Datasets:
Dataset Viewer
text
stringlengths 4
163k
| token_count
int64 3
112k
|
|---|---|
Саха дьоно бары тэҥнэр. Саха сиригэр элбэх араас омуктар бииргэ олорбуттара ыраатта. Перепись суруйуута бигэргэтэринэн сүүстэн тахса омуктар араас үлэлэри бииргэ үлэлээн эйэлээхтик олороллор. Бу элбэх омуктартан кэнники кэмҥэ сахалар ахсааннара эбиллэн баһылыыр оруолу ылан эрэллэр, онтон нууччалар иккис миэстэҕэ түһэн сылдьаллар.
Олоҥхоҕо кэпсэнэр былыргы кэмнэргэ сахаларга 35 биис дьоно бааллара ахтыллар. Бары 35 биистэр олус былыргы төрүттэрэ тус-туспаларын иһин, билигин бары холбоһон саха омугу үөскэппиттэр. Бу 35 биистэри сахалар сэриилээн, кыайан-хотон буолбакка уһун үйэлэргэ үлэнэн-хамнаһынан баһыйан, батыһыннаран, тимири уһааран, уһанан, тутуулары тутан, көрсүө, сэмэй майгыларынан бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн барыларын саха оҥорбуттарын бэлиэтиэхпит этэ.
Бу быһаарыы биир дакаастабылынан “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн этиилэри ыларбыт табыллар. Оҥорор-тутар үлэҕэ-хамнаска улаханнык баһыттарыы салаҥ диэн тылынан этиллэрэ, хоро омуктар үлэҕэ-хамнаска лаппа баһыттарбыттарын, тутууну тутууга, уһаныыга хаалбыттарын, сатаабаттарын атыттарга биллэрэр. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар киһи сурукка киирбэтэх, арай олоро сылдьыбыт сирдэрин ааттара эрэ ордон хаал-быттар. Саха дьоно нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ үлэҕэ-хамнаска, тимири уһаарыыга, уһаныыга, араас тутуулары тутууга кыайа-хото үлэлээн баһылыыр омук эрдэхтэринэ хайа да омуктарга киэптээн, ыган, үчүгэйдэрин санатан, биһигини уратытык ааттааҥ диэн эппэтэхтэр, ыкпатахтар, ол иһин нууччаларга курдук, уратыны, улаханы бэлиэтииргэ туттуллар “вы” диэн тылга сөп түбэһэр, эһиги диэн тылынан бэйэлэрин ааттаппатахтар.
Сахалар бары тэҥнэрин билинэннэр этэр тылларыгар эн диэн тылы киллэрбиттэрин билигин да туһана сылдьаллар. Киһини хайа да омук, ким да, баай эбэтэр дьадаҥы буолбутун иһин, эн диэн биирдик ааттаан ыҥыраллар, кэпсэтэллэр, ол аата бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх сыһыаннарын сонно биллэрэн кэбиһэллэр.
Саха тыла уонна саха омуга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин билигин атыттар билинэн эрэллэр. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыана тылбытыгар киирэн этиллэн, чопчуланан сылдьар. Бу ураты билиибит сахалыы кэпсэтиигэ хайа баҕарар киһи атын киһини ыҥырарыгар куруук эн диэн ааттыырыгар иҥэн сылдьар.
Саха дьонун өйдөрүн-санааларын үөрэҕэ демократия үөрэҕэр ордук сөп түбэһэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥ-наабакка эрэ тутуһалларыттан демократия төрүтэ былыр-былыргыттан олохсуйан, дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар. Сахаларга дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнэр, ким даҕаны тугунан эмэ баһыйан баһылыырын ураты бэлиэтээн тылынан этэн биллэрэ сатаабат. Сайдыылаахтар дии саныыр нууччаларбытыгар эр киһи уонна дьахтар тус-туспатык ааттаналлар, бэйэлэрин уратыларын тылларыгар этинэн билинэллэр. Дьахталлар араспаанньаларыгар, аҕаларын аатыгар “а” буукубаны эбинэн этинэллэр. Бу уратытык ааттаан сурукка киллэрэн бэлиэтээһин дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээбэт, намтатар, уратыларын куруук биллэрэ сылдьыыны үөскэтэр.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэринэн уонна аныгы медицинэ билинэринэн дьахтар төрөөбөт кэмигэр тиийдэҕинэ эр дьону кытта бары өттүнэн тэҥнэһэр. Этэ-сиинэ уонна өйө-санаата уларыйаннар үлэ, оҥорон таһаарыы туһунан санаалара элбииллэрин тэҥэ, ханнык баҕарар үлэни үлэлиир кыахтаналлар, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүнэн эр дьонтон уонча сылынан уһун үйэни ситиһэллэр.
Дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээбэти православнай таҥара үөрэҕэ тарҕатар. Бу былыргы таҥара үөрэҕин аҥардастыы эр дьон эрэ баһылаан салайаллар уонна диктатураны олохтообуттар, ол иһин эр дьон батталларын үөскэтэриттэн дьахталлар сөбүлээбэттэр. Итини тэҥэ, куруук былааттаах сылдьыыларын, бу таҥара үөрэҕэ модьуйара эр дьоҥҥо тэҥнэһэр баҕа санааларыгар сөп түбэспэт.
Демократия үөрэҕэ сахаларга былыргыттан тутуһулларын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии биллэрэр. Саха тылыгар дьахтал-лары тугунан эмэ араарыы, ураты бэлиэтээһин ханнык да көрүҥэ суох. Арай ааттарыгар ким кыыһа, кэргэнэ эрэ буолара этиллэр. Билигин демократия сайдыбыт кэмигэр дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээн ааттара сурукка киириитин уруккуга уларытыы эрэйиллэр.
Дьон кэпсэтэн билсиһэллэр. Тэҥнээхтэр кэпсэтиилэрэ бэйэлэрин ким диэн ааттанан билсиһэллэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Сахалар бэйэ-бэйэлэрин эн диэн биирдик ааттаан ыҥырсаллара тэҥнэһиини, ким да атынын баһыйбатын, баттаабатын, улаатымсый-батын үөскэтэр. Сайдыылаахтар диэн ааттанар нууччалар киһини ыҥырарга ханнык киһититтэн көрөн икки тус-туспа тыллары туһаналлар. Убаастабыллаах, ытыктанар киһини “вы” диэн уратытын, улаханын бэлиэтээн ыҥыра сатыыллар, бэйэлэрэ кыраларын уонна бас бэринэллэрин анаан биллэрэллэр. Ханнык эрэ, кимэ-туга биллибэт киһи буоллаҕына “ты” диэн туспа тылы туһанан, намтатан, туоратан ыҥыраллар. Ити ураты баарын “Ты меня не тыкай” диэн өһүргэммити биллэрии баара чуолкайдаан биэрэр.
Киһини убаастыылларын, ытыктыылларын биллэрдэхтэринэ “вы” диэн ааттаан ыҥырыахтарын сөп. Ол да буоллар киһи “вы” диэн ааттанара сотору уларыйыан сөп. Үчүгэйдик билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына бэйэ-бэйэлэрин “ты”, эн диэн ааттаан ыҥырсалларын ордук сөбүлүүллэрэ киирэн кэлэр. “Перейдем на ты” диэн ол уларыйыыны кэпсэтиигэ киллэрэллэрин этэллэр. Ол аата билсибэт, билбэт киһилэрин “вы” диэн ааттаан, туоратан сөбүлээбэттэрин биллэрэн ыҥыраллара быһаарыллар. Бу киһини кытта ханнык да биллэр сыһыаннара суоҕун уонна баһыттаралларын этэн биллэрэллэр.
Нуучча дьоно аан маҥнай билсиһэллэригэр бэйэ-бэйэлэрин “вы” диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ытыктаһалларын биллэрсэр курдук сыыһа сананаллар. Атын киһини “вы” диэн улаатыннаран, элбэтэн ааттааһын бас бэриниини биллэрэр суолтата бастаан иһэрэ быһаа-рыллар. Кэлин билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына, бэйэ-бэйэлэрин биллэхтэринэ уонна сыһыаннара эйэлээх буоллаҕына “ты” диэн ааттаһыыга син-биир киирэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр дьон үчүгэйдик билсистэхтэринэ эн диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ону тутуһаннар “ты” диэн ааттаан салгыы кэпсэтэллэр. Сөбүлэһэр, ытыктаһар дьоҥҥо былыр-былыргыттан бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан кэпсэтэллэрэ ордук сөп түбэһэр эбит. Сахалар хара маҥнайгыттан улаханнык санаспакка бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан ыҥырсаллар, кэпсэтиилэрин саҕалыыллар.
Бу кэмҥэ нууччалар улаатымсыйар, улуутумсуйар санаалара улаатан сылдьар. Кэпсэттэххэ сорох дьону “ты” диэн ааттаан ыҥырдахха өһүргэниэх курдуктар. “Почему меня тыкаешь” диэн улаханнарын, уратыларын биллэрэ сатыыллара аныгы, сайдыылаах олоххо куһаҕаннык иһиллэр. Бу куһаҕан, атын дьону атаҕастыыр, бэйэҕэ тэҥнээбэт буолууну биллэрэр “вы” диэн тыл сахаларга төрүт туттуллубатаҕына табыллар. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыаны олохтуур өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэти үөскэтэр.
Олус уһун үйэлээх саха тылыгар дьону итинник ааттаан икки аҥы араарыы суох. Сахаларга хас биирдии киһи атын киһини кытта тэҥ бырааптаахтар, тугунан да ордуктарын, уратыларын бэлиэтээн этэн биллэрбэттэр. Ол иһин биир тылынан “эн” диэн бары биирдик ыҥырыллаллар. Саха дьоно барылара тэҥнэр, көрсүөлэр, сэмэйдэр атын дьонтон туох эмэ ордуктаахтарын, баһыйалларын, үчүгэйдэрин биллэрэ, анаан-минээн бэлиэтии сатаабаттар.
Нууччалары кэнники үйэлэргэ үтүктүү улаханыттан, бу өйгө-санааҕа сыһыаннаах уратыларын эмиэ үтүктэ, батыһа сатааччылар бааллар. Дьон өйүн-санаатын уратыларын дириҥник билэр сахалар, бары тэҥнэрин билинэннэр эн диэн тылы дьоҥҥо барыларыгар анаан туһаналларын уларыта сатыахтара суоҕа этэ.
Сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр элбэх кыра омуктары сэриилээн кыайбыт нууччалар бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан хаалан уонна кыаттарбыттары, кыралары аанньа ахтыбаттара үөскээн өйдөрүн-санааларын уларытан бэйэлэрин “вы”, эһиги диэн ыҥырыыны туһанарга анаан киллэрэн кэбиспиттэр. Сэриигэ кыайыыны ситиһии кэнниттэн атын омук дьахталларын туһаныы үөскээһиниттэн уонна оҕолорун бэйэлэрин билиилэригэр үөрэтэллэриттэн туспа арааран ааттааһын нууччаларга олохсуйбут.
Элбэх кыайыылары ситиһиилэриттэн бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан диктатураҕа тиийэн хаалан дьон икки аҥы арахсыыларын үөскэппит нууччалар демократия олоҕор сайдар кыахтара аҕыйаҕа биллэн таҕыста. Дьону баайдарыттан, ханнык омуктарыттан тутулуктаан икки аҥы араарыы, сэриилээн кыайбыттар кыаттарбыттары аанньа ахтыбаттарыттан, киһинэн да аахпаттарыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ Россия төрүт олохтоохторун барыларын “инородецтарынан” ааттыыллара уонна туората сатыыллара.
Мурад Аджи суруйарынан Россия бары нууччалартан атын омуктара сэриилэһэн кыаттарбыт, нууччаларга бас бэриммит омуктар. “Вы” диэн ааттаан ыҥырыы кыаттарбыты билинии, кыайбыты өрө тутуу, айхаллааһын бэлиэтэ буолан Россия дьонугар иҥэн хаалбыт. Дьон өйүгэр-санаатыгар утарыта туруу өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьаллара дойдуну “Буорахтаах буочукаҕа” кубулутан сылдьар.
Россия сэриилээн кыайбыттар уонна кыаттарбыттар бииргэ олорор дойдулара. Сэриилээн кыайбыт, салайааччы, баһылык буолбут дьон кыаттарбыттары кытта кэпсэтэллэригэр хайаан да убаастабыллаах “вы” диэн тылы туһаналларын оччотооҕу кэмнэргэ хайаан да ирдииллэрэ. Бу быһыы, киһи киһиэхэ тэҥэ суоҕа олохсуйан хаалбыта “Ты меня не тыкай” диэн этиигэ иҥэн туттулла сылдьар.
Сэриилээн кыайан салайааччы буолбут дьон бэйэлэрин “ваше благородие”, “ваше сиятельство” диэн уратыларын, туспа төрүттээх-тэрин хайаан да биллэрэн ыҥыртараллара олохсуйан хаалбыта “вы” диэн ыҥырыыны үөскэппит. Бу ураты этинии ордон хаалбытын туһана сатааһын мөлтөөбүт омугу туоратыыга тириэрдэр. “Вы” диэн улаатыннарар ыҥырыыны нууччалар туһана сатааһыннара омуктар икки ардыларыгар тэҥэ суох сыһыаны үөскэтэн кэбиһэр.
Киһини утары көрөн туран “вы” диэн ааттаан ыҥырыы кини улаханын, уратытын, онтон бэйэ кыратын, кыамматын билинии, тылынан этэн чопчулаан бэлиэтээһин буолар. Нууччалар демократия үөрэҕэр сахалартан үөрэнэннэр “вы” диэн атыттартан улаханнык, уратытык сананыыга тириэрдэр тылы хаалларыа, туттуо суоҕа этилэр.
Саха тылыгар “вы” уонна “ты” диэн дьону тус-туспа араарсыы суох. Бары саха дьоно тэҥнэр, бэйэ-бэйэлэрин эн диэн ыҥырсаллар. Ол барыта сахалар былыр-былыргыттан ханнык да омуктары сэриилээн ылбатахтарын, баһылаабатахтарын, күүһүлээн туран “вы”, эһиги диэн туспа арааран ааттаппатахтарын бэлиэтэ буолар. Бу сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар эн диэн атын киһини ыҥырыыга туһанар тылбыт дьон бары тэҥнэрин, хайалара да баһылаабатын, баттаабатын биллэрэр өйбүт-санаабыт уратыта буоларын таба өйдөөн туһана сылдьарбыт уонна харыстыырбыт эрэйиллэр.
Сахаларга былыр-былыргыттан демократия үөрэҕэ тылбытыгар иҥэн, билигин да туттулла сылдьар, ол иһин саха дьоно бары тэҥнэрин билинэллэр уонна эн диэн тылынан этэн биллэрэллэр. (1,31).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 6,611 |
Иккиттэн биирин талыы. Сиргэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Кыһын кэнниттэн, саас, онтон сайын кэлэр, хараҥа, тымныы түүн сырдык күнүнэн солбуллар. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмнэр солбуйсан биэрэллэрэ хаһан да тохтообокко салҕанан баран иһэллэр. Олоххо хаһан баҕарар уларыйыылар тахсаллар. Киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан элбэх туһалаах дии саныыр быһаарыыларын ылынан уонна олору оҥорон олоҕун уларытан, айылҕа кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаах. Бу быһаарыылары ылынарыгар хас да көрүҥнэртэн хайаларын эрэ, биирдэрин, элбэх туһалааҕынан, бэйэтигэр сөп түбэһэринэн сыана-лаан, тэҥнээн көрүүнү туһанан талан ылыан сөп.
Олоххо туох барыта эргийэн биэрэн кэлэн иһэринэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуу бүтэр, уларыйар кэмэ эмиэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан тэҥнээн, ыйааһыннаан көрүүнэн иккиттэн биирин таба талан ылара эрэйиллэр. “Иккиттэн биирин талыы” диэн өйдөбүл сахаларга баар. “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туттуллар кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы үөскээһинэ ханнык баҕарар быһаарыылар, киһи оҥорор быһыылара кэлин тиһэҕэр тиийэн иккиттэн биирин талан ылыыга кубулуйан хаалар үгэстээхтэригэр олоҕурар. Салайааччыны быыбардаан талыыга аан маҥнай элбэх кандидаттартан талыллан-талыллан ордон хаалар икки эрэ кандидаттан биирдэрин талан ылыы олоххо киирэр кыахтанар.
Киһи ханнык эмэ быһаарыыны ылынарыгар сүнньүнэн иккиттэн биирин талан ылан олоҕор туһанара үгүс. Кыратыттан саҕалаатахха, бүгүн ханнык таҥаһы таҥнан үлэҕэ барары быһаарыныы эмиэ суолтата улаатар. Бу күҥҥэ халлаан сылааһа, тымныыта хайдаҕыттан ханнык таҥаһы таҥныы эмиэ уратыланан тахсар.
Иккиттэн биирин талан ылан туһааннаах дьыалаҕа таба быһаарыыны ылыныы уустук, табыллыбакка хааллаҕына олоххо сыыһа уларыйыылары киллэриэн сөп. Сахаларга “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өй-санаа тосту уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатынан киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба өйдүүрүнэн, уруккута сөбүлэспэт, абааһынан ааттаабыт куһаҕан киһитин кытта биир тылы булунарын, эйэлэһэрин быһаарар. “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өйдөбүл киһи бэйэтин өйө-санаата тосту уларыйар, урукку куһаҕана үчүгэйгэ кубулуйар кэмэ тиийэн кэлбитин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрин быһаарарын олоххо таба туһаныы ирдэнэр. Хаһан эрэ бу абааһынан ааттаабыт киһибит оҥорор куһаҕан быһыыта аны уларыйан, үчүгэй диэн ааттанар кэмэ эмиэ кэлиэн сөбүн билии уонна олоххо таба туһаныыны үөскэтии эрэйиллэр.
Биһиги бэйэбит кылгас үйэбитигэр үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин эппитинэн-сииммитинэн биллибит уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини итэҕэйдибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн эбит буоллаҕына, билигин ырыынах олоҕо кэлбитин кэннэ куһаҕаҥҥа кубулуйда, аны баай буолуу үчүгэй диэҥҥэ уларыйан өйбүт-санаабыт эмиэ тосту уларыйыахтаах, бары байыыны ситиһиэхтээх кэммитигэр олоробут. Төһө эмэ кэминэн баайдар аһара байаннар, дьадаҥылары, үлэһиттэри аанньа ахтыбат, киһинэн да аахпат кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэллэҕинэ, эмиэ өрө туруу, революция үөскээн тахсан кыайдаҕына, дьадаҥылар үчүгэй буолар кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөп.
Атын өрүтү кытта биир тылы булуу хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр. Икки өрүт тутуһар хайысхалара тус-туспа буоларынан биир тылы булунарга бэйэ туһааннаах көрдөбүлүн кыччатан, анараа өрүт этиитигэр чугаһатан, тэҥнээн биэриини үөскэтии, ол аата, икки ардыларынан түбэһиннэрэн ортотун, сөбүлэһии өрүтүн булуу хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буоларын сыаналыахпыт этэ.
Атыы, эргиэн дьыалатын баһылааһын биир тылы булууга тириэрдэрэ элбэх. Биир атыылыан, онтон барыс киллэриниэн баҕарар киһи сыанатын аһара үрдүктүк эттэҕинэ, анараа, атыылаһыан баҕарар киһи, чэпчэкитик ылыан баҕаран сыанатын түһэрсээри сананар. Кинилэр биир тылы булунуулара табаар төһө дьоҥҥо туһалааҕын, сыанатын быһаарара атыы-эргиэн сайдыытын үөскэтэр. Бу дьон сөбүлэһэн атыылара табылларын туһугар иккиэннэрин көрдөбүллэрин кыччатан, икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыналлара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Атыылыыр уонна атыылаһар өрүттэр сөбүлэһэр сыаналара иккиэннэрин көрдөбүлүттэн кыччаан биэрэр, ортотунан буолар уонна үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйан таһаарар.
Сахалар икки өрүт икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһаналлар. Бу быһаарыы олоххо киирбитин бэлиэтинэн сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара буолар.
Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баһылаан, салайан иһэр. Кэмиттэн кэмигэр иккиттэн биирин арааран ылыы олоххо ирдэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Икки тус-туспа хайысхалаах быһаарыылары киһи кыайан ылынар кыаҕа суох, олоххо табыллыбата элбээн хаалар. Иккиттэн биирин арааран ылыыны биллэрэр “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туһанылла сылдьар. Булду эккирэтээччи үксүгэр эр киһи буоларынан, бу өс хоһооно эр дьоҥҥо аналлааҕа булду эккирэтиигэ сүбэ биэрэриттэн биллэр.
Иккиттэн биирин талыыны аныгы кыргыттар эргэ тахсалларыгар оҥорор кыахтара аһара улаатан турар. Үйэ тухары бииргэ олорор киһини талыы кырдьык да уустуктардаах, элбэх быһаарыыларга сөп түбэһэр киһи эрэ эр буолар кыахтанар. Билсии, көрсүү олус кэҥээбитэ талан ылыыга эрэйдэри үөскэтэрэ саарбаҕа суох буолла. Билигин эдэрдэр ыал буолуулара аҕыйааһына, аһара талымастарыттан, солумсахтарыттан, дьахталлар эҥин араас көрдөбүллэрэ биллэрдик улаатыытыттан ордук тутулуктанар. Ол иһин олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит ыал буолуу үгэстэрин аныгы олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Киһиэхэ оҥорор быһыылары таба талан ылыыга улахан уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Тугу эрэ хайаан да оҥоруом диэн быһаарыыны ылынарга хаһан баҕарар атыннык оҥорор, чугуйар, халбарыйан биэрэргэ аналлаах атын сыал баар буолара эрэйиллэр. Дьоҥҥо хаһан баҕарар талан ылар кыах баара туһалаах. Үлэҕэ-хамнаска үөскээн тахсар уларыйыылары таба быһаарарга, хас да биир тэҥ суолталаах эппиэттэртэн биирин, ордук табылларын, сөп түбэһэрин талан ылыы улахан туһаны оҥоруон сөп. “Биир төбө үчүгэй буоллаҕына, икки төбө өссө ордук” диэн этии талан ылыыга таба сыаналааһын олус улахан суолталааҕын быһаарар.
Олоххо киһи олус тулуурдааҕын көрдөрөр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэмҥэ тулуура тиийбэт киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ олоҕун тосту уларытарыгар тириэрдиэн сөп. “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этии киһи тулуйар кыаҕа эмиэ кээмэйдээҕин, аһара баран хааллаҕына сыыһа туттунуон сөбүн быһаарар. Киһиэхэ олус ыгааһыны оҥорон ханна да барар, сыҕарыйар сири, миэстэни хаалларбатахха, атын, сөп түбэһэр соҕус быһаарыыны ылынар кыаҕы биэрбэтэххэ, кытаанах майгылаах киһи тоҕо көтөн барыы диэки санаатын ууруон, онно турунуон сөбө, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар көмөлөспөтүн тэҥэ, өссө ыаратыан сөп.
Киһи быһаарыыны ылынарыгар ханна да барар, сыҕырыйар сир суох буолуута сахалыы “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла” диэн этиинэн бигэргэнэр уонна тосту уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ дьыала табыллар кыахтаммытын биллэрэр. Бу үөскээбит балаһыанньа салҕанан барыыта “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?” диэн андаҕар этиитигэр тиийдэҕинэ киһи өлөн хаалыан сөбүн умнан кэбиһэн олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр кыахтанан, биир санааны ылынар.
“Күн сирэ көҥдөй, айыы аартыга аһаҕас” диэн этиини аныгы дьахталларбыт сыыһа санааларыгар, айыы диэн тыл баарын иһин элбэхтэ алгыс этэллэригэр туһаналлара тылбытыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин билбэттэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара өлүү диэки халыйан сылдьарын биллэрэр. Бу этии киһи барар сирэ бараннаҕына, өлөрө, айыы буолара уонна тыыннаах хаалара быһаарыллар кэмигэр, иккиттэн биирин талыы тиийэн кэллэҕинэ этинэр ыарахан этиитэ буолар. Бу киһи олус ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмигэр саҥарар иччилээх тылларын дьоҥҥо барыларыгар анаан алгыска туһана сатааһын олус улахан сыыһа, саха тылын уонна онно иҥэн сылдьар өйүн-санаатын, үгэстэрин букатын билбэттэрин көрдөрөр.
“После нас хоть потоп” диэн этии нууччалар эстэр-быстар күннэригэр бэйэлэрин кэнниттэн сири-дойдуну ууга ыытан, аан дойдуну алдьатар кыахтаахтарын биллэрэр. Өс хоһооно диэн үгэскэ кубулуйбут өй-санаа түмсүүтэ буоларынан дьайыыта олус күүстээх.
“Кэннэ кээнчэ да буоллун” диэн сахалыы этии киһини олус улахан алдьатыыга, эһиигэ, тимирдиигэ, суох оҥорууга тириэрдибэт, өһү-сааһы үөскэппэт сымнаҕас эрээри, кытаанах быһаарыы буолар. Сахалар сымнаҕас, атын дьону өйдүүр, таба сыаналыыр, айылҕаны харыстыыр кыахтара хаһан баҕарар улаханын, бу этии биллэрэр.
Иккиттэн биирин талыы саҥа омук үөскүүр кэмигэр ордук кытаанах, халбаҥнаабат быһаарыыны ылынарга тириэрдэр. Саҥа омук икки омуктар икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн истэҕинэ, хайа омук буолары быһаарыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ киһи, дьон үксэ буккуллан ылыахтарын сөп. Саҥа омук үөскээһинэ уһун кэми ыларынан уларыйыы сыыйа-баайа, кыра-кыралаан саҥарар тылга киирэр уларыйыыларынан, бэйэлэрэ киллэрэн биэрэр эбиилэринэн олоххо киирэн истэҕинэ улахан хамсааһыны үөскэтимиэн, биир киһи кылгас олоҕор биллибэккэ хаалыан сөп.
Үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайа омук баһыйар оруолу ыларын быһаарарга сэбиэскэй былаас киллэрбит үөрэҕи-билиини баһылаа-һына ылара буолуо диэн санаа сыыһа, итэҕэс, быстах санаа эбит. Үөрэх-билии, салгын кут дьайыыта буор куту үөскэтэрэ олус уһун кэми, хас да көлүөнэ дьон олохторун ыларынан, быһаччы эттэрин-сииннэрин хамсатан буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинэр үлэһиттэр баһыйаллара, сайдыыны ситиһэллэрэ түргэнэ быһаарыллар. Көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин, үлэһит көлүөнэлэри элбэтии, эти-сиини дьарыктааһын, сайыннарыы туруктаах өйү-санааны үөскэтэринэн, үлэһиттэр баһыйа тутан сайдаллара, саҥа омук баһылааһыныгар тириэрдэр кыахтара улаатар.
Саҥа омук үөскээн, сайдан-үүнэн тахсыытыгар үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайалара ордук үлэни-хамнаһы кыайара, көрсүөтэ, сэмэйэ, аата-суола үчүгэйэ, оҕолорун доруобуйалара бөҕөлөрө, ахсааннара эбиллэрэ, олоххо ситиһиини, тупсууну аҕалаллара маҥнайгы оруолу ылалларыгар тириэрдэрэ, бастыылларын чуолкайдык быһаарар.
Иккиттэн биирин быһаарыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны туһаныы хаһан баҕарар сөптөөх уонна таба быһаарыы бу икки өрүттэр баҕа санааларын икки ардыларынан сөп түбэһэрин туһаныы эрэйиллэр. Иккиттэн биирин талыыга икки өрүттэр иккиэн, баҕа санааларын хайаан да кыччатан, көҕүрэтэн биэрэллэрэ, икки өрүттэр иккиэн сөбүлэһэр быһаарыыларын ылыннахтарына сөбүлэһии, эйэлээх буолуу үһүс өрүтэ үөскүүр кыахтанар.
Дьон өйө-санаата төһө да сайдыбытын, үөрэҕи-билиини баһылаабыттарын иһин иккиттэн биирин талан ылыыга биир тылы булу-наллара билигин да кыаллара уустук. Кыра кыралаан диэн ааттыыр сэриилэрбит дойдулар аайы буола тураллар. Салайар былаас уларыйыыта сэриитэ, өлөрсүүтэ суох, эйэлээхтик барыыта диктатура салайар үгүс дойдуларыгар өссө да кыалла, олоххо киирэ илик.
Иккиттэн биирин талыы өйгө-санааҕа дьайыытын уратытын үөрэҕи-билиини баһылаабыт, кыахтаах, кыайбыт дьон табан туһа-ныахтарын сөп этэ. “Кыайбыт киэҥ көҕүстэнэр” диэн кыайыыны оҥорбут, ситиспит дьоҥҥо аналлаах этиини таба сыаналаан, кыаттарбыттары аһара кыйахалаабакка, кыынньаабакка эрэ чугуйар, халбарыйар сири хайаан да хааллардахха, эйэлэһии кэлэрэ түргэтиир кыахтанарын кыайбыттар туһаныа этилэр.
Кыаттарыы хаһан баҕарар кыһыыта улахан. Элбэх киһи биир санааламмытын уларыта охсон кэбиһии түргэнник кыаллыбат уратылаах. Үгэскэ кубулуйан хаалбыт санаа уһун кэмҥэ уларыйбат кыахтанарын таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри түргэнник уларытар туһугар бу дьон бөлөҕүн барыларын суох оҥорон кэбиһии биир саамай боростуой быһаарыы буоларын былыргы кэмнэргэ элбэхтик туһаналлара. Олус былыргы кэмнэргэ кыайбыттар кыаттарбыттар эр дьоннорун барыларын имири кыргаллара, суох оҥороллоро “Нет человека – нет проблем” диэн этиигэ сөп түбэһэн туһаны оҥороро.
Аныгы кэмҥэ кыаттарбыттар санааларыгар сөп соҕус түбэһэр быһаарыыны булан эйэлэһиини үөскэтиини кыайбыттар сыал-сорук оҥоруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Кыаттарбыттар санааларын уларыталларын ситиһии эйэлэһиини төрүттүүр соҕотох суол буолар. Кыайбыттар, аһара ыгар быһаарыыларын уларыталлара уонна сахалыы үөрэҕинэн “Киэҥ көҕүстэнии” диэн этиини тутустахтарына эрэ эйэлэһиини үөскэтэр кыахтаналларын билинэллэрэ эрэйиллэр.
Олоххо иккиттэн биирин талан ылыы хаһан баҕарар баар, кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр, сайдыыны аҕалар уларыйыы буолар. Арай бу талан ылыыга киһи өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүллэрин тутуһан, икки өрүт баҕа санааларын холбоон, тупсаран туһаннаҕына ордук табыллара быһаарыллар. (1,51).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 8,427 |
Киһи өйүн-санаатын уратылара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгэр атеистары үөскэтэннэр, киһи оҥорор быһыытыгар өйө-санаата бастаан иһэрин уонна икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын аахсыбат буолууну олоххо киллэрэн салайар былаас диктатураҕа кубулуйбута. Кэлин кэмҥэ саха суруйааччылара була сатаан тугу барытын киһититэн, туспа өйдөөн-санаалаан, өрө тутан, тыыннааҕымсытан суруйаллара элбээһинэ өй-санаа үөскүүр төрүт тутулуктарын, киһиэхэ хамсаныылары оҥороруттан куттара үөскээ-һиннэрин билбэттэриттэн тахсар быстах быһыы буолар.
Киһи быһыылаах буолууну ситиһии өйө-санаата, киһиэхэ атын тыынар-тыыннаахтартан барыларыттан бэйэтэ өйдөөҕүн-санаалааҕын билинэн, киһи диэн туспа ааттанан араарынар буолбут кэмиттэн ыла үөскээбит. Сэбиэскэй былаас киһини аһара өрө тута сатаабытыттан өйдөрө-санаалара кыайан сайдыбат киһиэхэ маарынныыр кыыллар, итэҕэс өйдөөхтөр-санаалаахтар бары сахалыы сүөһү диэн, өйө-санаата сайдар киһиттэн туспа араарыллан ааттаналларын умнан, хаалларан сылдьабыт.
Арай итирэн куһаҕаннык быһыыланар киһини “Сүөһү курдук” диэн этии уонна сүрэҕэ суох киһини “Сүөһү курдук сытар” диэн быһаарыы киһи салгын кута көтөн, баран хааллаҕына сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэн хааларын биллэрэрин билигин даҕаны туһанабыт.
Кэлин үөскээбит, сайдыбыт нуучча тылыгар туох тыынар-тыыннааҕы барытын “он”, “она”, “они”, “кто”, “кому” диэн киһи курдук ааттааһын, ыҥырыы олохсуйбута өй-санаа сайдан иһэр уратытын, уларыйбат тутулуктарын билбэттэрин биллэрэр. Аныгы, нуучча тылын быһалыы үтүктэ сатыыр саха суруйааччылара, нуучча тылын үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар туох баары барытын киһититэ сатыыллара, “кини” диэн ааттаан сурукка киллэрэллэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт уонна киһи өйө-санаата сайдыытын, төрүт тутулуктарын билбэттэриттэн үөскүүр быһыы буолар.
Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорууттан, киһи куттара үөскээһиннэрин билбэттэн, бу быһыы кэлин кэмҥэ букатын аһара барда. Бу аһара баран киһититэ сатааһын өй-санаа халыйыытын, хаалан хаалыытын, киһи өйүн-санаатын кыыллары, көтөрдөрү кытта тэҥнээн кэбиһиини, киһини намтатыыны, кыыл өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһэриини сайыннарар. Кэлин кэмҥэ ыты аһара өрө тутуу, нууч-чалары быһалыы үтүктэн, тыһы ыты “девочка” диэн ааттаан мааны кыыс оҕолоругар тэҥнээһини оҥоро сатааччылар олус куһаҕан, киһини кыылга түһэрэр, намтатар быһыыны оҥороллор.
Киһи өйө-санаата уратыларынан, түргэнник сайдыыны ситиһэр кыаҕынан, үөрэҕи-билиини баһылаан салгын кута сайдарынан Сир үрдүгэр баар бары кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан ураты үөһээ турарын бэлиэтээн, билинэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит, олохсуйбут Кут-сүр үөрэҕэр уонна сахабыт тылыгар киһи; ким, кини, кимий? диэн бэйэтин эрэ туспа арааран ааттанарын оннугар түһэрии уонна кытаанахтык тутуһуу ирдэнэр буолла.
Тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар туох баары барытын тыыннааҕымсыта, онон тупсара сатыыллара сахалыы өйү-санааны буккуйар, киһи, тыыннаах киһи айылҕаҕа ылар улахан суолтатын намтатар. Холобурга, Николай Габышев халлаан былытын “кини” диэн ааттыыр, оннук суруйар, киһиэхэ тэҥнии сатыыр. (1,38). Халлаан былытын була сатаан өйдөөн-санаалаан киһиэхэ тэҥнээн кэбиһиини оҥоруу диэн туох туһалаах быһыыта буолуой?
Өйө-санаата ситэ сайдыбатах кыыллары, көтөрдөрү, оннооҕор араас маллары киһиэхэ тэҥнээн “кини” диэн ааттааһын саха тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин төрүт тутулугун буккуйуу, киһи буолан сайдыыны ситиһиини суох оҥоруу буолар.
Киһититии, ону-маны, кыыллары, көтөрдөрү киһи курдук өйдөөх-санаалаах оҥорон көрдөрүү хаһан да өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэспэт. Суруйааччылар, үөрэхтээхтэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин билэн, көрдөбүллэрин тутуһуохтара этэ. Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” бары тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын уратыларын дириҥник ырытан чуолкай быһаарыылары тутуһар. Онно этиллэринэн киһи эрэ үс куттаах, киһиэхэ эрэ үһүс кута, салгын кута сайдан үөрэҕи-билиини түргэнник иҥэринэр, үөрэх этиитинэн салайынан саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран иһэр кыахтанар. Кыыллар, көтөрдөр икки; буор уонна ийэ куттаахтар, үүнээйилэр биир; буор куттаахтар, ол иһин өйдөрө-санаалара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин арааран билии, олоххо таба туһаныы ирдэнэр.
Өй-санаа бу уратыта саха тылынан этиллэн киһини эрэ кини диэн ааттыырынан, ыҥырарынан ураты бэлиэтэнэр. Киһи бэйэтин эрэ, киһини, кимий? кини диэн ыҥырыахтаах, атын тыынар-тыыннаахтары, араас маллары барыларын; ол, бу, туох диэн ыҥырыы эрэ өй-санаа сайдыытын таһымыгар сөп түбэһэр.
Суруйааччылар өй-санаа уратыларын билэллэр диэн санаа сыыһа олохсуйбут. Сэбиэскэй былааһы аһара арбыылларыттан бэйэлэрин олус “үчүгэй” курдук сананаллара олохсуйан, дьон өйүн-санаатын билэр курдук санаммыттара сымыйалааһын буолар. Аныгы суруйаач-чылар православнай таҥара үөрэҕин сыыһатыттан тахсаннар киһи өйө-санаата үс куттарга арахсарын билэн тутуһуохтара этэ.
Нуучча тылын быһаччы үтүктүү сахалыы өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт. Үөрэҕи, билиини ылынабыт диэн быһаччы үтүктэ сатааччылар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан; айыы уонна “аньыы” диэн ааттаан, киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, онно эбии тугу барытын киһититэ сатаан өй-санаа тутулуктарын тутуспаттар уонна сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла аһара элбээннэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин буккуйа сылдьаллар.
Саха тылыгар, сахалыы өй-санаа үөрэҕэр барыны-бары киһититии, киһилии өйдөөһүн-санаалааһын көҥүллэммэт, бобуллар, киһи эрэ киһилии өйдөөҕө-санаалааҕа чопчулаан, быһаарыллан ыйыллар. Киһи атын маллартан, туохтан-барытыттан, кыыллартан, көтөрдөртөн өйүнэн-санаатынан улаханнык уратыланарын, үрдүктүк турарын билэллэриттэн уонна быһаччы олоххо туһаналларыттан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан арааран уратытык ааттыыллар. Киһини эрэ кини диэн ааттааһын, ким, кимий? диэн ыҥырыы былыр-былыргыттан, саха тыла үөскээбит кэмиттэн ыла олохсуйбут. Онтон атыттар бары, маллар, кыыллар, көтөрдөр; ол, бу, туох, тугуй? диэн ааттаналлар, оннук ыҥырыллаллар, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтэ тылбытыгар киирэн бэлиэтэнэ сылдьар.
Саха тыла өй-санаа тутулуктарын иҥэринэ сылдьара былыргы кэмҥэ үөскээбит. Бу тутулук айыы диэн тылбытыгар иҥэн сылдьарын аны харыстааһын эрэйиллэр буолла. Бу тылбыт өй-санаа сайдыытын, саҥаны айыытын, киһи салгын кута сайдыытын быһаарар соҕотох эрэ тыл буоларын уонна үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну быһааран холбуу иҥэринэ сылдьарын харыстыыр кэммит кэллэ. Биир киһи оҥорор быһыылара; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаннар, икки аҥы арахсалларын таба өйдүөхпүт этэ. Өй-санаа бу тутулуктарын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сахаларга суох саҥа “аньыы” диэн тылы оҥорон киллэрэ сатыылларын туттумуохха, айыы диэн тылга иҥэн сылдьар киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар өйү-санааны буккуйумуохха.
Сахалыы өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарыттан саха тылыгар икки өрүттээх өйдөбүлү иҥэринэн сылдьар тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны эбии быһааран, чуолкайдаан биэриигэ тут-туллара солбуйсуу кэлэн эрэрин биллэрэр. Бу саха тылын сокуона өй-санаа сайдыытынан, киһиэхэ эрэ салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынар кыахтааҕынан быһаарыллар. Бу сокуону саха дьоно бары тутустахтарына өй-санаа туруктаах буолуо этэ.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан үөрэҕи-билиини ылынар кыахтаахтарын, салгын куттара сайдар уратыларын билинэн араас кыыллартан, көтөрдөртөн үрдүктүк туралларын таба сыаналаан олохторун оҥостуо этилэр. Киһи өйүн-санаатын бу уратылара сахабыт тылыгар иҥэн сылдьалларын харах харатын курдук харыстыахпыт, атын, кэнники үөскээн тахсыбыт омуктар үйэлэргэ олохсуйбут өйү-санааны буккуйууларын үтүктэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тылбытын уларыта сатыахпыт суоҕа этэ.
Айылҕаҕа үөскүүр барыны бары киһититии табыллыбат, киһи бэйэтэ эрэ уратытын билинэн киһи диэн ааттанар, араас өйдөрө-санаа-лара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин билэ-билэ киһиэхэ тэҥнии сатааһын сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар. (2,56).
Туһаныллыбыт литература..
1. Николай Габышев. Күһүҥҥү кустук. Сэһэн. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1988. – 216 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,367 |
Олоруу кэминэн. Көрсүө, сэмэй буолуу диэн саха дьонун олохторун тутаах үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх уһун үйэни, үлэ-хамнас сайдыытын, тупсуутун аймахтар ахсааннара эбиллиитин ситиһэр кыаҕы биэрэрэ улахан суолталаах. Саха дьоно көрсүө, сэмэй майгылаахтарынан киэн тут-таллар. Барыга бары сэрэхтээхтик, сыыһа-халты туттубакка, аһара, сиэри таһынан барбакка, нэмин билэн харыстабыллаахтык сыһыан-наһыы көрсүө, сэмэй буолууттан үөскүүр уонна сиэри тутуһуу, киһи быһыыта диэн үөрэхтэри төрүттээн таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар.
Ыалдьыт кэлэн “Хайдах олордугут” диэн ыйыттаҕына дьиэлээх-тэр: “Олоруу кэминэн”,- диэн хоруйдууллара былыргыттан үгэс буолан, билигин да элбэхтик иһиллэр. Олоруу кэминэн диэн этии ыал олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка, соһуччу уларыйбакка эрэ устан баран иһэрин биллэрэр. Саха дьоно туох барыта кэминэн, аһара инники түспэккэ, атыттартан хаалан да хаалбакка, биир тэҥник баран иһэрин сөбүлүүллэр. Оҕо улаатан кэмигэр үөрэҕи бүтэрэрэ, идэни баһылыыра, үлэлиирэ, ыал буолара бииртэн биир салҕанан баран иһиитэ дьолу, үөрүүнү кэмиттэн хойутаабакка эрэ аҕалан иһэрэ олоххо уларыйыылар киирэллэрин быһаарар. Туох барыта кэминэн баран иһиитэ киһи сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор бары ситиһиилэрин хойутаппакка уонна атыттартан ыраах хаалан хаалбакка оҥорон иһэригэр баҕа санаа баарын туоһулуур.
Оҕо өйө-санаата кэмиттэн хаалан эбэтэр халыйан хаалбакка сайдан иһиитигэр икки төрөппүт; ийэ уонна аҕа, бииргэ дьайыылара ордук туһалаах. Биирдэрэ эппитин атына бигэргэттэҕинэ эрэ ханнык баҕарар үөрэх оҕо өйүгэр хатанарын, иҥэрин биллэрэр. Ийэ оҕотугар: “Кэмпиэти сиэн бүт”,- диэн боппутун кэнниттэн, аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу эрэ”,- диэтэҕинэ, ыла охсон биэрдэҕинэ, ийэтэ тугу да эппитин аны сүгүн ылыммата, кини этэрин истибэтэ үөскээн олохсуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ маннык үөскүүр элбэх түгэннэргэ төрөппүттэр биирдик этиилэрин эбэтэр биирдэрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрэрэ эрэйиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо хаһан баҕарар олохтоохтук ылынар уонна оннук толоро үөрэнэр.
Сахалыы аҕа диэн тыл төрөппүтү бэлиэтиирин таһынан, сааһынан аҕаны эмиэ быһаарар. Олоххо уопута, билэрэ-көрөрө элбэҕин анаан-минээн биллэрэ сылдьара оҕону үөрэтэригэр туһалыыр. Оҕо хаһан баҕарар уопута, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэн үөрэнэр. Уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн үөрэнии оҕо билиини-көрүүнү кэмигэр, атыттартан хаалан хаалбакка ситиһэн, баһылаан иһиитин аҕа диэн тылбыт үөскэтэрин туһаннахпытына табыллар.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары, быстах санаалаахтары өрө тутан былыргы кэмнэртэн үөскээбит олох үгэстэрин ол, өйдөрө-санаалара тиийиммэт дьонунан үлтү сыстаран, сиргэ-буорга тэбистэрэн, уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа тутулуктарын, үгэстэрин үрэйбитэ. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар айыыны оҥорор куһаҕан диэн өйдөбүлү уларытан, таҥнары эргитэн айыы “үчүгэй” диэн сымыйа өйдөбүлү киллэрэ сатаабыттара да, бэйэлэрэ ыһыллыбыттара. Билигин ол сыыһа, сымыйа үөрэҕи өссө тупсаран сэбиэскэй былаас тобохторо; оччолорго аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна нуучча тылын учууталлара “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар, айыы “үчүгэй” диэн сымыйалаан сахалары албынныыры салҕаан иһэллэр.
Кэлэр кэмиттэн эрдэлээн хаалыы олоххо уустуктары, эмискэ уларыйыылары, хамнааһыннары киллэрэр. Саас кэлиитэ кыратык эрдэлээтэҕинэ, кустар хаардаахха кэлэн хаалаллар, онтон күһүн хойутаан кэллэҕинэ, айылҕаҕа улахан уларыйыылар тахсаллар. Биир эмэ сыл күһүн уһаатаҕына, сайыҥҥы курдук сылыйан хааллаҕына ньургуһун саҥалыы тыллан тахсара биллэр.
Кэмиттэн хойутааһын олох хаамыытыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Кэмигэр, эдэр эрдэҕинэ эргэ тахсыбакка олорон хаалбыт кыыс оҕолонор сааһа ааһа охсон хаалара кэмиттэн хойутааһын киһи олоҕор улахан охсуулаах буоларын биллэрэр. Сахалар ону билэн “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини үөскэтэн күүлэйдии сылдьыахтарын баҕалаахтары сэрэтэ, өй киллэрэ сатыыллар.
Хайа да киһи олоҕор соһуччу хамсааһыннары, тосту уларыйыылары үөскэтиэн баҕарбат. Ол иһин олох биир кэмник баран иһиитэ “Олоруу кэминэн” диэн этиини үөскэппитин бары тутуһа, харыстыы сылдьыахпыт этэ. Туох баар барыта “Кэмиттэн кэмигэр кэлэр” диэн этии оҕо улаатан иһэригэр ордук сөп түбэһэр. Оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ эрэ улахан дьон оҥорор бары дьыалаларыгар кыттыһар кыахтанар. Эрдэлии сатаан туһа суох, эт-сиин эмискэ улаата, ситэ охсубата мэһэйдии сылдьар. Оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эрдэлээн, аһара сайдыыта улаатан истэҕинэ, сөп түбэспэт буолууну үөскэтэрэ, бэйэтигэр туох да үчүгэйи аҕалбат. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата аһара баран сайыннаҕына, кыаҕа суоҕуттан, тиийбэтиттэн туох эрэ итэҕэстээх курдук сананыыта үөскүөн сөп. Эт-сиин ситиититтэн өй-санаа хаалан хаалыыта “Отох киһи” диэн этиинэн бэриллэрэ итэҕэстээҕи биллэрэр. Эт-сиин уонна өй-санаа бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһиилэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин билэн сахалар “Барыта кэминэн” диэн этэн туһаналлар.
Сааһыран иһии эмиэ кэминэн баран иһиэ этэ. Кэмигэр баттах маҥхайан, сүүс мыччыстан, сүһүөх намтаан иһиитэ кэлиэн сөп. Туох барыта кэмигэр эрэ кэлэрин уонна бу кэми аһаран кэбиһии киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэриттэн өйдөөх-санаалаах киһи эрдэттэн билэн харыстана, көмүскэнэ сылдьыа этэ.
Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ кырдьар саас кэлиэ, кыаммат буолуом диэн санаатыгар да оҕустаран көрбөккө эрэ сылдьарын И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтиттэн булан ылыы ордук туһалаах. Кыанар эрдэҕинэ, эдэригэр күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар туга да суох хаалара биллэр. Пиэнсийэбэр тахсан, иллэҥсийэн баран даачабын дьэ туттуом диэн кэтэһэ сылдьыбыт киһи, дьэ оҥорорго санаммытыгар күрүө сиэрдийэтин да кыайан көтөхпөтүттэн хомойон эрэ хаалбыта кэпсээн буола сылдьар.
Үлэһит дьон оҕолорум улааттахтарына олохпут тупсуоҕа диэн баҕа санааларын илдьэ оҕолоро улаатыахтарыгар диэри, кыанар эрдэхтэринэ үгүстүк үлэлииллэр. Холобурга, биэс уол оҕолордоох ыаллар уолаттара улаатан үлэһит буолан истэхтэринэ ылар дохуот-тара биллэрдик эбиллэрэ, үлэттэн олохторо чахчы көнөрүн биллэрэр. Саҥа дьиэлэри уолаттарыгар бэйэлэрэ да туттар кыахтаналлар.
Төрөппүт оҕото улаатарын, улахан киһи, үлэһит буоларын олуһун кэтэһэр. “Ыал оҕото улаатара түргэн” диэн этии бэйэтин оҕото улаатарын күн аайы кэтэһэ сылдьарыттан билбэккэ хаалыыта, онтон ыал оҕотун биирдэ эмэ соһуччу көрүүгэ, улааппыта харахха тута быраҕылларыттан үөскээбит. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕолоох ийэ, аҕа кырдьар саастарыгар тиийэн кэлэр эрэллэрин биллэрэр. Бу эрэл санаа туоларын туһугар төрөппүт оҕолоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар үтүө үгэстэри иҥэрдэҕинэ уонна улаатан истэхтэринэ киһи буолууга, аһынарга, кырдьаҕастары ытыктааһыҥҥа үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото улаатан баран кырдьаҕас, кыаммат диэн атаҕастаабакка көрүөн-истиэн сөбүн билэрэ эрэйиллэр.
“Оҕо сүрэҕэ – тааска” диэн этии аһара бэлэмҥэ үөрэнэн, атаахтык иитиллибит оҕо өйүн-санаатын уратыларын быһаарар. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктанан аһынар, харыһыйар санааны иҥэрэн биэрдэххэ үгэс оҥосторун ситистэххэ эрэ табылларын өйдүөххэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьаҕас эбэтин, хос эбэтин көрөн, билэн, көмөлөһөн улаатарын сахалар үөрэхтэрэ тутуһар.
Кырдьар саас кэлиититтэн хайа да киһи кыайан куоппат, барыы-кэлии аҕыйаан, мөлтөөн, атыттар көмөлөрүгэр наадыйыы кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ өй киирэн сахалар элбэх оҕолоох буолуҥ диэн үөрэхтэрэ олус табатын дьэ билэн, итэҕэйэн соҕотох хаалан хаалбыт кырдьаҕастар хойутаабыт хомолтолоро үөскүөн сөп.
И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтэ дьон олохторун быһаарыыга чахчы табата, үөрэтэр күүһэ киһи кырдьыбытын кэннэ ордук арыллар. Эдэр, кыанар эрдэҕинэ күүлэйдии, дьаарбайа, бэйэтин эрэ иннин көрүнэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар дьиэтэ-уота да суох аһаҕас халлаан анныгар хаалыан сөбүн, бу үгэ биллэрэрэ улахан үөрэтэр суолталааҕын туһана сылдьыахха.
Киһиэхэ өйө-санаата бастаан, салайан иһэринэн олох уопутун туһанан уонна “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи тутуһан эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн баайы-малы мунньунан олоҕор кырдьар кэмэ кэлэригэр “Сылааска сытар” кыахтанара эрэйил-лэр көрдөбүл буолар. Кыанар кэмигэр элбэх оҕолору төрөтөн мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ көрөр-истэр дьонноох буоларын сахалар “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиилэрэ биллэрэр.
Киһи олоҕо эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, кэмиттэн хаалан да хаалара эбэтэр аһара баран эрдэлиирэ табыллыбат, кыаллыбат, сөп түбэспэт буолуу үөскээһинигэр тириэрдэрин иһин сахалар олох кэминэн, долгуйбакка эрэ баран иһэрин сөбүлүүллэр. (1,64).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,752 |
Билсии - көрсүү. Сахалар билсии-көрсүү диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, үлэни тэрийиигэ, салайыыга улахан барыстааҕын, туһалааҕын бэлиэтииллэр. Киһи аан маҥнай көрсөн билсэрин кэнниттэн сыыйа-баайа кэпсэтэн билсиитин кэҥэтэр. Элбэх билсиилээх буолууга киһи элбэх дьону барыларын хараҕынан көрөн, арааран билэрэ, ааттарын-суолларын, олохторун, үлэлэрин-хамнастарын туһунан умнубата ордук улахан туһаны оҥорор.
Аан маҥнай дьон бэйэ-бэйэлэрин тас көрүҥнэрин көрсөллөр, сыана биэрсэллэр, онтон салгыы кэпсэтиһэн билсиһэллэр. “По одежде встречают, по уму провожают” диэн этии итини быһаарар. Атын омуктары кытта билсиһии илиинэн, тарбахтарынан көрдөрүүттэн саҕаланан баран араас бэлиэлэринэн салҕаныан сөп. Кэпсэтиһэн билсии көрөн билсиитээҕэр быдаҥ дириҥ өйдөбүлү үөскэтэр.
Сахалар кэпсэтинньэҥнэринэн, кэпсээннэрэ элбэҕинэн аатырбыт, сурахха киирбит дьон, “Туох солун баар” диэн саҥаны билэ охсор санаалара элбэҕиттэн ыйыталаспытынан бараллар. Хаһан баҕарар көрсүһэ эрэ түстэллэр билсиһэн, кэпсэтиһэн иһэллэрэ баһыйар, кэпсэтэн билэр киһилэрин булуохтарын сөп. “Киһи кэпсэтэн билсэр, ынах маҕыраһан билсэр” диэн этиини былыр-былыргыттан олохто-ругар туһана сылдьаллар. Кэпсэтинньэҥ буолуу билсиһии түргэтииригэр, кэҥииригэр уонна дириҥииригэр тириэрдэр аналлаах.
Кэпсэтинньэҥэ суох эбэтэр кэпсэтиэн, дириҥник билсиһиэн баҕарбат киһи аҥардастыы суох эбэтэр баар диэн эппиэттиэн, кэпсэтиини быһан иһиэн сөп. Кини ыйытыыга нэһиилэ хардарара кэпсэтии салҕанарын мэһэйдиир. Кэпсэтиэн баҕарбат киһи тугу да хардары ыйыппат, кэпсэтэр киһитин санаатын билэ сатаабатын таһынан, бэйэтэ тугу да кэпсээбэт уратылаах. Кэпсэтии салҕанарын киһиттэн ону-маны ыйытыы, араас солуну билэ-көрө сатааһын төрүттүүрүн туһаммакка хаалларан иһэр.
Сахалар кимниин эрэ көрсүһэ түһээт “Туох солуннааххын? диэн ыйыталлар, ону-маны саҥаны, уратыны билэ-көрө сатыылларын аан маҥнайгыттан биллэрэллэр. Көрсүһэ түһээт итинник ыйытыы туох баар солуну билэри тиэтэйбэккэ эрэ барытын кэпсииргэ күһэйэр. Арай “Солун суох” диэн эппиэт солуну истиигэ аһара тиэтэйэр, ыксыыр, солумсаҕырар куһаҕанын, киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин биллэрэн тохтотууга туһалыыр. Аһара солуну билэн иһииттэн солумсах буолуу үөскүүрүн билии, сэрэнии эрэйиллэр.
Солумсах буолууну ордук дьахталлар сөбүлээбэттэр, Солумсах буолуу дьайыыта, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһин эр киһи утумун, буор кутун буккуйан төрүүр оҕолорго куһаҕаны оҥороро биллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһыйан салайаннар солун диэн солумсаҕы үөскэтэр уонна солумсах буолууну тохтотор тылбытын “сонун” диэн сахаларга суох тылга уларытан суох оҥоро сатыыллар. Билигин дьон солумсаҕыра сылдьаллара элбээбитин биллэр элбэх үлэлээх тыабыт сириттэн үөрэҕи баһылыыбыт диэн ааттаан эдэрдэр куотан барыылара уонна эдэр ыаллар уһуннук бииргэ олорбокко арахсыылара элбээбитэ бигэргэтэллэр.
“Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит, хайдах олордугут? диэн ыалдьыт киһи ыйытыыта киэҥ кэпсэтиини саҕалыыр кыахтаах. Бэйэтэ кэпсиирин тэҥэ, элбэхтик ыйытар киһи кэпсэтиини киэҥник ыытар кыахтанар. Элбэх киһини билсэр, көрсөр киһи билсиилээх, көрсүүлээх диэн ааттанар. Бэйэтэ үлэтинэн-хамнаһынан киэҥник биллэр салайааччы киһи элбэх билсиилээх, көрсүүлээх буолара сөп.
Аныгы сайдыылаах, араас иһитиннэрэр, биллэрэр тэрилтэлэр тарҕаммыт олохторугар билсии-көрсүү киэҥник тэнийдэ. Билсиһии сокуона дойду президенигэр диэри 6 эрэ кэрдиис, төхтүр баар диэн этэрэ быһаарыллар кыахтанна. Бэйэ-бэйэлэрин билсэр дьонтон алтыс киһи президени билэр, билсэр киһи буолуон сөп. Холобурга, билсэр дьонтон хайалара эрэ Москваҕа үлэлиир киһини үчүгэйдик билэр буоллаҕына, бу киһитэ правительствоҕа үлэлиир киһилиин билсистэҕинэ, ол правительство үлэһитэ киһи президенниин билсиһэр киһини билэр буолуон сөп. Биһиги быстах ылбыт холобурбутугар президеҥҥэ диэри алта кэрдиис баара биллэн тахсар.
Аҕыйах ахсааннаах омукка билсиһии улахан күүстээх. Өссө сорохтор ханан эрэ аймахтыылара биллэн таҕыстаҕына, бу билсиһии ордук чугасаһарыгар тириэрдэр. Аҕыйах ахсааннаах омук аймахтаһыыны үөскэтэн, чугаһатан кэбиһэр куттала олус улахан, кэлэр көлүөнэлэрин кэхтиитэ түргэнник кэлиэҕэр сөп.
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно билсиһиини, ыал буолууну ордук киэҥник тарҕаттахтарына, аймахтарын ырааҕынан тэниттэхтэринэ уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун тутуһа сырыттахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр, ахсааннара эбиллэр кыах-танар. “Хаан тупсарыыта” диэн сахалар үөрэхтэрин туһаныы эрэ аҕыйах ахсааннаах омугу оннук алдьархайтан быыһыыр аналлаах.
Аныгы үйэҕэ олох сайдыытыттан билсиһии өссө кэҥээтэ. Айанныыр транспорт сайдыыта, үлэ-хамнас киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта билсиһии, көрсүһүү ордук кэҥээн, тэнийэн иһэригэр тириэрдэр. Билигин интернет сайдыыта маны өссө кэҥэттэ, атын дойдуларга кытта тарҕатта. Атыы-тутуу дьыалата интернетинэн киэҥник тарҕанарын тэҥэ, билсиһии эмиэ элбээтэ.
Араас омук дьоно аймахтардаахтар сахаларга эмиэ элбээтилэр. Сахабыт тылын, өйүн-санаатын, үтүө үгэстэрин үөрэтии эмиэ дириҥээн, атын омуктарга тарҕатыы, кэҥээн биэрэрэ эрэйиллэр.
Олох сайдан, араас тиэхиникэ элбээн, кыаҕыран истэҕинэ дьон билсиһиитэ өссө кэҥээн, тэнийэн биэрэн иһэр. (1,68).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 3,441 |
Сыты билии уратыта. Сахабыт тылын иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Олус былыргы кэмнэртэн биллэр сахабыт тылын үөскэтэр бары дорҕооннорго дириҥ өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тылбыт иччилээх диэн этэллэр. Ол аата тыл дорҕоонноро мэйиигэ хамсааһыны үөскэтэллэриттэн онно сөп түбэһэр өй-санаа үөскээн тахсан киһиэхэ дьайыыны оҥорор.
“Ы” дорҕоон сахаларга саамай ыарахан, ыар тыллары үөскэтэр. Бары ыараханы үөскэтэр тыллар “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар; ыы, ыар, ынчык, ыарыы, ынырык уонна да атыттар. “Ы” дорҕоон хатыланнаҕына “ыы” диэҥҥэ кубулуйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар, ытааһыны илэ үөскэтэр. “Ыы” дорҕоонунан бүтүүлээх иккилии сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ эрэйгэ, куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.
Улахан кыыллар бары туохтан эрэ кутталлаахтан көмүскэнээри бэлэмнэннэхтэринэ ырдьыгынаан, кыыһырбыттарын биллэрэллэр уонна тиистэрин көрдөрөллөр. “Р” дорҕоон хатыланнаҕына “рр” диэҥҥэ кубулуйдаҕына ырдьыгынааһыны үөскэтэр. Ыр-р, бар-р, тур-р диэн эттэхпитинэ тылбыт ураты күүһүрэр, ырдьыгынаан ылар дорҕооннонон түргэнник тэйэн биэрэргэ тириэрдэр.
Куһаҕан дорҕоон баар буолуута үчүгэй дорҕоону булан ылыыга туһалыыр. Сахаларга үчүгэй дорҕоонунан “ү” дорҕоон буолар. Бу дорҕоон үгүс үчүгэй, туһалаах суолталаах тыллары үөскэппитэ туттулла сылдьаллар. Үтүө, үрүҥ, үчүгэй диэн саамай туттуллар тыллар.
Сыт диэн тыл эти-сиини сытыаран сынньат диэн өйдөбүллээх. Сытыы эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоллаҕына, аһара барбатаҕына табылларын “ыы” диэн ытааһын дорҕооно биллэрэр. Сытыы аһара бардаҕына киһи киһи быһыытын сүтэрэр. Аһара уһуннук сытыыттан ханнык эрэ сыт үөскээн тахсар, эт-сиин сытыйыыта саҕаланар.
Киһи ыарыйдаҕына, мөлтөөтөҕүнэ сытар, сынньанара элбиир. Утуйарбытыгар сытабыт, сынньанабыт, күүс мунньунабыт. Аһара уһуннук сытыы киһи быһыыта буолбатах, киһи аһара уһуннук сыппакка туран тугу эмэ оҥордоҕуна биирдэ киһи буолууну ситиһэр, киһи быһыылаахтык үлэлээн, тутан олоҕун олорор кыахтанар.
Уһуннук сытыыттан сытыйыы үөскээн тахсара сахабыт тыла өйтөн-санааттан улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Сытыы аһара барыыта эт-сиин уһуннук хамсаабатыгар тириэрдэн сытыйыыны үөскэтэн таһаарар. Өр сытыыттан уларыйыы киирэн тыыннаах эт-сиин атын көрүҥҥэ кубулуйуута кэлэрэ сытыйыы диэн ааттанар. Сытыган диэн ураты сыты таһаарар эрбэһини ааттыыбыт. Элбэхтик сытар киһини сытыган диэн этиэхпитин сөп.
Киһи айылҕаттан анаммыт билиини ылынар биир көрүҥүнэн сыты билиитэ буолар. Дьон айылҕаҕа быһаччы сылдьар эрдэхтэринэ сыты билэр кыахтара ыттан итэҕэһэ суох буоларын билигин да аһара сытымсах дьон бааллара бигэргэтэр. Олус былыргы төрүттээх, кырдьаҕас, олох охсууларыттан уларыйбакка эрэ сылдьар өйдөөх-санаалаах омукпутун биллэрэр биир уратыбытынан сыллааһыны, сыты билиини ураты өрө тутарбыт буолар. Мурун диэн киһи араас сыттары билэр тутаах уоргана. Араас тус-туспа сыттар киһи өйүгэр-санаатыгар бэйэлэригэр сөп түбэһэр суолталаах санаалары үөскэтэн таһаараллар. Куһаҕан, сөбүлээбэт сыт киһини соҕотохто тэйитэр, антах анньар, чугаһаппат, киэр хайыһыннарар. Эт-сиин доруобай буолуута таһаарар сыта хайдаҕыттан быһаарыллар.
Сыт киһиэхэ дьайыытын сахалар былыр-былыргыттан билэн туһаналлар. Олус үчүгэй сыттаах буҕарааскай отунан түптэ оҥостон буруолатан үчүгэй сыты тарҕатаннар санааларын тупсара сылдьаллар этэ. Үчүгэй сыт үчүгэй санаалары үөскэтэн киһи үчүгэйи оҥорорун элбэтэр кыахтаах, онтон куһаҕан сыт тэйитэр, чугаһаппат уонна санааны куһаҕаҥҥа түһэрэн оҥорор быһыыны атахтыан сөп. Араас биллибэт, куһаҕан абааһылар олус ыар сыттаахтара, оннук сыты тарҕатан кэбиһэллэрэ элбэх кэпсээннэртэн биллэр.
Сахалар кими эмэ сөбүлүүллэрин, таптыылларын биллэрэргэ сыллаан, сытырҕалаан ылыыны туһаналлар. Кыра оҕо “сыллыый” диэн ааттанар. Сыты сөбүлээһин, сыллаан ылыы сөбүлүүрү биллэрэр. Төрөппүттэр сыллаа диэн тылы кыра оҕолоругар анаан үгүстүк тутталлар. Кыра оҕо - үүт сыттаах. Оҕо сыта туймаардар үчүгэй. Сыллыы сылдьыаххын баҕараҕын. Үгүстэр оҕолорун “сыллыый” диэн ааттыыллар, сотору-сотору сыллаан ылаллар.
Сөбүлүүр киһи ураты сыты таһаарарын анараа киһи биллэҕинэ сөбүлүүрэ өссө улаатыан сөп. Ол үтүө сыт тардыытынан сөбүлэһэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһаллар, сысталлар, сыллаһаллар. Үчүгэй сыт туймаардар, тардар, угуйар, көҕүтэр күүстээх. Таптал ордук сыттан тутулуктааҕын арҕааҥҥы үөрэхтэри тутуһаммыт туһаммакка сылдьабыт. Сыт өйгө-санааҕа күүскэ дьайар уратытын өссө билбэт эрдэхтэринэ сахалар сыллаһаллар эрэ диэн күлүү гынар курдук этээччилэр элбии сылдьыбыт кэмнэрэ баар этэ.
Сыллаан ылыы сыты билиигэ, сыты сөбүлээһиҥҥэ олоҕурар уонна киһи биир билэр-көрөр уорганын кытта быһаччы сибээстэһэр. Kиһи араас сыттары элбэҕи билэр. Ордук дьарыктаммыт дьон сыты билиигэ улахан ситиһиилэри оҥороллор. Араас астар, табаах, арыгы, духуулар сыттарын элбэх дьон эндэппэккэ эрэ арааран билэллэр.
Сыты билиини киһиэхэ айылҕа биэрбит. Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан, айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэн истэхтэринэ, сыты билэр дьоҕурдара сыыйа-баайа сүтэн, туһалаабат буолан иһэр. Баҕарбыт дьахтар ураты сытын арыычча эр киһи арааран билэр кыахтаах. Билигин “сексуальность” диэн тупсаран омуктуу ааттыыр быһыылара ордук бу сыттан тутулуктаах. (1,36).
Эр дьон болҕомтолорун тардар сыты дьахталлар сымыыттара ситтэҕинэ ордук күүскэ таһаараллар, ону сыты билэр муруннар тэйиччиттэн да хабан ылыахтарын уонна сытыы харахтар тас көрүҥ, хамсаныылар уларыйыыларын таба көрүөхтэрин сөп. Маннык сыты ханнык баҕарар кыыллар кэмнэрэ кэллэҕинэ таһаараннар туһаналлар.
Таптаһар дьон сыттара уһун кэмҥэ уларыйбат. Дьон үйэлэрин устата таптаһаллар, бииргэ олороллор. Сөбүлүүр сыт тардар күүһэ бииргэ сылдьалларыгар, олороллоругар көмөлөһөр, тирэх буолар. Сөбүлэспэт, таптаспат буолбут дьон сыттара уларыйан хаала-рыттан таптаһар кыахтара мөлтөөн, ахсаан барарыттан бииргэ олорор кыахтара суох буоларыттан арахсаллара тиийэн кэлэр.
Таптал аан маҥнай ыраахтан сылдьан “Таптыы, сөбүлүү көрүүттэн” саҕаланан баран хараҕынан көрөн билсииттэн быһаарсыллар. “Көрө түһээт сөбүлээбитим” диэн этиини дьахталлар элбэхтик туһаналлар. Сөбүлүү көрсөр харахтар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһаллар, сыыйа-баайа чугасаһан барар кыахтаналлар. Өссө чугасаһан, билсиһэн истэхтэринэ сыты билэр кыахтара арыллан, баһылаан барар. Сыллаан ылыы сыты билиини, сыты сөбүлээһини кытта сибээстээх. Таптал диэн тыл сөбүлүүр киһини таба талан ылыыны биллэрэр уонна ыал буолуу үгэстэригэр былыргы кэмнэртэн туттулла сылдьар. Таптал сыты сөбүлээһинтэн саҕаланан баран өссө чугаһыы сатааһыны үөскэттэҕинэ салгыы сайдан иһэр чинчилээҕэ быһаарыллар.
Сорох кэмҥэ соччо сыты билбэт да киһи мунна биирдэ эмэтэ “Чөллөрүйэн ылар кэмнэрдээх”. Бу кэмҥэ сыты арааран билии күүһүрэн киһи сөбүлээбэт сыттарыттан тэйэн, ыраатан биэриэн сөп. Эт-сиин, атын эти-сиини сөбүлээһинэ сыттан быһаччы тутулуктаах. Билигин бары дьахталлар араас ураты сыттаах духуулары, уулары туһаналлара, сыттарын тупсарыналлара элбээһинэ эр дьону быһаччы албынныы сылдьалларыгар тириэрдэр буолла.
Аныгы технологиялар аһара сайданнар сайдыылаах дьахталлар араас сыттары булан эбинэн, туһанан иһэр кыахтаахтар. Айылҕаны албыннааһын салҕанан баран иһэрэ куһаҕан, үчүгэйгэ тириэрдэрэ биллибэт. Сиэкис дьыалатыгар дьахталлар эр дьону аһара баһыйаллара биллиитэ уонна салҕанан баран иһиитэ, сайдыылаахпыт диэн ааттанар дойдуларга эр дьон мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан иһиитигэр тириэрдэрэ омуктар сайдыыларыгар туһаны аҕалбат.
Уурааһын диэн уоһу атын эккэ-сииҥҥэ даҕайыы, онтон уураһыы - уоһу уоска даҕайыы аата. Kыыстаах уол сыһыаннарыгар уураһыы киирдэҕинэ ураты, өссө чугасаһар сыһыаннаһыылары киллэрэн эрэллэрин биллэрэр. Билсиһии өссө салҕанан баран уураһыыга тиий-дэҕинэ, бу дьон холбоһуохтарын чахчы сөп буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сыты билиигэ эмиэ туттуллар. Сөбүлүүр сыт киһини тардар, угуйар, онтон сөбүлээбэт сыт киһини тэйитэр, антах анньар, эр киһи баҕатын намтатар, суох да оҥоруон, сөбүлэспэт, таптаспат буолбут кэргэнниилэр бииргэ олороллоругар итинник эрэйдэри көрсүөхтэрин сөп.
Араас сыттары билэллэрин сааһырбыт дьон бэрэбиэркэлэнэ сылдьыахтара этэ. Кырдьаҕас дьону элбэхтик көҕүрэппит ковид ыарыыта киириитэ киһи сыты билэрин суох оҥорон кэбиһэр. Аныгы медицинэ үөрэхтээхтэрэ быһаараннар сыты букатын билбэт буолуу киһи олоҕо бүтэн эрэрин биллэрэр бэлиэ буолар диэн этэллэр. Олоҕо бүтэрэ лаппа чугаһаан эрэр киһи аан маҥнай сыты билэр дьоҕура суох буоларын арыйаннар ити быһаарыыны оҥорбуттар.
Сахалар олохторугар сыты билиини туһана сылдьаллара айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэ иликтэрин биллэрэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сыты билии аһара баран сытымсах диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕан өрүтэ улаатан тахсыан сөп.
Сыты билии диэн киһи киһиэхэ сыһыаныгар улахан дьайыылаах айылҕа биэрбит олус туһалаах хаачыстыбата буолар. (2,70).
Туһаныллыбыт литература..
1. “Кыым” хаһыат. 31.07.2008. №30.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,831 |
Ааккын түһэн биэримэ. Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ өс хоһооннорунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. “Үтүө аат-суол баайдааҕар ордук” диэн өс хоһооно байыы уһун үйэтэ суоҕун, онтон аат-суол уһун үйэлэргэ умнуллубатын быһаарар. “Аат-сурах ыраах барар” диэн өс хоһооно аат киэҥник тарҕанарын, ыраах сирдэргэ тиийэрин таһынан, уһуннук, үйэлэргэ барарын биллэрэр.
Былыргы кэмнэргэ сахаларга аат-суол диэн олус үрдүктүк сыаналанар этэ. Аҕа ууһун үчүгэй аата-суола ыраахха диэри биллэрэ. Бары ааттарын-суолларын харыстыыллара, сыыһа туттунан түһэн биэрбэттэрэ уонна эппит тылларын куруук толороллоро. Араас атыы-эргиэн, ылсыы-бэрсии тэнийэн эрдэҕинэ киһини аатынан-суолунан билэллэрэ, төрүттэрин-уустарын билсиһэллэрэ, сыаналыыллара.
Аат-суол диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Бу этии аат уонна суол диэн тус-туспа тыллартан турар уонна киһи олоҕун устата тугу туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорбутуттан быһаччы тутулуктанар:
- Аат диэн киһи аата, араспаанньата уонна аҕатын аата холбоһон киһи аатын үөскэтэллэр, кимтэн төрүттээҕин биллэрэллэр.
- Суол диэн киһи тугу эмэни уһун үйэлээҕи оҥорбута, туппута, туох ханнык; үчүгэй эбэтэр куһаҕан суолу-ииһи үйэтин тухары хаал-ларбыта, бу киһи туһунан хаһан да сүппэт бэлиэни, суолу үөскэтэр.
Урут сэбиэскэй кэм саҕана киһи диэн соччо аахайыллыбат буолара. Сотору-сотору солбуһа сылдьар салайааччылар элбэхтик кыайан толоруллубат сыаллары, хаһан да кэлбэт “коммунизмы” тутуохпут диэн сымыйа эрэннэриилэри уҥа-хаҥас биэртэлээн кэбиһэн дьон итэҕэллэриттэн тахсан хаалаллара. Ол кэмҥэ партия ыйыытын, салайааччылар этиилэрин толоро сатааһын баһылаан сылдьарыттан киһи бэйэтэ быһаарынан эппит тылын толоруута диэн өйдөбүл хаалан сылдьара, кыра үлэһит дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах курдук этэ. Салайааччылар сымыйаны этэллэрэ билигин да хаала, суох буола илигин була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн секта саха дьонун барыларын албынныы сылдьара биллэрэр.
Ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйүн-санаатын сыыйа көннөрөн биэрэн иһэриттэн былыргы курдук “Ааккын-суолгун түһэн биэримэ” диэн этиигэ олоҕурар буолан иһэр. Билигин ырыынак тутулуктара үөскээн эрэр кэмигэр биирдэ сымыйалаан, албыннаан түбэһэн хааллахха дьон итэҕэлиттэн тахсан хаалыы диэн өйдөбүл үөскээтэҕинэ, аны эйигин кытта ким да салгыы дуогабар оҥостубат, дьыаланы-куолуну эрэммэт кэмэ кэлэриттэн эппит тылы толоруу диэн киһи киһини кытта тутаах сыһыана үөскээн син баар буолан, олохсуйан эрэр.
Биир киһи аата-суола бэйэтин оҥорор дьыалаларыттан быһаччы тутулуктанар уонна дьон сыанабылларын ылан сыыйа-баайа билии-лэригэр тахсан иһэр. Аат-суол киэҥник тарҕаныыта “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр.
Саҥа ыал аата-суола сыыйа-баайа тэрийээччилэр үлэлэринэн-хамнастарынан, оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн, улаатыннаралла-рыттан тутулуктанан үөскүүр уонна тулалыыр ыалларга тарҕанан барар. Элбэх билсии-көрсүү, үлэ-хамнас табыллыыта, үөрэҕи баһы-лааһын ааты-суолу элбэтэр, киэҥник тарҕатар үлэлэргэ киирсэллэр.
Ыал аата-суола диэн дьон саамай кыра холбоһуктарын аата-суола буолар. Оҕолор аҕаларын, ийэлэрин, бэйэлэрин ааттара-суоллара холбоһон ыал аатын-суолун үөскэтэллэрин билиэхтэрэ этэ. Ыал үтүө аата-суола уһун кэмҥэ дьулуурдаах үлэттэн-хамнастан, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй майгыттан, сыыһа-халты туттубаттан, оҕолору хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктанан үөскээн олохсуйар уонна тулалыыр дьоҥҥо тарҕанар. Аат-суол “Төрүт уус ыал” диэҥҥэ кубулуйарыгар ыал оҕолоро, сиэннэрэ ылар оруоллара ордук үрдүүр.
Аҕа ууһун аата-суола аймахтар хайдах быһыылаахтарыттан хомуллан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан тутулуктанан үөскүүр. Билигин улахан аҕа уустара чугас аймахтарынан, биир араспаанньалаахтарынан син биллэллэр. Нууччалар ааттарын, араспаанньаларын ыган-хаайан, албыннаан, араас манньаны туһанан киллэрэннэр аймахтыы буолбатах биир араспаанньалаахтар элбээн хаалыыларыгар тириэрдэн хаан аймахтар бэйэ-бэйэлэрин ситэ билсибэттэрин үөскэтэн кэбистилэр. Сахалыы ааттары ылыныыттан, араспаанньалары аҕа ууһун аатыгар уларытыыттан, бу быһыы сыыйа-баайа көнүө этэ.
Нууччалыы аат-суол киириититтэн аҕа ууһун аата-суола билигин ахтыллыбат буолан сылдьар. Бу майгы сыыйа-баайа көнөн иһэр чинчилээҕэ дьон төрүччүлэрин үөрэтэн эрэллэриттэн биллэр. Саҥа ыал үөскээһинигэр аймахтар бэйэ-бэйэлэрин билсиһэллэригэр аҕа ууһун, чугас аймахтарын барыларын, үлэни төһө кыайбыттарын ахталлар. Арыгылаан, сыыһа-халты туттунан киһи быһыытын, сиэри таһынан барбыт аймахтар ааттара-суоллара намтыыр, түһэр. Аҕа ууһун, аймахтар ааттарын-суолларын харыстааһын, ол аата, куһаҕан аата суох буолуу өйдөбүлэ дьоҥҥо сыыйа киирэн иһэр.
Былыргы сахаларга сиэри кэһэр, буруйу-сэмэни оҥорор киһи, аҕа ууһун аатын түһэн биэрэр киһинэн ааҕыллара, бу дьону аҕа ууһа бэйэтэ сууттуура, дьарыйара. Аҕа ууһун аатын түһэн биэрии олус улахан буруйунан ааҕыллара. Бу быһыыны билиҥҥи олоххо тэҥнээн көрдөххө үлэлиир тэрилтэ эбэтэр бииргэ олорор ыаллар итэҕэллэриттэн тахсан хаалыы курдук буолуон сөп.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн аат-суол эмиэ икки өрүттээх, куһаҕанынан аатырыы диэн эмиэ баара дьон олоҕо улахан уустуктааҕын быһаарар. Олус улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьон ааттара уһун кэмҥэ умнуллубакка дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалыыта итинник, улахан содуллаах куһаҕан быһыылар уһун кэмҥэ сүппэттэригэр тириэрдэр.
Олус улахан уоруйахтар, киһини өлөрөөччүлэр, сэрииһиттэр ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубакка сылдьаллара куһаҕан быһыылар, куһаҕаны айыылар аҕыйаабаттарын, кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн кэлэрин курдук, элбээн кэлэр кэмнээхтэрин биллэрэр.
Былыргы сахалар куһаҕаны оҥорон өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ көмпөккө, атын сиргэ көмтөрөллөрө, бэйэтигэр тиийиммит киһини хоруобар умсары уктараллар этэ. Бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын, хара айыытын умуннараары, ким эмэ үтүктэн хатылаабатын туһугар итинник ураты көмүүнү оҥороллор эбит.
Дьон куһаҕан быһыылары, хара айыылары оҥорбуттара сыыйа-баайа умнуллан, симэлийэн баран иһиилэрин үөскэтэргэ бу быһыы-лары ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Өлбүт киһини ахтыыга оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын ахтыбаттар, хаалларан умуннаран кэбиһэллэр. Бу киһи өйүн-санаатын, оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы оҥорон умнуу, ахтылларын суох оҥорон симэлитии эрэ суох буоларыгар, сүтэригэр тириэрдэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэр куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн олохсуйбут үйэлээх үгэһи туһанан куһаҕан быһыылары оҥор-буту умнууга, хаалларыыга анаан тутта сылдьаллар.
Улаатан иһэр эдэрдэр кими эрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрэ, сөбүлээбит быһыыларын холобур оҥостоллоро ордук элбэх. Дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара хара айыы буолан умнуллан, суох буолан иһиэхтэрэ этэ. Куһаҕан быһыылар умнуллаллара, хаалан иһэл-лэрэ эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтаах буола улааталларыгар тириэрдэр.
Үчүгэй быһыылар, үрүҥ айыылар дьоҥҥо туһалыылларын уонна элбииллэрин туһугар эдэрдэри үөрэтиигэ аан маҥнай дьон оҥорор бары хара айыыларын, куһаҕан быһыыларын арааран билэллэрэ, олору бэйэлэрэ оҥорбот буола үөрэнэллэрэ улаханнык туһалыыр.
Үчүгэй ааты-суолу уһун кэмнээх үлэнэн-хамнаһынан, үчүгэй майгынынан, дьоҥҥо сыһыанынан ситиһиллэр. Үчүгэй ааты-суолу харыстаабатахха сотору кэминэн суох буола сотуллан, симэлийэн хаалыан сөп. “Буочукалаах мүөтү ньуоска дьүөкэт буорту оҥорор” диэн этии үчүгэй аат-суол сотуллара дөбөҥүн, кыра да куһаҕан быһыы аакка-суолга буортуну оҥороро ордук улаханын быһаарар.
“Үчүгэй киһи суола сырдык, куһаҕан киһи суола хараҥа” диэн өс хоһооно киһи олоҕун устата оҥорбут быһыылара хайдахтарын, дьоҥҥо туһалаахтарын дуу, буортулаахтарын дуу тус-туспа араарарын таһынан ханнык сыанабылы ыларын быһаарар. Үчүгэй быһыы сырдыкка, үрүҥҥэ, онтон куһаҕан быһыы хараҕа, хараҥаҕа тэҥнэнэрэ олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа арахсыылара буолаллар уонна билигин да туттулла сылдьаллар.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн ааты-суолу харыстыырга, сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэккэ сахалар үөрэтэллэр. Оҕо төрөппүтүн үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуттаҕына аатын түһэн биэрбэт кыахтанар. Төрөппүт аатын оҕото түһэн биэрбэтэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйуута ыал, аҕа ууһун ааттара ордук сыаналаналларыгар тириэрдэр. Бары омуктар оҕоҕо аатын биэриини былыргы үгэстэригэр олоҕуран оҥороллор. Сахалар былыр-былыргыттан оҕоҕо аатын биэриини икки сүһүөхтээн оҥороллор этэ.
Оҕо кыра эрдэҕинэ араас таптал аатынан ааттыыллар. “Чыычаах”, “Сыллыый” эҥин диэн. Оҕо бу кэмҥэ анал аата да суох сылдьыан сөп. Өйдөнөн аатын истэн биллэҕинэ, майгынын, быһыытын уратылара арыллыбыттарын кэннэ, дьэ биирдэ аат биэрэллэр.
Оҕо буолан бүтэн улахан киһи буолуутугар анал, тупсубут ааты эмиэ биэрэн иҥэрэллэр. Бу аат киһи тас быһыытыгар да майгыныгар да сөп түбэһэрин былыргылар хос ааттарыттан билигин быһааран билэр кыахтаахпыт. Киһи аатын курдук олорор. Киһи аата уһун үйэни түстүүр, өйү-санааны сайыннарар, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга ыҥырара ордук. Аймахтар бэйэлэрэ билэр уһун үйэлээх, элбэхтик үлэлээбит-хамсаабыт, элбэх оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит киһи аатын оҕолоругар биэрэ, иҥэрэ сатыыллара ордук туһалаах. Уһун үйэлэммит, элбэх олоххо туһалаах, үчүгэй быһыылары, үйэлээх дьыалалары оҥорбут, өйө-санаата күүһүрбүт киһи санаата, аатын-суолун дьайыыта кэлэр көлүөнэлэригэр биллэр көмөнү оҥорорун сахалар таҥараларын үөрэҕэ дакаастыыр.
Олохторун ситэ олорботох, тугу эмэ туһалааҕы ситиспэтэх дьон ааттарынан оҕолорун ааттыыртан сахалар туттуналлар этэ. Итини тэҥэ, аһара киэҥник биллэр киһи аата туһалыыра эмиэ кыра, эдэр киһини аһара барыыга үөрэтэринэн уһун үйэни түстээбэт.
Ырыаһыт Саша Самсонов – Айыы уола суох буолбута ыраатан иһэр. 1998 сыллаахха ыарыыта бэргээн алтынньы 12 күнүгэр суох буолбута, олохтон туораабыта. Саша Самсонов “Айыы уола” диэн псевдонимы, хос ааты ылыммыта. Айар киһиэхэ араҥаччылыы сырыттын диэммин ити ааты талбытым диэн ийэтэ этэр эрээри, бу баҕа санаата төттөрү өттүгэр тардыбыт буолуон сөп. Айыы диэн тылбыт биир эрэ үчүгэй айыыны оҥорууну биллэрэр, онтон куһаҕан айыыны оҥорууга эбэн табыллыбакка хаалааччылар үксэтэн кэбиһэллэрин тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсан эдэрдэри ыҥыра, угуйа сылдьарын сахалар билэн өлбүттэртэн бэйэлэрин туспа араарына сылдьаллар.
Эдэр сааһыгар олохтон туораабытыгар хос аата улахан суолтаны ылбытыгар сөп. Уһуннук Орто дойдуга олоруу киһи быһыылаах, киһи быһыытын аһара барбат, көрсүө, сэмэй эрэ дьоҥҥо табылларын билиэ этибит. Айыы буолуу диэн өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэринэн киһи өлбүтүн, өйө-санаата арахсан туспа барбытын кэннэ кэлэр улахан уларыйыы буолар. Биһиги быһаарыыбытынан айыы диэн хос аатын тардыытынан, бу аһара талааннаах эдэр киһи олохтон, Орто дойдуттан эрдэлээн барбыт буолуон сөп.
Айыы Сиэнэ диэн ааттаммыт Степан Попов эмиэ ситэ олорбокко айыыларга барбыта. Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара ааттанар. Ол иһин Үөһээ дойдуга сылдьар айыылар тыыннаах дьону угуйар, ыҥырар күүстээхтэриттэн ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһыҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэхтэрин сөбүттэн айыы диэн тылы улаханнык саҥарыллыбат, олус сэрэхтээхтик тутта сылдьыы табыллар. Бу тыыннаах дьоҥҥо анаан туттуллубат тылы дорҕоонноохтук саҥара сылдьыбыт В.Кондаков уонна Тэрис өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга барбыттара ыраатта.
Сахалыы өйү-санааны ситэ билбэппититтэн, дорҕооннор дьайыыларын аахсыбаппытыттан, куһаҕан дорҕооннордоох ааты ылынан кэбиһиэхпитин сөп. Куһаҕан дорҕооннордоох аат дьайыыта тардара үчүгэйгэ тириэрдибэт диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин тутуһуохха сөп этэ диэн билигин кэлэн этэрбитигэр тиийэбит.
Саха республикатын главнай пристаба Андрей Аскольдович Кулаковскай атырдьах ыйын 18 күнүгэр 2010 сыллаахха соһуччу ыалдьан, инсультан өлбүтэ. Сотору кэминэн Лаптевтар муораларыгар “Алексей Кулаковскай” диэн ааттаах муораҕа сылдьарга аналлаах буксир шторм кэмигэр кыайан салаллыбат буолан тимирбитэ. Төһө да шторм буола турдар командата улахан уопуттаах этэ диэн этэллэр. 14 киһилээх командатыттан 3 киһини эрэ булбуттара. Атыттара тоҥон өлбүттэр диэн биллэрбиттэрэ. Тимирбит хараабыл капитана этэринэн шторм кэмигэр эмискэ электрическэй уот баран хаалыытыттан салаллыбат буолбут хараабыл түҥнэстэн тимирбит. Ааты-суолу иҥэрии улахан суолталаах диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Муораҕа сыһыаннаах дьон хараабылга аатын иҥэрдэххэ “Сол курдук устуоҕа” диэн этэллэр. Сааһыгар муора диэни билбэтэх киһи аатын муора хараабылыгар иҥэрии итинник түмүктэнэрэ эрдэттэн бэлэмнэммит курдук.
Сахалар олус уһун үйэлээх омукпут. Биһиги олохпут үөрэҕэ олус дириҥ уонна киэҥ, киһи олоҕун төрүөҕүттэн анараа дойдуга барыар диэри барытын хабарын тэҥэ, хас да көлүөнэ иннинэ билгэлиир. Билэр киһилэрин туһунан “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэх-тэринэ, өйө-санаата онтон өнүйбэтэ биллэн хаалыа. Бу этии киһи буор кута хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыытын, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолуутун быһаарар. Олоххо сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билэн таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи аатын курдук олоҕун олорор диэн этии табатык сыаналааһыны эрэйэр. Үчүгэй дорҕооннордоох, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр аат киһи олоххо элбэх ситиһиилэри оҥорорун, уһун үйэни түстүүрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ.
Аат дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн өйүн-санаатын төрүттүүллэрин тэҥэ, атыттар санааларын, киниэхэ сыһыаннарын эмиэ уларыталлар. (1,74).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 8,713 |
Буруйдааҕы булуу. Биһиги сахалар сайдан, ахсааммыт эбиллэн иһэригэр, таҥарабыт итэҕэлэ олоххо киирэригэр, сахабыт тыла олох бары эйгэлэригэр толору туттулларыгар баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туолан иһэригэр бииргэ олорор нуучча омукпутугар үлэ үгүс көрүҥнэригэр баһыттарарбыт улахана элбэҕиттэн араас мэһэйдэр үөскээн сылдьаллар.
Ханнык баҕарар дьыала кыаттарбата, табыллыбата, баҕа санаа хоту баран испэтэ билиннэҕинэ, туорайдаһар, мэһэйдэһэр буруйдааҕы булуу уонна олору туоратыы, суох оҥоруу эрэ, бу дьыаланы көнөр суолга киллэрэргэ кыах биэрэрин туһаннахха сатанар.
Бука бары саха тыла мөлтөөтө диибит, мөлтөөбүтүн, туората сатааһын баарын билэ сылдьабыт. Саха тыла мөлтөөһүнүгэр баһылыыр омук тылынан нууччалыы саҥара сатыыр төрөппүттэр оҕолорун кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, бэйэлэрин саха тылынан саҥаран ыҥырарга, ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн ааттыырга үөрэппэттэриттэн оҕолор төрөөбүт тылларын билэллэрэ аҕыйаан иһэрэ аан бастакы уонна сүрүн биричиинэ буолар.
Бу дьыалаҕа, саха тыла мөлтөөһүнүгэр буруйдааҕы булуу улахан уустуга суох. Буруйдааҕы булууга ким оҕону аан маҥнай саҥарарга үөрэтэр кыахтааҕын быһаарарбыт эрэ ирдэнэр. Кыра оҕо аан маҥнайгы тылларын саҥара үөрэнэрэ ийэтин эбэтэр эбэтин көмөтүнэн, үөрэтиитинэн быһаччы саҕаланар. Бу кинилэр туох диэн саҥарда үөрэтэллэр даҕаны оҕолоро, ол курдук саҥарарга үөрэнэн улаатар. Ол иһин хайа баҕарар ийэҕэ оҕотун бэйэтэ саҥарар сахатын тылынан саҥарда үөрэтэр кыаҕа толору баарын туһаныы эрэйиллэр.
Саха тыла мөлтөөн иһэригэр ийэлэр, эбэлэр, ол аата дьахталлар буруйдаахтар. Оҕо бастакы саҥарар тылларын кинилэр көмөлөрүнэн үтүктэн саҥара үөрэнэр. Бу буруйдарын билинэн көннөрүнэллэрэ, оҕолору саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарда үөрэтэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕолор сахалыы саҥардахтарына өй-санаа үөрэҕин баһылааннар сахалар элбиирбит тэҥэ, өйдөрө-санаалара туруктанан, ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиллиэхтэрэ этэ.
Оҕону иитиигэ тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут, сымыйаны этэр “айыы үөрэҕэ” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этиитэ улахан буортуну, ийэлэр оҕолорун өйүн-санаатын үчүгэй үгэстэринэн ииппэттэрин үөскэттэ. Эдэр саха оҕолоро буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээһинигэр “айыы үөрэҕэ” быһаччы буруйдаах.
Саха оҕолоро сахалыы саҥарбаттарыгар буруйу атыттарга хайдах да кыайан түһэрэр, көлбөрүтүнэр кыаллыбат. Ким ылыныай атын киһи тустаах буруйун? Аһара нууччатымсыйбыт, солумсахтара улаатан хаалбыт, атын омук буола сатаабыт дьахталлар оҕолорун сахалыы саҥарарга үөрэппэттэр, элбэхтик кэпсэппэттэр, барытын телевизэргэ, видиккэ уонна телефоҥҥа сыҥалаан кэбиһэ сылдьаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, аҕа илиитигэр өссө киирэ илигинэ, сүрүн көрөөччүлэр, хас биирдии тылы саҥарда үөрэтээччилэр эһиги, дьахталлар эрэ буоларгыт ханнык да атын быһаарыыта суох биллэр.
Эһиги куһаҕан дорҕоонноох, “па-па” диэн тылынан оҕолоргут аҕаларын ааттата үөрэтэҥҥит, оҕолор аҕаларын кыра эрдэхтэриттэн аанньа ахтыбат буола улааталлар. “Па” аата хаһан баҕарар па. Куһаҕан аата куһаҕан, “па” диэн сиргэнэри, сирэри үөскэтэр дорҕоон. Куһаҕан дорҕоон дьайыыта хаһан да көммөт. Бу дорҕоон дьайыыта куһаҕанын курдук оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт, үлэлээбэт, үлэҕэ үөрэнэ сатаабат буола улааталлар. Аҕаларын аанньа ахтыбат оҕолор киһилии быһыыта суох, куһаҕан, татым майгылаах буола улааталлара ханнык да саарбаҕа суох буолар.
Оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, киэргэтии, киһиргэтии, буолар-буолбаттан барытыттан харыстыы, көмүскүү сатааһын, аһара халыҥнык таҥыннарыы эмиэ барыта дьахталлартан үөскээн тахсар куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыылар буолаллар. Бу быһыылар быстах майгылаах киһини улаатыннаралларын сахалар үөрэхтэрэ тохтото сатыырын, оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтатымаҥ диэн үөрэтэрин туһаныы эрэ, бу халыйыыны көннөрүөн сөп.
Эр дьону, аҕалары мөлтөтүү, оҕолоро аанньа ахтыбаттарыгар үөрэтии эмиэ дьахталлартан тахсар. Дьахталлар оҕолорун аҕатын куһаҕан дорҕооннордоох, сиргэниини, сириини үөскэтэр “па-па” диэн тылларынан ааттатаннар оҕолоро аҕаларын аанньа ахтыбат, сыаналаабат, тылларын истибэт буола улааталлар. Ону тэҥэ, оҕолор аҕаларын бу куһаҕан дорҕооннорунан куруук ыҥыралларыттан эр дьон санаалара түһэр, кыайалларын да кыайбаттар, үгүстүк арыгыга ыллараллар, быраҕаттаан баран барааччылар эмиэ элбэхтэр.
Ийэлэр бэйэлэрин “ма-ма” диэн ынах маҥырыыр дорҕоонноох тылынан оҕолоругар ааттатаннар оҕолоро кинилэри ас таһан аһатар киһиттэн атыннык санаабаттар, үлэтин-хамнаһын хаһан да сыаналаабаттар, сылайар-элэйэр диэн аһымматтар, харыстаабаттар. Бу дорҕоон куһаҕан дьайыыта нууччаларга уруттаан тиийэн, оҕолорун өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан билигин, бу омук дьонун ахсааннара биллэрдик аҕыйаан иһэрин, үлэни-хамнаһы кыайбаттарын бары билэбит эрээри, үтүктэ сатааччылар син-биир аҕыйаабаттар.
Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин билэн тутуспаттан дорҕоон дьайыыта улаханын ситэ сыаналаабакка сылдьабыт. Оҕону куруук “Акаарынан ааттаатахха кырдьык акаары буолуо” диэн сахалар үөрэхтэрин умнан кэбиһии буолла. Дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Ол иһин дьайыыны оҥороро киһи салгын кутугар букатын да биллибэт курдугун иһин, туох да суолтата суох курдук туттабыт эрээри, киһи ийэ кутун өйүн-санаатын, майгынын-сигилитин улаханнык уларытара биллэр. Куруук акаарынан, аҥаланан ааттаатахха ким барыта сотору кэминэн өйө-санаата оннукка уларыйарын эмиэ бары билэр курдукпут эрээри, “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан баар-суох эрэллэрбит, оҕолорбут аҕаларын ааттыы, улаханнык саҥара сылдьарбыт тохтообот.
Айыы диэн биир эмэ үчүгэйи оҥорууга туттуллар бэйэтэ куһаҕан өрүтэ элбэх тылы улаханнык саҥараннар оҕолорун, сиэннэрин аһара барыыга, сыыһа-халты туттунууга, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһэллэрин аныгы, үөрэхтэммит дьахталларбыт тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн сылдьалларыттан билбэттэр.
“Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ анаан этэрин умнан кэбистэхпитинэ да туох да буолуо суоҕа дииллэр эрээри, улаатан иһэр оҕолор саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатаан сыыһа-халты туттуналлара элбиириттэн эрэйгэ, буруйга тэбиллэн хаалалларын син-биир билэллэригэр тиийэллэр уонна хойутаан хаалан хомойоллор.
Онон биһиги сахалар төрөөбүт тылбыт мөлтөөһүнүгэр ким ордук буруйдааҕын булан дакаастаатыбыт. Дьахталлар бары биһиги эрэ бэрпит диэн киһиргэнэ-киһиргэнэ, хайҕана-хайҕана сахабыт тылын мөлтөтөн иһэллэр. Атаахтык иитиллэн сүрэҕэ суохтарыттан, бэйэлэрин көрүнэллэрэ аһара элбээбититтэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэттэр, телефоҥҥа, видиккэ уонна телевизэргэ аҥардастыы найылаан кэбистилэр. Бу туһалаах тэриллэр барылара нууччалыы эрэ саҥаралларыттан саха тыла мөлтөөн биэрэр. Бу олох үөскэппит итэҕэһин төрөппүттэр кыһаннахтарына ситэрэн, толорон биэрэр кыахтаахтар.
Оҕолору кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэккэ көтүтэн кэбистэххэ төрөппүттэргэ бэйэлэригэр куһаҕан буолан тахсарын сэрэйбэттэр, билбэттэр. Улааппыт оҕолоро көрбөккө-истибэккэ бырахпыт элбэх кырдьаҕастара анаан тутуллубут кырдьаҕастар дьиэлэригэр симсэ сатыыллара элбээн иһэр.
Кэлин кэмҥэ биһиэхэ эдэр ыччаттар буруйу оҥоруулара биллэрдик эбиллэн иһэр диэн бары этэллэр, суруйаллар. Бу биллэр чахчы буолла. Эдэр дьон үгүстүк сыыһа-халты туттан уонна саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Саҥаны айыыны оҥорон арыгыны элбэхтик иһэн, итирэн хаалан араас быһылааҥҥа түбэһээччилэр эмиэ элбэхтэр. Бэргэһэ былдьааһыныттан саҕалаан дьону халааһыҥҥа, кырбааһыҥҥа тиийэ араас куһаҕан, сиэри таһынан, киһи оҥорбот быһыыларын, куһаҕан айыыны оҥороллоро үксээтэ.
Биһиги сууппут-сокуоммут үлэһиттэрэ, үөрэхпит министерствота бу олохторун саҥа саҕалаан эрэр эдэр дьон туохтан сылтаан, төрүөттэнэн маннык быстах, куһаҕан быһыылары оҥороллорун анаан-минээн үөрэтэллэрэ, чинчийэллэрэ эбитэ буоллар сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн этэрин ылыныа, эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдарын төрүттүүрүн итэҕэйэн, бигэргэтэн туттуллууга киллэриэ этилэр.
Бу быһаарыы табатын дакаастыырга дьон олохторун тэҥнээн көрүү туһалыыр. Кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэккэ үөрэммит оҕо уһун үйэтин тухары сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥороро отой аҕыйаҕын, бэйэлэрэ бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон оҕолоро эмиэ соннук майгыланан улаатарын сахалар былыргыттан билэн туһаналлар. Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьону холобур оҥостуу улаатан эрэр оҕолор көрсүө, сэмэй буола улааталларыгар тириэрдиэ этэ.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин этиитинэн оҕону бэрээдэккэ, киһилии быһыыланыыга үөрэтии кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ оҥоруллара ордук туһалаах. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута иитиллэр, сайдар, ол иһин бары оҥорор быһыыта, билиитэ үгэс буолан ийэ кутугар ууруллубута хаһан да умнуллубакка сааһын тухары туһалыы сылдьар. Кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо улаатан, билиитэ-көрүүтэ кэҥээтэҕинэ бэрээдэгэ өссө тупсар кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ атаах оҕо бэйэтин араас баҕатын кыайан тохтотумматыттан, улааттаҕына арыгыга ылларбатаҕына, сыыһа-халты туттунар киһи буола улаатар. Үгүс буруйу оҥоруулар сыыһа-халты туттунууттан, аһара барыыттан үөскүүллэрин билиэхпитин сөп этэ.
Билигин оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии төрдүттэн сыыһа хайысханан, киһиргэтии, дэбдэтии, атаахтатыы, айыыны “үчүгэй” диэн сымыйанан этэн аһара барыыга үөрэтии өттүнэн баран иһэрэ өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларыгар тириэрдэр.
Оҕолор бэрээдэги кэһэллэрэ төһө эмэ үксээбитин үрдүнэн оҕону иитии-үөрэтии сыыһа суолунан, хайысханан баран иһэрин биһиги үөрэхтээхтэрбит, учууталларбыт, тойотторбут түһээн да баттаппакка сылдьар курдуктар. Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт “айыы-ларын үөрэҕин” сыыһаларын оннооҕор нуучча киһитэ Виктор Скрипин билэн “Московский комсомолец в Якутии” диэн хаһыакка суруйа сатаабыта. Сахалыы ааҕар, истэр төрөппүттэр “айыы үөрэҕэ” диэн була сатаан оҥоруллубут секта улаатан иһэр оҕолору иитиигэ уонна үөрэтиигэ олус улахан сыыһалардааҕын уонна ону оҕолорго үөрэтии улахан буруйга тэҥнэнэрин билиэхтэрин сөп буолла.
Оҕолору иитии уонна үөрэтии сыыһа хайысханан баран иһэллэриттэн эдэр дьоммут, уолаттарбыт эстии-быстыы суолугар киирэн иһэллэр. Маны тохтоторго, көнө, киһилии суолга киллэрэргэ саха дьоно, аан бастаан бары төрөппүттэр түмсэн, кыһанан, тыл үөрэх-тээхтэригэр, ону-маны була сатаан суруйааччыларга найылаабакка эрэ бэйэлэрэ ылыстахтарына эрэ кыаллар суол буолла.
Биһиги “айыы үөрэҕин” сыыһаларын ырытан, дакаастаан суруйбуппутун “Чолбон” сурунаал 2006 сыллаах ахсыс ньүөмэригэр бэчээттээн таһаарбыттара. Бу сыыһалары көннөрүү хайаан да ирдэниллэр. Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да халыйыыта, сымыйата, тупсарыыта уонна былыргы ойууннар олохтообуттарыттан уларытыыта суох буолара ирдэнэр. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа үөрэтиигэ сотору кэминэн эппиэттиир, быһаарыы биэрэр түгэннэр тиийэн кэлиэхтэрин сөп диэн сыыһа үөрэтээччилэри сэрэтэбит. Туох эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥороору, саҥаны айа охсоору сыыһа туттан быстах быһыыга түбэспит оҕолоох төрөппүттэр “айыыны оҥоруҥ” диэн үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэрин уонна соннук этиилээх, ыҥырыылаах кинигэлэри суруйан тарҕаппыт Тэристэн, Санаайаттан, “айыыны оҥоруҥ”, “айыы буолуҥ”, “айыы үчүгэй” диэн алгыыр дьахталлартан быһаарыы көрдүүр кыахтаахтар.
Билигин төрөппүт оҕотун иитиигэ-үөрэтиигэ эппиэтинэһэ күнтэн-күн үрдээн иһэр. Баар-суох оҕотун өйө-санаата туруктанарын туһугар кини эрэ аан бастаан кыһанар. Ырыынак сыһыаннаһыылара киириититтэн үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан, кылахтаһан муспут баай-дарын-малларын дьон бары эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туттарыахтарын, хаалларыахтарын уонна өссө элбэтиэхтэрин баҕара саныыллара биллэрдик күүһүрдэ.
Оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар ийэ ылар оруола ураты үрдүгүн сыаналаан туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ сахалар Кут-сүр уонна таҥараларын үөрэҕин тутуһуу туһалаах диэн этэбит.
Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу, сыыһа хайысханан ыыта сатааһын, дьон өйүн-санаатын сымыйанан, албынынан буккуйуу иһин былыргы кэмнэргэ, таҥара үөрэҕэ сайдан, тарҕанан эрдэҕинэ, буруйдааҕы тутан ылан көстөр сиргэ уматаллара. Араас аптаахтар, өйү-санааны буккуйааччылар ити иһин сэрэнэллэрэ, аһара барбаттар этэ.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ барылара туоратыллан, умнуллан хаалбыттара. Онон туһанан тыл үөрэхтээхтэрэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр киһи өйүн-санаатын икки аҥы араара, сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан киллэрэ сатааһыннара салҕана турара тохтообот. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан ыытыы, сымыйанан ону-маны була сатааһын эппиэтинэһэ хойутаан да буоллар тиийэн кэлэр уонна улахан буолар. Ол аата иэстэбил үөскээн кэлиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, ыал соҕотох, мааны оҕото, сыыһа үөрэх сабыдыалыгар оҕустаран куһаҕан, сиэргэ баппат быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ, хаайыыга бардаҕына, бэйэтигэр тиийиннэҕинэ, бу ыаллар эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар, олохторун салгыыр киһитэ суох хаалаллара иэстэбил улахан буоларын биллэрэр. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын аһара ыытааччылары, халытааччылары, сымыйанан, ону-маны була сатаан суруйааччылары, үөрэтээччилэри булан көннөрүүлэрэ уонна эппиэккэ тардыылара сүрүн сорук быһыытынан киирсиэ этэ.
Өй-санаа үөрэҕэ олох көрдөбүлүгэр сөп түбэһиэхтээх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буолууга, киһилии майгыланыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии бастаан иһэрин төрөппүт ситистэҕинэ эрэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлэнэрин өйдүө, сыаналыа этэ.
Оҕолору үөрэтиигэ, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да халыйыы, ону-маны була сатааһын, сымыйалааһын суох буолара, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн батыһыннаран иитэрэ уонна үөрэтэрэ ирдэнэр. (1,79).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 9,272 |
Куһаҕан түүл сэрэтиитэ. Сахалар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэн баһылаабыттарын былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билбит уонна бэйэлэрэ олохтоон туһана сылдьар Кут-сүр үөрэхтэрэ биллэрэр. Билигин, өй-санаа ордук сайдан истэҕинэ, бу үөрэх туһата өссө улаатан биэрэрэ тиийэн кэллэ. Үгэстэр киһи олоҕор ылар оруоллара олус үрдүгүн, оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, онтон салгыы салгын кута сайдан үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэй майгылаах киһи буола улаатарын сахалар олохторун үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэр.
Өй-санаа төрүттэрин үөрэтии олохсуйбут үгэстэр киһини бэйэтин салайалларын быһаарар. Элбэхтик биир санааны санааһын, бу санаа, баҕа санааны үөскэтэрин, онтон умнуллубат буолан үгэскэ кубулуйан уурулларын уонна сол курдук толоруллар кыахтанарын иһин, киһи саныыр санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэйиллэрин биллэрэллэр. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары, онтон куһаҕан санаалара мунньуллан хааллахтарына, куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыахтанара хаһан да уларыйбат.
Куһаҕаны элбэхтик саныы сырыттахха, бу санаа куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалбытын кэнниттэн, оҥоруллан хаалбыт быһыыны уларыта, көннөрө сатааһын ордук уустугурар, элбэх үлэни, бириэмэни эрэйэр. Өйү-санааны ыраастаан, бу олохсуйбут куһаҕан үгэһи суох оҥордоххо, атынынан, үчүгэй санааларынан солбуйдахха эрэ куһаҕан санаалар үчүгэйгэ уларыйар кыахтаахтар.
Киһи ханнык өйдөөх-санаалаах эбитин оҥорбут быһыытыттан көрөн, арааран билии кыаллара, көннөрөн үөрэтии хойутаан кэлэрин быһаарар. Өй-санаа бу уратытын быһааран сахалар “Буолар буолбутун кэннэ”, “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһоонноро оҥорбуттар. Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго өйө-санаата сайдан иһиитигэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэтии туһалыыр, ол аата лаппа эрдэлээн үөрэттэххэ тиийимтиэтэ улаатара быһаарыллар.
Киһи субу оҥоруохтаах быһыытын аан маҥнай санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн, дириҥник сыаналаан баран оҥордоҕуна туһалаах, үчүгэй быһыы буолан тахсыан сөп. Киһи баһын иһигэр, ол аата санаатыгар оҥорон, айан көрүүтэ ай диэн тылынан бэриллэр, онтон ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ханнык эрэ быһыыга кубулуттаҕына айыы диэн туспа тылынан бэриллэр, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэрэ куһаҕана элбээбитин биллэрэр. Бу айыыбыт хайдах көрүҥнэнэн тахсыыта оҥоруутуттан ордук улахан тутулуктанан хайдах айыы; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара оҥорулуннаҕына биирдэ быһаарыллар кыахтанар. Ол иһин айыы диэн тылбыт үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыылаах этилиннэҕинэ, оннук туттулуннаҕына эрэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан туһаныллар кыахтанар.
Киһи ыксаан, тиэтэйэн, ситэ толкуйдаабакка, ырыппакка оҥорбут быһыылара табыллыбаттара, сыыһа-халты буолан тахсыылара элбэ-ҕиттэн куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалалларыттан, субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар элбэх төгүл хос-хос хатылаан хайаан да ырытара туһалааҕын сахалар үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Бу быһаарыыны оҥорор быһыыга таба туһанарга анаан “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн өс хоһооно туттуллар.
Киһи өй-санаа үөрэҕин билэрэ уонна олоҕор туһана сылдьара хаһан баҕарар наадатын билигин да ситэ өйдүү, олохпутугар туһана иликпит. Ол иһин оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буола улааталларыгар соччо кыһаммаппыт, аҥардастыы харыстыыр, көрөр-истэр, киһиргэтэр уонна айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун була сатаан оҥотторор өйгө-санааҕа, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар балыттаран, киирэн биэрэн сылдьабыт.
Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин аанньа ахтыбакка сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ атеистары ииппитэ-үөрэппитэ, билигин да дьайа сылдьарыттан, киһи санаата элбэхтэ хатыланнаҕына, биири хос-хос санаатахха үгэскэ кубулуйан киһи оҥорор быһыытын салайар кыахтанарын таба өйдөөн олохпутугар өссө да туһана иликпит.
Түүллэригэр араас куһаҕаннары, ынырыгы дьон элбэхтик көрөллөр да улахан суолтаны биэрбэттэр, түүлгэ араас барыта буоларын курдук саныылларын уларыта иликтэр. Бу кэмҥэ киһи түүлүгэр үгүстүк бэйэтин үгэс буолбут санаалара атын дьоҥҥо бэриллэн эбэтэр араас бэлиэлэринэн көстөр диэни саҥа итэҕэйэн эрэллэр.
Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт, бэйэтигэр тугунан эмэ маарынныыр киһиэхэ бэриллэн көстөрүттэн аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр киһини элбэхтик көрөр. Биллибэт куһаҕан киһини көрдөххө, ол бэйэбит куһаҕан санаабыт туспа арахсан көстөрүн көрөбүт уонна ол киһилиин үгүстүк сөбүлэһимиэхпитин, тапсымыахпытын сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьоммут тас көрүҥнэрэ, бэйэбит санаабыт хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.
Куһаҕан дьону, абааһылары, араас кыыллары кытта охсуһуу, өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастана, хааллара сатыырын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаннары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин сотору кэминэн көрсүһүөххэ сөбүн биллэрэр. Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ атыттарга куһаҕаны санаатаххына, тапсыбат майгыланнахха, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.
Ити курдук куһаҕан санаалардаах, ол санаалара мунньуллубут киһи куһаҕан түүллэри көрөр. Испитигэр иҥэн сылдьар куһаҕан санааларбыт түүлбүтүгэр киирэн илэ курдук көстөллөр. Киһи түһээн араас ынырыктары, ыар көстүүлэри хос-хос хатылаан көрүүтэ куһаҕан санаалара мунньустубуттарын биллэрэрин таба өйдөөн, мунньуллан, эбиллэн эрэр куһаҕан санааларбытын ыраастаан, умнан, хаалларан истэхпитинэ эрэ куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахпыт аҕыйыан сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕан санааларын мунньубакка, үгэскэ кубулутан кэбиспэккэ ыраастана сылдьарын ирдиирин туһата ити быһаарыыга иҥэн сылдьар.
Киһи кэмиттэн-кэмигэр куһаҕан санааларыттан ыраастана, умна, суох оҥороро сылдьара өйө-санаата тупсуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Ханнык быһыылары оҥоруон сөбүн сыаналыырыттан бэйэтэ санааларын салайан; сорохторун, сөбүлээбиттэрин хос-хос санаан күүһүрдэн, онтон атыттарын умнан, симэлитэн, суох оҥорор кыахтаах. Куһаҕан санаалары умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас кэмиттэн быраҕан, хаалларан сылдьарбытыттан куһаҕан быһыылары оҥорооччулар билигин элбээтилэр.
Куһаҕан санаалар мунньустан, күүһүрэн куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына, киһи бэйэтэ аны, ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанарын табан өйдүөххэ, куһаҕан санаалартан куруук ыраастана үөрэниэххэ. Арыгы бэйэтэ киһиэхэ оҥорор куһаҕана эмискэ биллибэт, арай аһара иһэн кэбиһэн өй көтөн хаалыытыгар тириэрдэрэ, куһаҕан санаалара мунньустубут киһи, ол куһаҕан санааларын аны толорон кэбиһиититтэн араас буруйу-сэмэни оҥорооччулар уонна сыыһа-халты туттааччылар билигин биһиэхэ элбээн сылдьаллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр киһи санааларыгар суолта биэрбэккэ, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьону атеистарга кубулутан кэбиһиилэриттэн куһаҕан санааларыттан ыраастамматтарыттан, ол санаалара мунньулланнар куһаҕан быһыылары оҥо-роллоро элбээтэ. Үөрэҕи аһара өрө тутуу дьон тугу да умнубакка кыһана сатыыр майгыларын аһара улаатыннаран, умнан кэбиһиэххэ да сөптөөх куһаҕаны эмиэ умнубат буолан хааллылар. “Мин тугу да умнубаппын” диэн этии итини бигэргэтэрэ куһаҕан умнуллан хаалбакка, аҕыйаабакка элбээһинигэр тириэрдэр.
Билигин Россия дьонугар, куһаҕан санаалара мунньуллан сылдьар кэмнэрэ кэлэн турар. Киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ куһаҕан быһыы-лары оҥороро, куһаҕан санаалара элбээбитин, мунньуллубутун, үгэскэ кубулуйбутун биллэрэрин таба өйдөөн дьон санаалара тупса-рын туһугар аналлаах үлэлэри ыытыахха. Киһи куһаҕан санааларын умнан, суох оҥорон ыраастанарын тэҥэ, элбэхтик үчүгэй санаалары санаатаҕына, ол үчүгэй санаалара куһаҕан санааларын солбуйан иһэллэриттэн санаата тупсар кыахтанарын олоххо туһаныахха.
Өй-санаа куһаҕан санаалартан ыраастаныытын уонна үчүгэй үгэстэринэн эбиллэн тупсуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ таба суолунан салайан иһэрин итэҕэйэн, олоххо туһаныы дьонтон барыларыттан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. (1,47). Түүл көстүү-лэрэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан киһи санаата хайдаҕын биллэрэллэр. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар тугу түһүүллэрин, туох көстөрүн таба тойонноон олохторугар туһана сылдьаллар.
Куһаҕан түүлү көрбүт киһи инники туох буолуон сөбүн таба ырытан быһаарынарын тэҥэ, бэйэтин куһаҕан санааларыттан ыраас-танара, умнара салгыы олоҕор улахан туһаны оҥоруон сөп. (2,85).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский Дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,817 |
Ыарыы уратыта. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тыла киһи өйүн-санаатын кытта арахсыспат тутулуктааҕын ыарыы диэн тылтан буларбыт ордук табыллар уонна дириҥник өйдөнөр. “Ы” диэн дор-ҕоон саамай куһаҕан дорҕоон буоларын олус куһаҕан суолталаах элбэх тыллар үөскээн туттулла сылдьаллара биллэрэр.
Ыар диэн бэйэтэ куһаҕаны, ыараханы биллэрэр өйдөбүллээх тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн үөскээбит ыарыы диэн тыл киһини кырдьык ытатар, иэдэтэр кыахтааҕын улаханнык ыалдьа сылдьыбыт дьон үчүгэйдик билэллэр. Арай ыарыы дьайыыта икки өрүттээҕинэн, биирэ ыарыыны биллэрэр, онтон атына туһаны оҥорор, ыарыыны тулуйа сатааһын тулууру үөскэтэр уратылаахтар.
Киһи тулуурдаах буолара олох ирдиир кытаанах көрдөбүлэ. Элбэҕи тулуйдаҕына эрэ киһи буолар, сүөһүттэн биллэр уратылары ситиһэр кыахтанар. Уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах, куйаас сайыннаах дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын өрөбүлэ суох элбэх үлэлэрин улахан тулуурдаах эрэ дьон кыайаннар оҕолорун ыарахан үлэни үлэлииргэ, тулуурга үөрэтэллэр. Сахалыы Кут-сүр үөрэҕэр сүр диэн киһи тулуурун анаан бэлиэтиир өйдөбүл баар. Бу өйдөбүлгэ киһи өйүн-санаатын күүстэрэ бары түмүллэн сылдьаллар.
Сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар, тулуурдааҕы биллэрэр айылҕаттан бэриллэр ураты күүс. Сүр элбээтэҕинэ сүрдээх диэн этиллэр. Спордунан, сүүрүүнэн, араас эрчиллиилэринэн дьарыктаныы киһи куттарын тулуйар уонна ыарыыларга утарылаһар күүстэрин улаатыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тирэх буолар.
Тулуурга үөрэнэргэ өһөс майгы олус туһалыыр. Сахалар ону билэн кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. “Маны тулуйабын” диэн өһөстөххө, быраҕан кэбиспэтэххэ, салҕаан дьарык-таннахха эрэ киһи тулуурга үөрэнэр уонна тугу эмэни, үлэни кыайан туһалааҕы оҥорууну, олоххо киллэриини ситиһэр кыахтанар.
Айылҕа бэйэтин оҕолорун, дьону кыра ыарыыны тулуйарга, тулуурга эмиэ үөрэтэр. Бырдахтар, күлүмэннэр, тигээйилэр, оҥоойу-лар, бары хааны сиир үөннэр киһи этигэр-сиинигэр кыра ыарыыны оҥороннор киһи өйүн-санаатын тулуурга үөрэтэллэрин иһин айыл-ҕаҕа сылдьыыны куруук туһаныы эрэйиллэр.
Киһи айылҕаттан тэйиитэ, хааны сиир үөннэргэ сиэппэтэ, тулуура суох буолуутун, быстах майгыланыытын үөскэтэрэ араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэрин элбэтэр. От охсо сылдьан хотуурун сытыылана турар киһини күлүмэн соһуччу ытырбытыгар, ону саба охсоору сапсынан, хотуурун төлө тутан илиитин быстан кэбиспитэ тулуура суохтан кэһэйии кэлиитин холобура буолар.
Киһиэхэ ыарыы үөскээһинэ өй-санаа уонна эт-сиин тус-туспа төрүттээхтэрин уонна икки өрүтү үөскэтэллэрин биллэрэр. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэн, бастаан иһиилэрэ солбуй-сан биэрэн иһэллэриттэн киһи тупсуута үөскээн иһэр. Эккэ-сииҥҥэ үөскүүр бүөлэниини, хааттарыыны ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тириэрдэр аналлаах. Ол иһин олоҕор, этигэр-сиинигэр сөп түбэспэти, сыыһаны оҥоруутун иһин ыарыы үөскээһинэ накаастабылга, кэһэтэн биэриигэ тэҥнэнэр диэн этии быстах ыарыыны табатык быһаарар.
Ыарыы киһини кэһэтэр, маннык быһыылары оҥоруу олоххо табыллыбатын, аны кыаллыбат кэмэ кэлбитин илэ биллэрэр, улары-йыылары киллэрэргэ сөп буолбутун ыйан биэрэр. Ону тэҥэ, кыра-кыра ыарыылар эккэ-сииҥҥэ үөскүүллэрэ киһи этин-сиинин көрүнэ-ригэр, дьарыктыырыгар уонна харыстыырыгар күһэйэллэр.
Эт-сиин куруук хамсана сылдьарга наадыйар. Ол иһин өй-санаа үөрэҕи-билиини баһылаан эти-сиини элбэхтик хамсатара эрчийэ сылдьара эрэйиллэр. Олоххо ханнык эрэ туһалаах хамсааһыннары оҥоро сылдьыы бастакы миэстэҕэ турар. Элбэхтик хамсаабат, сүрэҕэ суох соҕус, үгүстүк олорор, сытар киһи этэ-сиинэ эрдэ кырдьан араас ыарыыларга ылларара тиийэн кэлэрин билиэ этэ. Сис сүнньэ ситэ хамнаабатыттан, элбэхтик олорортон хам ылларыыларыттан араас хондуруос, сүһүөх ыарыылара булан барыахтарын сөп.
Киһи олоҕун сыыһа олороруттан, этин-сиинин ситэ эрчийбэ-титтэн уонна араас, ону-маны аһыырыттан этигэр-сиинигэр ыарыы мунньуллар, хаатыйаланар. Сыаны кыралаан сиэһин киһи сүһүөх-тэригэр улахан туһалааҕын саҥа арыйдылар. Ыарыы тоҕо ыстанан биллэрэрэ эмиэ баар. Манна инфаркт, инсульт уонна араас таарым-талар киирсэллэр. Араас балаһыанньаларга киһи хаана эмискэ хойдон кэлэриттэн уонна үөскүүр хааттарыылартан тымырдар тоҕута баралларыттан инфаркт, инсульт ыарыылара үөскүүллэр.
Ким да ыарыы киириэ суоҕа диэн быһаччы этинэр кыаҕа суох. Киһиэхэ ыарыы эмискэ киирдэҕинэ улахан тулууру эрэйэр кэмнэр кырдьык тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Кимиэхэ да ыарыы киирбэтин. Сахабыт тыла иччилээх, киһи өйүн-санаатын кытта тутулуга аһара улахан. Ыар диэн бэйэтэ ыараханы, ынырыгы биллэрэр тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ ыарыы буолан кэлэн дьиҥнээх ытааһын тахсар. Ким да сөбүлээбэт, буолуон баҕарбат быһыыта үөскээн тахсарын, бу “ыы” диэн дорҕоонноох тыл биллэрэр.
Ыарыы эмиэ араастаах. Абытай, айыкка ыарыы – уотунан сиир соһуччу ыарыы, аны хаһан да буолбатын. Киһи элбэхтик сыыһа-халты туттунарыттан онтун-мантын дэҥнээн соһуччу, абытай ыарыыны билэр. Тоһоҕону саайаары сыыһа охсон тарбаҕы таарыйыы абытай ыарыыта киһини сыыһа-халты туттубакка үөрэтэр күүһэ олус улахан.
“Айыы-айа” диэн этиллэр ыарыы эмискэ, урут буолбатах ыарыы, саҥа ыарыы булбутун биллэрэр. Бу ыарыы дьайыыта киһиэхэ саҥаны айыы буолан соһуччу биллэр. Ол иһин “айыы-айа” диэн этиллэр. Былыргы булчуттар урут ииппит айаларын кылыытын умнан эбэтэр хаар баттаан биллибэт буолбутун алҕас таарыйан бэйэлэрин тапта-раллара элбэх эбитин бу тыл биллэрэр. Абытай ыарыы хаһан да умнуллубат буола киһи өйүгэр-санаатыгар, буор кутугар дьөлө хатанар. Эмтии охсон баран умна сатааһын туһалыыр.
Быстах ыарыы киирэн да аастаҕына умнуллан, хаалан испэт. Ыарыы өйдөбүллэрэ буор куту үөскэтэллэр, эти-сиини кытта быһаччы тутулуктаахтар. Уһуннук ыалдьар киһи ыарыылара киирэригэр үөрэнэн, эрчиллэн хаалар. Аны бу ыарыыта сүттэҕинэ туга эрэ итэҕэстийэн, кураанахсыйан хаалбыт курдук буолуон сөп.
Уһуннук ньүөлүйэр ыарыы, быччыҥнарга үөскүүр минньигэс ыарыы – киһи үөрэнэн хаалан маннык ыарыы өссө хатыланыан баҕарар кэмнэрдээх. Минньигэс, ньүөлүйэр ыарыы киирэн ааспытын кэнниттэн өссө оннук ыарыы киириэн баҕа санаа эбиллэр. Бу ыарыы туохтан үөскээбитин өссө хатылаан оҥорор кыаҕа улаатан хаалыан сөп. Маннык ыарыыны дьахталлар ордук билэллэр.
Оҕо төрүүр ыарыыта – айыкка ыарыы. Бу уһуннук дьайар абытай ыарыы эрэ дьахтар этин-сиинин бары баҕатын толору ханнарар. Сиэкистэн дьахтар баҕата ханар диэн этии сымыйа, албыннааһын буолар, арай ордук кычыгылатан биэрэн уонна өссө кыйахалаан оҕо оҥотторорго тириэрдэн туһаны оҥороро биллэр.
“Төбө ыарыытын ыраас салгыҥҥа сылдьан аһарыллар” диирэ эбэбит Лөкүө. Кыра ыарыы аайы сытынан иһэр буолуу - киһи мөлтөөһүнүн бэлиэтэ диэн этэрэ. Билиитэ оһоххо бэрэски буһа-рыытыгар, алаадьы астааһынын кэмигэр былыргы сыа арыы элбэхтик бырдаҥалаан угаар тахсарыгар тириэрдэрэ. Буруолаах дьиэҕэ сып-пакка ыраас салгыҥҥа сылдьыҥ диэн кыараҕас ферма дьиэтиттэн таһырдьа үүртэлээн таһаарааччы этэ. Ыарыйдар эрэ сытынан кэбиһэр, эмп үрдүгэр түһэр киһи мөлтөх киһи, тулуура тиийбэтиттэн кыра ыарыыны тулуйбата биллиэн сөп. Кыра, тымныйан ыарыылар булбаттарын туһугар куруук эрчиллии, тымныыга сылдьыы уонна тымныы уунан куттуу киһиттэн эрэйиллэр.
Киһи туохха барытыгар үөрэнэр кыахтаах. Улахан тыаһы истэ үөрүйэҕэ суох киһини “Соһумтаҕай” диэн ааттыыллар. Тыас тыа-һаатар эрэ соһуйан өрө көтөн ылар киһини итинник этэллэр. Эбэтэр оҕо кыра эрдэҕинэ соһуччу тугу эмэ улаханнык тыаһатан уйулҕатын хамсатан кэбиһэн, соһумтаҕай оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.
Уйулҕа үөрэҕэ диэн үгэстэргэ иитиллии, үөрэнии ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ иитиллэр ийэ кута оҕо уйулҕатын олохтуур. Ол иһин сахалар оҕо ийэ кута иитиллэригэр улахан суолтаны биэрэллэр.
Кыра ыарыы аайы өрүтэ ойуоххалыы сылдьар киһи тулуура суох киһи буолар. Ыарыыны олох тулуйбат киһи диэн суох, тулуйа үөрүйэҕэ суоҕуттан тулуйбаппын диэн айманыан сөп.
Ыарыыны тулуйуу диэн киһиттэн хайаан да көрдөнөр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Былыргы кэмҥэ өй-санаа ыарыыларын ойууннар эрэ эмтиир эрдэхтэринэ күүстээх ойуун этэ-сиинэ ыарыыны тулуйар дьоҕура улаханын анаан-минээн дьоҥҥо көрдөрөр эбит. Манна араас уһуктааҕынан эти-сиини дьөлө анньыныыны тэҥэ, кытарбыт хобор-дооҕу салааһыны, илии харытын икки уҥуоҕун икки ардынан дьөлө анньыныыны бары кэриэтэ көрдөрөллөр эбит.
Өй-санаа сайдыытын, күүһүн-уоҕун баһылаабыт ойууннар, уда-ҕаннар эттэрэ-сииннэрэ ыарыыны билэрин тохтотон, суох оҥорон кэбиһэр кыахтаахтарын дьоҥҥо көрдөрөн ыарыыны чахчы кыайыахтарын сөбүн итэҕэтэллэр эбит. Манна кытарбыт хобордооҕу тылла-рынан салаан “тарк” гыннараллара эмиэ киирсэр. Сорохтор сэрэх- тэригэр чараас тириини тылларыгар сыһыарынан кэбиһэллэрин Протасов ойуун кэпсээбитэ биллэр. Биир эдэр удаҕан дьахтар нуучча тойотторугар көрдөрөөрү иһин хайа быстан сыатыттан быһан ылан сиэбитэ сурукка киирэн биллэр. Дьахтар бааһыттан туох да буолан эрэйдэммэккэ дьону эмтээһининэн дьарыктана сылдьыбыт.
Ыарыыны билбэт дьон бааллар. Ыарыы киһи икки өрүттэрин; этин-сиинин уонна өйүн-санаатын икки ардыларыгар сибээһи олох-туур. Ол курдук, ханна эрэ, эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тиийэн эт-сиин туга эрэ табыллыбатаҕын биллэрэр аналлаах.
Ыарыы диэн айылҕа киһиэхэ быһаччы биэрэр үөрэҕэ буолара уонна киһи ыарыылары тулуйа үөрэнэрэ тулуурун улаатыннаран олоҕор туһалыыра быһаарыллар. (1,89).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 6,273 |
Өлбөт үөстээх. Айылҕаҕа аҥар өттүн диэки кэлтэйдии бара туруу табыллыбат, кыаллыбат. Ол курдук, айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэ турарынан үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар икки өттүлэриттэн ханна да аһара ыыппат, солбуйсууну үөскэтэр тутулуктар икки ардыларыгар сайдал-лар. Бу тутулугу сахалар былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.
Олоҕу уһуннук олоруу эмиэ ити этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн маннык тутулуктардаах:
1. Өбүгэлэртэн удьуордаан бэриллэн иһэр эт-сиин бөҕөтө, уһун үйэлээҕэ киһи уһун олоҕу ситиһэригэр кыаҕы биэрэр.
2. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарыан сөп.
Киһи барыта олоҕун уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Уһун олоҕу ситиһэргэ сахаларга “Көрсүө, сэмэй буол” диэн аналлаах үөрэх баарын туһана сырыттахха эрэ табыллар. Оҕону кыра эрдэ-ҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииппит, үөрэппит төрөппүттэр оҕо-лоро уһун үйэни ситиһэригэр, олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһун-наахтык олороругар кыах биэрэллэр. Бу этии киһи олоҕун устата сыыһа-халты туттубатаҕына, онно-манна быстах быһыыга киирэн биэрбэтэҕинэ, уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.
Олоххо көрсөр араас моһоллору, эрэйдэри, ыарыылары этэҥҥэ туораан иһэр киһини “Өлбөт үөстээх” диэн сахалар ааттыыллар. Араас уустук, эрэйдээх балаһыанньаларга түбэһэн баран, ыарахан-нары тулуйан кыайыылаах тахсыыны “Өлбөт үөстээх” киһи ситиһэр кыахтаах. Олох иһин охсуһуу, тулуур, дьулуур улаатыыта, сыыһа-халты туттубат, ыарыыларга бэриммэт күүстээх санааланыы өлбөт үөстэниини үөскэтэр. Киһи сааһыран истэҕинэ араас элбэх ыарыылар буланнар өйүн-санаатын күүһүрдэрин, этин-сиинин харыстыырын, эрчийэрин уонна көрөрүн-истэрин ирдииллэрэ улаатан биэрэр.
“Хаахыныыр мас охтубат” диэн этии киһи ыарыылары кыайар кыаҕа тулуурун, дьулуурун кытта холбуу улааппытын биллэрэр. Ол курдук, улахан ыарыылары тулуйан, күүстээх баҕа санааны, дьулууру үөскэтинэн, этин-сиинин утумнаахтык дьарыктаан кыайбыт киһи быстахха былдьанан өлөн-сүтэн хаалбата, этин-сиинин харыстыыр, эрчийэр кыаҕа улааппыта, бу этиинэн бэриллэр.
“Өлбөт үөстэниэхтэрин” эдэрдэр ордук улаханнык баҕараллар. Араас моһоллору кыайыы кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйар кыаҕа улаатан хаалар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһэргэ эти-сиини утумнаахтык эрчийии, дьарыктааһын тириэрдэрин билэ сыл-дьыахтара этэ. Эрчиллиилээх, аналлаах үөрэхтээх киһи этин-сиинин көмүскэнэр кыаҕа улаатарын бары билэбит. “Олорон биэримэ” диэн этии ыарыы эбэтэр эрэй буулаатаҕына тугу эмэ оҥорон утарылас, сытан биэримэ диэн быһаччы өйдөбүллээх этиини туһана сылдьыы киһиттэн барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Хас биирдии киһи барыта үчүгэйдик эрчилиннэҕинэ, араас ньымалары баһылаатаҕына бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр күүһэ-уоҕа улаатарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохто-ругар туһаналлар эбит. Билигин да олоххо биирдэ эмэтэ киһи бэйэтин көмүскэнэ сатааһына баар буолуон сөбүттэн эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы эрэ быыһыан сөбүн билиниэхпит этэ. Ол курдук, соһуччу ууга түһэн хаалбыт киһи уолуйбакка, санаатын түһэрбэккэ сатаан харбыырын таба туһаннаҕына улахан да ууттан этэҥҥэ тахсыан сөп. “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этии ким барыта ыксаллаах кэм тирээн кэллэҕинэ кыаҕа баарынан көмүс-кэнэр, харыстанар кыахтааҕын уонна куһаҕан балаһыанньа үөскээ-тэҕинэ, ол кыаҕын туһанарыгар, атыттарга биллэрэригэр ыҥырар.
Түүл киһи олоҕун аргыһа. Инники туох быһыы буолара түүлгэ киирэн көстөрө биллэр. Түүлгэ киһи олоҕор сөп түбэспэт араас кутталлаах быһыыларга түбэстэххэ, инники өттүгэр сэрэнии улаатара ирдэнэр. Киһи бэйэтэ онно-манна, быстах суолга түбэспэтэҕинэ даҕаны, билэр киһитэ түбэһэрэ бэриллэн көстүөн эмиэ сөп.
Сахаларга өссө “Олох быата” диэн өйдөбүл баар. Бу быа быста илигинэ киһи өлбөт үөстээххэ кубулуйан сылдьар. Тугу эмэ туһа-лааҕы толкуйдуу охсуу, көмүскэнэргэ таба быһаарыыны ылыныы түргэнэ олох быатын бөҕөргөтөр. Өбүгэлэртэн бэриллибит сайдыы-лаах буор куттаах буолуу, уустук хамсаныылары оҥорорго эрчиллэ сылдьыы киһи кыаҕын улаатыннаран, олоххо тардыһыытын күүһүр-дэн биэрэллэрэ өлбөт үөстээххэ тириэрдиэхтэрин сөп.
Буор кут диэн киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр араас хам-саныылары оҥорууга үөрүйэҕэ, сааһыран истэҕинэ үлэни оҥорууну баһылыырыттан сыыйа сайдан иһэр өйө-санаата буолар. Биир хаан аймахтарга, ол аата аҕа уустарыгар буор куттара биир буолар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэһит аймахтар, аҕа уустара уһун кэмҥэ үөскүүр буор куттарын харыстыа, оҕолоругар уонна кэлэр көлүөнэ-лэригэр хайдах биэрэн иһэллэрин билэн туһаныа этилэр.
Киһи өлбөт үөстэниитин буор кута сайдыылааҕа улаатыннарар. Уһуннук, утумнаахтык эрчиллии киһиэхэ үөрүйэхтэри үөскэтэн буор кутун сайыннарар. Ол курдук, элбэх эрчиллиилээх киһиэхэ буор кута сайдарыттан бэриэччиктээх буолууга тиийиэн сөп. Сайдыылаах буор куттаах киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттэнэрин сахалар билэллэр. Бэриэччит киһи иннигэр сылдьарынан араас быстах быһыыларга, оһолго эҥин киирэн биэрэриттэн харыстыыр аналлаах.
Өлбөт үөстэнии тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар. Биир эмэ кус төһө да улаханнык табылыннар даҕаны өлөн биэрбэт, моон-ньун эрийэн биэрбит да кэннэ, тиллэн куота сатыыр кыахтаах. Биир эмэ оннук, ураты бөҕө куобахха булчут эмиэ түбэһиэн сөп.
Улахан сүөһүнү, ынахтары өлөрүү кэмигэр биир эмэ ынах ону эрдэттэн билэн, көрөн-истэн сэрэхэччийии бөҕө буолар. Онтон сылгыны сүгэнэн төбөҕө охсон төйүтэргэ хараҕын саба баайан баран охсуу эрэ туһалыыр. Ол курдук, сылгы барыта кутталлаах быһыы буолан эрэрин эрдэттэн билэн, сэрэнэ, аһаран биэрэ сатыыра биллэр.
Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах санааларынан, ону кыайыыга туруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр летчик А.Маресьев самолетун табан суулларбыттарыгар парашютунан түһэн икки атаҕын тоһутан баран 18 хонугу быһа хаар устун сыыллан дьон баар сирдэригэр тахсыбыта өлбөт үөстээх буолуу дьоҥҥо эмиэ баарын бигэргэтэр.
“Өлбөт үөстээх” диэн киһи этин-сиинин туруга, олох олоруон күүстээх баҕа санаата, олоххо дьулуура, тардыһыыта холбуу ылан ааттанар. Тулуурдаах, өһөс, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олох бары ыараханнарын тулуйан, кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын итинник ааттыыллар. Сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан тулуурун улаатыннаран биэрэллэр. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии үлэни оҥоруу нэми билэр, сэрэхтээх хамсаныылара киһи өйө-санаата аһара барарын тохтотон, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран уонна сайыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэрин туһана сылдьаллар.
Киһи өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин араас хамсаныы-ларынан эрчийэн, утумнаахтык дьарыктыы сылдьара уонна туһалаах үөрүйэхтэри, сайдыылаах буор куту үөскэтинэрэ олоххо дьулуурун, кыаҕын улаатыннаран өлбөт үөстээххэ кубулутуон сөп. (1,93).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 4,642 |
End of preview. Expand
in Data Studio
README.md exists but content is empty.
- Downloads last month
- 7