula, geubôh tandajaroë antara India Britania ngon Bhutan. Keu syarat reuda prang jicok keuh bansa Duar lé Keurajeuën Britania ngon Irlandia. Nyan keuh meu akhé prang anatar India Britania ngon Bhutan.
Bak keunira thôn 1870 sampoë 'an 1885 teujadi padum-padum go tunjak prang syèdara di Bhutan meuseubab ngon meureubôt kuwasa lam nanggroë. Bak thôn 1907, thôn peunténg lam nanggroë nyan, Ugyen Wangchuck jipiléh keu raja pusaka nanggroë lé majeulih rahib Buddha, peujabat peumeurèntah, ngon kawôm ulèe balang peunténg lam nanggroë. Peumeurèntah Britania laju sipakat ateuh peuniléh nyan, ngon bak 1910 Bhutan geutandajaroë saboh janji nyang jeuet keu Britania Raya ‘ji-atô’ bhaih luwa nanggroë Bhutan.
Thôn 1947 bak 15 uroë buleuën 8 India geucok meurdèka dari Britania Raya, Bhutan laju jeuet keu neugara phôn nyang meuakô meurdèka India.
Saboh janji barô nyang rab saban ngon janji thôn 1910 jibôh tandajaroë lé Inggréh bak 1949, lheuëh nyan bansa Inggréh jitinggai wilayah nyan, ngon Bhutan meurdéka peunoh bak 8 uroë buleuën 8 thôn 1949.
Bumoë
da'rah barôh neugara nyang nakeuh meulingka likok gunong nyang meusalju ngon ikeulim nyang that na leupië bak puncak-puncak nyang manyang. Beunagi rayeuek puncak di barôh nakeuh manyangjih leubèh nibak 23.000 gaki (7.000 mètè) dari muka la'ôt; titék paléng manyang nakeuh Kula Kangri, bak 24.780 gaki (7.553 m), meunan pih bak studi topografi nyang leubèh rinci geupeunyata bahwa ban mandum Kula Kangri na di wilayah Tibèt bak seunipat RRC modern geupeunyata Gangkhar Puensum, nyang khusuih jih jikheun keu gunong paléng manyang, han leupah ék di dônya, leubèh manyang nibak 24.835 gaki (7.570 m). Lam kawan gunong nyan ji-ilé kruëng nyang ië jih kreuëh meusalju, seuneubôk lam lhôk gunong manyang disinan meuhampa padang luwah nyang hijô meunaleuëng keu meunatang nyang geupeulhara lé bansa geubeuë meunatang nyang sipanyang thôn minah-minah lam ranto luwah nyan.
Gunong-gunong Itam di Bhutan teungoh jeuet keu badan ië antara 2 sistem ië utama: Mo Chhu ngon Drangme Chhu. Puncak-puncak di Gunong-gunong Itam na manyang antara 4.900 sampoë 8.900 gaki (1.500 ngon 2.700 m) dpl, ngon kruëng nyang meu-ilé disinan lam ceureulông lam lingka gunong-gunong la'én nyang leubèh meuyub. Rimba di da'irah teungoh jeuet keu da'irah seudia rab mandum hasé uteuën di Bhutan. Torsa, Raidak, Sankosh, ngon Manas nakeuh kruëng Bhutan, nyang ië nibak kruëng nyan meulingkeuë da'irah-da'irah ureuëng meuneugoë. Saboh manfa'at bagi that ramèe ureuëng Bhutan nyang duëk di tanoh manyang blah rot teungoh.
|
Bhutan
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bhutan
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Meulatang nakeuh salah saboh peuneujeuët Allah. Le that curak meunatang nyan, na nyang peuët boh gatéh, na nyang duwa. Na nyang meusayeuëp, na cit nyang meuiku.
Teumpat udép
Na lam kawan meulatang nyan udép di darat, lagèë manok, iték, asèë, cagèë, gluëh, leumo ngon la'én-la'én lom. Meulatang-meulatang nyang udép lam ië lagèë eungkôt. Eungkôt pih meumacam nanjih, na eungkôt surè, mulôh, kadra ngon nyang la'én. Teuma na chit nyang udép bak duwa pat, meukuseuëdjih udép lam ië ngon bak darat lagèë buya, punyië, cangguëk le lom la'én.
Umpeuën meulatang nyan pih le macam curak, na nyang pajôh ôn kayèë, naleuëng lagèë kamèng, bubiri, leumo, keubeuë, rusa atawa la'én nibak nyan. Na chit eumpeuën meulatang nyan sië, meukeusuëdjih jipajôh sië/tubôh meulatang la'én, lagèë rimuëng, buya, uleuë atawa miseuë la'én. Teuma na chit meulatang nyang pajôh böh kayèë, lagèë eungkong.
Hexapod
Diplura
Protura
Springtail
|
Binatang
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Binatang
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bireuën atawa Acèh Jeumpa nakeuh saboh kabupaten nyang na di Acèh. Bireuën sigolomjih rôh lam wilayah kabupaten Acèh Barôh. Bak thon 2000 Bireuën meupisah dari Acèh Utara.
Jinoë Kabupaten Bireuën geumat kuwasa lé bupati H. Ruslan H. M. Daud ngön Ir. Muktar Abda, M.Si. seulaku waki bupati. Lam kabupaten Bireuën nyoe na 17 boh kecamatan.
Neuduek Geografis & Ceue Administrasi
Kabupaten Bireuen nakeuh meuteumpat bak posisi geografis bak antara 090 20’ – 970 21 BT ngön 40 54’ – 050 18’ LU. Ceue-ceue kabupaten Bireuen nakeuh:
Siblah utara meuceue ngön Seulat Malaka
Siblah timu meuceue ngön Kabupaten Acèh Utara
Siblah tunong meuceue ngön Kabupaten Bener Meriah
Siblah barat meuceue ngön Kabupaten Pidië Jaya
Peumeurintah
Bireuen jinoe geupimpin lé H. Ruslan H. M. Daud. Gobnyan nakeuh bupati Bireuen bak periode 2012 sampoe 2017. Waki bupati geumat lé Ir. Muktar Abda, M.Si.
Lam kabupaten Bireuen na tujôh blah boh keucamatan. Ban 17 boh keucamatan nyan nakeuh:
Gandapura
Jangka
Jeunieb
Jeumpa
Juli
Kota Juang
Kuala
Kuta Blang
Makmur
Pandrah
Peudada
Peusangan
Peusangan Seulatan
Peusangan Siblah Kruëng
Peulimbang
Samalanga
Simpang Mamplam
Referensi
Teunuléh ban geupuphôn bak Buleuën Siblaih 2013
Acèh
|
Kabupatèn Bireuen
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Kabupat%C3%A8n%20Bireuen
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bubiri atawa keubiri (Ovis aries), saboh makhluk peuneujeuët Allah ta'ala. Bulèëjih na nyang putéh, na nyang keulabèë. Eumpeuënjih naleuëng, ôn-ôn kayèë. Meunatang nyoë karap saban lagèë kibaih () domba, nyang na bida bacut lungkèë bubiri teupat, meunyoë kibaih lungkèëjih meugulông.
Bubiri na tareumpok lam gampông-gampông, hana jareuëng cit na bak kuta-kuta nyang biasa geubloë keu kureubeuën atawa geupeulahra. Meunyoë geutanyoë peureulèë tabloë, jeuët tajak bak geulanggang bloë publoë hiweuën, jeuët tabloë langsòng bak ureuëng po atawa bak mugèë.
Bak bubiri le faidahjih, kon asoë sië mantong jeuët tanguy, bahkan bulèëjih jeuët tapeugöt keu ija atawa la'énjih, kulétjih jeuët keu bahan peugöt taih, sipatu, taloë keu'iëng atawa la'énjih lagèë nyang na bak nanggroë-nanggroë maju.
Bak tapeulahra bubiri hana that payah, asay na beulanja bacut mantong ka meuhasé ta'ôseuha, eumpeuënjih pih hana hèk bak tamita, jeuët naleuëng atawa ôn kayèë. Lom pih yum bubiri leubèh murah nibak kamèng. Bak tasatoh jih hana that meukarat geutanyoë, adak peunyakét pih jareuëng na.
Mungkén na rakan-rakan atawa syèëdara-syèëdara nyang na meuh'eut peulahra bubiri, jeuët tamulai tajak mita, ta bòh pangkai tabloë bubiri, mungkén raseuki Allah karònya.
Mamalia
|
Bubiri
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bubiri
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Bumoë (lambang: ) nakeuh planèt keulhèe nyang paléng rab ngön mata uroe dan planèt nyang paléng padat ngon nyang keulimong rayek di antara lapan planèt lam sistem mata uroe. Bumoe nakeuh planèt nyang paléng rayek lam kawan peuet planèt nyang na lam sistem mata uroe. Bumoe meujan geukheun cit dônya atawa Planet Biru.
Bumoe ka na yôh 4,54 miliar thôn u likot. Meukheuluk udep ka na ateueh rueng bumoe sangkira 3,5 miliar thôn u likôt. Biosfer bumoe lheueh nyan trép bak trép geuubah atmosfer ngon keuadaan fisik dasar laenjih, nyang geupeumungken keujadian reproduksi organisme seureuta geubeuntuk lapisan ozon, nyang meusigo ngön mideuen magnet. Bumoe geuteugah radiasi mata uroe nyang bahya ngon geupeumungkén meukheuluk udep mikroskopis keu jiudép ngon aman di darat. Sipheuet fisik, seujarah geologi, ngön orbit bumoe geupeumungkén udep jeuet bertahan.
Litosfer Bumoe teuplah keu padum-padum boh segmen kaku, atawa lempeng tektonik, nyang meu-ubah-ubah di mandum permukaan Bumoe seulama meujuta-juta thon. Lubeh nibak 70% bumoë teutôb lé ie, ngon nyang la'én nibak nyan nakeuh banuwa ngon pulo-pulo nyang na le la'ôt ngon sumber ie nyang jeuët keu peuneujeuët hidrosfer. Kutôb bumoë kayém that teutôb ngon ié jeue; ié jeue nyang le di Antartika ngon ié jeue di kutub. Dalam bumoë mantöng aktif, ngon inti njang leubèh dalam nakeuh beuso, inti luwa nakeuh cairan nyang peugot medan magnet, ngon lapisan nyang leubèh leubèh padat di dalam mantöng.
Bumoe meu interaksi gravitasi deungen objek laen di angkasa, terutama mata uroe ngen buleun. Watee geukeulileng Mata Uroe lam saboh orbit, Bumoe meu'ubah bak sumbu jih 366,26 kali, nyang peuget 365,26 uroe mata uroe atawa saboh thon sidereus. Putahan Bumoe bak sumbu jih meu'ubah 23,4° nibak serenggangan bidang orbit, nyang peuget perbedaan musem di permukaan Bumoe deungen periode saboh thon tropis (365,24 uroe mata uroe). Buleun nakeuh saboh-saboh jih satelit alami bumoë, nyang mulai geubimbéng bumoë kira-kira 4,53 miliar thôn nyang ka u likôt. Interaksi gravitasi antara Bintang ngon Bumoe geupeusiblah pasang, geupeutentei sumbu jih, dan seucara meutahap geupeutren rotasi Bumoe.
Bumoe nyoe nakeuh teumpat tinggai keu meuribe-ribe makhluk udep, termasok manusia. Sumber daya mineral bumoë ngon produk biosfer la'én geubantu keu peuseudiaan sumber daya keu geudukung populasi manusia global. Wilayah bumoë nyang ka jiduek lé manusia ka geupeusapat lam 200 nanggroë nyang meukuasa, nyang saléng meuhubông ngon saboh la'én meulalu diplomasi, pariwisata, perdagangan, ngon aksi militer.
|
Bumoë
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Bumo%C3%AB
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Calitra atawa ceuritra biasa na geu peugah-peugah lé ureuëng-ureuëng tuha masa awai. Watè malam uröe dang-dang teuënguët, na geu ceurita meu dua-lhè pucôk.
Ceurita peulandôk rôh ubit-ubit tanyöe na keuh ceurita nyang paléng ta galak.
|
Calitra
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Calitra
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Cicém nakeuh meunatang nyang rôh lam kawan meunatang meutuleuëng ruëng (vertebrata). Kri meunatang cicém nyan meubulèe ngon meusayeuëp. Fosil nyang that tuha nibak cicém ka meuteumèe di Jeureuman ngon geupeunan Archaeopteryx.
Jeunèh-jeunèh cicém nyan that le macam, phôn cicém subang nyang ubeut sampoë cicém unta nyang leubèh manyang nibak ureuëng. Bak keunira na dum 8.800 – 10.200 spesies cicém ban sigom dônya; ngon na dum 1.500 jeunèh nyang hudép di Indônèsia. Meubagoë jeunèh cicém nyan geukira lam glah Aves.
Le nibak cicém nyan jipajôh eumpeuën sikureuëng-kureuëngjih sikhan geuhon badan jih tiëp uroë.
Cicém ngon manosia
Nibak cicém le that meunapha'at lam udèp manosia. Na padum-padum boh jeunèh cicém nyang ka geuhiro lé manosia lam watèe nyang that na trép. Jeunèh-jeunèh nyan lagèe manok, iték ngon puyôh, bandum jeunèh nyan ka jeuët keu nè utama protein nyang peunténg keu udép manosia, got nyan siëjih atawa bohjih.
Bagöe la'én nbak cicém nyan nakeuh, na nyang hareuëm pajôh meunurôt agama. Cicém nyan na nyang jitém seu'iet, na cit nyang kleuët, hudép lam uteuën atawa lam blang. Cicém-cicém nyang han jeuët pajôh meunurôt Islam nakeuh cicém nyang jicok umpeuen deungön gakijih, lagè kleuëng, siwah/tiwah, nggang atawa la'én nibak nyan. Salang cicém nyang jeuët pajôh siejih miseuë rampineueng, leuëk, mirahpati, tulô atawa la'én jih.
Cicém di Acèh
Meunurôt data Avibase, jumeulah spèsies cicém nyang na di Acèh na 542 boh spèsies. Dari jumeulah nyan, na 25 boh spèsies nyang ka jareueng jiteumèe.
Eu cit
Dapeuta cicém di Acèh
Peunawôt luwa
Pusat Data Cicém nyang na di Acèh
|
Cicém
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Cic%C3%A9m
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Dayah nakeuh saboh teumpat meurunoë di Acèh. Masa awai kön kana di Acèh, "dayah" atawa "dèah" (meunurôt lugat ureuëng da'irah Acèh Rayek) asay tutô nibak , nyang hareutoejih meumakna sagoë, wab nibak masa Rasulullah saw geupeurunoë ureueng Iseulam bak sagoë-sagoë meuseujid. Nan nyankeuh nyang geungui sampoë 'an jinoë. Teuma lam bhaih administrasi neugara di Indônèsia keu narit dayah kayém neugantoë ngon pesantren atawa pondok pesantren geupeusaban ngon neukheun nan teumpat meununtut èleumèe agama Islam di Indônèsia khusuihjih di pulo Jawa.
Dayah di Acèh kayém geusatöh lé sidroë ureuëng mat, nyang kayém geurasi nan teungku chik, abu, abuya atawa la'én nibak nyan. Lam masyarakat tradisional ngon modern ureuëng Acèh dayah nyan wajéb na nibak tiep-tiep da'irah, sampoe beu that balèe seumeubeuët nyan ubeut ngon seuderhana meuhat keuh geukheun dayah cit. Saweueb ka mangat bak neukheun lé ureuëng Acèh tiep-tiep nan teumpat ureuëng beuet semeubeuët nyankeuh nyang geukheun dayah. Biasajih lam tiep-tiep gampông di Acèh na dayah-dayah ubeut, ladôm gampông cit leubèh nibak saboh jumeulah jih.
Le that dayah ka lawét nyoë, di kuta-kuta atawa di gampông. Na nyang dayah salafiyah, na cit nyang ka modèrèn atawa terpadu. Bak saboh keunira lam thôn 2007 nyang geupeugot le Dinas Pendidikan Provinsi Acèh (masa nyan: NAD), jumeulah dayah di Acèh na 631 boh, meunurôt Departemen Agama geujumeulah na 879 boh ngon bak beunileuëng nyang la'én le Rabithah Thaliban Acèh jumeulah dayah di Acèh na 900 boh. Bak thôn keunira nyan geupeugot nakeuh lam bhaih jumeulah dayah nyan golom final atawa na standar nyang hana saban bak maséng-maséng lembaga keu geuteujeumah ma'na ngon rupa dayah nyang paih.
Tarèh
Tarèh awai
Riwayat phôn dayah di Acèh bak peuneugah ahli tarèh nakeuh Dayah Cot Kala atawa geukheun ngon Zawiyah Cot Kala di Kabupaten Acèh Timu. Lam seujarah Dayah Cot Kala nyankeuh seubagoë dayah nyang phôn di Asia Teunggara, gurèe-gurèe seumeubeuët bak dayah nyan teuka dari nanggroë Arab, Parsi ngon India. Dayah-dayah dudoë 'oh lheuëh dayah Cot Kala nakeuh lagèe Dayah Serele nyang geusatoh lé Teungku Syèkh Sirajuddin nyang geupeudong bak thôn 1012 M sampoë thôn 1059, Dayah Blang Peuriya nyang geusatoh lé Teungku Ya'kob geupeudong bak thôn 1153 sampoë 1233 M, Dayah Batu Karang nyang na di Keurajeuën Teumiëng nyang geusatoh lé Teungku Ampôn Tuan. Lheuëh nyan na lom dayah Kan'an di wilayah Lam Keuneu'eun Acèh Rayek (Keurajeuën Lamuri), dayah nyoe geupeudong bak thôn 1196 M sampoë 1225 M lé Syèkh Abdullah Kan'an sidroë ulama meubansa Palestina.
Dudoë that na Dayah Tanoh Abèe antara thôn 1823-1836 M ngon Dayah Tiro di Kecamatan Tiro Kabupatèn Pidie antara thôn 1781-1795 M, ngon dayah-dayah la'én nyang meusipreuëk ban sigom Acèh yôh masa nyan. Lam masa surôt Keurajeuën Acèh Darussalam na cit peuneudong-peuneudong dayah (lam Abad keu 18 ngon keu 19 M). Dayah nyang geupeudong bak masa nyan nakeuh lagèe Dayah Tgk Chi' Kuta Karang, Dayah Lam Birah, Dayah Lamnyong, Dayah Lambhuk, Dayah Kruëng Rumpét, pajan keuh dayah-dayah nyan geupeudong hana ceunatat tarèh nyang paih lon.
Masa Keurajeuën Acèh Darussalam
Lam tarèh neugara Keurajeuën Acèh Darussalam bak masa Sultan Iskandar Muda watèe nyan na dayah manyang bak Meuseujid Raya Baiturrahman, dayah manyang nyan geusatoh lé leubèh kureuëng 40 droë ulama chi' dari nanggroë Parsi ngon India. Jinoe dayah tuha nyang mantong teudong nakeuh Dayah Tanoh Abèe, Seulimeum, Acèh Rayek, dayah nyoe phôn geupuga bak phôn abad keu 17 M. Zawiyah nyoe jeuet keu teumpat keuneubah na 4.000 naseukah ngon meumacam bagoë kitab jameun nyang geutuléh jaroë lé ulama masa dilèe.
Seubagoë saboh neugara nyang neumumat bak hukôm agama Éseulam nakeuh meuhubôngan nyang that peunténg antara dayah ngon peumeréntah Keurajeuën Acèh. Saweuëb qanun ngon hukôm nanggroë neu angkèe nibak hukôm agama.
Teuningkat dayah bak masa Keurajeuën Acèh Darussalam nakeuh :
Meunasah atawa madrasah: dayah teuningkat phôn nyang na di tiëp gampông. Disinan geupeurunoë bhah meubaca al-Qur'an, teumuléh ngon meubaca haraih Arab, cara meuibadah, meuakheulak, rukôn Éseulam, ngon rukôn iman. Nyang beuët disinan nakeuh aneuk-aneuk miët cut-cut.
Rangkang : dayah teuningkat keu duwa nyang na diseulingka meuseujid ngon na teumpat neudom bagi ureuëng meurunoë. Disinan geubeuët èleumèe Fiqah, 'ibadat, tauhid, tasawuf, tarèh Éseulam, bahsa Arab. kitab-kitab meurunoë na nibak bahsa Meulayu ngon bahsa Arab.
Dayah : teuningkat nyoë na lam tiëp-tiëp da'irah, na cit nyang meuteumpat bak meuseujid meusapat ngon rangkang. Nyang teuleubèh le nakeuh meuklèh ngon meuseujid. Dayah nyoë geuseudia saboh balèe utama nyang geupeuguna keu teumpat seumeubeuët ngon teumpat seumayang meujama'ah. Di dayah, mandum kitab nyang geupeubeuët nakeuh lam bahsa Arab. Éleumèe agama nyang geupeurunoë bak dayah nakeuh éleumèè fikih muamalah, tauhid, tasawuf, akheulak, éleumèè bumoë, éleumèè atô nanggroë, ngon bahsa Arab. Na cit dayah nyang geupeurunoë éleumèe 'umum lagèe éleumèe meuneugoë, meu utôh ngon éleumèe meuniaga.
Dayah Teungku Chik : nakeuh saboh teuningkat leubèh manyang di ateuëh dayah meujan geukheun cëit ngon Dayah Manyang. Dayah nyoe hana that le. Di sinan geupeubeuët bahsa Arab, fikih jinayah (hukôm pidana), fikih munakahat (hukôm meukawén), fikih duali (hukôm atô nanggroë), tarèh Éseulam, taréh neugara-neugara, éleumèe manthiq, tauhid, filsafat, tasawuf/akheulak, éleumèe falaq, tafsir, ngon hadits.
Jami'ah Baiturrahman: Jami'ah nyoe na di nang nanggroë nyang meusapat ngon Meuseujid Jami' Baiturrahman. Jami'ah Baiturrahman nyoë geuweuëk bak meumacam "Daar" nyang meunyoë ta peusaban bak masa jinoë saban ngon fakultas. Na 17 "Daar" nyang geupuga bak watèe nyan: (1) Daar al-Tafsir wa al-Hadits (Tafsir ngon Hadits), (2) Daar al-Thibb (Èleumèe Medisn), (3) Daar al-Kimya (Kimia), (4) Daar al-Taarikh (Tarèh), (5) Daar al-Hisaab (ÉLeumèe Pasti), (6) Daar al-Siyasah (Siyasat), (7) Daar al-Aqli (Éleumèe Akay), (8) Daar al-Zira'ah (Éleumèe Meuneugoë), (9) Daar al-Ahkaam (Hukôm), (10) Daar al-Falsafah (Filsafat), (11) Daar al-Kalaam (Teologi), (12) Daar al-Wizaraah (Éleumèe Atô neugara), (13) Daar Khazaanah Bait al-Maal (Éleumèe Pèng ngon areuta neugara), (14) Daar al-Ardhi (Éleumèe Tambang), (15) Daar al-Nahwi (Bahsa Arab), (16) Daar al-Mazahib (Éleumèe Agama), dan (17) Daar al-Harbi (Éleumèe Prang).
Bak masa Sultan Alaidin Iskandar Muda Darma Wangsa Perkasa Alam Syah neumat kuwasa thôn (1016-1045 H/1607-1636 M), gurèe-gurèe ch' jami'ah nyan la'én nibak ulama Acèh, na cit nyang gurèe nyang teuka dari Arab, Turki, Parsi, ngon India.
Masa Beulanda
Bak masa Prang Acèh geulawan Beulanda le that dayah nyang jeuet keu hancô ngon le that ulama nyang geujak lam seuëh prang keu geujak meu jihad. Lam prang nyan dayah jeuet keu teumpat kawom mujahidin Acèh neu atô taktik prang, teungku-teungku dayah that le nyang jeuet keu panglima peujuang lam prang nyan. Ureuëng-ureuëng dayah nyang geuthèe jeuet keu ureuëng peunténg lawan peunjajah di Acèh lagèe Teungku. Chi' Tanoh Abèe nyang jeuet keu peunasihat prang neugara.
Na cit ulama dayah nyang jeuet keu bak geuteumanyong lé peujuang lagèe Teungku Chi' Tanoh Abèe (Teungku Chi' Abdul Wahab) Tanoh Abèe, Acèh Rayek. Ban duwa golongan ulama nyoe teutap neusatoh ngon neupeurunoë sampoë le cit ulama Acèh bak masa prang nyan nyang neubeuët lam glé. Miseuëjih Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri ngon Teungku H. Abdullah Lam U.
Bak watèe Beulanda ka meu asé di peudong peumeurintahan kolonial di Acèh, ngon sigra laju jibagi nanggroë ngon beunagi barô nyang jikheun landscap. Na 129 boh landschap nyang na di Acèh yôh nyan. Lam saboh landschap nyang na meuhat ji peuizin peudong saboh dayah. Ngon keujadian nyan, jumeulah dayah lam masa Beulanda leubeh kureuëng nna 129 boh.
Masa Jeupang
Bak masa Jeupang na prang cit nyang geupimpén lé sidroë ulama dayah. Phôn that nakeuh bak thôn 1944 di Syamtalira Bayu Acèh Barôh nyang neupimpèn lè ulama dayah nan gobnyan Teungku Abdul Jalil (Teungku di Cot Pliëng) nyang meuhasé geupeutalo saboh kompi teutra Jeupang. Lheuëh nyan nyang teujadi di Pandrah, Kecamatan Jeunieb.
Masa Reubot Meurdeka
Neugara Indônèsia geupeunyata meurdéka bak 17 uroë buleuën 8 thôn 1945, aseuka Jeupang talô lam Prang Dônya II ngon teuntra sikutu jiteuka lom u Indônèsia. Buleuën 10 thôn an saboh neugara Indônèsia ka abéh jikuwasa keulayi lé teuntra sikutu, dari Mèdan teuntra nyan jikeuneuk tamong u Acèh. Yôh nyan keuh bak 15 uroë buleuën 10 thôn 1945 ulama dayah di Acèh geupeunyata saboh ma'lumat nyang that peunténg lam seujarah. Ma'lumat nyan geurasi nan ngon Ma'lumat Ulama ban sigom Acèh nyang nakeuh ngon ma'lumat nyan ulama Acèh geumeufatwa Prang Sabi lawan peunjajah bèk sampoë leupah jitamong u Acèh. Ngon neucok peunutôh nibak ma'lumat nyan meuribèe droë ureuëng meudagang bak dayah geubeudoh jak meuprang sajan ngon mandum mujahidin Acèh u ceuë Acèh ngon Sumatera ret Barôh (Sumatera Utara) Nyang geukheun cit ngon Peuristiwa Medan Area.
Lam peuristiwa nyan geuthèe na 2 boh aseuka meuseunjata nyang geuturi aseuka nyan geuhimpôn nibak ureuëng meudagang :
Laskar Mujahidin: Geukheun cit Barisan Mujahidin Aseuka nyoe geupeudong di Pidië, lam saboh pakat raya bak Meuseujid Tiro bak 17 uroë buleuën 11 thôn 1945. Pakat raya nyan na meusapat disinan ± 600 droe ulama ngon peumimpén masyarakat. Seubagoë nyang pimpén Laskar nyan geu angkèe Teungku Umar Tiro, sidroe cuco Teungku Chi' Ditiro Muhammad Saman.
Barisan Hizbullah : Aseuka nyoe geupeudong di Kutaraja lam saboh pakat bak Meuseujid Raya Baiturrahman. Geupeudong bak 23 uroë buleuën 11 thôn 1945. Barisan nyoe geu pimpén lé Teungku Muhammad Daud Beureu'éh, ngon waki gobnyan Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri, geubantu cit lé Teuku Muhammad Amin, Syèkh Marhaban Kruëng Kalé ngon Teungku Sulaiman Mahmud Ulèe Karéng.
Rupa dayah di Acèh
Lheuëh nibak tarèh panyang nyang na bak riwayat dayah di Acèh, dayah nyan teutap keuh seubagoë lembaga non formal teumpat ureuëng Acèh meurunoë ngon neupeurunoë èleumèe agama Islam. Rupa dayah jinoe di Acèh lagèe hana meubida jeu'ôh that meunyoë ta bandéng ngon dayah yôh masa awai.
Rupa fisik
Rupa fisik nyang that biasa dayah di Acèh nakeuh lam saboh lampôh seumeubeuët nyang ureuëng meudagang meununtôt èleumèe disinan neupiyôh bak bilék-bilék sederhana ngon neubeuët bak balèe beuët meunurôt tingkat èleumèe nyang teungoh neubeuët. Bilék-bilék ubeut biasajih geuduëk meuduwa lhèe droë ureuëng. Antara bilék gurèe ngon bilék aneuk murid geupeumeuklèh. Salang balèe seumeubeuët nakeuh rangkang-rangkang ubeut nyang hana rayek that luwahjih, meubintéh sikhan ngon ureuëng beuët lam balèe nyan geuduëk meulingka.
Buët si uroë-uroë
Si uroë-uroë di dayah ureuëng meudagang di sinan geubeuët, meuulang, geujaga watèe seumayang meujama'ah ngon na neubuët la'én miseuëjih muhadharah, dala'é ngon geumeuseuraya bak uroë-uroë nyang ka meuteuntèe. Gurèe-gurèe geuseumeubeuët, peu ulang aneuk miët beuët. Di dayah na cit geu atô anggèeta keu geupeujak atôran lam dayah ngon geujaga keuamanan, nyang geukheun ngon haréh tugaih haréh nyan nakeuh neuseumeugoë tiëp-tiëp watèe lheëh masa istirahat. Ngon geuteurimong jamèe nyang trôh u dayah.
Neunguy nyang identik ngon ureuëng meudagang nyang agam bak dayah di Acèh nakeuh bajèe keumija ngon teulôk beulanga atawa nyang jinoe geukheun bajèe koko. Biasa jih geumeupinggang ija krông ngon geuseu'ôn kupiah. Dilèe kon meunyoe ureuëng nyan geutubiët nibak lampôh dayah hantom neusôk siluweuë panyang. Ka meubida bacut ngon jinoë, ka na jinoe ta kalon geusôk cit siluweuë panyang ija 'oh geujak u luwa dayah. Nyang hana ubah lom cit bhaih neuseu'ôn kupiyah, 'an jinoë neunguy kupiyah bak aneuk dayah nakeuh saboh cara keu geujaga martabat ureuëng meununtut ngon marwah gobnyan.
Neunguy nyang biyasa bak ureuëng inong bak dayah nakeuh neunguy nyang sopan ngon meutôp mandum tubôh. Biasa yôh thôn 90 u meuyub ureuëng nyan geusawak ija panyang nyang meutôp banmandum ulèe ngon tubôh. Meubida bacut cit ngon jinoe, nyang ka geunguy jeuleubab nyang rayek bak ulèe. Lam bhaih meutôp aurat nyan nakeuh hukôm jih saban, cit meubida bak cara geumeunguy.
Meurata ureuëng meudagang nyan bak dayah keu peuë geupajôh si uroë-uroë nakeuh peunajôh nyang geutaguën keudroe. Nyan bhaih maguën 'oh takalon le that nyang geumeupakat ngon meupadum-padum droë rakan geuh bak geumaguën lam saboh dapu. Keu beulanja geumeuripèe-ripèe breuëh ngon péng ubéna peuë nyang neupajôh. Bagi ureuëng meununtut bhaih peunajôh nakeuh nyang sederhana ngon jeuët keusihat tubôh, meujan-jan nacit 'oh watèe pré neubeuët bak malam-malam nyang ka meuteuntèe ladôm ureuëng neu meuripèe beulanja neupeugot peunajôh mamèh. Miseuëjih peunajôh mangat nyan lagèe cagruk (kulak) atawa geutaguën bu leumak. Peukateuën nyan geurasi nan bak dayah ngon meuleumak.
Kitab ngon èleumèe neubeuët di dayah
Neubeuët nyang neupeurunoë bak dayah di Acèh na keuh geubagi bak na padum-padum boh teuningkat.
Tajhizi
Nyang phôn nakeuh teuningkat Tajhizi, teuningkat nyoë geubeuët lé ureuëng atawa aneuk meudagang bak watèe phôn-phôn that geutamong u dayah. Bak glah Tajhizi aneuk miët beuët biasa jih geupeurunoë kitab-kitab ubeut meubahsa Jawoë. Meujan nacit lom geupeurunoë èleumèe Nahwu, Sharaf ngon laén nibak nyan keu peuduman meurunoë Bahsa Arab. Cara geumeurunoë Nahwu-Sharaf bak aneuk miët beuët glah Tajhizi mantong ngon cara meuhaphai. Nyang kayém bak geuhaphai nakeuh kitab-kitab nyang geu ngui keu meureunoë Bahasa Arab.
Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tajhizi nakeuh:
Ibtidaiyah
Teuma nyang keu duwa geukheun ibtidaiyah atawa glah I (sa), teuningkat nyoë hana that meuhat soë mantong nyang jeuët neuduëk bak teuningkat nyan. Nyang ka teuntèe na keuh bak teuningkat Ibtidaiyah nyan geupeuphôn neubeuët padum-padum boh kitab meubahsa Arab, geuploh hukôm-hukôm fiqih nyang dasar, tauhid, nahwu, sharaf, akheulak ngon Tarèh Nabi.
Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Ibtidaiyah nakeuh:
Tsanawiyah
Teuningkat nyang keu lhèe geukheun tsanawiyah atawa glah II (duwa), teuningkat nyoë neuduëk lé soe mantong nyang ka meuphôm cara baca ngon bôh ma'na asoë kitab lam bahasa Arab. Nyan keuh bak teuningkat tsanawiyah nyan ban mandum peunutôh hukôm agama ka leubèh lom neu peujeulaih deungon surah nyang panyang. Bak teuningkat tsanawiyah ladôm dayah nyang rayek-rayek cit ka neutamah lom meurunoë padum-padum boh bideueng èleumèe nyang hana geudraih bak teuningkat di meuyub nyan, miseuëjih èleumèe Mantèq, Hadits, Tafsir ngon Ushul Fiqh. Bak glah Tsanawiyah nyan keuh phôn geubeuët kitab nyang hana meubaréh atawa kayém geukheun ngon kitab kunèng.
Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tsanawiyah nakeuh:
'Aliyah
Teuningkat nyang keu peuet geukheun 'Aliyah atawa glah III (lhèe). Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah 'Aliyah nakeuh:
Statistik Dayah di Acèh
Hana jumeulah nyang pasti lom keu meudum na jumeulah dayah nyang na di Acèh lawét nyoë. Bah pih kana badan peumeurintah Acèh nyang mat bideuëng keurija keu dayah nyang geupeunan Badan Pembinaan Pendidikan Dayah. Seubab hana peunutôh nyang jeulaih keu kiban kriteria dayah nyang seubeutôijih. Meunyoë tameumat bak database nyang geupeuteubiët lè Badan Pembinaan Pendidikan Dayah bak thôn 2011 jumeulah dayah ngon nan lembaga seumeubeuët nyang teudapeuta seubagoë dayah di Acèh nakeuh:
Kota Sabang: Jumeulah na 4 boh (dapeuta dayah di Kota Sabang)
Banda Acèh : Jumeulah na 17 boh (dapeuta dayah di Kota Banda Acèh)
Acèh Rayek : Jumeulah na 115 boh (dapeuta dayah di Acèh Rayek)
Pidië : Jumeulah na 75 boh (dapeuta dayah di Pidië)
Pidië Jaya : Jumeulah na 43 boh (dapeuta dayah di Pidië Jaya)
Bireuën : Jumeulah na 102 boh (dapeuta dayah di Bireuën)
Lhôk Seumaw‘è : Jumeulah na 34 boh (dapeuta dayah di Kuta Lhôk Seumaw‘è)
Acèh Barôh : Jumeulah na 181 boh (dapeuta dayah di Acèh Barôh)
Acèh Timu : Jumeulah na 86 boh (dapeuta dayah di Acèh Timu)
Langsa : Jumeulah na 11 boh (dapeuta dayah di Langsa)
Acèh Teumiëng : Jumeulah na 35 boh (dapeuta dayah di Acèh Teumiëng)
Bener Meriah : Jumeulah na 8 boh (dapeuta dayah di Bener Meriah)
Acèh Teungöh : Jumeulah na 13 boh (dapeuta dayah di Acèh Teungöh)
Acèh Tunong : Jumeulah na 55 boh (dapeuta dayah di Acèh Tunong)
Gayo Lues : Jumeulah na 21 boh (dapeuta dayah di Gayo Lues)
Acèh Teunggara : Jumeulah na 20 boh (dapeuta dayah di Acèh Teunggara)
Acèh Jaya : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Acèh Jaya)
Acèh Barat : Jumeulah na 26 boh (dapeuta dayah di Acèh Barat)
Nagan Raya : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Nagan Raya)
Acèh Barat Daya : Jumeulah na 32 boh (dapeuta dayah di Acèh Barat Daya)
Simeuluë : Jumeulah na 3 boh (dapeuta dayah di Simeuluë)
Acèh Singké : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Acèh Singké)
Subulussalam : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Subulussalam)
Dayah-dayah rayek di Acèh
Na leubèh kureuëng nibak 1.000 boh dayah rayek ngon ubeut nyang na di Acèh jinoë. Padum-padum boh dayah rayek keu miseuë:
Dayah Darussalam, Labuhan Haji
Dayah Budi, Lam No
Dayah Mudi Mesra, Samalanga
Dayah Istiqamatuddin Darul Mu'arrif, Lam Ateuëk
Dayah Inshafuddin
Dayah Darul Munawwarah Kuta Kruëng, Ulèë Glé
Dayah Darul Huda Luëng Angèn
Dayah Al-Madinatunniyah Babussalam Blang Blahdeh
Dayah Ruhul Fata, Seulimeum, Acèh Rayek
Dayah Ulèë Titi
La'én-la'én
Dayah Modèrèn
La'èn nibak dayah salafiyah di Acèh na cit dayah terpadu atawa nyang geukheun Dayah Modern, bak dayah moderen nyan seula'èn èleumèe agama disinan na geupeurunoë cit èleumèe umum lagèe bak rumoh sikula. Na meupadum boh dayah moderen di Acèh, bak mandum kabupaten kota di Acèh na nyang nanjih dayah moderen nyan. Padum-padum boh dayah moderen miseuëjih:
Madrasah 'Ulumul Qur'an Langsa, atawa MUQ Langsa di gampong Alue Pineung Kuta Langsa.
Jeumala 'Amal di Pidie Jaya.
Al-Muslimun di Lhôk Sukôn.
Dayah Syamsuddhuha di Dewantara, Acèh
Babun najah,Banda Aceh
Ngon la'én-la'én.
Dayah Multimedia Acèh
Lam keuèrija peumeurentah keu modernisasi dayah di Acèh, jinoë kana saboh dayah nyang meucurak salafi ngon modern lam bideuëng multimedia. Nyankeuh nyang geupeunan ngon DMA atawa Dayah Multimedia Aceh. Pilot project keu dayah nyan na di dayah Babussalam al-Aziziyah di Jeuniëb Bireuën. Lam dayah multimedia la'én nibak beuët kitab agama lagèe dayah nyang biasa disinan geupeurunoë cit bhaih teknologi informasi ban nyang geunguy lé manusia jameun nyoë.
Kitab Meuneumat
Prof. Dr. M. Hasbi Amiruddin, MA, Ulama Dayah: Pengawal Agama Masyarakat Aceh, Lhokseumawe, NAD. Penerbit: Yayasan Nadiya, cetakan ke-2. 2007, hal. 45
Nè seunurat
Islam di Acèh
|
Dayah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Dayah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Fiqah geucok nibak bahsa Arab-(فقه). Hareutoë Fiqah nakeuh meuphôm, geuturi hukôm-hukôm agama Éseulam. Ureuëng nyang carong lam bhah Fiqah geupeunan faaqih (pakèh).
Lam èleumèë fiqah na peuët boh furu' (cabeuëng) bicara:
Furu' 'ibadat.
Furu' mu'amalat.
Furu' munakahat.
Furu' jinayat.
Peuët boh furu' nyan nakeuh bhah pukok lam èleumèë fiqah. Mandum hukôm-hukôm fiqah nyan meuneumatjih Kureu'an ngon Hadih, keunankeuh punca.
Furu' 'Ibadat
Lam furu' 'ibadat nyoë na padum-padum boh bhah.
Furu' hareutoëjih cabeuëng, asay nibak bahsa Arab (فرع - فروع)
'Ibadat asay nibak bahsa Arab (عبد - عبادة), hareutoëjih tundôk, patôh, seumah atawa puja. 'Ibadat meukeusuëtjih peukara-peukara nyang tapubuët kareuna Allah ngon taharap pahla di akhirat.
Thaharah/Meusuci
Lam hukôm Éseulam, bhah meusuci ngon peukara-peukarajih nyan rôh lam bahagian èleumèë ngon amalan nyang brat that peureulèë, leubèh-leubèh lom kareuna meusuci nyan rôh lam charat seumayang lagèë nyang ka geupeuteuntèë lé syara', lam seumayang beu suci nibak hadaih ngon najih, beu gléh nibak najih bak badan, pakaian ngon teumpat seumayang.
Lam Kureu'an Allah neupeutrang, nyang bahwasajih Allah neugaséh keu ureuëng-ureuëng nyang tém taubat ngon ureuëng nyang gléh, suci. Ci neukalon lam surat Al-Baqarah ayat 222.
Lam peukara meusuci na padum-padum peuë nyang peureulèë tapeureumeuën:
Alat meusuci, lagèë ië, tanoh atawa la'én nibak nyan.
Kayfiyat, cara meusuci.
Bagoë najih-najih nyang wajéb tapeusuci.
Beunda nyang wajéb tapeusuci.
Seubab-seubab nyang peuwajéb meusuci.
|
Fiqah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Fiqah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Gajah, salah saböh meunatang nyang raya, na beuralè, na gadéng nyang cukôp meuh'ay yumjih. Gajah na bak padum-padum nanggroë, lagèë nanggroë Thailand, Éndônèsiya, Afrika atawa nanggroë la'én. Di Nanggroë Acèh Darussalam gajah geuhôy deungon nan 'Po Meurah'. Na padum-padum boh teumpat geulatih gajah, lagèë di Sarèë Aceh Rayek, Lhôk Seumaw'è atawa bak teumpat la'én. Gajah nyang jithèë that gajah putéh lagèë di Thailand. Di Acèh geupeunan Gajah Kéng.
Mamalia
|
Gajah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Gajah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Gulat na keuh cabeung ulah raga nyang cukôp le urueng galak.
Grak tubôh
|
Gulat
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Gulat
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Hadih meunyöe lam Arab hadist (), areuti jih peugah haba atawa narit, na chit areuti jih barô, ban na. Teutapi nyang geumeukeusued disinöe na keuh hadih nyan ucapan/narit, beuet, iem/seungap nabi Muhammad SAW. Meunyöe lam qa'idah jih geukheuen Peukara-peukara nyang geu peusadue (na hubôngan) keu Nabi Muhammad SAW nibak narit/ucapan, beuet, iem atawa contoh/miseu beuliau. Lam bahsa Arab jih : الحديث هو ما أضيف إلى النبي صلى الله عليه وسلم قولا أو فعلا أو تقريرا أو صفة
Seula'én nibaknyan na löm istilah-istilah nyang saban makna ngön meukeuseuëd ngön hadist, miseuë الخبر (al-khabar), الأثر (al-atsar), السنة (as-sunnah, nyan bandum saban makna deungön hadist.
|
Hadih
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Hadih
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Hadih maja nyan nakeuh tutô ureuëng tuha away nyang jeuët tacok keu hikeumah sipanyang umu geutanyoë. Na nyang jeuët keu peulajaran dan jeuët tameuamay nibak tutô nyan. Hadih maja nyan meualeuk-aleuk asoëjih meutamah lagak lom tutô nyan bak ta deungo.
Miseuë
Nyoë nakeuh padum-padum boh miseuë hadih maja.
Adat bak Poteu Meureuhôm, Hukôm bak Syiah Kuala
Kanun bak Putroë Phang, Reusam bak Lakseumana
Kayém tajak geubri situëk, kayém taduëk geubri tika.
Pantang jurông yôh goh tatamöng, pantang inöng yôh goh tacuba
Meutuah tapak leupah titi
Meutuah gaki tamong syuruga
Meutuah jaroë kayém seudeukah
Meutuah babah nyang tém puasa
|
Narit ma ja
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Narit%20ma%20ja
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Haji nakeuh salah saboh nibak ibadah nyang geupeu wajéb lé Allah ta'ala ateuëh ureuëng nyang ka mampu. Haji rôh lam salah saboh rukôn Islam. Meunan meunurôt lam padum-padum boh hadih nabi SAW.
Haji husôh geupeubeuët lam beuleuën-beuleuën nyang ka meuteuntè, mulai beuleuën Syawal, Zulqa'idah tamah 10 uroë beuleuën Zulhijjah. Ibadah haji nyoe geupeubeuët bak teumpat-teumpat nyang ka meuteuntè, hanjeuët barang kapat.
Lam riwayat, nyang phôn-phôn that peubeuët ibadah haji nakeuh nabi Adam As. Nyang geu haji geujak ngon tapak nibak nanggroë Hindi. Na 40 gö haji nyang ka geu peu beuët lé Nabi Adam As.
Nè seunurat
Khan, Qaisra, "Hajj & 'Umra", in Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014, Vol. I, pp. 239–245.
Rukôn Islam
|
Haji
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Haji
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Ahmad bin Muhammad bin Hanbal bin Hilal, nyan nan leungkap Imum Hambali, ulama nyang peudöng Mazeuhab Hambaliy ().
Imum Hambali lahé di Baghdad, Irak. Meuninggai bak uröe Jum'at tanggai 12 Rabi'ul Awai thô 241 Hijriah.
Masa ubiet kön ka geu meureunöe beuët di Baghdad, Syam, Hijaz, Yaman.
Mazeuhab Imum Hambali neudeuëk jih ateuh peuët böh neudeuëk:
Al-qur-anul karim
Ijma' sahabat Nabi SAW.
Mandum hadih, rôh chit hadih-hadih leumöh/la'èh.
Qiyas
Mazeuhab Imum Hambali fôn-fôn meuchuheu di Baghdad, jinöe ka trôh u da'irah la'én di dönya. Leubèh ramè peunikôt Mazeuhab nyöe di Hijaz, lömpih di Arab Saudi ka geu teutapkan seubagöe Mazeuhab reusmi lé Peumeurintah Sa'udi Arabia.
Seunurat Kitab
Meudeuhab
|
Meudeuhab Hambali
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Meudeuhab%20Hambali
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Meudeuhab Hanafi geupeudöng lé Imeum Abu Hanifah Nu'man bin Tsabit, lahé thôn 80 H, meuninggai thôn 150 H di Baghdad, Irak. Gopnyan geumeurunoe di Kufah, di sinoekeuh gopnyan mulai geususôn meudeuhab. Murid-murid Abu Hanifah ramè, ureuëng nyan antara la'én, Abu Yusuf, Muhammad bin Hasan ngön Zufar. Mazeuhab Hanafi nyoe le meukeumang di Baghdad, Parsi, Bukhara, Meusé, Syam, meunan chit löm bak teumpat la'én.
Referensi
Sulaiman Rasyid, Fiqh Islam, Jakarta, Penerbit Attahiriah, 1954, Cet. Ke-17
Meudeuhab
|
Meudeuhab Hanafi
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Meudeuhab%20Hanafi
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Hareuëta bawaan, na chit geukheuën hareuëta tuha, nakeuh hareuëta nyang na geureumpok lé sidroe lakoe atawa binoe (peureumoh) yoh goh meunikah.
Hareuëta nyoe na geureumpok ngon cara teuëng pusaka, geubloe, hibbah gop, wakaf ureuëng la'én atawa la'én jih. Nyoe hareuëta nyoe hana rôh lam beunileuëng peumbagian hareuëta pusaka (waréh).
|
Hareuta bawaan
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Hareuta%20bawaan
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Hareuta tirkah nakeuh harta peuninggalan si mayet yoh goh dikureung biaya tajhiz mayet, wakaf, hibah,biaya pengobatan,dan hutang.
Fiqah
|
Hareuta tirkah
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Hareuta%20tirkah
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Syèdara-syèdara lôn, na tom neu baca atawa neu deungö Hikayat Prang Sabi?. Mungkén na neu simak-simak hikayat nyan, nyang geuriwayat teuntang salah sidroë Sahabat Nabi nyang geu meuprang deungon ureuëng kaphé sampöe göpnyan maté syahid.
Nyan na keuh salah saböh miseuë hikayat. Lë la'én löm hikayat nyan. Na chit hikayat-hikayat la'én, miseuë jih Malém Diwa ngon Putroë Bungsu, hikayat Indra Budiman atawa la'én lom nibak nyan.
Salah sidroë tokoh nyang kayém that neuba hikayat-hikayat nyan na keuh Almarhôm Tgk Adnan PM-TOH. Yôh masa away-away ka na geu peutamong lam reukaman kasèt-kasèt tip. Oh lhueh meuninggai Tgk Adnan hana nyang saban lagè gopnyan, bah pih na nyang gantoë tapi hana that saban ngon Tgk Adnan.
|
Hikayat
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Hikayat
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Ibrahim nyan nan salah sidroe Nabi ngon Rasul nyang geu utôh lé Allah ta'ala. Gopnyan aneuk nibak Tarikh, teutapi na cit nyang peugah gopnyan aneuk Azar, tukang peugot patông.
Meunyo ta kalon-kalon bak silsilah keturunan Nabi Ibrahim As ret jalur Bin Tarikh, nyan trôh meuhubông ngon Nabi Nuh As.
Bak masa Nabi Ibrahim As, na sidroe raja zalém, nan jih Namruz La'natillah alaihi, nyang jipoh mandum urueng nyang hantém patéh parintah jih. Jipaksa ureueng tamong agama jih, jiyuw seumah patông.
Nabi Islam
Nabi
|
Nabi Ibrahim
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Nabi%20Ibrahim
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Nabi Ideurih atawa Idris (), na keuh salah sidroe manusia nyang phôn-phôn that geubri pangkat nabi lé Allah 'oh lheueh Nabi Adam ngon Nabi Syits As. Geupeutrôh haba lé Ibnu Ishak, Nabi Ideurih nakeuh nyang phôn-phôn that geuteumuléh deungon kalam. Keuleubèhan nyang la'én nyang neubri lé Allah, gopnyan sampoe 'an uroe nyoe mantong udép, geumeuteumpat di langèt.
Nabi
|
Nabi Idris
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Nabi%20Idris
|
ace
|
ace
|
Latn
|
Areuti iman () peucaya atawa patéh. Meukeusudjih tayakin keu saboh-saboh peukara.
Dalam Iseulam, na 6 boh rukôn iman:
Iman keu Allah
Iman keu Malaikat Allah
Iman keu Kitab-kitab Allah
Iman keu Rasul-rasul Allah
Iman keu uröe Akhirat atawa Qiamat
Iman keu Qadha ngön Qadar (untông gèt ngön untông jahat/brôk)
Hadih nibak Rasulillah SAW:
عن عمر: أن جبريل عليه السلام قال للنبي صلى الله عليه وسلم: ما الإيمان؟ قال: " أن تؤمن بالله وملائكته، وكتبه، ورسله، واليوم الآخر، وبالقدر خيره وشره "، فقال له جبريل: صدقت، قال: فتعجبنا منه يسأله ويصدقه، قال: فقال النبي صلى الله عليه وسلم: " ذاك جبريل، أتاكم يعلمكم معالم دينكم "
"Nibak Umar: Bahwa Malaikat Jibril geutanyong bak Nabi SAW: Peu keuh iman?. Nabi Geujaweueb: Iman nyan nakeuh: Bahwa gata meu iman keu: Allah, Malaikat, Kitab, Rasul-rasul, uroe akhé, Untông get ngon brôk.
Geukheun lé Malaikat Jibril bak Nabi Butôi gata'. Hireuen kamoe keu hai Malaikat nyan nyang geuteumanyong dan geupeubutôi jeunaweueb Nabi.
Kheun Umar: Maka ('oh lheueh nyan) Geukheun lé Nabi SAW: " Nyan keuh Jibril Guejak bak gata geujak peureunoe keu gata èleumèe agama gata";
Lhèë Peukara Peureulèë ngon Sampôreuna Iman
Na lhèë peukara rôh lam Peureulèë ngon Sampôreuna Iman sidroë-sidroë ureuëng, nakeuh :
Ta iqrar (kheun) deungon lidah.
Ta tashdèk (peubeutôy/yakin) deungon haté.
Ta peubuët deungon anggèëta seureuta taikôt ijmak Imum nyang peuët, nyakni Imum Hanafi, Imum Maliki, Imum Syafi'iy ngon Imum Hambali.
Tawhid
|
Iman
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/Iman
|
ace
|
ace
|
Latn
|
India nakeuh saboh neugara nyang na di wilayah Asia Seulatan.
Neuweuek wilayah
India nakeuh neugara fèderal nyang teudöng nibak 29 boh neugara bagian ngön 7 wilayah union.
Gamba
Nè
Asia Tunong
|
India
|
https://ace.wikipedia.org/wiki/India
|
ace
|
ace
|
Latn
|