text
stringlengths 4
163k
| token_count
int64 3
112k
|
|---|---|
Саха дьоно бары тэҥнэр. Саха сиригэр элбэх араас омуктар бииргэ олорбуттара ыраатта. Перепись суруйуута бигэргэтэринэн сүүстэн тахса омуктар араас үлэлэри бииргэ үлэлээн эйэлээхтик олороллор. Бу элбэх омуктартан кэнники кэмҥэ сахалар ахсааннара эбиллэн баһылыыр оруолу ылан эрэллэр, онтон нууччалар иккис миэстэҕэ түһэн сылдьаллар.
Олоҥхоҕо кэпсэнэр былыргы кэмнэргэ сахаларга 35 биис дьоно бааллара ахтыллар. Бары 35 биистэр олус былыргы төрүттэрэ тус-туспаларын иһин, билигин бары холбоһон саха омугу үөскэппиттэр. Бу 35 биистэри сахалар сэриилээн, кыайан-хотон буолбакка уһун үйэлэргэ үлэнэн-хамнаһынан баһыйан, батыһыннаран, тимири уһааран, уһанан, тутуулары тутан, көрсүө, сэмэй майгыларынан бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн барыларын саха оҥорбуттарын бэлиэтиэхпит этэ.
Бу быһаарыы биир дакаастабылынан “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн этиилэри ыларбыт табыллар. Оҥорор-тутар үлэҕэ-хамнаска улаханнык баһыттарыы салаҥ диэн тылынан этиллэрэ, хоро омуктар үлэҕэ-хамнаска лаппа баһыттарбыттарын, тутууну тутууга, уһаныыга хаалбыттарын, сатаабаттарын атыттарга биллэрэр. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар киһи сурукка киирбэтэх, арай олоро сылдьыбыт сирдэрин ааттара эрэ ордон хаал-быттар. Саха дьоно нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ үлэҕэ-хамнаска, тимири уһаарыыга, уһаныыга, араас тутуулары тутууга кыайа-хото үлэлээн баһылыыр омук эрдэхтэринэ хайа да омуктарга киэптээн, ыган, үчүгэйдэрин санатан, биһигини уратытык ааттааҥ диэн эппэтэхтэр, ыкпатахтар, ол иһин нууччаларга курдук, уратыны, улаханы бэлиэтииргэ туттуллар “вы” диэн тылга сөп түбэһэр, эһиги диэн тылынан бэйэлэрин ааттаппатахтар.
Сахалар бары тэҥнэрин билинэннэр этэр тылларыгар эн диэн тылы киллэрбиттэрин билигин да туһана сылдьаллар. Киһини хайа да омук, ким да, баай эбэтэр дьадаҥы буолбутун иһин, эн диэн биирдик ааттаан ыҥыраллар, кэпсэтэллэр, ол аата бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх сыһыаннарын сонно биллэрэн кэбиһэллэр.
Саха тыла уонна саха омуга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин билигин атыттар билинэн эрэллэр. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыана тылбытыгар киирэн этиллэн, чопчуланан сылдьар. Бу ураты билиибит сахалыы кэпсэтиигэ хайа баҕарар киһи атын киһини ыҥырарыгар куруук эн диэн ааттыырыгар иҥэн сылдьар.
Саха дьонун өйдөрүн-санааларын үөрэҕэ демократия үөрэҕэр ордук сөп түбэһэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥ-наабакка эрэ тутуһалларыттан демократия төрүтэ былыр-былыргыттан олохсуйан, дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар. Сахаларга дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнэр, ким даҕаны тугунан эмэ баһыйан баһылыырын ураты бэлиэтээн тылынан этэн биллэрэ сатаабат. Сайдыылаахтар дии саныыр нууччаларбытыгар эр киһи уонна дьахтар тус-туспатык ааттаналлар, бэйэлэрин уратыларын тылларыгар этинэн билинэллэр. Дьахталлар араспаанньаларыгар, аҕаларын аатыгар “а” буукубаны эбинэн этинэллэр. Бу уратытык ааттаан сурукка киллэрэн бэлиэтээһин дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээбэт, намтатар, уратыларын куруук биллэрэ сылдьыыны үөскэтэр.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэринэн уонна аныгы медицинэ билинэринэн дьахтар төрөөбөт кэмигэр тиийдэҕинэ эр дьону кытта бары өттүнэн тэҥнэһэр. Этэ-сиинэ уонна өйө-санаата уларыйаннар үлэ, оҥорон таһаарыы туһунан санаалара элбииллэрин тэҥэ, ханнык баҕарар үлэни үлэлиир кыахтаналлар, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүнэн эр дьонтон уонча сылынан уһун үйэни ситиһэллэр.
Дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээбэти православнай таҥара үөрэҕэ тарҕатар. Бу былыргы таҥара үөрэҕин аҥардастыы эр дьон эрэ баһылаан салайаллар уонна диктатураны олохтообуттар, ол иһин эр дьон батталларын үөскэтэриттэн дьахталлар сөбүлээбэттэр. Итини тэҥэ, куруук былааттаах сылдьыыларын, бу таҥара үөрэҕэ модьуйара эр дьоҥҥо тэҥнэһэр баҕа санааларыгар сөп түбэспэт.
Демократия үөрэҕэ сахаларга былыргыттан тутуһулларын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии биллэрэр. Саха тылыгар дьахтал-лары тугунан эмэ араарыы, ураты бэлиэтээһин ханнык да көрүҥэ суох. Арай ааттарыгар ким кыыһа, кэргэнэ эрэ буолара этиллэр. Билигин демократия сайдыбыт кэмигэр дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээн ааттара сурукка киириитин уруккуга уларытыы эрэйиллэр.
Дьон кэпсэтэн билсиһэллэр. Тэҥнээхтэр кэпсэтиилэрэ бэйэлэрин ким диэн ааттанан билсиһэллэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Сахалар бэйэ-бэйэлэрин эн диэн биирдик ааттаан ыҥырсаллара тэҥнэһиини, ким да атынын баһыйбатын, баттаабатын, улаатымсый-батын үөскэтэр. Сайдыылаахтар диэн ааттанар нууччалар киһини ыҥырарга ханнык киһититтэн көрөн икки тус-туспа тыллары туһаналлар. Убаастабыллаах, ытыктанар киһини “вы” диэн уратытын, улаханын бэлиэтээн ыҥыра сатыыллар, бэйэлэрэ кыраларын уонна бас бэринэллэрин анаан биллэрэллэр. Ханнык эрэ, кимэ-туга биллибэт киһи буоллаҕына “ты” диэн туспа тылы туһанан, намтатан, туоратан ыҥыраллар. Ити ураты баарын “Ты меня не тыкай” диэн өһүргэммити биллэрии баара чуолкайдаан биэрэр.
Киһини убаастыылларын, ытыктыылларын биллэрдэхтэринэ “вы” диэн ааттаан ыҥырыахтарын сөп. Ол да буоллар киһи “вы” диэн ааттанара сотору уларыйыан сөп. Үчүгэйдик билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына бэйэ-бэйэлэрин “ты”, эн диэн ааттаан ыҥырсалларын ордук сөбүлүүллэрэ киирэн кэлэр. “Перейдем на ты” диэн ол уларыйыыны кэпсэтиигэ киллэрэллэрин этэллэр. Ол аата билсибэт, билбэт киһилэрин “вы” диэн ааттаан, туоратан сөбүлээбэттэрин биллэрэн ыҥыраллара быһаарыллар. Бу киһини кытта ханнык да биллэр сыһыаннара суоҕун уонна баһыттаралларын этэн биллэрэллэр.
Нуучча дьоно аан маҥнай билсиһэллэригэр бэйэ-бэйэлэрин “вы” диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ытыктаһалларын биллэрсэр курдук сыыһа сананаллар. Атын киһини “вы” диэн улаатыннаран, элбэтэн ааттааһын бас бэриниини биллэрэр суолтата бастаан иһэрэ быһаа-рыллар. Кэлин билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына, бэйэ-бэйэлэрин биллэхтэринэ уонна сыһыаннара эйэлээх буоллаҕына “ты” диэн ааттаһыыга син-биир киирэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр дьон үчүгэйдик билсистэхтэринэ эн диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ону тутуһаннар “ты” диэн ааттаан салгыы кэпсэтэллэр. Сөбүлэһэр, ытыктаһар дьоҥҥо былыр-былыргыттан бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан кэпсэтэллэрэ ордук сөп түбэһэр эбит. Сахалар хара маҥнайгыттан улаханнык санаспакка бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан ыҥырсаллар, кэпсэтиилэрин саҕалыыллар.
Бу кэмҥэ нууччалар улаатымсыйар, улуутумсуйар санаалара улаатан сылдьар. Кэпсэттэххэ сорох дьону “ты” диэн ааттаан ыҥырдахха өһүргэниэх курдуктар. “Почему меня тыкаешь” диэн улаханнарын, уратыларын биллэрэ сатыыллара аныгы, сайдыылаах олоххо куһаҕаннык иһиллэр. Бу куһаҕан, атын дьону атаҕастыыр, бэйэҕэ тэҥнээбэт буолууну биллэрэр “вы” диэн тыл сахаларга төрүт туттуллубатаҕына табыллар. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыаны олохтуур өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэти үөскэтэр.
Олус уһун үйэлээх саха тылыгар дьону итинник ааттаан икки аҥы араарыы суох. Сахаларга хас биирдии киһи атын киһини кытта тэҥ бырааптаахтар, тугунан да ордуктарын, уратыларын бэлиэтээн этэн биллэрбэттэр. Ол иһин биир тылынан “эн” диэн бары биирдик ыҥырыллаллар. Саха дьоно барылара тэҥнэр, көрсүөлэр, сэмэйдэр атын дьонтон туох эмэ ордуктаахтарын, баһыйалларын, үчүгэйдэрин биллэрэ, анаан-минээн бэлиэтии сатаабаттар.
Нууччалары кэнники үйэлэргэ үтүктүү улаханыттан, бу өйгө-санааҕа сыһыаннаах уратыларын эмиэ үтүктэ, батыһа сатааччылар бааллар. Дьон өйүн-санаатын уратыларын дириҥник билэр сахалар, бары тэҥнэрин билинэннэр эн диэн тылы дьоҥҥо барыларыгар анаан туһаналларын уларыта сатыахтара суоҕа этэ.
Сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр элбэх кыра омуктары сэриилээн кыайбыт нууччалар бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан хаалан уонна кыаттарбыттары, кыралары аанньа ахтыбаттара үөскээн өйдөрүн-санааларын уларытан бэйэлэрин “вы”, эһиги диэн ыҥырыыны туһанарга анаан киллэрэн кэбиспиттэр. Сэриигэ кыайыыны ситиһии кэнниттэн атын омук дьахталларын туһаныы үөскээһиниттэн уонна оҕолорун бэйэлэрин билиилэригэр үөрэтэллэриттэн туспа арааран ааттааһын нууччаларга олохсуйбут.
Элбэх кыайыылары ситиһиилэриттэн бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан диктатураҕа тиийэн хаалан дьон икки аҥы арахсыыларын үөскэппит нууччалар демократия олоҕор сайдар кыахтара аҕыйаҕа биллэн таҕыста. Дьону баайдарыттан, ханнык омуктарыттан тутулуктаан икки аҥы араарыы, сэриилээн кыайбыттар кыаттарбыттары аанньа ахтыбаттарыттан, киһинэн да аахпаттарыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ Россия төрүт олохтоохторун барыларын “инородецтарынан” ааттыыллара уонна туората сатыыллара.
Мурад Аджи суруйарынан Россия бары нууччалартан атын омуктара сэриилэһэн кыаттарбыт, нууччаларга бас бэриммит омуктар. “Вы” диэн ааттаан ыҥырыы кыаттарбыты билинии, кыайбыты өрө тутуу, айхаллааһын бэлиэтэ буолан Россия дьонугар иҥэн хаалбыт. Дьон өйүгэр-санаатыгар утарыта туруу өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьаллара дойдуну “Буорахтаах буочукаҕа” кубулутан сылдьар.
Россия сэриилээн кыайбыттар уонна кыаттарбыттар бииргэ олорор дойдулара. Сэриилээн кыайбыт, салайааччы, баһылык буолбут дьон кыаттарбыттары кытта кэпсэтэллэригэр хайаан да убаастабыллаах “вы” диэн тылы туһаналларын оччотооҕу кэмнэргэ хайаан да ирдииллэрэ. Бу быһыы, киһи киһиэхэ тэҥэ суоҕа олохсуйан хаалбыта “Ты меня не тыкай” диэн этиигэ иҥэн туттулла сылдьар.
Сэриилээн кыайан салайааччы буолбут дьон бэйэлэрин “ваше благородие”, “ваше сиятельство” диэн уратыларын, туспа төрүттээх-тэрин хайаан да биллэрэн ыҥыртараллара олохсуйан хаалбыта “вы” диэн ыҥырыыны үөскэппит. Бу ураты этинии ордон хаалбытын туһана сатааһын мөлтөөбүт омугу туоратыыга тириэрдэр. “Вы” диэн улаатыннарар ыҥырыыны нууччалар туһана сатааһыннара омуктар икки ардыларыгар тэҥэ суох сыһыаны үөскэтэн кэбиһэр.
Киһини утары көрөн туран “вы” диэн ааттаан ыҥырыы кини улаханын, уратытын, онтон бэйэ кыратын, кыамматын билинии, тылынан этэн чопчулаан бэлиэтээһин буолар. Нууччалар демократия үөрэҕэр сахалартан үөрэнэннэр “вы” диэн атыттартан улаханнык, уратытык сананыыга тириэрдэр тылы хаалларыа, туттуо суоҕа этилэр.
Саха тылыгар “вы” уонна “ты” диэн дьону тус-туспа араарсыы суох. Бары саха дьоно тэҥнэр, бэйэ-бэйэлэрин эн диэн ыҥырсаллар. Ол барыта сахалар былыр-былыргыттан ханнык да омуктары сэриилээн ылбатахтарын, баһылаабатахтарын, күүһүлээн туран “вы”, эһиги диэн туспа арааран ааттаппатахтарын бэлиэтэ буолар. Бу сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар эн диэн атын киһини ыҥырыыга туһанар тылбыт дьон бары тэҥнэрин, хайалара да баһылаабатын, баттаабатын биллэрэр өйбүт-санаабыт уратыта буоларын таба өйдөөн туһана сылдьарбыт уонна харыстыырбыт эрэйиллэр.
Сахаларга былыр-былыргыттан демократия үөрэҕэ тылбытыгар иҥэн, билигин да туттулла сылдьар, ол иһин саха дьоно бары тэҥнэрин билинэллэр уонна эн диэн тылынан этэн биллэрэллэр. (1,31).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 6,611 |
Иккиттэн биирин талыы. Сиргэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Кыһын кэнниттэн, саас, онтон сайын кэлэр, хараҥа, тымныы түүн сырдык күнүнэн солбуллар. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмнэр солбуйсан биэрэллэрэ хаһан да тохтообокко салҕанан баран иһэллэр. Олоххо хаһан баҕарар уларыйыылар тахсаллар. Киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан элбэх туһалаах дии саныыр быһаарыыларын ылынан уонна олору оҥорон олоҕун уларытан, айылҕа кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаах. Бу быһаарыылары ылынарыгар хас да көрүҥнэртэн хайаларын эрэ, биирдэрин, элбэх туһалааҕынан, бэйэтигэр сөп түбэһэринэн сыана-лаан, тэҥнээн көрүүнү туһанан талан ылыан сөп.
Олоххо туох барыта эргийэн биэрэн кэлэн иһэринэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуу бүтэр, уларыйар кэмэ эмиэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан тэҥнээн, ыйааһыннаан көрүүнэн иккиттэн биирин таба талан ылара эрэйиллэр. “Иккиттэн биирин талыы” диэн өйдөбүл сахаларга баар. “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туттуллар кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы үөскээһинэ ханнык баҕарар быһаарыылар, киһи оҥорор быһыылара кэлин тиһэҕэр тиийэн иккиттэн биирин талан ылыыга кубулуйан хаалар үгэстээхтэригэр олоҕурар. Салайааччыны быыбардаан талыыга аан маҥнай элбэх кандидаттартан талыллан-талыллан ордон хаалар икки эрэ кандидаттан биирдэрин талан ылыы олоххо киирэр кыахтанар.
Киһи ханнык эмэ быһаарыыны ылынарыгар сүнньүнэн иккиттэн биирин талан ылан олоҕор туһанара үгүс. Кыратыттан саҕалаатахха, бүгүн ханнык таҥаһы таҥнан үлэҕэ барары быһаарыныы эмиэ суолтата улаатар. Бу күҥҥэ халлаан сылааһа, тымныыта хайдаҕыттан ханнык таҥаһы таҥныы эмиэ уратыланан тахсар.
Иккиттэн биирин талан ылан туһааннаах дьыалаҕа таба быһаарыыны ылыныы уустук, табыллыбакка хааллаҕына олоххо сыыһа уларыйыылары киллэриэн сөп. Сахаларга “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өй-санаа тосту уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатынан киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба өйдүүрүнэн, уруккута сөбүлэспэт, абааһынан ааттаабыт куһаҕан киһитин кытта биир тылы булунарын, эйэлэһэрин быһаарар. “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өйдөбүл киһи бэйэтин өйө-санаата тосту уларыйар, урукку куһаҕана үчүгэйгэ кубулуйар кэмэ тиийэн кэлбитин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрин быһаарарын олоххо таба туһаныы ирдэнэр. Хаһан эрэ бу абааһынан ааттаабыт киһибит оҥорор куһаҕан быһыыта аны уларыйан, үчүгэй диэн ааттанар кэмэ эмиэ кэлиэн сөбүн билии уонна олоххо таба туһаныыны үөскэтии эрэйиллэр.
Биһиги бэйэбит кылгас үйэбитигэр үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин эппитинэн-сииммитинэн биллибит уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини итэҕэйдибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн эбит буоллаҕына, билигин ырыынах олоҕо кэлбитин кэннэ куһаҕаҥҥа кубулуйда, аны баай буолуу үчүгэй диэҥҥэ уларыйан өйбүт-санаабыт эмиэ тосту уларыйыахтаах, бары байыыны ситиһиэхтээх кэммитигэр олоробут. Төһө эмэ кэминэн баайдар аһара байаннар, дьадаҥылары, үлэһиттэри аанньа ахтыбат, киһинэн да аахпат кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэллэҕинэ, эмиэ өрө туруу, революция үөскээн тахсан кыайдаҕына, дьадаҥылар үчүгэй буолар кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөп.
Атын өрүтү кытта биир тылы булуу хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр. Икки өрүт тутуһар хайысхалара тус-туспа буоларынан биир тылы булунарга бэйэ туһааннаах көрдөбүлүн кыччатан, анараа өрүт этиитигэр чугаһатан, тэҥнээн биэриини үөскэтии, ол аата, икки ардыларынан түбэһиннэрэн ортотун, сөбүлэһии өрүтүн булуу хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буоларын сыаналыахпыт этэ.
Атыы, эргиэн дьыалатын баһылааһын биир тылы булууга тириэрдэрэ элбэх. Биир атыылыан, онтон барыс киллэриниэн баҕарар киһи сыанатын аһара үрдүктүк эттэҕинэ, анараа, атыылаһыан баҕарар киһи, чэпчэкитик ылыан баҕаран сыанатын түһэрсээри сананар. Кинилэр биир тылы булунуулара табаар төһө дьоҥҥо туһалааҕын, сыанатын быһаарара атыы-эргиэн сайдыытын үөскэтэр. Бу дьон сөбүлэһэн атыылара табылларын туһугар иккиэннэрин көрдөбүллэрин кыччатан, икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыналлара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Атыылыыр уонна атыылаһар өрүттэр сөбүлэһэр сыаналара иккиэннэрин көрдөбүлүттэн кыччаан биэрэр, ортотунан буолар уонна үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйан таһаарар.
Сахалар икки өрүт икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһаналлар. Бу быһаарыы олоххо киирбитин бэлиэтинэн сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара буолар.
Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баһылаан, салайан иһэр. Кэмиттэн кэмигэр иккиттэн биирин арааран ылыы олоххо ирдэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Икки тус-туспа хайысхалаах быһаарыылары киһи кыайан ылынар кыаҕа суох, олоххо табыллыбата элбээн хаалар. Иккиттэн биирин арааран ылыыны биллэрэр “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туһанылла сылдьар. Булду эккирэтээччи үксүгэр эр киһи буоларынан, бу өс хоһооно эр дьоҥҥо аналлааҕа булду эккирэтиигэ сүбэ биэрэриттэн биллэр.
Иккиттэн биирин талыыны аныгы кыргыттар эргэ тахсалларыгар оҥорор кыахтара аһара улаатан турар. Үйэ тухары бииргэ олорор киһини талыы кырдьык да уустуктардаах, элбэх быһаарыыларга сөп түбэһэр киһи эрэ эр буолар кыахтанар. Билсии, көрсүү олус кэҥээбитэ талан ылыыга эрэйдэри үөскэтэрэ саарбаҕа суох буолла. Билигин эдэрдэр ыал буолуулара аҕыйааһына, аһара талымастарыттан, солумсахтарыттан, дьахталлар эҥин араас көрдөбүллэрэ биллэрдик улаатыытыттан ордук тутулуктанар. Ол иһин олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит ыал буолуу үгэстэрин аныгы олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Киһиэхэ оҥорор быһыылары таба талан ылыыга улахан уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Тугу эрэ хайаан да оҥоруом диэн быһаарыыны ылынарга хаһан баҕарар атыннык оҥорор, чугуйар, халбарыйан биэрэргэ аналлаах атын сыал баар буолара эрэйиллэр. Дьоҥҥо хаһан баҕарар талан ылар кыах баара туһалаах. Үлэҕэ-хамнаска үөскээн тахсар уларыйыылары таба быһаарарга, хас да биир тэҥ суолталаах эппиэттэртэн биирин, ордук табылларын, сөп түбэһэрин талан ылыы улахан туһаны оҥоруон сөп. “Биир төбө үчүгэй буоллаҕына, икки төбө өссө ордук” диэн этии талан ылыыга таба сыаналааһын олус улахан суолталааҕын быһаарар.
Олоххо киһи олус тулуурдааҕын көрдөрөр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэмҥэ тулуура тиийбэт киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ олоҕун тосту уларытарыгар тириэрдиэн сөп. “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этии киһи тулуйар кыаҕа эмиэ кээмэйдээҕин, аһара баран хааллаҕына сыыһа туттунуон сөбүн быһаарар. Киһиэхэ олус ыгааһыны оҥорон ханна да барар, сыҕарыйар сири, миэстэни хаалларбатахха, атын, сөп түбэһэр соҕус быһаарыыны ылынар кыаҕы биэрбэтэххэ, кытаанах майгылаах киһи тоҕо көтөн барыы диэки санаатын ууруон, онно турунуон сөбө, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар көмөлөспөтүн тэҥэ, өссө ыаратыан сөп.
Киһи быһаарыыны ылынарыгар ханна да барар, сыҕырыйар сир суох буолуута сахалыы “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла” диэн этиинэн бигэргэнэр уонна тосту уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ дьыала табыллар кыахтаммытын биллэрэр. Бу үөскээбит балаһыанньа салҕанан барыыта “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?” диэн андаҕар этиитигэр тиийдэҕинэ киһи өлөн хаалыан сөбүн умнан кэбиһэн олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр кыахтанан, биир санааны ылынар.
“Күн сирэ көҥдөй, айыы аартыга аһаҕас” диэн этиини аныгы дьахталларбыт сыыһа санааларыгар, айыы диэн тыл баарын иһин элбэхтэ алгыс этэллэригэр туһаналлара тылбытыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин билбэттэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара өлүү диэки халыйан сылдьарын биллэрэр. Бу этии киһи барар сирэ бараннаҕына, өлөрө, айыы буолара уонна тыыннаах хаалара быһаарыллар кэмигэр, иккиттэн биирин талыы тиийэн кэллэҕинэ этинэр ыарахан этиитэ буолар. Бу киһи олус ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмигэр саҥарар иччилээх тылларын дьоҥҥо барыларыгар анаан алгыска туһана сатааһын олус улахан сыыһа, саха тылын уонна онно иҥэн сылдьар өйүн-санаатын, үгэстэрин букатын билбэттэрин көрдөрөр.
“После нас хоть потоп” диэн этии нууччалар эстэр-быстар күннэригэр бэйэлэрин кэнниттэн сири-дойдуну ууга ыытан, аан дойдуну алдьатар кыахтаахтарын биллэрэр. Өс хоһооно диэн үгэскэ кубулуйбут өй-санаа түмсүүтэ буоларынан дьайыыта олус күүстээх.
“Кэннэ кээнчэ да буоллун” диэн сахалыы этии киһини олус улахан алдьатыыга, эһиигэ, тимирдиигэ, суох оҥорууга тириэрдибэт, өһү-сааһы үөскэппэт сымнаҕас эрээри, кытаанах быһаарыы буолар. Сахалар сымнаҕас, атын дьону өйдүүр, таба сыаналыыр, айылҕаны харыстыыр кыахтара хаһан баҕарар улаханын, бу этии биллэрэр.
Иккиттэн биирин талыы саҥа омук үөскүүр кэмигэр ордук кытаанах, халбаҥнаабат быһаарыыны ылынарга тириэрдэр. Саҥа омук икки омуктар икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн истэҕинэ, хайа омук буолары быһаарыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ киһи, дьон үксэ буккуллан ылыахтарын сөп. Саҥа омук үөскээһинэ уһун кэми ыларынан уларыйыы сыыйа-баайа, кыра-кыралаан саҥарар тылга киирэр уларыйыыларынан, бэйэлэрэ киллэрэн биэрэр эбиилэринэн олоххо киирэн истэҕинэ улахан хамсааһыны үөскэтимиэн, биир киһи кылгас олоҕор биллибэккэ хаалыан сөп.
Үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайа омук баһыйар оруолу ыларын быһаарарга сэбиэскэй былаас киллэрбит үөрэҕи-билиини баһылаа-һына ылара буолуо диэн санаа сыыһа, итэҕэс, быстах санаа эбит. Үөрэх-билии, салгын кут дьайыыта буор куту үөскэтэрэ олус уһун кэми, хас да көлүөнэ дьон олохторун ыларынан, быһаччы эттэрин-сииннэрин хамсатан буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинэр үлэһиттэр баһыйаллара, сайдыыны ситиһэллэрэ түргэнэ быһаарыллар. Көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин, үлэһит көлүөнэлэри элбэтии, эти-сиини дьарыктааһын, сайыннарыы туруктаах өйү-санааны үөскэтэринэн, үлэһиттэр баһыйа тутан сайдаллара, саҥа омук баһылааһыныгар тириэрдэр кыахтара улаатар.
Саҥа омук үөскээн, сайдан-үүнэн тахсыытыгар үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайалара ордук үлэни-хамнаһы кыайара, көрсүөтэ, сэмэйэ, аата-суола үчүгэйэ, оҕолорун доруобуйалара бөҕөлөрө, ахсааннара эбиллэрэ, олоххо ситиһиини, тупсууну аҕалаллара маҥнайгы оруолу ылалларыгар тириэрдэрэ, бастыылларын чуолкайдык быһаарар.
Иккиттэн биирин быһаарыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны туһаныы хаһан баҕарар сөптөөх уонна таба быһаарыы бу икки өрүттэр баҕа санааларын икки ардыларынан сөп түбэһэрин туһаныы эрэйиллэр. Иккиттэн биирин талыыга икки өрүттэр иккиэн, баҕа санааларын хайаан да кыччатан, көҕүрэтэн биэрэллэрэ, икки өрүттэр иккиэн сөбүлэһэр быһаарыыларын ылыннахтарына сөбүлэһии, эйэлээх буолуу үһүс өрүтэ үөскүүр кыахтанар.
Дьон өйө-санаата төһө да сайдыбытын, үөрэҕи-билиини баһылаабыттарын иһин иккиттэн биирин талан ылыыга биир тылы булу-наллара билигин да кыаллара уустук. Кыра кыралаан диэн ааттыыр сэриилэрбит дойдулар аайы буола тураллар. Салайар былаас уларыйыыта сэриитэ, өлөрсүүтэ суох, эйэлээхтик барыыта диктатура салайар үгүс дойдуларыгар өссө да кыалла, олоххо киирэ илик.
Иккиттэн биирин талыы өйгө-санааҕа дьайыытын уратытын үөрэҕи-билиини баһылаабыт, кыахтаах, кыайбыт дьон табан туһа-ныахтарын сөп этэ. “Кыайбыт киэҥ көҕүстэнэр” диэн кыайыыны оҥорбут, ситиспит дьоҥҥо аналлаах этиини таба сыаналаан, кыаттарбыттары аһара кыйахалаабакка, кыынньаабакка эрэ чугуйар, халбарыйар сири хайаан да хааллардахха, эйэлэһии кэлэрэ түргэтиир кыахтанарын кыайбыттар туһаныа этилэр.
Кыаттарыы хаһан баҕарар кыһыыта улахан. Элбэх киһи биир санааламмытын уларыта охсон кэбиһии түргэнник кыаллыбат уратылаах. Үгэскэ кубулуйан хаалбыт санаа уһун кэмҥэ уларыйбат кыахтанарын таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри түргэнник уларытар туһугар бу дьон бөлөҕүн барыларын суох оҥорон кэбиһии биир саамай боростуой быһаарыы буоларын былыргы кэмнэргэ элбэхтик туһаналлара. Олус былыргы кэмнэргэ кыайбыттар кыаттарбыттар эр дьоннорун барыларын имири кыргаллара, суох оҥороллоро “Нет человека – нет проблем” диэн этиигэ сөп түбэһэн туһаны оҥороро.
Аныгы кэмҥэ кыаттарбыттар санааларыгар сөп соҕус түбэһэр быһаарыыны булан эйэлэһиини үөскэтиини кыайбыттар сыал-сорук оҥоруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Кыаттарбыттар санааларын уларыталларын ситиһии эйэлэһиини төрүттүүр соҕотох суол буолар. Кыайбыттар, аһара ыгар быһаарыыларын уларыталлара уонна сахалыы үөрэҕинэн “Киэҥ көҕүстэнии” диэн этиини тутустахтарына эрэ эйэлэһиини үөскэтэр кыахтаналларын билинэллэрэ эрэйиллэр.
Олоххо иккиттэн биирин талан ылыы хаһан баҕарар баар, кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр, сайдыыны аҕалар уларыйыы буолар. Арай бу талан ылыыга киһи өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүллэрин тутуһан, икки өрүт баҕа санааларын холбоон, тупсаран туһаннаҕына ордук табыллара быһаарыллар. (1,51).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 8,427 |
Киһи өйүн-санаатын уратылара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгэр атеистары үөскэтэннэр, киһи оҥорор быһыытыгар өйө-санаата бастаан иһэрин уонна икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын аахсыбат буолууну олоххо киллэрэн салайар былаас диктатураҕа кубулуйбута. Кэлин кэмҥэ саха суруйааччылара була сатаан тугу барытын киһититэн, туспа өйдөөн-санаалаан, өрө тутан, тыыннааҕымсытан суруйаллара элбээһинэ өй-санаа үөскүүр төрүт тутулуктарын, киһиэхэ хамсаныылары оҥороруттан куттара үөскээ-һиннэрин билбэттэриттэн тахсар быстах быһыы буолар.
Киһи быһыылаах буолууну ситиһии өйө-санаата, киһиэхэ атын тыынар-тыыннаахтартан барыларыттан бэйэтэ өйдөөҕүн-санаалааҕын билинэн, киһи диэн туспа ааттанан араарынар буолбут кэмиттэн ыла үөскээбит. Сэбиэскэй былаас киһини аһара өрө тута сатаабытыттан өйдөрө-санаалара кыайан сайдыбат киһиэхэ маарынныыр кыыллар, итэҕэс өйдөөхтөр-санаалаахтар бары сахалыы сүөһү диэн, өйө-санаата сайдар киһиттэн туспа араарыллан ааттаналларын умнан, хаалларан сылдьабыт.
Арай итирэн куһаҕаннык быһыыланар киһини “Сүөһү курдук” диэн этии уонна сүрэҕэ суох киһини “Сүөһү курдук сытар” диэн быһаарыы киһи салгын кута көтөн, баран хааллаҕына сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэн хааларын биллэрэрин билигин даҕаны туһанабыт.
Кэлин үөскээбит, сайдыбыт нуучча тылыгар туох тыынар-тыыннааҕы барытын “он”, “она”, “они”, “кто”, “кому” диэн киһи курдук ааттааһын, ыҥырыы олохсуйбута өй-санаа сайдан иһэр уратытын, уларыйбат тутулуктарын билбэттэрин биллэрэр. Аныгы, нуучча тылын быһалыы үтүктэ сатыыр саха суруйааччылара, нуучча тылын үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар туох баары барытын киһититэ сатыыллара, “кини” диэн ааттаан сурукка киллэрэллэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт уонна киһи өйө-санаата сайдыытын, төрүт тутулуктарын билбэттэриттэн үөскүүр быһыы буолар.
Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорууттан, киһи куттара үөскээһиннэрин билбэттэн, бу быһыы кэлин кэмҥэ букатын аһара барда. Бу аһара баран киһититэ сатааһын өй-санаа халыйыытын, хаалан хаалыытын, киһи өйүн-санаатын кыыллары, көтөрдөрү кытта тэҥнээн кэбиһиини, киһини намтатыыны, кыыл өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһэриини сайыннарар. Кэлин кэмҥэ ыты аһара өрө тутуу, нууч-чалары быһалыы үтүктэн, тыһы ыты “девочка” диэн ааттаан мааны кыыс оҕолоругар тэҥнээһини оҥоро сатааччылар олус куһаҕан, киһини кыылга түһэрэр, намтатар быһыыны оҥороллор.
Киһи өйө-санаата уратыларынан, түргэнник сайдыыны ситиһэр кыаҕынан, үөрэҕи-билиини баһылаан салгын кута сайдарынан Сир үрдүгэр баар бары кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан ураты үөһээ турарын бэлиэтээн, билинэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит, олохсуйбут Кут-сүр үөрэҕэр уонна сахабыт тылыгар киһи; ким, кини, кимий? диэн бэйэтин эрэ туспа арааран ааттанарын оннугар түһэрии уонна кытаанахтык тутуһуу ирдэнэр буолла.
Тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар туох баары барытын тыыннааҕымсыта, онон тупсара сатыыллара сахалыы өйү-санааны буккуйар, киһи, тыыннаах киһи айылҕаҕа ылар улахан суолтатын намтатар. Холобурга, Николай Габышев халлаан былытын “кини” диэн ааттыыр, оннук суруйар, киһиэхэ тэҥнии сатыыр. (1,38). Халлаан былытын була сатаан өйдөөн-санаалаан киһиэхэ тэҥнээн кэбиһиини оҥоруу диэн туох туһалаах быһыыта буолуой?
Өйө-санаата ситэ сайдыбатах кыыллары, көтөрдөрү, оннооҕор араас маллары киһиэхэ тэҥнээн “кини” диэн ааттааһын саха тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин төрүт тутулугун буккуйуу, киһи буолан сайдыыны ситиһиини суох оҥоруу буолар.
Киһититии, ону-маны, кыыллары, көтөрдөрү киһи курдук өйдөөх-санаалаах оҥорон көрдөрүү хаһан да өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэспэт. Суруйааччылар, үөрэхтээхтэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин билэн, көрдөбүллэрин тутуһуохтара этэ. Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” бары тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын уратыларын дириҥник ырытан чуолкай быһаарыылары тутуһар. Онно этиллэринэн киһи эрэ үс куттаах, киһиэхэ эрэ үһүс кута, салгын кута сайдан үөрэҕи-билиини түргэнник иҥэринэр, үөрэх этиитинэн салайынан саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран иһэр кыахтанар. Кыыллар, көтөрдөр икки; буор уонна ийэ куттаахтар, үүнээйилэр биир; буор куттаахтар, ол иһин өйдөрө-санаалара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин арааран билии, олоххо таба туһаныы ирдэнэр.
Өй-санаа бу уратыта саха тылынан этиллэн киһини эрэ кини диэн ааттыырынан, ыҥырарынан ураты бэлиэтэнэр. Киһи бэйэтин эрэ, киһини, кимий? кини диэн ыҥырыахтаах, атын тыынар-тыыннаахтары, араас маллары барыларын; ол, бу, туох диэн ыҥырыы эрэ өй-санаа сайдыытын таһымыгар сөп түбэһэр.
Суруйааччылар өй-санаа уратыларын билэллэр диэн санаа сыыһа олохсуйбут. Сэбиэскэй былааһы аһара арбыылларыттан бэйэлэрин олус “үчүгэй” курдук сананаллара олохсуйан, дьон өйүн-санаатын билэр курдук санаммыттара сымыйалааһын буолар. Аныгы суруйаач-чылар православнай таҥара үөрэҕин сыыһатыттан тахсаннар киһи өйө-санаата үс куттарга арахсарын билэн тутуһуохтара этэ.
Нуучча тылын быһаччы үтүктүү сахалыы өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт. Үөрэҕи, билиини ылынабыт диэн быһаччы үтүктэ сатааччылар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан; айыы уонна “аньыы” диэн ааттаан, киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, онно эбии тугу барытын киһититэ сатаан өй-санаа тутулуктарын тутуспаттар уонна сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла аһара элбээннэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин буккуйа сылдьаллар.
Саха тылыгар, сахалыы өй-санаа үөрэҕэр барыны-бары киһититии, киһилии өйдөөһүн-санаалааһын көҥүллэммэт, бобуллар, киһи эрэ киһилии өйдөөҕө-санаалааҕа чопчулаан, быһаарыллан ыйыллар. Киһи атын маллартан, туохтан-барытыттан, кыыллартан, көтөрдөртөн өйүнэн-санаатынан улаханнык уратыланарын, үрдүктүк турарын билэллэриттэн уонна быһаччы олоххо туһаналларыттан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан арааран уратытык ааттыыллар. Киһини эрэ кини диэн ааттааһын, ким, кимий? диэн ыҥырыы былыр-былыргыттан, саха тыла үөскээбит кэмиттэн ыла олохсуйбут. Онтон атыттар бары, маллар, кыыллар, көтөрдөр; ол, бу, туох, тугуй? диэн ааттаналлар, оннук ыҥырыллаллар, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтэ тылбытыгар киирэн бэлиэтэнэ сылдьар.
Саха тыла өй-санаа тутулуктарын иҥэринэ сылдьара былыргы кэмҥэ үөскээбит. Бу тутулук айыы диэн тылбытыгар иҥэн сылдьарын аны харыстааһын эрэйиллэр буолла. Бу тылбыт өй-санаа сайдыытын, саҥаны айыытын, киһи салгын кута сайдыытын быһаарар соҕотох эрэ тыл буоларын уонна үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну быһааран холбуу иҥэринэ сылдьарын харыстыыр кэммит кэллэ. Биир киһи оҥорор быһыылара; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаннар, икки аҥы арахсалларын таба өйдүөхпүт этэ. Өй-санаа бу тутулуктарын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сахаларга суох саҥа “аньыы” диэн тылы оҥорон киллэрэ сатыылларын туттумуохха, айыы диэн тылга иҥэн сылдьар киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар өйү-санааны буккуйумуохха.
Сахалыы өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарыттан саха тылыгар икки өрүттээх өйдөбүлү иҥэринэн сылдьар тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны эбии быһааран, чуолкайдаан биэриигэ тут-туллара солбуйсуу кэлэн эрэрин биллэрэр. Бу саха тылын сокуона өй-санаа сайдыытынан, киһиэхэ эрэ салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынар кыахтааҕынан быһаарыллар. Бу сокуону саха дьоно бары тутустахтарына өй-санаа туруктаах буолуо этэ.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан үөрэҕи-билиини ылынар кыахтаахтарын, салгын куттара сайдар уратыларын билинэн араас кыыллартан, көтөрдөртөн үрдүктүк туралларын таба сыаналаан олохторун оҥостуо этилэр. Киһи өйүн-санаатын бу уратылара сахабыт тылыгар иҥэн сылдьалларын харах харатын курдук харыстыахпыт, атын, кэнники үөскээн тахсыбыт омуктар үйэлэргэ олохсуйбут өйү-санааны буккуйууларын үтүктэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тылбытын уларыта сатыахпыт суоҕа этэ.
Айылҕаҕа үөскүүр барыны бары киһититии табыллыбат, киһи бэйэтэ эрэ уратытын билинэн киһи диэн ааттанар, араас өйдөрө-санаа-лара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин билэ-билэ киһиэхэ тэҥнии сатааһын сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар. (2,56).
Туһаныллыбыт литература..
1. Николай Габышев. Күһүҥҥү кустук. Сэһэн. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1988. – 216 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,367 |
Олоруу кэминэн. Көрсүө, сэмэй буолуу диэн саха дьонун олохторун тутаах үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх уһун үйэни, үлэ-хамнас сайдыытын, тупсуутун аймахтар ахсааннара эбиллиитин ситиһэр кыаҕы биэрэрэ улахан суолталаах. Саха дьоно көрсүө, сэмэй майгылаахтарынан киэн тут-таллар. Барыга бары сэрэхтээхтик, сыыһа-халты туттубакка, аһара, сиэри таһынан барбакка, нэмин билэн харыстабыллаахтык сыһыан-наһыы көрсүө, сэмэй буолууттан үөскүүр уонна сиэри тутуһуу, киһи быһыыта диэн үөрэхтэри төрүттээн таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар.
Ыалдьыт кэлэн “Хайдах олордугут” диэн ыйыттаҕына дьиэлээх-тэр: “Олоруу кэминэн”,- диэн хоруйдууллара былыргыттан үгэс буолан, билигин да элбэхтик иһиллэр. Олоруу кэминэн диэн этии ыал олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка, соһуччу уларыйбакка эрэ устан баран иһэрин биллэрэр. Саха дьоно туох барыта кэминэн, аһара инники түспэккэ, атыттартан хаалан да хаалбакка, биир тэҥник баран иһэрин сөбүлүүллэр. Оҕо улаатан кэмигэр үөрэҕи бүтэрэрэ, идэни баһылыыра, үлэлиирэ, ыал буолара бииртэн биир салҕанан баран иһиитэ дьолу, үөрүүнү кэмиттэн хойутаабакка эрэ аҕалан иһэрэ олоххо уларыйыылар киирэллэрин быһаарар. Туох барыта кэминэн баран иһиитэ киһи сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор бары ситиһиилэрин хойутаппакка уонна атыттартан ыраах хаалан хаалбакка оҥорон иһэригэр баҕа санаа баарын туоһулуур.
Оҕо өйө-санаата кэмиттэн хаалан эбэтэр халыйан хаалбакка сайдан иһиитигэр икки төрөппүт; ийэ уонна аҕа, бииргэ дьайыылара ордук туһалаах. Биирдэрэ эппитин атына бигэргэттэҕинэ эрэ ханнык баҕарар үөрэх оҕо өйүгэр хатанарын, иҥэрин биллэрэр. Ийэ оҕотугар: “Кэмпиэти сиэн бүт”,- диэн боппутун кэнниттэн, аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу эрэ”,- диэтэҕинэ, ыла охсон биэрдэҕинэ, ийэтэ тугу да эппитин аны сүгүн ылыммата, кини этэрин истибэтэ үөскээн олохсуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ маннык үөскүүр элбэх түгэннэргэ төрөппүттэр биирдик этиилэрин эбэтэр биирдэрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрэрэ эрэйиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо хаһан баҕарар олохтоохтук ылынар уонна оннук толоро үөрэнэр.
Сахалыы аҕа диэн тыл төрөппүтү бэлиэтиирин таһынан, сааһынан аҕаны эмиэ быһаарар. Олоххо уопута, билэрэ-көрөрө элбэҕин анаан-минээн биллэрэ сылдьара оҕону үөрэтэригэр туһалыыр. Оҕо хаһан баҕарар уопута, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэн үөрэнэр. Уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн үөрэнии оҕо билиини-көрүүнү кэмигэр, атыттартан хаалан хаалбакка ситиһэн, баһылаан иһиитин аҕа диэн тылбыт үөскэтэрин туһаннахпытына табыллар.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары, быстах санаалаахтары өрө тутан былыргы кэмнэртэн үөскээбит олох үгэстэрин ол, өйдөрө-санаалара тиийиммэт дьонунан үлтү сыстаран, сиргэ-буорга тэбистэрэн, уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа тутулуктарын, үгэстэрин үрэйбитэ. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар айыыны оҥорор куһаҕан диэн өйдөбүлү уларытан, таҥнары эргитэн айыы “үчүгэй” диэн сымыйа өйдөбүлү киллэрэ сатаабыттара да, бэйэлэрэ ыһыллыбыттара. Билигин ол сыыһа, сымыйа үөрэҕи өссө тупсаран сэбиэскэй былаас тобохторо; оччолорго аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна нуучча тылын учууталлара “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар, айыы “үчүгэй” диэн сымыйалаан сахалары албынныыры салҕаан иһэллэр.
Кэлэр кэмиттэн эрдэлээн хаалыы олоххо уустуктары, эмискэ уларыйыылары, хамнааһыннары киллэрэр. Саас кэлиитэ кыратык эрдэлээтэҕинэ, кустар хаардаахха кэлэн хаалаллар, онтон күһүн хойутаан кэллэҕинэ, айылҕаҕа улахан уларыйыылар тахсаллар. Биир эмэ сыл күһүн уһаатаҕына, сайыҥҥы курдук сылыйан хааллаҕына ньургуһун саҥалыы тыллан тахсара биллэр.
Кэмиттэн хойутааһын олох хаамыытыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Кэмигэр, эдэр эрдэҕинэ эргэ тахсыбакка олорон хаалбыт кыыс оҕолонор сааһа ааһа охсон хаалара кэмиттэн хойутааһын киһи олоҕор улахан охсуулаах буоларын биллэрэр. Сахалар ону билэн “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини үөскэтэн күүлэйдии сылдьыахтарын баҕалаахтары сэрэтэ, өй киллэрэ сатыыллар.
Хайа да киһи олоҕор соһуччу хамсааһыннары, тосту уларыйыылары үөскэтиэн баҕарбат. Ол иһин олох биир кэмник баран иһиитэ “Олоруу кэминэн” диэн этиини үөскэппитин бары тутуһа, харыстыы сылдьыахпыт этэ. Туох баар барыта “Кэмиттэн кэмигэр кэлэр” диэн этии оҕо улаатан иһэригэр ордук сөп түбэһэр. Оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ эрэ улахан дьон оҥорор бары дьыалаларыгар кыттыһар кыахтанар. Эрдэлии сатаан туһа суох, эт-сиин эмискэ улаата, ситэ охсубата мэһэйдии сылдьар. Оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эрдэлээн, аһара сайдыыта улаатан истэҕинэ, сөп түбэспэт буолууну үөскэтэрэ, бэйэтигэр туох да үчүгэйи аҕалбат. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата аһара баран сайыннаҕына, кыаҕа суоҕуттан, тиийбэтиттэн туох эрэ итэҕэстээх курдук сананыыта үөскүөн сөп. Эт-сиин ситиититтэн өй-санаа хаалан хаалыыта “Отох киһи” диэн этиинэн бэриллэрэ итэҕэстээҕи биллэрэр. Эт-сиин уонна өй-санаа бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһиилэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин билэн сахалар “Барыта кэминэн” диэн этэн туһаналлар.
Сааһыран иһии эмиэ кэминэн баран иһиэ этэ. Кэмигэр баттах маҥхайан, сүүс мыччыстан, сүһүөх намтаан иһиитэ кэлиэн сөп. Туох барыта кэмигэр эрэ кэлэрин уонна бу кэми аһаран кэбиһии киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэриттэн өйдөөх-санаалаах киһи эрдэттэн билэн харыстана, көмүскэнэ сылдьыа этэ.
Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ кырдьар саас кэлиэ, кыаммат буолуом диэн санаатыгар да оҕустаран көрбөккө эрэ сылдьарын И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтиттэн булан ылыы ордук туһалаах. Кыанар эрдэҕинэ, эдэригэр күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар туга да суох хаалара биллэр. Пиэнсийэбэр тахсан, иллэҥсийэн баран даачабын дьэ туттуом диэн кэтэһэ сылдьыбыт киһи, дьэ оҥорорго санаммытыгар күрүө сиэрдийэтин да кыайан көтөхпөтүттэн хомойон эрэ хаалбыта кэпсээн буола сылдьар.
Үлэһит дьон оҕолорум улааттахтарына олохпут тупсуоҕа диэн баҕа санааларын илдьэ оҕолоро улаатыахтарыгар диэри, кыанар эрдэхтэринэ үгүстүк үлэлииллэр. Холобурга, биэс уол оҕолордоох ыаллар уолаттара улаатан үлэһит буолан истэхтэринэ ылар дохуот-тара биллэрдик эбиллэрэ, үлэттэн олохторо чахчы көнөрүн биллэрэр. Саҥа дьиэлэри уолаттарыгар бэйэлэрэ да туттар кыахтаналлар.
Төрөппүт оҕото улаатарын, улахан киһи, үлэһит буоларын олуһун кэтэһэр. “Ыал оҕото улаатара түргэн” диэн этии бэйэтин оҕото улаатарын күн аайы кэтэһэ сылдьарыттан билбэккэ хаалыыта, онтон ыал оҕотун биирдэ эмэ соһуччу көрүүгэ, улааппыта харахха тута быраҕылларыттан үөскээбит. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕолоох ийэ, аҕа кырдьар саастарыгар тиийэн кэлэр эрэллэрин биллэрэр. Бу эрэл санаа туоларын туһугар төрөппүт оҕолоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар үтүө үгэстэри иҥэрдэҕинэ уонна улаатан истэхтэринэ киһи буолууга, аһынарга, кырдьаҕастары ытыктааһыҥҥа үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото улаатан баран кырдьаҕас, кыаммат диэн атаҕастаабакка көрүөн-истиэн сөбүн билэрэ эрэйиллэр.
“Оҕо сүрэҕэ – тааска” диэн этии аһара бэлэмҥэ үөрэнэн, атаахтык иитиллибит оҕо өйүн-санаатын уратыларын быһаарар. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктанан аһынар, харыһыйар санааны иҥэрэн биэрдэххэ үгэс оҥосторун ситистэххэ эрэ табылларын өйдүөххэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьаҕас эбэтин, хос эбэтин көрөн, билэн, көмөлөһөн улаатарын сахалар үөрэхтэрэ тутуһар.
Кырдьар саас кэлиититтэн хайа да киһи кыайан куоппат, барыы-кэлии аҕыйаан, мөлтөөн, атыттар көмөлөрүгэр наадыйыы кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ өй киирэн сахалар элбэх оҕолоох буолуҥ диэн үөрэхтэрэ олус табатын дьэ билэн, итэҕэйэн соҕотох хаалан хаалбыт кырдьаҕастар хойутаабыт хомолтолоро үөскүөн сөп.
И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтэ дьон олохторун быһаарыыга чахчы табата, үөрэтэр күүһэ киһи кырдьыбытын кэннэ ордук арыллар. Эдэр, кыанар эрдэҕинэ күүлэйдии, дьаарбайа, бэйэтин эрэ иннин көрүнэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар дьиэтэ-уота да суох аһаҕас халлаан анныгар хаалыан сөбүн, бу үгэ биллэрэрэ улахан үөрэтэр суолталааҕын туһана сылдьыахха.
Киһиэхэ өйө-санаата бастаан, салайан иһэринэн олох уопутун туһанан уонна “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи тутуһан эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн баайы-малы мунньунан олоҕор кырдьар кэмэ кэлэригэр “Сылааска сытар” кыахтанара эрэйил-лэр көрдөбүл буолар. Кыанар кэмигэр элбэх оҕолору төрөтөн мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ көрөр-истэр дьонноох буоларын сахалар “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиилэрэ биллэрэр.
Киһи олоҕо эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, кэмиттэн хаалан да хаалара эбэтэр аһара баран эрдэлиирэ табыллыбат, кыаллыбат, сөп түбэспэт буолуу үөскээһинигэр тириэрдэрин иһин сахалар олох кэминэн, долгуйбакка эрэ баран иһэрин сөбүлүүллэр. (1,64).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,752 |
Билсии - көрсүү. Сахалар билсии-көрсүү диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, үлэни тэрийиигэ, салайыыга улахан барыстааҕын, туһалааҕын бэлиэтииллэр. Киһи аан маҥнай көрсөн билсэрин кэнниттэн сыыйа-баайа кэпсэтэн билсиитин кэҥэтэр. Элбэх билсиилээх буолууга киһи элбэх дьону барыларын хараҕынан көрөн, арааран билэрэ, ааттарын-суолларын, олохторун, үлэлэрин-хамнастарын туһунан умнубата ордук улахан туһаны оҥорор.
Аан маҥнай дьон бэйэ-бэйэлэрин тас көрүҥнэрин көрсөллөр, сыана биэрсэллэр, онтон салгыы кэпсэтиһэн билсиһэллэр. “По одежде встречают, по уму провожают” диэн этии итини быһаарар. Атын омуктары кытта билсиһии илиинэн, тарбахтарынан көрдөрүүттэн саҕаланан баран араас бэлиэлэринэн салҕаныан сөп. Кэпсэтиһэн билсии көрөн билсиитээҕэр быдаҥ дириҥ өйдөбүлү үөскэтэр.
Сахалар кэпсэтинньэҥнэринэн, кэпсээннэрэ элбэҕинэн аатырбыт, сурахха киирбит дьон, “Туох солун баар” диэн саҥаны билэ охсор санаалара элбэҕиттэн ыйыталаспытынан бараллар. Хаһан баҕарар көрсүһэ эрэ түстэллэр билсиһэн, кэпсэтиһэн иһэллэрэ баһыйар, кэпсэтэн билэр киһилэрин булуохтарын сөп. “Киһи кэпсэтэн билсэр, ынах маҕыраһан билсэр” диэн этиини былыр-былыргыттан олохто-ругар туһана сылдьаллар. Кэпсэтинньэҥ буолуу билсиһии түргэтииригэр, кэҥииригэр уонна дириҥииригэр тириэрдэр аналлаах.
Кэпсэтинньэҥэ суох эбэтэр кэпсэтиэн, дириҥник билсиһиэн баҕарбат киһи аҥардастыы суох эбэтэр баар диэн эппиэттиэн, кэпсэтиини быһан иһиэн сөп. Кини ыйытыыга нэһиилэ хардарара кэпсэтии салҕанарын мэһэйдиир. Кэпсэтиэн баҕарбат киһи тугу да хардары ыйыппат, кэпсэтэр киһитин санаатын билэ сатаабатын таһынан, бэйэтэ тугу да кэпсээбэт уратылаах. Кэпсэтии салҕанарын киһиттэн ону-маны ыйытыы, араас солуну билэ-көрө сатааһын төрүттүүрүн туһаммакка хаалларан иһэр.
Сахалар кимниин эрэ көрсүһэ түһээт “Туох солуннааххын? диэн ыйыталлар, ону-маны саҥаны, уратыны билэ-көрө сатыылларын аан маҥнайгыттан биллэрэллэр. Көрсүһэ түһээт итинник ыйытыы туох баар солуну билэри тиэтэйбэккэ эрэ барытын кэпсииргэ күһэйэр. Арай “Солун суох” диэн эппиэт солуну истиигэ аһара тиэтэйэр, ыксыыр, солумсаҕырар куһаҕанын, киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин биллэрэн тохтотууга туһалыыр. Аһара солуну билэн иһииттэн солумсах буолуу үөскүүрүн билии, сэрэнии эрэйиллэр.
Солумсах буолууну ордук дьахталлар сөбүлээбэттэр, Солумсах буолуу дьайыыта, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһин эр киһи утумун, буор кутун буккуйан төрүүр оҕолорго куһаҕаны оҥороро биллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһыйан салайаннар солун диэн солумсаҕы үөскэтэр уонна солумсах буолууну тохтотор тылбытын “сонун” диэн сахаларга суох тылга уларытан суох оҥоро сатыыллар. Билигин дьон солумсаҕыра сылдьаллара элбээбитин биллэр элбэх үлэлээх тыабыт сириттэн үөрэҕи баһылыыбыт диэн ааттаан эдэрдэр куотан барыылара уонна эдэр ыаллар уһуннук бииргэ олорбокко арахсыылара элбээбитэ бигэргэтэллэр.
“Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит, хайдах олордугут? диэн ыалдьыт киһи ыйытыыта киэҥ кэпсэтиини саҕалыыр кыахтаах. Бэйэтэ кэпсиирин тэҥэ, элбэхтик ыйытар киһи кэпсэтиини киэҥник ыытар кыахтанар. Элбэх киһини билсэр, көрсөр киһи билсиилээх, көрсүүлээх диэн ааттанар. Бэйэтэ үлэтинэн-хамнаһынан киэҥник биллэр салайааччы киһи элбэх билсиилээх, көрсүүлээх буолара сөп.
Аныгы сайдыылаах, араас иһитиннэрэр, биллэрэр тэрилтэлэр тарҕаммыт олохторугар билсии-көрсүү киэҥник тэнийдэ. Билсиһии сокуона дойду президенигэр диэри 6 эрэ кэрдиис, төхтүр баар диэн этэрэ быһаарыллар кыахтанна. Бэйэ-бэйэлэрин билсэр дьонтон алтыс киһи президени билэр, билсэр киһи буолуон сөп. Холобурга, билсэр дьонтон хайалара эрэ Москваҕа үлэлиир киһини үчүгэйдик билэр буоллаҕына, бу киһитэ правительствоҕа үлэлиир киһилиин билсистэҕинэ, ол правительство үлэһитэ киһи президенниин билсиһэр киһини билэр буолуон сөп. Биһиги быстах ылбыт холобурбутугар президеҥҥэ диэри алта кэрдиис баара биллэн тахсар.
Аҕыйах ахсааннаах омукка билсиһии улахан күүстээх. Өссө сорохтор ханан эрэ аймахтыылара биллэн таҕыстаҕына, бу билсиһии ордук чугасаһарыгар тириэрдэр. Аҕыйах ахсааннаах омук аймахтаһыыны үөскэтэн, чугаһатан кэбиһэр куттала олус улахан, кэлэр көлүөнэлэрин кэхтиитэ түргэнник кэлиэҕэр сөп.
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно билсиһиини, ыал буолууну ордук киэҥник тарҕаттахтарына, аймахтарын ырааҕынан тэниттэхтэринэ уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун тутуһа сырыттахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр, ахсааннара эбиллэр кыах-танар. “Хаан тупсарыыта” диэн сахалар үөрэхтэрин туһаныы эрэ аҕыйах ахсааннаах омугу оннук алдьархайтан быыһыыр аналлаах.
Аныгы үйэҕэ олох сайдыытыттан билсиһии өссө кэҥээтэ. Айанныыр транспорт сайдыыта, үлэ-хамнас киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта билсиһии, көрсүһүү ордук кэҥээн, тэнийэн иһэригэр тириэрдэр. Билигин интернет сайдыыта маны өссө кэҥэттэ, атын дойдуларга кытта тарҕатта. Атыы-тутуу дьыалата интернетинэн киэҥник тарҕанарын тэҥэ, билсиһии эмиэ элбээтэ.
Араас омук дьоно аймахтардаахтар сахаларга эмиэ элбээтилэр. Сахабыт тылын, өйүн-санаатын, үтүө үгэстэрин үөрэтии эмиэ дириҥээн, атын омуктарга тарҕатыы, кэҥээн биэрэрэ эрэйиллэр.
Олох сайдан, араас тиэхиникэ элбээн, кыаҕыран истэҕинэ дьон билсиһиитэ өссө кэҥээн, тэнийэн биэрэн иһэр. (1,68).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 3,441 |
Сыты билии уратыта. Сахабыт тылын иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Олус былыргы кэмнэртэн биллэр сахабыт тылын үөскэтэр бары дорҕооннорго дириҥ өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тылбыт иччилээх диэн этэллэр. Ол аата тыл дорҕоонноро мэйиигэ хамсааһыны үөскэтэллэриттэн онно сөп түбэһэр өй-санаа үөскээн тахсан киһиэхэ дьайыыны оҥорор.
“Ы” дорҕоон сахаларга саамай ыарахан, ыар тыллары үөскэтэр. Бары ыараханы үөскэтэр тыллар “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар; ыы, ыар, ынчык, ыарыы, ынырык уонна да атыттар. “Ы” дорҕоон хатыланнаҕына “ыы” диэҥҥэ кубулуйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар, ытааһыны илэ үөскэтэр. “Ыы” дорҕоонунан бүтүүлээх иккилии сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ эрэйгэ, куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.
Улахан кыыллар бары туохтан эрэ кутталлаахтан көмүскэнээри бэлэмнэннэхтэринэ ырдьыгынаан, кыыһырбыттарын биллэрэллэр уонна тиистэрин көрдөрөллөр. “Р” дорҕоон хатыланнаҕына “рр” диэҥҥэ кубулуйдаҕына ырдьыгынааһыны үөскэтэр. Ыр-р, бар-р, тур-р диэн эттэхпитинэ тылбыт ураты күүһүрэр, ырдьыгынаан ылар дорҕооннонон түргэнник тэйэн биэрэргэ тириэрдэр.
Куһаҕан дорҕоон баар буолуута үчүгэй дорҕоону булан ылыыга туһалыыр. Сахаларга үчүгэй дорҕоонунан “ү” дорҕоон буолар. Бу дорҕоон үгүс үчүгэй, туһалаах суолталаах тыллары үөскэппитэ туттулла сылдьаллар. Үтүө, үрүҥ, үчүгэй диэн саамай туттуллар тыллар.
Сыт диэн тыл эти-сиини сытыаран сынньат диэн өйдөбүллээх. Сытыы эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоллаҕына, аһара барбатаҕына табылларын “ыы” диэн ытааһын дорҕооно биллэрэр. Сытыы аһара бардаҕына киһи киһи быһыытын сүтэрэр. Аһара уһуннук сытыыттан ханнык эрэ сыт үөскээн тахсар, эт-сиин сытыйыыта саҕаланар.
Киһи ыарыйдаҕына, мөлтөөтөҕүнэ сытар, сынньанара элбиир. Утуйарбытыгар сытабыт, сынньанабыт, күүс мунньунабыт. Аһара уһуннук сытыы киһи быһыыта буолбатах, киһи аһара уһуннук сыппакка туран тугу эмэ оҥордоҕуна биирдэ киһи буолууну ситиһэр, киһи быһыылаахтык үлэлээн, тутан олоҕун олорор кыахтанар.
Уһуннук сытыыттан сытыйыы үөскээн тахсара сахабыт тыла өйтөн-санааттан улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Сытыы аһара барыыта эт-сиин уһуннук хамсаабатыгар тириэрдэн сытыйыыны үөскэтэн таһаарар. Өр сытыыттан уларыйыы киирэн тыыннаах эт-сиин атын көрүҥҥэ кубулуйуута кэлэрэ сытыйыы диэн ааттанар. Сытыган диэн ураты сыты таһаарар эрбэһини ааттыыбыт. Элбэхтик сытар киһини сытыган диэн этиэхпитин сөп.
Киһи айылҕаттан анаммыт билиини ылынар биир көрүҥүнэн сыты билиитэ буолар. Дьон айылҕаҕа быһаччы сылдьар эрдэхтэринэ сыты билэр кыахтара ыттан итэҕэһэ суох буоларын билигин да аһара сытымсах дьон бааллара бигэргэтэр. Олус былыргы төрүттээх, кырдьаҕас, олох охсууларыттан уларыйбакка эрэ сылдьар өйдөөх-санаалаах омукпутун биллэрэр биир уратыбытынан сыллааһыны, сыты билиини ураты өрө тутарбыт буолар. Мурун диэн киһи араас сыттары билэр тутаах уоргана. Араас тус-туспа сыттар киһи өйүгэр-санаатыгар бэйэлэригэр сөп түбэһэр суолталаах санаалары үөскэтэн таһаараллар. Куһаҕан, сөбүлээбэт сыт киһини соҕотохто тэйитэр, антах анньар, чугаһаппат, киэр хайыһыннарар. Эт-сиин доруобай буолуута таһаарар сыта хайдаҕыттан быһаарыллар.
Сыт киһиэхэ дьайыытын сахалар былыр-былыргыттан билэн туһаналлар. Олус үчүгэй сыттаах буҕарааскай отунан түптэ оҥостон буруолатан үчүгэй сыты тарҕатаннар санааларын тупсара сылдьаллар этэ. Үчүгэй сыт үчүгэй санаалары үөскэтэн киһи үчүгэйи оҥорорун элбэтэр кыахтаах, онтон куһаҕан сыт тэйитэр, чугаһаппат уонна санааны куһаҕаҥҥа түһэрэн оҥорор быһыыны атахтыан сөп. Араас биллибэт, куһаҕан абааһылар олус ыар сыттаахтара, оннук сыты тарҕатан кэбиһэллэрэ элбэх кэпсээннэртэн биллэр.
Сахалар кими эмэ сөбүлүүллэрин, таптыылларын биллэрэргэ сыллаан, сытырҕалаан ылыыны туһаналлар. Кыра оҕо “сыллыый” диэн ааттанар. Сыты сөбүлээһин, сыллаан ылыы сөбүлүүрү биллэрэр. Төрөппүттэр сыллаа диэн тылы кыра оҕолоругар анаан үгүстүк тутталлар. Кыра оҕо - үүт сыттаах. Оҕо сыта туймаардар үчүгэй. Сыллыы сылдьыаххын баҕараҕын. Үгүстэр оҕолорун “сыллыый” диэн ааттыыллар, сотору-сотору сыллаан ылаллар.
Сөбүлүүр киһи ураты сыты таһаарарын анараа киһи биллэҕинэ сөбүлүүрэ өссө улаатыан сөп. Ол үтүө сыт тардыытынан сөбүлэһэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһаллар, сысталлар, сыллаһаллар. Үчүгэй сыт туймаардар, тардар, угуйар, көҕүтэр күүстээх. Таптал ордук сыттан тутулуктааҕын арҕааҥҥы үөрэхтэри тутуһаммыт туһаммакка сылдьабыт. Сыт өйгө-санааҕа күүскэ дьайар уратытын өссө билбэт эрдэхтэринэ сахалар сыллаһаллар эрэ диэн күлүү гынар курдук этээччилэр элбии сылдьыбыт кэмнэрэ баар этэ.
Сыллаан ылыы сыты билиигэ, сыты сөбүлээһиҥҥэ олоҕурар уонна киһи биир билэр-көрөр уорганын кытта быһаччы сибээстэһэр. Kиһи араас сыттары элбэҕи билэр. Ордук дьарыктаммыт дьон сыты билиигэ улахан ситиһиилэри оҥороллор. Араас астар, табаах, арыгы, духуулар сыттарын элбэх дьон эндэппэккэ эрэ арааран билэллэр.
Сыты билиини киһиэхэ айылҕа биэрбит. Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан, айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэн истэхтэринэ, сыты билэр дьоҕурдара сыыйа-баайа сүтэн, туһалаабат буолан иһэр. Баҕарбыт дьахтар ураты сытын арыычча эр киһи арааран билэр кыахтаах. Билигин “сексуальность” диэн тупсаран омуктуу ааттыыр быһыылара ордук бу сыттан тутулуктаах. (1,36).
Эр дьон болҕомтолорун тардар сыты дьахталлар сымыыттара ситтэҕинэ ордук күүскэ таһаараллар, ону сыты билэр муруннар тэйиччиттэн да хабан ылыахтарын уонна сытыы харахтар тас көрүҥ, хамсаныылар уларыйыыларын таба көрүөхтэрин сөп. Маннык сыты ханнык баҕарар кыыллар кэмнэрэ кэллэҕинэ таһаараннар туһаналлар.
Таптаһар дьон сыттара уһун кэмҥэ уларыйбат. Дьон үйэлэрин устата таптаһаллар, бииргэ олороллор. Сөбүлүүр сыт тардар күүһэ бииргэ сылдьалларыгар, олороллоругар көмөлөһөр, тирэх буолар. Сөбүлэспэт, таптаспат буолбут дьон сыттара уларыйан хаала-рыттан таптаһар кыахтара мөлтөөн, ахсаан барарыттан бииргэ олорор кыахтара суох буоларыттан арахсаллара тиийэн кэлэр.
Таптал аан маҥнай ыраахтан сылдьан “Таптыы, сөбүлүү көрүүттэн” саҕаланан баран хараҕынан көрөн билсииттэн быһаарсыллар. “Көрө түһээт сөбүлээбитим” диэн этиини дьахталлар элбэхтик туһаналлар. Сөбүлүү көрсөр харахтар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһаллар, сыыйа-баайа чугасаһан барар кыахтаналлар. Өссө чугасаһан, билсиһэн истэхтэринэ сыты билэр кыахтара арыллан, баһылаан барар. Сыллаан ылыы сыты билиини, сыты сөбүлээһини кытта сибээстээх. Таптал диэн тыл сөбүлүүр киһини таба талан ылыыны биллэрэр уонна ыал буолуу үгэстэригэр былыргы кэмнэртэн туттулла сылдьар. Таптал сыты сөбүлээһинтэн саҕаланан баран өссө чугаһыы сатааһыны үөскэттэҕинэ салгыы сайдан иһэр чинчилээҕэ быһаарыллар.
Сорох кэмҥэ соччо сыты билбэт да киһи мунна биирдэ эмэтэ “Чөллөрүйэн ылар кэмнэрдээх”. Бу кэмҥэ сыты арааран билии күүһүрэн киһи сөбүлээбэт сыттарыттан тэйэн, ыраатан биэриэн сөп. Эт-сиин, атын эти-сиини сөбүлээһинэ сыттан быһаччы тутулуктаах. Билигин бары дьахталлар араас ураты сыттаах духуулары, уулары туһаналлара, сыттарын тупсарыналлара элбээһинэ эр дьону быһаччы албынныы сылдьалларыгар тириэрдэр буолла.
Аныгы технологиялар аһара сайданнар сайдыылаах дьахталлар араас сыттары булан эбинэн, туһанан иһэр кыахтаахтар. Айылҕаны албыннааһын салҕанан баран иһэрэ куһаҕан, үчүгэйгэ тириэрдэрэ биллибэт. Сиэкис дьыалатыгар дьахталлар эр дьону аһара баһыйаллара биллиитэ уонна салҕанан баран иһиитэ, сайдыылаахпыт диэн ааттанар дойдуларга эр дьон мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан иһиитигэр тириэрдэрэ омуктар сайдыыларыгар туһаны аҕалбат.
Уурааһын диэн уоһу атын эккэ-сииҥҥэ даҕайыы, онтон уураһыы - уоһу уоска даҕайыы аата. Kыыстаах уол сыһыаннарыгар уураһыы киирдэҕинэ ураты, өссө чугасаһар сыһыаннаһыылары киллэрэн эрэллэрин биллэрэр. Билсиһии өссө салҕанан баран уураһыыга тиий-дэҕинэ, бу дьон холбоһуохтарын чахчы сөп буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сыты билиигэ эмиэ туттуллар. Сөбүлүүр сыт киһини тардар, угуйар, онтон сөбүлээбэт сыт киһини тэйитэр, антах анньар, эр киһи баҕатын намтатар, суох да оҥоруон, сөбүлэспэт, таптаспат буолбут кэргэнниилэр бииргэ олороллоругар итинник эрэйдэри көрсүөхтэрин сөп.
Араас сыттары билэллэрин сааһырбыт дьон бэрэбиэркэлэнэ сылдьыахтара этэ. Кырдьаҕас дьону элбэхтик көҕүрэппит ковид ыарыыта киириитэ киһи сыты билэрин суох оҥорон кэбиһэр. Аныгы медицинэ үөрэхтээхтэрэ быһаараннар сыты букатын билбэт буолуу киһи олоҕо бүтэн эрэрин биллэрэр бэлиэ буолар диэн этэллэр. Олоҕо бүтэрэ лаппа чугаһаан эрэр киһи аан маҥнай сыты билэр дьоҕура суох буоларын арыйаннар ити быһаарыыны оҥорбуттар.
Сахалар олохторугар сыты билиини туһана сылдьаллара айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэ иликтэрин биллэрэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сыты билии аһара баран сытымсах диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕан өрүтэ улаатан тахсыан сөп.
Сыты билии диэн киһи киһиэхэ сыһыаныгар улахан дьайыылаах айылҕа биэрбит олус туһалаах хаачыстыбата буолар. (2,70).
Туһаныллыбыт литература..
1. “Кыым” хаһыат. 31.07.2008. №30.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,831 |
Ааккын түһэн биэримэ. Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ өс хоһооннорунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. “Үтүө аат-суол баайдааҕар ордук” диэн өс хоһооно байыы уһун үйэтэ суоҕун, онтон аат-суол уһун үйэлэргэ умнуллубатын быһаарар. “Аат-сурах ыраах барар” диэн өс хоһооно аат киэҥник тарҕанарын, ыраах сирдэргэ тиийэрин таһынан, уһуннук, үйэлэргэ барарын биллэрэр.
Былыргы кэмнэргэ сахаларга аат-суол диэн олус үрдүктүк сыаналанар этэ. Аҕа ууһун үчүгэй аата-суола ыраахха диэри биллэрэ. Бары ааттарын-суолларын харыстыыллара, сыыһа туттунан түһэн биэрбэттэрэ уонна эппит тылларын куруук толороллоро. Араас атыы-эргиэн, ылсыы-бэрсии тэнийэн эрдэҕинэ киһини аатынан-суолунан билэллэрэ, төрүттэрин-уустарын билсиһэллэрэ, сыаналыыллара.
Аат-суол диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Бу этии аат уонна суол диэн тус-туспа тыллартан турар уонна киһи олоҕун устата тугу туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорбутуттан быһаччы тутулуктанар:
- Аат диэн киһи аата, араспаанньата уонна аҕатын аата холбоһон киһи аатын үөскэтэллэр, кимтэн төрүттээҕин биллэрэллэр.
- Суол диэн киһи тугу эмэни уһун үйэлээҕи оҥорбута, туппута, туох ханнык; үчүгэй эбэтэр куһаҕан суолу-ииһи үйэтин тухары хаал-ларбыта, бу киһи туһунан хаһан да сүппэт бэлиэни, суолу үөскэтэр.
Урут сэбиэскэй кэм саҕана киһи диэн соччо аахайыллыбат буолара. Сотору-сотору солбуһа сылдьар салайааччылар элбэхтик кыайан толоруллубат сыаллары, хаһан да кэлбэт “коммунизмы” тутуохпут диэн сымыйа эрэннэриилэри уҥа-хаҥас биэртэлээн кэбиһэн дьон итэҕэллэриттэн тахсан хаалаллара. Ол кэмҥэ партия ыйыытын, салайааччылар этиилэрин толоро сатааһын баһылаан сылдьарыттан киһи бэйэтэ быһаарынан эппит тылын толоруута диэн өйдөбүл хаалан сылдьара, кыра үлэһит дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах курдук этэ. Салайааччылар сымыйаны этэллэрэ билигин да хаала, суох буола илигин була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн секта саха дьонун барыларын албынныы сылдьара биллэрэр.
Ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйүн-санаатын сыыйа көннөрөн биэрэн иһэриттэн былыргы курдук “Ааккын-суолгун түһэн биэримэ” диэн этиигэ олоҕурар буолан иһэр. Билигин ырыынак тутулуктара үөскээн эрэр кэмигэр биирдэ сымыйалаан, албыннаан түбэһэн хааллахха дьон итэҕэлиттэн тахсан хаалыы диэн өйдөбүл үөскээтэҕинэ, аны эйигин кытта ким да салгыы дуогабар оҥостубат, дьыаланы-куолуну эрэммэт кэмэ кэлэриттэн эппит тылы толоруу диэн киһи киһини кытта тутаах сыһыана үөскээн син баар буолан, олохсуйан эрэр.
Биир киһи аата-суола бэйэтин оҥорор дьыалаларыттан быһаччы тутулуктанар уонна дьон сыанабылларын ылан сыыйа-баайа билии-лэригэр тахсан иһэр. Аат-суол киэҥник тарҕаныыта “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр.
Саҥа ыал аата-суола сыыйа-баайа тэрийээччилэр үлэлэринэн-хамнастарынан, оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн, улаатыннаралла-рыттан тутулуктанан үөскүүр уонна тулалыыр ыалларга тарҕанан барар. Элбэх билсии-көрсүү, үлэ-хамнас табыллыыта, үөрэҕи баһы-лааһын ааты-суолу элбэтэр, киэҥник тарҕатар үлэлэргэ киирсэллэр.
Ыал аата-суола диэн дьон саамай кыра холбоһуктарын аата-суола буолар. Оҕолор аҕаларын, ийэлэрин, бэйэлэрин ааттара-суоллара холбоһон ыал аатын-суолун үөскэтэллэрин билиэхтэрэ этэ. Ыал үтүө аата-суола уһун кэмҥэ дьулуурдаах үлэттэн-хамнастан, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй майгыттан, сыыһа-халты туттубаттан, оҕолору хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктанан үөскээн олохсуйар уонна тулалыыр дьоҥҥо тарҕанар. Аат-суол “Төрүт уус ыал” диэҥҥэ кубулуйарыгар ыал оҕолоро, сиэннэрэ ылар оруоллара ордук үрдүүр.
Аҕа ууһун аата-суола аймахтар хайдах быһыылаахтарыттан хомуллан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан тутулуктанан үөскүүр. Билигин улахан аҕа уустара чугас аймахтарынан, биир араспаанньалаахтарынан син биллэллэр. Нууччалар ааттарын, араспаанньаларын ыган-хаайан, албыннаан, араас манньаны туһанан киллэрэннэр аймахтыы буолбатах биир араспаанньалаахтар элбээн хаалыыларыгар тириэрдэн хаан аймахтар бэйэ-бэйэлэрин ситэ билсибэттэрин үөскэтэн кэбистилэр. Сахалыы ааттары ылыныыттан, араспаанньалары аҕа ууһун аатыгар уларытыыттан, бу быһыы сыыйа-баайа көнүө этэ.
Нууччалыы аат-суол киириититтэн аҕа ууһун аата-суола билигин ахтыллыбат буолан сылдьар. Бу майгы сыыйа-баайа көнөн иһэр чинчилээҕэ дьон төрүччүлэрин үөрэтэн эрэллэриттэн биллэр. Саҥа ыал үөскээһинигэр аймахтар бэйэ-бэйэлэрин билсиһэллэригэр аҕа ууһун, чугас аймахтарын барыларын, үлэни төһө кыайбыттарын ахталлар. Арыгылаан, сыыһа-халты туттунан киһи быһыытын, сиэри таһынан барбыт аймахтар ааттара-суоллара намтыыр, түһэр. Аҕа ууһун, аймахтар ааттарын-суолларын харыстааһын, ол аата, куһаҕан аата суох буолуу өйдөбүлэ дьоҥҥо сыыйа киирэн иһэр.
Былыргы сахаларга сиэри кэһэр, буруйу-сэмэни оҥорор киһи, аҕа ууһун аатын түһэн биэрэр киһинэн ааҕыллара, бу дьону аҕа ууһа бэйэтэ сууттуура, дьарыйара. Аҕа ууһун аатын түһэн биэрии олус улахан буруйунан ааҕыллара. Бу быһыыны билиҥҥи олоххо тэҥнээн көрдөххө үлэлиир тэрилтэ эбэтэр бииргэ олорор ыаллар итэҕэллэриттэн тахсан хаалыы курдук буолуон сөп.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн аат-суол эмиэ икки өрүттээх, куһаҕанынан аатырыы диэн эмиэ баара дьон олоҕо улахан уустуктааҕын быһаарар. Олус улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьон ааттара уһун кэмҥэ умнуллубакка дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалыыта итинник, улахан содуллаах куһаҕан быһыылар уһун кэмҥэ сүппэттэригэр тириэрдэр.
Олус улахан уоруйахтар, киһини өлөрөөччүлэр, сэрииһиттэр ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубакка сылдьаллара куһаҕан быһыылар, куһаҕаны айыылар аҕыйаабаттарын, кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн кэлэрин курдук, элбээн кэлэр кэмнээхтэрин биллэрэр.
Былыргы сахалар куһаҕаны оҥорон өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ көмпөккө, атын сиргэ көмтөрөллөрө, бэйэтигэр тиийиммит киһини хоруобар умсары уктараллар этэ. Бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын, хара айыытын умуннараары, ким эмэ үтүктэн хатылаабатын туһугар итинник ураты көмүүнү оҥороллор эбит.
Дьон куһаҕан быһыылары, хара айыылары оҥорбуттара сыыйа-баайа умнуллан, симэлийэн баран иһиилэрин үөскэтэргэ бу быһыы-лары ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Өлбүт киһини ахтыыга оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын ахтыбаттар, хаалларан умуннаран кэбиһэллэр. Бу киһи өйүн-санаатын, оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы оҥорон умнуу, ахтылларын суох оҥорон симэлитии эрэ суох буоларыгар, сүтэригэр тириэрдэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэр куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн олохсуйбут үйэлээх үгэһи туһанан куһаҕан быһыылары оҥор-буту умнууга, хаалларыыга анаан тутта сылдьаллар.
Улаатан иһэр эдэрдэр кими эрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрэ, сөбүлээбит быһыыларын холобур оҥостоллоро ордук элбэх. Дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара хара айыы буолан умнуллан, суох буолан иһиэхтэрэ этэ. Куһаҕан быһыылар умнуллаллара, хаалан иһэл-лэрэ эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтаах буола улааталларыгар тириэрдэр.
Үчүгэй быһыылар, үрүҥ айыылар дьоҥҥо туһалыылларын уонна элбииллэрин туһугар эдэрдэри үөрэтиигэ аан маҥнай дьон оҥорор бары хара айыыларын, куһаҕан быһыыларын арааран билэллэрэ, олору бэйэлэрэ оҥорбот буола үөрэнэллэрэ улаханнык туһалыыр.
Үчүгэй ааты-суолу уһун кэмнээх үлэнэн-хамнаһынан, үчүгэй майгынынан, дьоҥҥо сыһыанынан ситиһиллэр. Үчүгэй ааты-суолу харыстаабатахха сотору кэминэн суох буола сотуллан, симэлийэн хаалыан сөп. “Буочукалаах мүөтү ньуоска дьүөкэт буорту оҥорор” диэн этии үчүгэй аат-суол сотуллара дөбөҥүн, кыра да куһаҕан быһыы аакка-суолга буортуну оҥороро ордук улаханын быһаарар.
“Үчүгэй киһи суола сырдык, куһаҕан киһи суола хараҥа” диэн өс хоһооно киһи олоҕун устата оҥорбут быһыылара хайдахтарын, дьоҥҥо туһалаахтарын дуу, буортулаахтарын дуу тус-туспа араарарын таһынан ханнык сыанабылы ыларын быһаарар. Үчүгэй быһыы сырдыкка, үрүҥҥэ, онтон куһаҕан быһыы хараҕа, хараҥаҕа тэҥнэнэрэ олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа арахсыылара буолаллар уонна билигин да туттулла сылдьаллар.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн ааты-суолу харыстыырга, сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэккэ сахалар үөрэтэллэр. Оҕо төрөппүтүн үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуттаҕына аатын түһэн биэрбэт кыахтанар. Төрөппүт аатын оҕото түһэн биэрбэтэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйуута ыал, аҕа ууһун ааттара ордук сыаналаналларыгар тириэрдэр. Бары омуктар оҕоҕо аатын биэриини былыргы үгэстэригэр олоҕуран оҥороллор. Сахалар былыр-былыргыттан оҕоҕо аатын биэриини икки сүһүөхтээн оҥороллор этэ.
Оҕо кыра эрдэҕинэ араас таптал аатынан ааттыыллар. “Чыычаах”, “Сыллыый” эҥин диэн. Оҕо бу кэмҥэ анал аата да суох сылдьыан сөп. Өйдөнөн аатын истэн биллэҕинэ, майгынын, быһыытын уратылара арыллыбыттарын кэннэ, дьэ биирдэ аат биэрэллэр.
Оҕо буолан бүтэн улахан киһи буолуутугар анал, тупсубут ааты эмиэ биэрэн иҥэрэллэр. Бу аат киһи тас быһыытыгар да майгыныгар да сөп түбэһэрин былыргылар хос ааттарыттан билигин быһааран билэр кыахтаахпыт. Киһи аатын курдук олорор. Киһи аата уһун үйэни түстүүр, өйү-санааны сайыннарар, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга ыҥырара ордук. Аймахтар бэйэлэрэ билэр уһун үйэлээх, элбэхтик үлэлээбит-хамсаабыт, элбэх оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит киһи аатын оҕолоругар биэрэ, иҥэрэ сатыыллара ордук туһалаах. Уһун үйэлэммит, элбэх олоххо туһалаах, үчүгэй быһыылары, үйэлээх дьыалалары оҥорбут, өйө-санаата күүһүрбүт киһи санаата, аатын-суолун дьайыыта кэлэр көлүөнэлэригэр биллэр көмөнү оҥорорун сахалар таҥараларын үөрэҕэ дакаастыыр.
Олохторун ситэ олорботох, тугу эмэ туһалааҕы ситиспэтэх дьон ааттарынан оҕолорун ааттыыртан сахалар туттуналлар этэ. Итини тэҥэ, аһара киэҥник биллэр киһи аата туһалыыра эмиэ кыра, эдэр киһини аһара барыыга үөрэтэринэн уһун үйэни түстээбэт.
Ырыаһыт Саша Самсонов – Айыы уола суох буолбута ыраатан иһэр. 1998 сыллаахха ыарыыта бэргээн алтынньы 12 күнүгэр суох буолбута, олохтон туораабыта. Саша Самсонов “Айыы уола” диэн псевдонимы, хос ааты ылыммыта. Айар киһиэхэ араҥаччылыы сырыттын диэммин ити ааты талбытым диэн ийэтэ этэр эрээри, бу баҕа санаата төттөрү өттүгэр тардыбыт буолуон сөп. Айыы диэн тылбыт биир эрэ үчүгэй айыыны оҥорууну биллэрэр, онтон куһаҕан айыыны оҥорууга эбэн табыллыбакка хаалааччылар үксэтэн кэбиһэллэрин тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсан эдэрдэри ыҥыра, угуйа сылдьарын сахалар билэн өлбүттэртэн бэйэлэрин туспа араарына сылдьаллар.
Эдэр сааһыгар олохтон туораабытыгар хос аата улахан суолтаны ылбытыгар сөп. Уһуннук Орто дойдуга олоруу киһи быһыылаах, киһи быһыытын аһара барбат, көрсүө, сэмэй эрэ дьоҥҥо табылларын билиэ этибит. Айыы буолуу диэн өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэринэн киһи өлбүтүн, өйө-санаата арахсан туспа барбытын кэннэ кэлэр улахан уларыйыы буолар. Биһиги быһаарыыбытынан айыы диэн хос аатын тардыытынан, бу аһара талааннаах эдэр киһи олохтон, Орто дойдуттан эрдэлээн барбыт буолуон сөп.
Айыы Сиэнэ диэн ааттаммыт Степан Попов эмиэ ситэ олорбокко айыыларга барбыта. Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара ааттанар. Ол иһин Үөһээ дойдуга сылдьар айыылар тыыннаах дьону угуйар, ыҥырар күүстээхтэриттэн ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһыҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэхтэрин сөбүттэн айыы диэн тылы улаханнык саҥарыллыбат, олус сэрэхтээхтик тутта сылдьыы табыллар. Бу тыыннаах дьоҥҥо анаан туттуллубат тылы дорҕоонноохтук саҥара сылдьыбыт В.Кондаков уонна Тэрис өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга барбыттара ыраатта.
Сахалыы өйү-санааны ситэ билбэппититтэн, дорҕооннор дьайыыларын аахсыбаппытыттан, куһаҕан дорҕооннордоох ааты ылынан кэбиһиэхпитин сөп. Куһаҕан дорҕооннордоох аат дьайыыта тардара үчүгэйгэ тириэрдибэт диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин тутуһуохха сөп этэ диэн билигин кэлэн этэрбитигэр тиийэбит.
Саха республикатын главнай пристаба Андрей Аскольдович Кулаковскай атырдьах ыйын 18 күнүгэр 2010 сыллаахха соһуччу ыалдьан, инсультан өлбүтэ. Сотору кэминэн Лаптевтар муораларыгар “Алексей Кулаковскай” диэн ааттаах муораҕа сылдьарга аналлаах буксир шторм кэмигэр кыайан салаллыбат буолан тимирбитэ. Төһө да шторм буола турдар командата улахан уопуттаах этэ диэн этэллэр. 14 киһилээх командатыттан 3 киһини эрэ булбуттара. Атыттара тоҥон өлбүттэр диэн биллэрбиттэрэ. Тимирбит хараабыл капитана этэринэн шторм кэмигэр эмискэ электрическэй уот баран хаалыытыттан салаллыбат буолбут хараабыл түҥнэстэн тимирбит. Ааты-суолу иҥэрии улахан суолталаах диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Муораҕа сыһыаннаах дьон хараабылга аатын иҥэрдэххэ “Сол курдук устуоҕа” диэн этэллэр. Сааһыгар муора диэни билбэтэх киһи аатын муора хараабылыгар иҥэрии итинник түмүктэнэрэ эрдэттэн бэлэмнэммит курдук.
Сахалар олус уһун үйэлээх омукпут. Биһиги олохпут үөрэҕэ олус дириҥ уонна киэҥ, киһи олоҕун төрүөҕүттэн анараа дойдуга барыар диэри барытын хабарын тэҥэ, хас да көлүөнэ иннинэ билгэлиир. Билэр киһилэрин туһунан “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэх-тэринэ, өйө-санаата онтон өнүйбэтэ биллэн хаалыа. Бу этии киһи буор кута хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыытын, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолуутун быһаарар. Олоххо сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билэн таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи аатын курдук олоҕун олорор диэн этии табатык сыаналааһыны эрэйэр. Үчүгэй дорҕооннордоох, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр аат киһи олоххо элбэх ситиһиилэри оҥорорун, уһун үйэни түстүүрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ.
Аат дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн өйүн-санаатын төрүттүүллэрин тэҥэ, атыттар санааларын, киниэхэ сыһыаннарын эмиэ уларыталлар. (1,74).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 8,713 |
Буруйдааҕы булуу. Биһиги сахалар сайдан, ахсааммыт эбиллэн иһэригэр, таҥарабыт итэҕэлэ олоххо киирэригэр, сахабыт тыла олох бары эйгэлэригэр толору туттулларыгар баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туолан иһэригэр бииргэ олорор нуучча омукпутугар үлэ үгүс көрүҥнэригэр баһыттарарбыт улахана элбэҕиттэн араас мэһэйдэр үөскээн сылдьаллар.
Ханнык баҕарар дьыала кыаттарбата, табыллыбата, баҕа санаа хоту баран испэтэ билиннэҕинэ, туорайдаһар, мэһэйдэһэр буруйдааҕы булуу уонна олору туоратыы, суох оҥоруу эрэ, бу дьыаланы көнөр суолга киллэрэргэ кыах биэрэрин туһаннахха сатанар.
Бука бары саха тыла мөлтөөтө диибит, мөлтөөбүтүн, туората сатааһын баарын билэ сылдьабыт. Саха тыла мөлтөөһүнүгэр баһылыыр омук тылынан нууччалыы саҥара сатыыр төрөппүттэр оҕолорун кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, бэйэлэрин саха тылынан саҥаран ыҥырарга, ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн ааттыырга үөрэппэттэриттэн оҕолор төрөөбүт тылларын билэллэрэ аҕыйаан иһэрэ аан бастакы уонна сүрүн биричиинэ буолар.
Бу дьыалаҕа, саха тыла мөлтөөһүнүгэр буруйдааҕы булуу улахан уустуга суох. Буруйдааҕы булууга ким оҕону аан маҥнай саҥарарга үөрэтэр кыахтааҕын быһаарарбыт эрэ ирдэнэр. Кыра оҕо аан маҥнайгы тылларын саҥара үөрэнэрэ ийэтин эбэтэр эбэтин көмөтүнэн, үөрэтиитинэн быһаччы саҕаланар. Бу кинилэр туох диэн саҥарда үөрэтэллэр даҕаны оҕолоро, ол курдук саҥарарга үөрэнэн улаатар. Ол иһин хайа баҕарар ийэҕэ оҕотун бэйэтэ саҥарар сахатын тылынан саҥарда үөрэтэр кыаҕа толору баарын туһаныы эрэйиллэр.
Саха тыла мөлтөөн иһэригэр ийэлэр, эбэлэр, ол аата дьахталлар буруйдаахтар. Оҕо бастакы саҥарар тылларын кинилэр көмөлөрүнэн үтүктэн саҥара үөрэнэр. Бу буруйдарын билинэн көннөрүнэллэрэ, оҕолору саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарда үөрэтэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕолор сахалыы саҥардахтарына өй-санаа үөрэҕин баһылааннар сахалар элбиирбит тэҥэ, өйдөрө-санаалара туруктанан, ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиллиэхтэрэ этэ.
Оҕону иитиигэ тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут, сымыйаны этэр “айыы үөрэҕэ” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этиитэ улахан буортуну, ийэлэр оҕолорун өйүн-санаатын үчүгэй үгэстэринэн ииппэттэрин үөскэттэ. Эдэр саха оҕолоро буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээһинигэр “айыы үөрэҕэ” быһаччы буруйдаах.
Саха оҕолоро сахалыы саҥарбаттарыгар буруйу атыттарга хайдах да кыайан түһэрэр, көлбөрүтүнэр кыаллыбат. Ким ылыныай атын киһи тустаах буруйун? Аһара нууччатымсыйбыт, солумсахтара улаатан хаалбыт, атын омук буола сатаабыт дьахталлар оҕолорун сахалыы саҥарарга үөрэппэттэр, элбэхтик кэпсэппэттэр, барытын телевизэргэ, видиккэ уонна телефоҥҥа сыҥалаан кэбиһэ сылдьаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, аҕа илиитигэр өссө киирэ илигинэ, сүрүн көрөөччүлэр, хас биирдии тылы саҥарда үөрэтээччилэр эһиги, дьахталлар эрэ буоларгыт ханнык да атын быһаарыыта суох биллэр.
Эһиги куһаҕан дорҕоонноох, “па-па” диэн тылынан оҕолоргут аҕаларын ааттата үөрэтэҥҥит, оҕолор аҕаларын кыра эрдэхтэриттэн аанньа ахтыбат буола улааталлар. “Па” аата хаһан баҕарар па. Куһаҕан аата куһаҕан, “па” диэн сиргэнэри, сирэри үөскэтэр дорҕоон. Куһаҕан дорҕоон дьайыыта хаһан да көммөт. Бу дорҕоон дьайыыта куһаҕанын курдук оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт, үлэлээбэт, үлэҕэ үөрэнэ сатаабат буола улааталлар. Аҕаларын аанньа ахтыбат оҕолор киһилии быһыыта суох, куһаҕан, татым майгылаах буола улааталлара ханнык да саарбаҕа суох буолар.
Оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, киэргэтии, киһиргэтии, буолар-буолбаттан барытыттан харыстыы, көмүскүү сатааһын, аһара халыҥнык таҥыннарыы эмиэ барыта дьахталлартан үөскээн тахсар куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыылар буолаллар. Бу быһыылар быстах майгылаах киһини улаатыннаралларын сахалар үөрэхтэрэ тохтото сатыырын, оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтатымаҥ диэн үөрэтэрин туһаныы эрэ, бу халыйыыны көннөрүөн сөп.
Эр дьону, аҕалары мөлтөтүү, оҕолоро аанньа ахтыбаттарыгар үөрэтии эмиэ дьахталлартан тахсар. Дьахталлар оҕолорун аҕатын куһаҕан дорҕооннордоох, сиргэниини, сириини үөскэтэр “па-па” диэн тылларынан ааттатаннар оҕолоро аҕаларын аанньа ахтыбат, сыаналаабат, тылларын истибэт буола улааталлар. Ону тэҥэ, оҕолор аҕаларын бу куһаҕан дорҕооннорунан куруук ыҥыралларыттан эр дьон санаалара түһэр, кыайалларын да кыайбаттар, үгүстүк арыгыга ыллараллар, быраҕаттаан баран барааччылар эмиэ элбэхтэр.
Ийэлэр бэйэлэрин “ма-ма” диэн ынах маҥырыыр дорҕоонноох тылынан оҕолоругар ааттатаннар оҕолоро кинилэри ас таһан аһатар киһиттэн атыннык санаабаттар, үлэтин-хамнаһын хаһан да сыаналаабаттар, сылайар-элэйэр диэн аһымматтар, харыстаабаттар. Бу дорҕоон куһаҕан дьайыыта нууччаларга уруттаан тиийэн, оҕолорун өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан билигин, бу омук дьонун ахсааннара биллэрдик аҕыйаан иһэрин, үлэни-хамнаһы кыайбаттарын бары билэбит эрээри, үтүктэ сатааччылар син-биир аҕыйаабаттар.
Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин билэн тутуспаттан дорҕоон дьайыыта улаханын ситэ сыаналаабакка сылдьабыт. Оҕону куруук “Акаарынан ааттаатахха кырдьык акаары буолуо” диэн сахалар үөрэхтэрин умнан кэбиһии буолла. Дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Ол иһин дьайыыны оҥороро киһи салгын кутугар букатын да биллибэт курдугун иһин, туох да суолтата суох курдук туттабыт эрээри, киһи ийэ кутун өйүн-санаатын, майгынын-сигилитин улаханнык уларытара биллэр. Куруук акаарынан, аҥаланан ааттаатахха ким барыта сотору кэминэн өйө-санаата оннукка уларыйарын эмиэ бары билэр курдукпут эрээри, “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан баар-суох эрэллэрбит, оҕолорбут аҕаларын ааттыы, улаханнык саҥара сылдьарбыт тохтообот.
Айыы диэн биир эмэ үчүгэйи оҥорууга туттуллар бэйэтэ куһаҕан өрүтэ элбэх тылы улаханнык саҥараннар оҕолорун, сиэннэрин аһара барыыга, сыыһа-халты туттунууга, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһэллэрин аныгы, үөрэхтэммит дьахталларбыт тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн сылдьалларыттан билбэттэр.
“Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ анаан этэрин умнан кэбистэхпитинэ да туох да буолуо суоҕа дииллэр эрээри, улаатан иһэр оҕолор саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатаан сыыһа-халты туттуналлара элбиириттэн эрэйгэ, буруйга тэбиллэн хаалалларын син-биир билэллэригэр тиийэллэр уонна хойутаан хаалан хомойоллор.
Онон биһиги сахалар төрөөбүт тылбыт мөлтөөһүнүгэр ким ордук буруйдааҕын булан дакаастаатыбыт. Дьахталлар бары биһиги эрэ бэрпит диэн киһиргэнэ-киһиргэнэ, хайҕана-хайҕана сахабыт тылын мөлтөтөн иһэллэр. Атаахтык иитиллэн сүрэҕэ суохтарыттан, бэйэлэрин көрүнэллэрэ аһара элбээбититтэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэттэр, телефоҥҥа, видиккэ уонна телевизэргэ аҥардастыы найылаан кэбистилэр. Бу туһалаах тэриллэр барылара нууччалыы эрэ саҥаралларыттан саха тыла мөлтөөн биэрэр. Бу олох үөскэппит итэҕэһин төрөппүттэр кыһаннахтарына ситэрэн, толорон биэрэр кыахтаахтар.
Оҕолору кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэккэ көтүтэн кэбистэххэ төрөппүттэргэ бэйэлэригэр куһаҕан буолан тахсарын сэрэйбэттэр, билбэттэр. Улааппыт оҕолоро көрбөккө-истибэккэ бырахпыт элбэх кырдьаҕастара анаан тутуллубут кырдьаҕастар дьиэлэригэр симсэ сатыыллара элбээн иһэр.
Кэлин кэмҥэ биһиэхэ эдэр ыччаттар буруйу оҥоруулара биллэрдик эбиллэн иһэр диэн бары этэллэр, суруйаллар. Бу биллэр чахчы буолла. Эдэр дьон үгүстүк сыыһа-халты туттан уонна саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Саҥаны айыыны оҥорон арыгыны элбэхтик иһэн, итирэн хаалан араас быһылааҥҥа түбэһээччилэр эмиэ элбэхтэр. Бэргэһэ былдьааһыныттан саҕалаан дьону халааһыҥҥа, кырбааһыҥҥа тиийэ араас куһаҕан, сиэри таһынан, киһи оҥорбот быһыыларын, куһаҕан айыыны оҥороллоро үксээтэ.
Биһиги сууппут-сокуоммут үлэһиттэрэ, үөрэхпит министерствота бу олохторун саҥа саҕалаан эрэр эдэр дьон туохтан сылтаан, төрүөттэнэн маннык быстах, куһаҕан быһыылары оҥороллорун анаан-минээн үөрэтэллэрэ, чинчийэллэрэ эбитэ буоллар сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн этэрин ылыныа, эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдарын төрүттүүрүн итэҕэйэн, бигэргэтэн туттуллууга киллэриэ этилэр.
Бу быһаарыы табатын дакаастыырга дьон олохторун тэҥнээн көрүү туһалыыр. Кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэккэ үөрэммит оҕо уһун үйэтин тухары сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥороро отой аҕыйаҕын, бэйэлэрэ бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон оҕолоро эмиэ соннук майгыланан улаатарын сахалар былыргыттан билэн туһаналлар. Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьону холобур оҥостуу улаатан эрэр оҕолор көрсүө, сэмэй буола улааталларыгар тириэрдиэ этэ.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин этиитинэн оҕону бэрээдэккэ, киһилии быһыыланыыга үөрэтии кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ оҥоруллара ордук туһалаах. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута иитиллэр, сайдар, ол иһин бары оҥорор быһыыта, билиитэ үгэс буолан ийэ кутугар ууруллубута хаһан да умнуллубакка сааһын тухары туһалыы сылдьар. Кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо улаатан, билиитэ-көрүүтэ кэҥээтэҕинэ бэрээдэгэ өссө тупсар кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ атаах оҕо бэйэтин араас баҕатын кыайан тохтотумматыттан, улааттаҕына арыгыга ылларбатаҕына, сыыһа-халты туттунар киһи буола улаатар. Үгүс буруйу оҥоруулар сыыһа-халты туттунууттан, аһара барыыттан үөскүүллэрин билиэхпитин сөп этэ.
Билигин оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии төрдүттэн сыыһа хайысханан, киһиргэтии, дэбдэтии, атаахтатыы, айыыны “үчүгэй” диэн сымыйанан этэн аһара барыыга үөрэтии өттүнэн баран иһэрэ өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларыгар тириэрдэр.
Оҕолор бэрээдэги кэһэллэрэ төһө эмэ үксээбитин үрдүнэн оҕону иитии-үөрэтии сыыһа суолунан, хайысханан баран иһэрин биһиги үөрэхтээхтэрбит, учууталларбыт, тойотторбут түһээн да баттаппакка сылдьар курдуктар. Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт “айыы-ларын үөрэҕин” сыыһаларын оннооҕор нуучча киһитэ Виктор Скрипин билэн “Московский комсомолец в Якутии” диэн хаһыакка суруйа сатаабыта. Сахалыы ааҕар, истэр төрөппүттэр “айыы үөрэҕэ” диэн була сатаан оҥоруллубут секта улаатан иһэр оҕолору иитиигэ уонна үөрэтиигэ олус улахан сыыһалардааҕын уонна ону оҕолорго үөрэтии улахан буруйга тэҥнэнэрин билиэхтэрин сөп буолла.
Оҕолору иитии уонна үөрэтии сыыһа хайысханан баран иһэллэриттэн эдэр дьоммут, уолаттарбыт эстии-быстыы суолугар киирэн иһэллэр. Маны тохтоторго, көнө, киһилии суолга киллэрэргэ саха дьоно, аан бастаан бары төрөппүттэр түмсэн, кыһанан, тыл үөрэх-тээхтэригэр, ону-маны була сатаан суруйааччыларга найылаабакка эрэ бэйэлэрэ ылыстахтарына эрэ кыаллар суол буолла.
Биһиги “айыы үөрэҕин” сыыһаларын ырытан, дакаастаан суруйбуппутун “Чолбон” сурунаал 2006 сыллаах ахсыс ньүөмэригэр бэчээттээн таһаарбыттара. Бу сыыһалары көннөрүү хайаан да ирдэниллэр. Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да халыйыыта, сымыйата, тупсарыыта уонна былыргы ойууннар олохтообуттарыттан уларытыыта суох буолара ирдэнэр. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа үөрэтиигэ сотору кэминэн эппиэттиир, быһаарыы биэрэр түгэннэр тиийэн кэлиэхтэрин сөп диэн сыыһа үөрэтээччилэри сэрэтэбит. Туох эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥороору, саҥаны айа охсоору сыыһа туттан быстах быһыыга түбэспит оҕолоох төрөппүттэр “айыыны оҥоруҥ” диэн үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэрин уонна соннук этиилээх, ыҥырыылаах кинигэлэри суруйан тарҕаппыт Тэристэн, Санаайаттан, “айыыны оҥоруҥ”, “айыы буолуҥ”, “айыы үчүгэй” диэн алгыыр дьахталлартан быһаарыы көрдүүр кыахтаахтар.
Билигин төрөппүт оҕотун иитиигэ-үөрэтиигэ эппиэтинэһэ күнтэн-күн үрдээн иһэр. Баар-суох оҕотун өйө-санаата туруктанарын туһугар кини эрэ аан бастаан кыһанар. Ырыынак сыһыаннаһыылара киириититтэн үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан, кылахтаһан муспут баай-дарын-малларын дьон бары эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туттарыахтарын, хаалларыахтарын уонна өссө элбэтиэхтэрин баҕара саныыллара биллэрдик күүһүрдэ.
Оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар ийэ ылар оруола ураты үрдүгүн сыаналаан туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ сахалар Кут-сүр уонна таҥараларын үөрэҕин тутуһуу туһалаах диэн этэбит.
Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу, сыыһа хайысханан ыыта сатааһын, дьон өйүн-санаатын сымыйанан, албынынан буккуйуу иһин былыргы кэмнэргэ, таҥара үөрэҕэ сайдан, тарҕанан эрдэҕинэ, буруйдааҕы тутан ылан көстөр сиргэ уматаллара. Араас аптаахтар, өйү-санааны буккуйааччылар ити иһин сэрэнэллэрэ, аһара барбаттар этэ.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ барылара туоратыллан, умнуллан хаалбыттара. Онон туһанан тыл үөрэхтээхтэрэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр киһи өйүн-санаатын икки аҥы араара, сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан киллэрэ сатааһыннара салҕана турара тохтообот. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан ыытыы, сымыйанан ону-маны була сатааһын эппиэтинэһэ хойутаан да буоллар тиийэн кэлэр уонна улахан буолар. Ол аата иэстэбил үөскээн кэлиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, ыал соҕотох, мааны оҕото, сыыһа үөрэх сабыдыалыгар оҕустаран куһаҕан, сиэргэ баппат быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ, хаайыыга бардаҕына, бэйэтигэр тиийиннэҕинэ, бу ыаллар эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар, олохторун салгыыр киһитэ суох хаалаллара иэстэбил улахан буоларын биллэрэр. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын аһара ыытааччылары, халытааччылары, сымыйанан, ону-маны була сатаан суруйааччылары, үөрэтээччилэри булан көннөрүүлэрэ уонна эппиэккэ тардыылара сүрүн сорук быһыытынан киирсиэ этэ.
Өй-санаа үөрэҕэ олох көрдөбүлүгэр сөп түбэһиэхтээх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буолууга, киһилии майгыланыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии бастаан иһэрин төрөппүт ситистэҕинэ эрэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлэнэрин өйдүө, сыаналыа этэ.
Оҕолору үөрэтиигэ, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да халыйыы, ону-маны була сатааһын, сымыйалааһын суох буолара, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн батыһыннаран иитэрэ уонна үөрэтэрэ ирдэнэр. (1,79).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 9,272 |
Куһаҕан түүл сэрэтиитэ. Сахалар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэн баһылаабыттарын былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билбит уонна бэйэлэрэ олохтоон туһана сылдьар Кут-сүр үөрэхтэрэ биллэрэр. Билигин, өй-санаа ордук сайдан истэҕинэ, бу үөрэх туһата өссө улаатан биэрэрэ тиийэн кэллэ. Үгэстэр киһи олоҕор ылар оруоллара олус үрдүгүн, оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, онтон салгыы салгын кута сайдан үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэй майгылаах киһи буола улаатарын сахалар олохторун үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэр.
Өй-санаа төрүттэрин үөрэтии олохсуйбут үгэстэр киһини бэйэтин салайалларын быһаарар. Элбэхтик биир санааны санааһын, бу санаа, баҕа санааны үөскэтэрин, онтон умнуллубат буолан үгэскэ кубулуйан уурулларын уонна сол курдук толоруллар кыахтанарын иһин, киһи саныыр санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэйиллэрин биллэрэллэр. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары, онтон куһаҕан санаалара мунньуллан хааллахтарына, куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыахтанара хаһан да уларыйбат.
Куһаҕаны элбэхтик саныы сырыттахха, бу санаа куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалбытын кэнниттэн, оҥоруллан хаалбыт быһыыны уларыта, көннөрө сатааһын ордук уустугурар, элбэх үлэни, бириэмэни эрэйэр. Өйү-санааны ыраастаан, бу олохсуйбут куһаҕан үгэһи суох оҥордоххо, атынынан, үчүгэй санааларынан солбуйдахха эрэ куһаҕан санаалар үчүгэйгэ уларыйар кыахтаахтар.
Киһи ханнык өйдөөх-санаалаах эбитин оҥорбут быһыытыттан көрөн, арааран билии кыаллара, көннөрөн үөрэтии хойутаан кэлэрин быһаарар. Өй-санаа бу уратытын быһааран сахалар “Буолар буолбутун кэннэ”, “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһоонноро оҥорбуттар. Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго өйө-санаата сайдан иһиитигэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэтии туһалыыр, ол аата лаппа эрдэлээн үөрэттэххэ тиийимтиэтэ улаатара быһаарыллар.
Киһи субу оҥоруохтаах быһыытын аан маҥнай санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн, дириҥник сыаналаан баран оҥордоҕуна туһалаах, үчүгэй быһыы буолан тахсыан сөп. Киһи баһын иһигэр, ол аата санаатыгар оҥорон, айан көрүүтэ ай диэн тылынан бэриллэр, онтон ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ханнык эрэ быһыыга кубулуттаҕына айыы диэн туспа тылынан бэриллэр, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэрэ куһаҕана элбээбитин биллэрэр. Бу айыыбыт хайдах көрүҥнэнэн тахсыыта оҥоруутуттан ордук улахан тутулуктанан хайдах айыы; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара оҥорулуннаҕына биирдэ быһаарыллар кыахтанар. Ол иһин айыы диэн тылбыт үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыылаах этилиннэҕинэ, оннук туттулуннаҕына эрэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан туһаныллар кыахтанар.
Киһи ыксаан, тиэтэйэн, ситэ толкуйдаабакка, ырыппакка оҥорбут быһыылара табыллыбаттара, сыыһа-халты буолан тахсыылара элбэ-ҕиттэн куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалалларыттан, субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар элбэх төгүл хос-хос хатылаан хайаан да ырытара туһалааҕын сахалар үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Бу быһаарыыны оҥорор быһыыга таба туһанарга анаан “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн өс хоһооно туттуллар.
Киһи өй-санаа үөрэҕин билэрэ уонна олоҕор туһана сылдьара хаһан баҕарар наадатын билигин да ситэ өйдүү, олохпутугар туһана иликпит. Ол иһин оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буола улааталларыгар соччо кыһаммаппыт, аҥардастыы харыстыыр, көрөр-истэр, киһиргэтэр уонна айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун була сатаан оҥотторор өйгө-санааҕа, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар балыттаран, киирэн биэрэн сылдьабыт.
Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин аанньа ахтыбакка сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ атеистары ииппитэ-үөрэппитэ, билигин да дьайа сылдьарыттан, киһи санаата элбэхтэ хатыланнаҕына, биири хос-хос санаатахха үгэскэ кубулуйан киһи оҥорор быһыытын салайар кыахтанарын таба өйдөөн олохпутугар өссө да туһана иликпит.
Түүллэригэр араас куһаҕаннары, ынырыгы дьон элбэхтик көрөллөр да улахан суолтаны биэрбэттэр, түүлгэ араас барыта буоларын курдук саныылларын уларыта иликтэр. Бу кэмҥэ киһи түүлүгэр үгүстүк бэйэтин үгэс буолбут санаалара атын дьоҥҥо бэриллэн эбэтэр араас бэлиэлэринэн көстөр диэни саҥа итэҕэйэн эрэллэр.
Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт, бэйэтигэр тугунан эмэ маарынныыр киһиэхэ бэриллэн көстөрүттэн аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр киһини элбэхтик көрөр. Биллибэт куһаҕан киһини көрдөххө, ол бэйэбит куһаҕан санаабыт туспа арахсан көстөрүн көрөбүт уонна ол киһилиин үгүстүк сөбүлэһимиэхпитин, тапсымыахпытын сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьоммут тас көрүҥнэрэ, бэйэбит санаабыт хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.
Куһаҕан дьону, абааһылары, араас кыыллары кытта охсуһуу, өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастана, хааллара сатыырын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаннары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин сотору кэминэн көрсүһүөххэ сөбүн биллэрэр. Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ атыттарга куһаҕаны санаатаххына, тапсыбат майгыланнахха, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.
Ити курдук куһаҕан санаалардаах, ол санаалара мунньуллубут киһи куһаҕан түүллэри көрөр. Испитигэр иҥэн сылдьар куһаҕан санааларбыт түүлбүтүгэр киирэн илэ курдук көстөллөр. Киһи түһээн араас ынырыктары, ыар көстүүлэри хос-хос хатылаан көрүүтэ куһаҕан санаалара мунньустубуттарын биллэрэрин таба өйдөөн, мунньуллан, эбиллэн эрэр куһаҕан санааларбытын ыраастаан, умнан, хаалларан истэхпитинэ эрэ куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахпыт аҕыйыан сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕан санааларын мунньубакка, үгэскэ кубулутан кэбиспэккэ ыраастана сылдьарын ирдиирин туһата ити быһаарыыга иҥэн сылдьар.
Киһи кэмиттэн-кэмигэр куһаҕан санааларыттан ыраастана, умна, суох оҥороро сылдьара өйө-санаата тупсуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Ханнык быһыылары оҥоруон сөбүн сыаналыырыттан бэйэтэ санааларын салайан; сорохторун, сөбүлээбиттэрин хос-хос санаан күүһүрдэн, онтон атыттарын умнан, симэлитэн, суох оҥорор кыахтаах. Куһаҕан санаалары умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас кэмиттэн быраҕан, хаалларан сылдьарбытыттан куһаҕан быһыылары оҥорооччулар билигин элбээтилэр.
Куһаҕан санаалар мунньустан, күүһүрэн куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына, киһи бэйэтэ аны, ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанарын табан өйдүөххэ, куһаҕан санаалартан куруук ыраастана үөрэниэххэ. Арыгы бэйэтэ киһиэхэ оҥорор куһаҕана эмискэ биллибэт, арай аһара иһэн кэбиһэн өй көтөн хаалыытыгар тириэрдэрэ, куһаҕан санаалара мунньустубут киһи, ол куһаҕан санааларын аны толорон кэбиһиититтэн араас буруйу-сэмэни оҥорооччулар уонна сыыһа-халты туттааччылар билигин биһиэхэ элбээн сылдьаллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр киһи санааларыгар суолта биэрбэккэ, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьону атеистарга кубулутан кэбиһиилэриттэн куһаҕан санааларыттан ыраастамматтарыттан, ол санаалара мунньулланнар куһаҕан быһыылары оҥо-роллоро элбээтэ. Үөрэҕи аһара өрө тутуу дьон тугу да умнубакка кыһана сатыыр майгыларын аһара улаатыннаран, умнан кэбиһиэххэ да сөптөөх куһаҕаны эмиэ умнубат буолан хааллылар. “Мин тугу да умнубаппын” диэн этии итини бигэргэтэрэ куһаҕан умнуллан хаалбакка, аҕыйаабакка элбээһинигэр тириэрдэр.
Билигин Россия дьонугар, куһаҕан санаалара мунньуллан сылдьар кэмнэрэ кэлэн турар. Киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ куһаҕан быһыы-лары оҥороро, куһаҕан санаалара элбээбитин, мунньуллубутун, үгэскэ кубулуйбутун биллэрэрин таба өйдөөн дьон санаалара тупса-рын туһугар аналлаах үлэлэри ыытыахха. Киһи куһаҕан санааларын умнан, суох оҥорон ыраастанарын тэҥэ, элбэхтик үчүгэй санаалары санаатаҕына, ол үчүгэй санаалара куһаҕан санааларын солбуйан иһэллэриттэн санаата тупсар кыахтанарын олоххо туһаныахха.
Өй-санаа куһаҕан санаалартан ыраастаныытын уонна үчүгэй үгэстэринэн эбиллэн тупсуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ таба суолунан салайан иһэрин итэҕэйэн, олоххо туһаныы дьонтон барыларыттан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. (1,47). Түүл көстүү-лэрэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан киһи санаата хайдаҕын биллэрэллэр. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар тугу түһүүллэрин, туох көстөрүн таба тойонноон олохторугар туһана сылдьаллар.
Куһаҕан түүлү көрбүт киһи инники туох буолуон сөбүн таба ырытан быһаарынарын тэҥэ, бэйэтин куһаҕан санааларыттан ыраас-танара, умнара салгыы олоҕор улахан туһаны оҥоруон сөп. (2,85).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский Дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 5,817 |
Ыарыы уратыта. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тыла киһи өйүн-санаатын кытта арахсыспат тутулуктааҕын ыарыы диэн тылтан буларбыт ордук табыллар уонна дириҥник өйдөнөр. “Ы” диэн дор-ҕоон саамай куһаҕан дорҕоон буоларын олус куһаҕан суолталаах элбэх тыллар үөскээн туттулла сылдьаллара биллэрэр.
Ыар диэн бэйэтэ куһаҕаны, ыараханы биллэрэр өйдөбүллээх тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн үөскээбит ыарыы диэн тыл киһини кырдьык ытатар, иэдэтэр кыахтааҕын улаханнык ыалдьа сылдьыбыт дьон үчүгэйдик билэллэр. Арай ыарыы дьайыыта икки өрүттээҕинэн, биирэ ыарыыны биллэрэр, онтон атына туһаны оҥорор, ыарыыны тулуйа сатааһын тулууру үөскэтэр уратылаахтар.
Киһи тулуурдаах буолара олох ирдиир кытаанах көрдөбүлэ. Элбэҕи тулуйдаҕына эрэ киһи буолар, сүөһүттэн биллэр уратылары ситиһэр кыахтанар. Уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах, куйаас сайыннаах дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын өрөбүлэ суох элбэх үлэлэрин улахан тулуурдаах эрэ дьон кыайаннар оҕолорун ыарахан үлэни үлэлииргэ, тулуурга үөрэтэллэр. Сахалыы Кут-сүр үөрэҕэр сүр диэн киһи тулуурун анаан бэлиэтиир өйдөбүл баар. Бу өйдөбүлгэ киһи өйүн-санаатын күүстэрэ бары түмүллэн сылдьаллар.
Сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар, тулуурдааҕы биллэрэр айылҕаттан бэриллэр ураты күүс. Сүр элбээтэҕинэ сүрдээх диэн этиллэр. Спордунан, сүүрүүнэн, араас эрчиллиилэринэн дьарыктаныы киһи куттарын тулуйар уонна ыарыыларга утарылаһар күүстэрин улаатыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тирэх буолар.
Тулуурга үөрэнэргэ өһөс майгы олус туһалыыр. Сахалар ону билэн кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. “Маны тулуйабын” диэн өһөстөххө, быраҕан кэбиспэтэххэ, салҕаан дьарык-таннахха эрэ киһи тулуурга үөрэнэр уонна тугу эмэни, үлэни кыайан туһалааҕы оҥорууну, олоххо киллэриини ситиһэр кыахтанар.
Айылҕа бэйэтин оҕолорун, дьону кыра ыарыыны тулуйарга, тулуурга эмиэ үөрэтэр. Бырдахтар, күлүмэннэр, тигээйилэр, оҥоойу-лар, бары хааны сиир үөннэр киһи этигэр-сиинигэр кыра ыарыыны оҥороннор киһи өйүн-санаатын тулуурга үөрэтэллэрин иһин айыл-ҕаҕа сылдьыыны куруук туһаныы эрэйиллэр.
Киһи айылҕаттан тэйиитэ, хааны сиир үөннэргэ сиэппэтэ, тулуура суох буолуутун, быстах майгыланыытын үөскэтэрэ араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэрин элбэтэр. От охсо сылдьан хотуурун сытыылана турар киһини күлүмэн соһуччу ытырбытыгар, ону саба охсоору сапсынан, хотуурун төлө тутан илиитин быстан кэбиспитэ тулуура суохтан кэһэйии кэлиитин холобура буолар.
Киһиэхэ ыарыы үөскээһинэ өй-санаа уонна эт-сиин тус-туспа төрүттээхтэрин уонна икки өрүтү үөскэтэллэрин биллэрэр. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэн, бастаан иһиилэрэ солбуй-сан биэрэн иһэллэриттэн киһи тупсуута үөскээн иһэр. Эккэ-сииҥҥэ үөскүүр бүөлэниини, хааттарыыны ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тириэрдэр аналлаах. Ол иһин олоҕор, этигэр-сиинигэр сөп түбэспэти, сыыһаны оҥоруутун иһин ыарыы үөскээһинэ накаастабылга, кэһэтэн биэриигэ тэҥнэнэр диэн этии быстах ыарыыны табатык быһаарар.
Ыарыы киһини кэһэтэр, маннык быһыылары оҥоруу олоххо табыллыбатын, аны кыаллыбат кэмэ кэлбитин илэ биллэрэр, улары-йыылары киллэрэргэ сөп буолбутун ыйан биэрэр. Ону тэҥэ, кыра-кыра ыарыылар эккэ-сииҥҥэ үөскүүллэрэ киһи этин-сиинин көрүнэ-ригэр, дьарыктыырыгар уонна харыстыырыгар күһэйэллэр.
Эт-сиин куруук хамсана сылдьарга наадыйар. Ол иһин өй-санаа үөрэҕи-билиини баһылаан эти-сиини элбэхтик хамсатара эрчийэ сылдьара эрэйиллэр. Олоххо ханнык эрэ туһалаах хамсааһыннары оҥоро сылдьыы бастакы миэстэҕэ турар. Элбэхтик хамсаабат, сүрэҕэ суох соҕус, үгүстүк олорор, сытар киһи этэ-сиинэ эрдэ кырдьан араас ыарыыларга ылларара тиийэн кэлэрин билиэ этэ. Сис сүнньэ ситэ хамнаабатыттан, элбэхтик олорортон хам ылларыыларыттан араас хондуруос, сүһүөх ыарыылара булан барыахтарын сөп.
Киһи олоҕун сыыһа олороруттан, этин-сиинин ситэ эрчийбэ-титтэн уонна араас, ону-маны аһыырыттан этигэр-сиинигэр ыарыы мунньуллар, хаатыйаланар. Сыаны кыралаан сиэһин киһи сүһүөх-тэригэр улахан туһалааҕын саҥа арыйдылар. Ыарыы тоҕо ыстанан биллэрэрэ эмиэ баар. Манна инфаркт, инсульт уонна араас таарым-талар киирсэллэр. Араас балаһыанньаларга киһи хаана эмискэ хойдон кэлэриттэн уонна үөскүүр хааттарыылартан тымырдар тоҕута баралларыттан инфаркт, инсульт ыарыылара үөскүүллэр.
Ким да ыарыы киириэ суоҕа диэн быһаччы этинэр кыаҕа суох. Киһиэхэ ыарыы эмискэ киирдэҕинэ улахан тулууру эрэйэр кэмнэр кырдьык тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Кимиэхэ да ыарыы киирбэтин. Сахабыт тыла иччилээх, киһи өйүн-санаатын кытта тутулуга аһара улахан. Ыар диэн бэйэтэ ыараханы, ынырыгы биллэрэр тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ ыарыы буолан кэлэн дьиҥнээх ытааһын тахсар. Ким да сөбүлээбэт, буолуон баҕарбат быһыыта үөскээн тахсарын, бу “ыы” диэн дорҕоонноох тыл биллэрэр.
Ыарыы эмиэ араастаах. Абытай, айыкка ыарыы – уотунан сиир соһуччу ыарыы, аны хаһан да буолбатын. Киһи элбэхтик сыыһа-халты туттунарыттан онтун-мантын дэҥнээн соһуччу, абытай ыарыыны билэр. Тоһоҕону саайаары сыыһа охсон тарбаҕы таарыйыы абытай ыарыыта киһини сыыһа-халты туттубакка үөрэтэр күүһэ олус улахан.
“Айыы-айа” диэн этиллэр ыарыы эмискэ, урут буолбатах ыарыы, саҥа ыарыы булбутун биллэрэр. Бу ыарыы дьайыыта киһиэхэ саҥаны айыы буолан соһуччу биллэр. Ол иһин “айыы-айа” диэн этиллэр. Былыргы булчуттар урут ииппит айаларын кылыытын умнан эбэтэр хаар баттаан биллибэт буолбутун алҕас таарыйан бэйэлэрин тапта-раллара элбэх эбитин бу тыл биллэрэр. Абытай ыарыы хаһан да умнуллубат буола киһи өйүгэр-санаатыгар, буор кутугар дьөлө хатанар. Эмтии охсон баран умна сатааһын туһалыыр.
Быстах ыарыы киирэн да аастаҕына умнуллан, хаалан испэт. Ыарыы өйдөбүллэрэ буор куту үөскэтэллэр, эти-сиини кытта быһаччы тутулуктаахтар. Уһуннук ыалдьар киһи ыарыылара киирэригэр үөрэнэн, эрчиллэн хаалар. Аны бу ыарыыта сүттэҕинэ туга эрэ итэҕэстийэн, кураанахсыйан хаалбыт курдук буолуон сөп.
Уһуннук ньүөлүйэр ыарыы, быччыҥнарга үөскүүр минньигэс ыарыы – киһи үөрэнэн хаалан маннык ыарыы өссө хатыланыан баҕарар кэмнэрдээх. Минньигэс, ньүөлүйэр ыарыы киирэн ааспытын кэнниттэн өссө оннук ыарыы киириэн баҕа санаа эбиллэр. Бу ыарыы туохтан үөскээбитин өссө хатылаан оҥорор кыаҕа улаатан хаалыан сөп. Маннык ыарыыны дьахталлар ордук билэллэр.
Оҕо төрүүр ыарыыта – айыкка ыарыы. Бу уһуннук дьайар абытай ыарыы эрэ дьахтар этин-сиинин бары баҕатын толору ханнарар. Сиэкистэн дьахтар баҕата ханар диэн этии сымыйа, албыннааһын буолар, арай ордук кычыгылатан биэрэн уонна өссө кыйахалаан оҕо оҥотторорго тириэрдэн туһаны оҥороро биллэр.
“Төбө ыарыытын ыраас салгыҥҥа сылдьан аһарыллар” диирэ эбэбит Лөкүө. Кыра ыарыы аайы сытынан иһэр буолуу - киһи мөлтөөһүнүн бэлиэтэ диэн этэрэ. Билиитэ оһоххо бэрэски буһа-рыытыгар, алаадьы астааһынын кэмигэр былыргы сыа арыы элбэхтик бырдаҥалаан угаар тахсарыгар тириэрдэрэ. Буруолаах дьиэҕэ сып-пакка ыраас салгыҥҥа сылдьыҥ диэн кыараҕас ферма дьиэтиттэн таһырдьа үүртэлээн таһаарааччы этэ. Ыарыйдар эрэ сытынан кэбиһэр, эмп үрдүгэр түһэр киһи мөлтөх киһи, тулуура тиийбэтиттэн кыра ыарыыны тулуйбата биллиэн сөп. Кыра, тымныйан ыарыылар булбаттарын туһугар куруук эрчиллии, тымныыга сылдьыы уонна тымныы уунан куттуу киһиттэн эрэйиллэр.
Киһи туохха барытыгар үөрэнэр кыахтаах. Улахан тыаһы истэ үөрүйэҕэ суох киһини “Соһумтаҕай” диэн ааттыыллар. Тыас тыа-һаатар эрэ соһуйан өрө көтөн ылар киһини итинник этэллэр. Эбэтэр оҕо кыра эрдэҕинэ соһуччу тугу эмэ улаханнык тыаһатан уйулҕатын хамсатан кэбиһэн, соһумтаҕай оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.
Уйулҕа үөрэҕэ диэн үгэстэргэ иитиллии, үөрэнии ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ иитиллэр ийэ кута оҕо уйулҕатын олохтуур. Ол иһин сахалар оҕо ийэ кута иитиллэригэр улахан суолтаны биэрэллэр.
Кыра ыарыы аайы өрүтэ ойуоххалыы сылдьар киһи тулуура суох киһи буолар. Ыарыыны олох тулуйбат киһи диэн суох, тулуйа үөрүйэҕэ суоҕуттан тулуйбаппын диэн айманыан сөп.
Ыарыыны тулуйуу диэн киһиттэн хайаан да көрдөнөр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Былыргы кэмҥэ өй-санаа ыарыыларын ойууннар эрэ эмтиир эрдэхтэринэ күүстээх ойуун этэ-сиинэ ыарыыны тулуйар дьоҕура улаханын анаан-минээн дьоҥҥо көрдөрөр эбит. Манна араас уһуктааҕынан эти-сиини дьөлө анньыныыны тэҥэ, кытарбыт хобор-дооҕу салааһыны, илии харытын икки уҥуоҕун икки ардынан дьөлө анньыныыны бары кэриэтэ көрдөрөллөр эбит.
Өй-санаа сайдыытын, күүһүн-уоҕун баһылаабыт ойууннар, уда-ҕаннар эттэрэ-сииннэрэ ыарыыны билэрин тохтотон, суох оҥорон кэбиһэр кыахтаахтарын дьоҥҥо көрдөрөн ыарыыны чахчы кыайыахтарын сөбүн итэҕэтэллэр эбит. Манна кытарбыт хобордооҕу тылла-рынан салаан “тарк” гыннараллара эмиэ киирсэр. Сорохтор сэрэх- тэригэр чараас тириини тылларыгар сыһыарынан кэбиһэллэрин Протасов ойуун кэпсээбитэ биллэр. Биир эдэр удаҕан дьахтар нуучча тойотторугар көрдөрөөрү иһин хайа быстан сыатыттан быһан ылан сиэбитэ сурукка киирэн биллэр. Дьахтар бааһыттан туох да буолан эрэйдэммэккэ дьону эмтээһининэн дьарыктана сылдьыбыт.
Ыарыыны билбэт дьон бааллар. Ыарыы киһи икки өрүттэрин; этин-сиинин уонна өйүн-санаатын икки ардыларыгар сибээһи олох-туур. Ол курдук, ханна эрэ, эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тиийэн эт-сиин туга эрэ табыллыбатаҕын биллэрэр аналлаах.
Ыарыы диэн айылҕа киһиэхэ быһаччы биэрэр үөрэҕэ буолара уонна киһи ыарыылары тулуйа үөрэнэрэ тулуурун улаатыннаран олоҕор туһалыыра быһаарыллар. (1,89).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 6,273 |
Өлбөт үөстээх. Айылҕаҕа аҥар өттүн диэки кэлтэйдии бара туруу табыллыбат, кыаллыбат. Ол курдук, айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэ турарынан үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар икки өттүлэриттэн ханна да аһара ыыппат, солбуйсууну үөскэтэр тутулуктар икки ардыларыгар сайдал-лар. Бу тутулугу сахалар былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.
Олоҕу уһуннук олоруу эмиэ ити этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн маннык тутулуктардаах:
1. Өбүгэлэртэн удьуордаан бэриллэн иһэр эт-сиин бөҕөтө, уһун үйэлээҕэ киһи уһун олоҕу ситиһэригэр кыаҕы биэрэр.
2. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарыан сөп.
Киһи барыта олоҕун уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Уһун олоҕу ситиһэргэ сахаларга “Көрсүө, сэмэй буол” диэн аналлаах үөрэх баарын туһана сырыттахха эрэ табыллар. Оҕону кыра эрдэ-ҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииппит, үөрэппит төрөппүттэр оҕо-лоро уһун үйэни ситиһэригэр, олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһун-наахтык олороругар кыах биэрэллэр. Бу этии киһи олоҕун устата сыыһа-халты туттубатаҕына, онно-манна быстах быһыыга киирэн биэрбэтэҕинэ, уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.
Олоххо көрсөр араас моһоллору, эрэйдэри, ыарыылары этэҥҥэ туораан иһэр киһини “Өлбөт үөстээх” диэн сахалар ааттыыллар. Араас уустук, эрэйдээх балаһыанньаларга түбэһэн баран, ыарахан-нары тулуйан кыайыылаах тахсыыны “Өлбөт үөстээх” киһи ситиһэр кыахтаах. Олох иһин охсуһуу, тулуур, дьулуур улаатыыта, сыыһа-халты туттубат, ыарыыларга бэриммэт күүстээх санааланыы өлбөт үөстэниини үөскэтэр. Киһи сааһыран истэҕинэ араас элбэх ыарыылар буланнар өйүн-санаатын күүһүрдэрин, этин-сиинин харыстыырын, эрчийэрин уонна көрөрүн-истэрин ирдииллэрэ улаатан биэрэр.
“Хаахыныыр мас охтубат” диэн этии киһи ыарыылары кыайар кыаҕа тулуурун, дьулуурун кытта холбуу улааппытын биллэрэр. Ол курдук, улахан ыарыылары тулуйан, күүстээх баҕа санааны, дьулууру үөскэтинэн, этин-сиинин утумнаахтык дьарыктаан кыайбыт киһи быстахха былдьанан өлөн-сүтэн хаалбата, этин-сиинин харыстыыр, эрчийэр кыаҕа улааппыта, бу этиинэн бэриллэр.
“Өлбөт үөстэниэхтэрин” эдэрдэр ордук улаханнык баҕараллар. Араас моһоллору кыайыы кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйар кыаҕа улаатан хаалар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһэргэ эти-сиини утумнаахтык эрчийии, дьарыктааһын тириэрдэрин билэ сыл-дьыахтара этэ. Эрчиллиилээх, аналлаах үөрэхтээх киһи этин-сиинин көмүскэнэр кыаҕа улаатарын бары билэбит. “Олорон биэримэ” диэн этии ыарыы эбэтэр эрэй буулаатаҕына тугу эмэ оҥорон утарылас, сытан биэримэ диэн быһаччы өйдөбүллээх этиини туһана сылдьыы киһиттэн барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Хас биирдии киһи барыта үчүгэйдик эрчилиннэҕинэ, араас ньымалары баһылаатаҕына бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр күүһэ-уоҕа улаатарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохто-ругар туһаналлар эбит. Билигин да олоххо биирдэ эмэтэ киһи бэйэтин көмүскэнэ сатааһына баар буолуон сөбүттэн эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы эрэ быыһыан сөбүн билиниэхпит этэ. Ол курдук, соһуччу ууга түһэн хаалбыт киһи уолуйбакка, санаатын түһэрбэккэ сатаан харбыырын таба туһаннаҕына улахан да ууттан этэҥҥэ тахсыан сөп. “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этии ким барыта ыксаллаах кэм тирээн кэллэҕинэ кыаҕа баарынан көмүс-кэнэр, харыстанар кыахтааҕын уонна куһаҕан балаһыанньа үөскээ-тэҕинэ, ол кыаҕын туһанарыгар, атыттарга биллэрэригэр ыҥырар.
Түүл киһи олоҕун аргыһа. Инники туох быһыы буолара түүлгэ киирэн көстөрө биллэр. Түүлгэ киһи олоҕор сөп түбэспэт араас кутталлаах быһыыларга түбэстэххэ, инники өттүгэр сэрэнии улаатара ирдэнэр. Киһи бэйэтэ онно-манна, быстах суолга түбэспэтэҕинэ даҕаны, билэр киһитэ түбэһэрэ бэриллэн көстүөн эмиэ сөп.
Сахаларга өссө “Олох быата” диэн өйдөбүл баар. Бу быа быста илигинэ киһи өлбөт үөстээххэ кубулуйан сылдьар. Тугу эмэ туһа-лааҕы толкуйдуу охсуу, көмүскэнэргэ таба быһаарыыны ылыныы түргэнэ олох быатын бөҕөргөтөр. Өбүгэлэртэн бэриллибит сайдыы-лаах буор куттаах буолуу, уустук хамсаныылары оҥорорго эрчиллэ сылдьыы киһи кыаҕын улаатыннаран, олоххо тардыһыытын күүһүр-дэн биэрэллэрэ өлбөт үөстээххэ тириэрдиэхтэрин сөп.
Буор кут диэн киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр араас хам-саныылары оҥорууга үөрүйэҕэ, сааһыран истэҕинэ үлэни оҥорууну баһылыырыттан сыыйа сайдан иһэр өйө-санаата буолар. Биир хаан аймахтарга, ол аата аҕа уустарыгар буор куттара биир буолар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэһит аймахтар, аҕа уустара уһун кэмҥэ үөскүүр буор куттарын харыстыа, оҕолоругар уонна кэлэр көлүөнэ-лэригэр хайдах биэрэн иһэллэрин билэн туһаныа этилэр.
Киһи өлбөт үөстэниитин буор кута сайдыылааҕа улаатыннарар. Уһуннук, утумнаахтык эрчиллии киһиэхэ үөрүйэхтэри үөскэтэн буор кутун сайыннарар. Ол курдук, элбэх эрчиллиилээх киһиэхэ буор кута сайдарыттан бэриэччиктээх буолууга тиийиэн сөп. Сайдыылаах буор куттаах киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттэнэрин сахалар билэллэр. Бэриэччит киһи иннигэр сылдьарынан араас быстах быһыыларга, оһолго эҥин киирэн биэрэриттэн харыстыыр аналлаах.
Өлбөт үөстэнии тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар. Биир эмэ кус төһө да улаханнык табылыннар даҕаны өлөн биэрбэт, моон-ньун эрийэн биэрбит да кэннэ, тиллэн куота сатыыр кыахтаах. Биир эмэ оннук, ураты бөҕө куобахха булчут эмиэ түбэһиэн сөп.
Улахан сүөһүнү, ынахтары өлөрүү кэмигэр биир эмэ ынах ону эрдэттэн билэн, көрөн-истэн сэрэхэччийии бөҕө буолар. Онтон сылгыны сүгэнэн төбөҕө охсон төйүтэргэ хараҕын саба баайан баран охсуу эрэ туһалыыр. Ол курдук, сылгы барыта кутталлаах быһыы буолан эрэрин эрдэттэн билэн, сэрэнэ, аһаран биэрэ сатыыра биллэр.
Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах санааларынан, ону кыайыыга туруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр летчик А.Маресьев самолетун табан суулларбыттарыгар парашютунан түһэн икки атаҕын тоһутан баран 18 хонугу быһа хаар устун сыыллан дьон баар сирдэригэр тахсыбыта өлбөт үөстээх буолуу дьоҥҥо эмиэ баарын бигэргэтэр.
“Өлбөт үөстээх” диэн киһи этин-сиинин туруга, олох олоруон күүстээх баҕа санаата, олоххо дьулуура, тардыһыыта холбуу ылан ааттанар. Тулуурдаах, өһөс, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олох бары ыараханнарын тулуйан, кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын итинник ааттыыллар. Сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан тулуурун улаатыннаран биэрэллэр. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии үлэни оҥоруу нэми билэр, сэрэхтээх хамсаныылара киһи өйө-санаата аһара барарын тохтотон, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран уонна сайыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэрин туһана сылдьаллар.
Киһи өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин араас хамсаныы-ларынан эрчийэн, утумнаахтык дьарыктыы сылдьара уонна туһалаах үөрүйэхтэри, сайдыылаах буор куту үөскэтинэрэ олоххо дьулуурун, кыаҕын улаатыннаран өлбөт үөстээххэ кубулутуон сөп. (1,93).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 4,642 |
Остуоруйа сабыдыала. Уһун үйэлэр тухары нуучча дьоно туох саҥа олоххо киирбитин, сайдыы ситиһиллибитин Европаттан ылынан иһэллэрэ олус элбэх этэ. Ол эрээри, Европаттан хоту диэки, улахан тымныылаах, киэҥ-куоҥ, суола-ииһэ куһаҕан дойдуга олороллоруттан Россияҕа саҥаны айыыны оҥоруулар, сайдыыны ситиһиилэр эмиэ хойутаан кэлэл-лэригэр, олоххо киирэллэригэр тиийэллэр. Ол да буоллар нууччалар Европа дьонун баһыйан, эрдэлээн сайда охсоору үйэлэрин тухары дьулуһаллар. Кинилэр ити дьулуһууларын ыра, баҕа санааларыгар кубулутаннар, араас элбэх аптаах остуоруйа кэпсээн оҥорон кыра оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн улаатыннараллар.
Оҕолору иитиигэ куһаҕаҥҥа, куһаҕан быһыыны оҥорууга үөрэ-тэр остуоруйа буортуну оҥорорун бары төрөппүттэр уонна учуу-таллар сахалыы Кут-сүр үөрэҕин туһамматтарыттан билигин да билэ иликтэр. Албын, сымыйа, эмискэ баайы-малы булуу уонна соҕотохто байыы-тайыы, тупсуу, көнүү туһунан аптаах остуоруйалар оҕо өйүгэр-санаатыгар хайдах куһаҕаннык дьайалларын биһиги быһаа-раммыт бар дьоммутугар тириэрдэр кыахтанныбыт.
Сорох чинчийээччилэр Россия дьонун өйдөрүн-санааларын ура-тыларын таба көрөннөр, биһиги санаабытыгар олус сөптөөх быһаа-рыылары оҥороллор: “Но по существующей в России вере в хорошего и доброго руководителя большая часть электората - простые избиратели ждут от президента некоего сказочного чуда. Придет, дескать, добрый царь, потекут молочные реки с кисельными берегами и можно будет не пахать, и не сеять, а стоять наготове с большой ложкой”. (1,6). Бу быһаарыы олус табатыттан оҕолору үөрэтиигэ албын, аптаах остуоруйалар сабыдыаллара лаппа улахана уонна ураты куһаҕана быһаарыллан тахсар. Ол курдук, оҕо бэйэтэ үлэлээн-хамсаан туһалааҕы оҥосторун оннугар, ким эрэ бэлэми аҕалан биэрэрин кэтэһэр киһи буола улаатарын албыны кэпсиир аптаах остуоруйалар оҕолор кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллэр кэмигэр иҥэрэн кэбиһэллэр. Бу куһаҕан үгэс үөскээн хаалбыта оҕо улааппытын да кэннэ дьайыыта тиийэринэн ким эрэ аҕалан биэрэр бэлэмин кэтэһэ сылдьара суох буолан хаалбат.
Саҥа сайдан иһэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар тугу билбитин-көрбүтүн иҥэринэн, уурунан иһэр уратылааҕын уонна бу кут киһи олоҕун устата дьайа сылдьарын быһаарыыта аптаах остуоруйалары элбэхтик истибит оҕолор, улаатан да баран тугу барытын аптаах остуоруйа курдук саныылларын бырахпаттарын биллэрэр. Оннооҕор хас саҥа дьыл аайы көрдөрүллэр “Ирония судьбы” киинэ киһи олоҕун оҥосторугар итирэн баран ордук табылларын Россия эдэр дьонугар барыларыгар биллэрэр. Хас сыл аайы бу киинэни көрдөрүү, итирии дьон өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥпитин, олохторун оҥостуохтаах эдэрдэр элбэхтик үтүктэннэр, итириэхтэригэр диэри арыгыны иһэллэриттэн арыгыһыттар элбииллэрин быһаарар.
Бу кыра эрдэхтэриттэн элбэхтик кэпсэнэн үгэс буолан хаалар аптаах остуоруйалар куһаҕан дьайыыларыттан Россия дьоно олус түргэнник, аптаабыт курдук бары баҕа санааларын ситиһэ охсуохтарын баҕараллара кырдьык, баар суол. Биир киһи олоҕун устата хаһан да кэлбэт, албын коммунизмы тута, олоххо киллэрэ сатааһын биһиэхэ, Россияҕа эрэ тахса сылдьыбыта. Ити омуннаах баҕа санаа оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйарыгар ийэтэ эбэтэр иитэр-үөрэтэр киһитэ кыра эрдэҕинэ аптаах остуоруйа кэпсээни элбэхтик кэпсиирэ улахан куһаҕан оруолу ылар. Бу сымыйа, аптаах дьон туһунан остуоруйаларга киһи араас ап-хомуһун, албыннааһын көмө-түнэн баайы-малы онтон-мантан булан эбэтэр бэлэхтэтэн ыла охсон, баай киһи буола, олоҕо көнө охсоро кэпсэнэллэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ олоххо туох да сыһыана суох, сымыйа, албын остуоруйалары кэпсээн кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар албыны, сымыйаны иҥэрэн биэрии оҥоруллар. Ити иҥмит үгэстэр, өй-санаа түмүгүнэн оҕо улаатан да баран, дьон олоҕун аптаах остуоруйа курдук, олус түргэнник уларыта охсуон баҕарара, эмискэ, түргэнник халлаантан түһэрэн байа-тайа сатыыра хаһан да хаалан хаалбат.
Ити албын остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр баҕа санаалар үгэскэ кубулуйбуттара нуучча норуотугар олус күүскэ иҥэн, олох-суйан сылдьаллара бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтэр. Россияҕа үлэ-хамнас кыайан сайдыбата, бу албын остуоруйалар сабыдыаллара улаханыттан буолар. Ол албын баҕа санаалар туолууларын туһунан кэпсиир остуоруйалары маннык бөлөхтөргө араарыахха сөп:
1. Ханна эрэ, сэриилээн тиийэн кыаттарбыттары өлөртөөн, баайы-малы босхо булунууну, атын дьон баайдарын-малларын ылан туһанан байа охсууну, элбэх баай көмөтүнэн тугу да үлэлээбэккэ сынньалаҥнык олорууну кэпсиир остуоруйалар. (2,61).
2. Аптаах киһи эбэтэр туох эмэ атын, өссө улахан аптаах көмөтүнэн баайы-малы дэлэччи баар оҥорууну, булууну кэпсиир уонна ол баай-мал көмөтүнэн ыһан - тоҕон, ыраахтааҕы курдук олорууга ыҥырар остуоруйалар. (3,67).
Бу аптаах остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр сымыйа, албын өйдөр-санаалар оҕо ийэ кутугар иҥэллэр уонна бу киһи улааппытын кэннэ, кини өйүгэр баҕа санаалар буолан киирэллэр. Оннукка үөрэммит киһи улаатан да баран итинник, оҕо эрдэҕинээҕи баҕа санааларыгар оҕустара сылдьара хаһан да хаалбат. Биир оннук умнуллубат баҕа санаанан - хайдах эмэ гынан олус түргэнник байа-тайа охсубут киһи диэн буолар. Бу баҕа санаа кэлин ырыынак кэмигэр олус тэнийдэ. Оҕолор барылара итинник баҕа санааларга оҕустаран хааланнар үлэлээбэккэ, эрэйдэммэккэ эрэ тугу барытын халлаантан түһэрэн ылыахтарын баҕараллара аһара улаатта.
Бу баҕа санаалар бэйэлэрэ олус үчүгэй баҕа санаалар эрээрилэр, хайдах ситиһиллэллэриттэн көрөн улахан уратыланан тахсаллар. Ол курдук, эмискэ байыы-тайыы диэн бэрээдэктээх, сокуоннары туту-һар, үлэлии-хамсыы сылдьар киһи дьиҥнээх олоҕор хайдах да табыллыбат, кыаллыбат быһыы буолан, бу остуоруйа байыыта эдэр киһи олоҕун сыыһа суолга үтүрүйэр, куһаҕан айыыны, уорууну, халааһыны оҥотторор майгы буолар. Эдэр киһи тугу да үлэлээбэккэ эрэ эмискэ байа-тайа охсоору, тиэтэйэн, ыксаан, быстах суолга киирэн, айыыны-хараны оҥороро элбээн хаалар. Бу албын, сымыйа остуоруйалар быһаччы сабыдыалларыттан биһиэхэ, эдэрдэр уоруу-лары уонна халааһыннары оҥороллоро элбээтэ.
Уһун кэмҥэ үлэлээн-хамнаан, элбэх үчүгэйи оҥорон баайы-малы мунньунуу диэни уһун үйэлээх сахалар хайгыыллар. Ол иһин дьон-аймах боччумнаах өттө эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, халлаантан түспүт харчыны, баайы букатын сөбүлээбэттэр.
Саха дьонун өстөрүн хоһооно: “Тыалынан киирбит, холоругунан тахсар” диэн баара, эмискэ байыыны-тайыыны сирэргэ, сөбүлээбэккэ үөрэтэр. Киһиэхэ эмискэ кэлбит баай, баҕар бэйэтигэр быстах кэмнээх үчүгэйгэ, санаата туолуутугар тириэрдибитин, сынньата сытыарбытын да иһин, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар биллэр куһаҕаны оҥорор. Ол курдук, оҕолоро: “Киниэхэ бэлэм баай түспүтэ, биһиэхэ эмиэ түһүөҕэ”,- диэн өйдөбүлгэ киирэннэр бэйэлэрэ үлэһитэ суох, бэлэми эрэ кэтэһэр дьон буола улаатан хаалыахтарын сөп.
Киһи маҥнайгы өйүн-санаатын, ийэ кутун кыра сылдьан ийэтит-тэн, эбэтиттэн истибит остуоруйалара, кэпсээннэрэ уонна кинилэри быһаччы үтүктүүтэ төрүттүүллэр. Нуучча норуотун саамай таптыыр, сөбүлүүр суруйааччыта А.С.Пушкин сурукка киллэрбит остуоруйата “Сказка о царе Салтане, о сыне его славном и могучем богатыре князе Гвидоне Салтановиче и о прекрасной царевне Лебеди” диэнэ Россия оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан куһаҕан сабыдыалы оҥороро Кут-сүр үөрэҕинэн чуолкайдык дакаастанар буолла.
Бу остуоруйа сүрүн геройа Гвидон кинээс биллибэт сиргэ тиийэн аһара байар, бүтүн куораты бас билэр, ыллыы-ыллыы көмүс эриэхэни хастыыр тииҥи кытта булунар, тугу баҕардаргын эрэ булан аҕала охсор аптаах Куба сарыабынаны кэргэн ылар. (3,83). Маннык бэлэмҥэ туох да эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох байыы-тайыы кыра оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар туруору киирэн иҥэн хааларыттан, бу киһи улаатан да баран соҕотохто, тугу да үлэлээн, оҥорон таһаарбакка эрэ, ханна эрэ тиийэн баайы халлаантан түһэрэн ылан, аһара байа охсон хаалыан баҕара саныы сылдьарга иитиллэр. Кини ханна эмэ ыраах тиийэн, бэйэтин кыра эрдэҕинээҕи баҕа санаатын ымыытын булуон баҕарара хаһан даҕаны хаалан хаалбат.
Россияҕа үлэ-хамнас кыаттарбата, бу албын, сымыйа остуоруйа-ларынан оҕолор өйдөрүн-санааларын толорууттан үөскүүрүн билбэ-тэҕэ буолааччы элбэх. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн, туһа киһитэ буолан үлэни үгэс оҥостубатаҕына, улаатан баран үлэлии үөрэнэрэ улахан уустуктары үөскэтэрин тэҥэ, уһаан хааларын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ төрөппүттэргэ тириэрдэр.
Остуоруйаларга элбэхтик ахтыллар саллаат араас абы-хомуһуну туһанан олус баай дьахтары булан кэргэн ылан байан-тайан олороро эдэр уолаттары кини курдук буолууга ыҥырар. (2,87).
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэн олохсуйбут баҕа санаата үйэтин тухары дьайа сылдьар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Киһи улааппытын да кэнниттэн, бу баҕа санаата син-биир кини өйүгэр-санаатыгар киирэн дьайа сылдьар. Ол иһин аһара баай, аптаах “Куба сарыабынаны” була охсон кэргэн ылыы эбэтэр эмискэ, хантан эрэ булан-талан байыы-тайыы Россия уолаттарын биир баҕа санаалара буолан иҥэн сылдьар.
Сайдыыта суох, мөлтөх экономикалаах дойдуга олорон эрэ олоххо кыайан киирбэт ыра, баҕа санааларынан туолбут эдэр дьон, эмискэ байа-тайа охсоору олох чэпчэки өттүн тутуһаннар уоруу уонна халааһын, талааһын диэки халыйан хаалыылара үксээн иһэр. “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно өй-санаа сайдыытын ити уратытын арыйар. Билигин Россия эдэр дьонун өйдөрө-санаалара буорту буолуутун, үлэ-хамнас сатарыйыытын биир биричиинэтэ сахалыы Кут-сүр үөрэҕинэн ити курдук быһаарыллар.
Бу остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллибит эмискэ байа-тайа охсон ыраахтааҕы курдук киэҥник, дэлэгэйдик олоруу өйдөбүлэ Россия хас биирдии киһитигэр иҥэн сылдьар. Урукку кэмҥэ бу баҕа санаа үөскээһинигэр ыраахтааҕы олус баайа-талыма олук буолара. Ол кэмҥэ көннөрү дьон баҕа санааларын муҥура ыраахтааҕы курдук байыы буолара саарбаҕа суох быһаарыллар этэ.
Эмискэ байыы, тупсуу диэн баҕа санаа сайдан, кэҥээн иһиититтэн республиканы олус түргэнник сайыннара охсуу диэн өйдөбүл үөскээн ыарыыга кубулуйарынан билиҥҥи салайааччылар бары кэриэтэ, бу ыарыынан ыалдьа сылдьаллар. Ону тэҥэ, Россия государ-ствотын бары салайааччылара итинник ыарыынан ыалдьаллар этэ. Оннооҕор В.И.Ленин аһара сайдыыны бэйэтин үйэтигэр ситиһэ охсон, коммунизмы тутуон дьиҥнээхтик баҕарар этэ. Атын да салайааччылар бары остуоруйа дьоруойун курдук түргэн сайдыыны ситиһэ сатаабыттара биллэр. Ол курдук, И.В.Сталин коллекти-визацияны оҥоро охсон, тыа хаһаайыстыбатын өрө тарда сатаабытын содула бу кэмҥэ диэри дьайар. Н.С.Хрущев кукурузаны сиргэ бары-тыгар үүннэрэ охсон ССРС дьонун барыларын уонна сүөһүлэри эмиэ тото аһатаары оҥостубута эмиэ табыллыбатаҕа. “80-с сыллардаахха коммунизмҥа олорор буолуохпут” диэн лозуну оччотооҕу кэмҥэ саарбахтыыр киһи суох курдук этэ. Бары улахан учуонайдардыын, хас да үрдүк үөрэхтээхтэрдиин уонна хара үлэһиттэрдиин кырдьык-хордьук кэтэһэ сылдьыбыппыт баар этэ.
Б.Н.Ельцин дьон олоҕун барытын эргитэ тута охсон аҕыйах сылынан демократияны олохтуу сатаабыта. Аатыра сылдьыбыт экономист Г.Яблинскай оннооҕор Россия экономикатын 500 хону-гунан көннөрүөхпүт диэн аналлаах программа оҥорон өрө тута, сир аайы далбаатана сылдьыбыта. Итинник санаалар барылара олоҕу аптаах остуоруйа курдук санааһынтан үөскээн тахсар өйдөбүллэр буоланнар олоҕу олус тиэтэтэллэр, аптаабыт курдук тупсара сатыыллара кыайан ситиһиллибэккэ хаалан дьон санааларын түһэрэллэр. Олус эмискэ байан-тайан, ыһылла сылдьар харчыланан баран, ыраахтааҕы курдук олоруу, нуучча дьонун баар-суох баҕа санаалара буолан сылдьаллар. Ити баҕа санаалары кинилэргэ кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ куруук кэпсиир аптаах остуоруйалара уонна аҕыйах, үтүктэ, батыһа сатыыр аһара баай дьон көрдөрөр холобурдара үөскэтэллэр. Оҕо улаатан иһэн хаппыысталар быыс-тарыттан да булуллубатаҕын, бары-барыта босхо буолан “комму-низм” да кэлбэтин, төрөппүттэрэ ыраахтааҕы курдук байбатах-тарын, син биир билэригэр тиийэр. Кыра эрдэхтэринэ итинник албыҥҥа үөрэппиттэрин билбитэ таах хаалан хаалбат ийэтигэр, аҕатыгар эбэтэр үөрэппит дьонугар итэҕэйбэтин, эрэммэтин үөс-кэтэр. Оҕо төрөппүтүн итэҕэйбэтэ киниэхэ олус улахан охсууну оҥорор. Онтон сылтаан улахан дьону букатыннаахтык итэҕэйбэт буолан хаалыытыгар тириэрдиэн сөп. Улаатан иһэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ төрөппүттэрин, аймахтарын олохторуттан тутулуктаахтарын суруйааччылар бэлиэтииллэр. (4,9).
Оҕолор улаатан, өйдөрө-санаалара ситэн истэҕинэ, кыра эрдэх-тэриттэн улаханнык албынныы сылдьыбыттарын билэр кэмнэрэ кэлэн, итинник сыыһа туттууга тиийиэхтэрин уонна өйдөрө-санаалара туруга суох буолан “Трудные подростки”, “Маргиналлар” диэннэргэ кубулуйан хаалан улаханнык эрэйдиэхтэрин сөп.
Нуучча норуота туруктаах өйүн-санаатын булбата барыта ити аптаах остуоруйалартан саҕаланар. Оҕолорго сахалар Кут-сүр үөрэх-тэрин туһанан кыра эрдэхтэриттэн ийэ куттарыгар олоххо сөптөөх өйү-санааны олохсутан, өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын ситиһии, аан маҥнай төрөппүттэрин курдук үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиири, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэҕэс-сайаҕас, чиэһинэй майгыны иҥэрэр ордук туһалаах буолуо этэ. Россияҕа эйэлэһии майгына эргийэригэр биир мэһэйинэн, уһун үйэлэр тухары биир сиргэ олорор, бииргэ үлэлиир омуктарын дьонун харса суох кыды-йыы туһунан элбэх үлүннэриилээх остуоруйа кэпсээннэри оҥорон үөрэх кинигэтигэр киллэрэн суруйуу буолар. (5,67).
Улаатан иһэр ону-маны билэ-көрө сатыыр оҕолору маннык үөрэтии, былыргы, хараҥа үйэлэргэ сыыһа-халты туттуулар баар буола сылдьыбыттарын умуннара сатыыр оннугар, үлүннэрэн көрдөрүү, омуктар эйэлээхтик бииргэ олорууларыгар көмөлөспөт.
Дьадаҥы дьон ортолоругар аҕыйах аһара баай дьон бааллара ыраахтааҕы курдук баайдык олоруу диэн өйдөбүлү үөскэтэр уонна үчүгэйдик умналаабыт да киһи туохха эмэ тииһинэрин эмиэ көрдөрөр. Ыраахтааҕы баай-талым олоҕун туһунан остуоруйалар олус элбэхтэрэ, дьадаҥы дьон санааларыгар кинилэр курдук олоруу баҕа санаатын, өйдөбүлүн үөскэтэр. Дьадаҥы да дьон эмискэ байдахтарына, ыраахтааҕы курдук хамнанан баайдарын сотору ыскайдаан бүтэрэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллар. (6,381).
Эмискэ байыыга-тайыыга ыҥырар, үөрэтэр остуоруйалар улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын буорту оҥороллоро сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэринэн сөптөөхтүк дакаастаналлар. Оҕо өйүн-санаа-тын хайдах харыстаан, аһара ыыппакка эрэ улаатыннарары сахалар кырдьаҕастара урут билэллэр, туһаналлар этэ. Ол иһин оҕолорун кыра эрдэхтэринэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн, иитэн улаатын-нараллара, “Хара харахтаахха көрдөрбөккө”, албыннаабакка, сымы-йалаабакка, олохторугар туох баарынан, кырдьыгынан, ханнык баҕарар олоххо көрсүллэр ыараханнары тулуйарга уонна үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ, киһилии майгылаах, бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын ситиһэллэрэ. Ол аата оҕо баҕа санаатын аан маҥнай бэйэлэрин курдук буолууга салайан тугу оҥороллорун барытын үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ. Кыра эрдэҕинэ маннык үөрэтэн ийэ кутугар үчүгэй үгэстэри иҥэрэн кэбистэххэ, оҕо улаатан баран сайдыыны бэйэтэ ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатарын туһана сылдьаллар.
Кэнники кэмҥэ аҥардастыы арҕааҥҥы омуктар, нууччалар үөрэх-тэрин үтүктүүттэн сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии туһунан үөрэхтэрэ олох даҕаны умнууга хаалан сылдьаллар. Мин сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕин олохтооммун уонна бары үлэлэрбинэн ити улахан халыйыыны көннөрө сатыыбын. Арҕааҥҥы өй-санаа үөрэхтэрэ киһи куттара тус-туспаларын уонна хайдах сайдан иһэллэрин билбэт-тэриттэн оҕо ийэ кута сайдарын, үгэстэринэн иитиллэрин хаалларан кэбиһэллэриттэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ оонньото эрэ сылдьыы уонна атаахтатан иитии биһиэхэ эмиэ тарҕанан сайынна.
Арай төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн аан маҥнай ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон ииттэхтэринэ уонна улаатан истэҕинэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран үлэлииргэ үөрэттэх-тэринэ ити сыыһа хайысха көнөн барар кыахтаах. Ону тэҥэ, ийэлэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ төрөөбүт тылларынан саҥарарга кыһанан үөрэттэхтэринэ эрэ саха тыла сүтэн, симэлийэн хаалбата ситиһиллэр.
Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буолан, кини үөрэҕин, үлэтин-хамнаһын кыайа-хото баһылаан эрэ баран салгыы сайдан, атын сиртэн, дьонтон үөрэҕи-билиини салгыы ылынан барыытын ситистэххэ оҕону иитии уонна үөрэтии сөптөөхтүк, олохтон тутулуктаахтык салгыы баран иһэрин хааччыйыан сөп. (7,99).
Туһаныллыбыт литература..
1. Василиса Прекрасная. Русские народные сказки. / Составитель и художник Власов О.М. - Спб: Санкт-Петербургский комитет Союза литераторов России, ЭТО "Экслибрис", 1993. - 120 с.
2. В.И.Даль, А.С.Пушкин. Чудесный ларец. Сказки. Загадки. Пословицы. / Рисунки В.Конашевича. - Москва: Молодая гвардия: Фонд им. И.Д.Сытина: Роскнига, 1994. - 159 с.
3. “Туймаада саҥата” хаһыат. N 18. 18.05.2001.
4. Газета “Якутск вечерний”, N 25. 22 июня 2001 г.
5. Е.Н.Леонович. Родная словесность. Книга для чтения для второго года обучения в начальной школе. Под ред. М.Р.Львова. - Ч.2. Москва, 1995. - 336 с.
6. В.Я.Шишков. Угрюм-река: Роман в 2-х томах. Т.1.(Переиздание).- Якутск, Кн. изд-во, 1982. - 480 с.
7. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Итэҕэл.
| 10,682 |
Иккис коалиция сэриитэ. Иккис коалиция сэриитэ (1798/9 – 1801/2, хайдах ааҕартан тутулуктаах) — диэн Британия, Австрия уонна Арассыыйа импиэрийэлэрин салалтатынан, кинилэри өйүүр Осмаан импиэрийэтэ, Португалия, Неаполь уонна ньиэмэс тутулуга суох монархиялара (ол саҕана Германия биир сомоҕо дойду буола илигэ) кыттыгастаах Франция Өрөспүүбүлүкэтин утары сэриилэрэ этэ, соруктара — Францияны мөлтөтүү уонна дойдуга хоруолу төнүннэрии.
Пруссия коалицияҕа кыттыспатаҕа, Испания Францияны өйөөбүтэ.
Улуу Британия уонна Арассыыйа импиэрийэтин уопсай соруктара Франция Өрөспүүбүлүкэтэ күүһүрүүтүн тохтотуу уонна дойдуга монархияны төннөрүү этэ, оттон Австрия импиэрийэтэ Бастакы коалиция сэриитин кэнниттэн улахан үп-харчы иэһигэр киирэ сылдьар буолан — бэйэтин урукку туругун сөргүтэ уонна сэрииттэн ордук күүстээх тахса сатыыра. Сорох устуоруктар этэллэринэн, сүрүн державалар соруктара тус-туһунан буолан, коалиция өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кыайан суулларбатаҕа, оттон Франция 1793 сыллаахха былдьаабыт сирдэрин бэйэтин аннынан бигэргэппитэ. Франция-Австрия 1801 сыллааҕы сөбүлэҥинэн Франция саҥа сирдэри Тосканаҕа уонна Италияҕа ылбыта. Австрия Венецияны уонна урукку Венецияҕа киирэр Далмацияны ылбыта. Атын союзниктар үксүлэрэ эмиэ Францияны кытта сепаратнай эйэ сөбүлэҥин 1801 сыллаахха түһэрсибиттэрэ. 1802 сыллахха кулун тутарга Британия Франциялыын Амьеннааҕы сөбүлэҥҥэ илии баттаабыта, бэс ыйыгар Осмаан импиэрийэтэ эмиэ эйэ сөбүлэҥин түһэрсибитэ.
Онон Европаҕа хас да ый эйэлээх олох турбута. Онтон 1803 сыллаахха ыам ыйыгар Британия эмиэ Францияҕа сэриини биллэрбитэ. Онтон сылтаан Үһүс коалиция сэриитэ саҕаламмыта.
1799 сыллаахха Иккис коалиция сэриитин кэмигэр Андре Массена салалталаах француз аармыйата Александр Корсаков хамаандалаах нуучча сэриитин Швейцарияҕа Цюрих анныгар кыайбыта. Төһө да Александр Суворов салалталаах Арассыыйа иккис аармыйата ситиһиилэммитин үрдүнэн, бу хотторууттан сылтаан Арассыыйа сэрииттэн тахсарга күһэллибитэ.
| 1,140 |
878. 878 сыл.
| 8 |
Гончаров Иван Александрович. Гончаров Иван Александрович (1812—1891) — нуучча суруйааччыта уонна литэрэтиирэ кириитигэ.
«Фрегат „Паллада“» диэн кинигэтигэр Дьокуускайы ойуулаабыта.
1812 сыллаахха бэс ыйын 18 күнүгэр Симбирскэйгэ төрөөбүтэ.
1852 сыл алтынньытыгар минфин тас атыытын-эргиэнин департаменыгар тылбаасчытынан сулууспалыы сылдьыбыт Иван Гончаров Японияҕа барыахтаах вице-адмирал Путятин сэкиритээринэн анаммыта. 1852 с. байыаннай фрегатынан Японияҕа устуутун саҕалаабыта, Англияҕа, Африкаҕа, Индонезияҕа иҥин сылдьан ааспыта, Японияттан төннөн иһэн 1954 сыллаахха Айааҥҥа кытылга түспүтэ уонна сиринэн Петербурга айаннаабыта, эһиилигэр олунньуга тиийбитэ.
Кинигэтин бастакы очеркалара 1955 сыл муус устарыгар хайыы-үйэ бэчээккэ тахсыбыттара, оччотооҕу уопсастыбаҕа улахан сэргээһини үөскэппиттэрэ, ааҕааччыга атын дойдулары, омуктары арыйбыттара (нуучча ааҕааччытыгар оччотооҕуга маннык айымньылар суохтар этэ). Ол эрээри, Юрий Лотман сыанабылынан, суруйааччы экзотиканнан үлүһүйбэккэ, дириҥник хорутан үлэлээбитэ, сайдыы аан дойдуга бүттүүнүгэр биир суолунан барарын көрдөрбүтэ.
1891 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Санкт-Петербуурга өлбүтэ.
| 707 |
Гумилёв Лев Николаевич. Гумилёв Лев Николаевич — былыргы түүрдэр, хунну, хазар уо.д.а. истиэп омуктарын устуоруйаларын чинчийбит учуонай, устуорук, этнолог, археолог, географ, бөлүһүөк, бэйиэт. Устуоруйа уонна география билимнэрин дуоктара. Этногенез пассионарнай түөрүйэтин төрүттээччитэ.
Кини аатынан Казахстан Астанаатыгар универститет ааттаммыта.
1912 сыллааха урукку истиилиэн балаҕан ыйын 18, саҥа ааҕыынан алтынньы 1 күнүгэр Санкт- Петербуурга төрөөбүтэ. Аҕата Арассыыйа бэйиэсийэҕэ Үрүҥ көмүс үйэтин чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Николай Гумилев. Ийэтэ аатырбыт бэйиэт Анна Ахматова.
Түөртэ хаайылла сылдьыбыта, ол быыһыгар Аан дойду иккис сэриитигэр рядовойунан сэриилэспитэ, Берлини босхолоспута. Бастаан 1933 сыллаахха тутулла сылдьыбыта, ол эрээри буруга тардыбакка 9 хоннорон баран таһаарбыттара. 1934 сыллаахха Санкт-Петербуурга университет устуоруйа факультетыгар киирбитэ. Эһиилигэр 1935 с. эмиэ хаацыллыбыта, ол эрээри биллиилээх дьон көмүскэһэннэр, сууттаммакка тахсыбыта. Үһүстээн 1938 сыллаахха тутуллубута, 5 сыл болдьохтоммута. Норильскайга хаайыыга олорбута. Сэриигэ 1944 с. Туруханскай военкамаатынан Игарка куораттан ыҥырыллыбыта. Сэрии кэнниттэн устуоруйа факультетын экстернинэн бүтэрбитэ. 1948 с. устуоруйа билимин хандьыдаатыгар диссэртээссийэ көмүскээбитэ. 1949 сыллаахха эмиэ тутуллубута, 10 болдьоххо хаайыллыбыта. Казахстааҥҥа, Алтаайга, Сибииргэ хаацыыга олорбута. 1956 с. босхоломмута, реабилитацияламмыта. Эрмитаажка хас да сыл үлэлээбитэ. Онтон 1962 сылтан 1987 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыар диэри ЛГУ географиятын факультетын иһинэн билим-чинчийэр институукка үлэлээбитэ.
1992 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр Санкт-Петербуурга өлбүтэ.
| 968 |
Күүстээҕи талыы. Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар күүстээҕи, кыахтааҕы таба талан ылыыны куруук туһана сылдьаллар. Атыыр кыыллар тыһыны былдьаһан харсыһаллара кыахтаах, күүстээх атыыр кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, сайыннаран иһэрин олоххо туһана сылдьыыга тириэрдэр. Кыыллар мөлүйүөнүнэн сылларга эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбөккө эрэ сайдан, күүһүрэн иһэллэр.
Күүстээхтэн күүстээх, кыахтаахтан кыахтаах төрүүрэ айылҕа айбыта, сокуона буолар. Дьон сайдыыны, тупсууну ситиспиттэрин бэлиэтинэн үөрэҕи өрө тутаннар өй-санаа сайдыытын аһара ыытаннар, айылҕаҕа киһи этэ-сиинэ бастаан иһэрин суох оҥорон халыйыыны үөскэтэн сылдьаллар.
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһалыыр, онтон оҕолоругар эттэрин-сииннэрин ситэ хамсаппаттарын үөскэтэн куһаҕаны, буортуну оҥорор. Элбэхтик олорор, сытар төрөппүтүн оҕо көрөн үтүктэн өссө үгүстүк олороро, сытара үөскээн тахсара этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэригэр тириэрдэр.
Айылҕаҕа күүстээҕи талан ылыы хаһан баҕарар баар. Кыыс оҕолор күүстээх эр дьону сөбүлүүллэр. Хас да уолу кытта биир кэмҥэ билсиһэн баран хайалара күүстээҕин быһаара сатыыллар. Бу быһаара сатааһын уолаттары элбэхтик охсуһууга тириэрдэр.
Күүстээҕи быһаарсыы охсуһуунан быһаарыллара ордук табыллар. Охсуһуу эр киһи күүһүн, кыаҕын быһаарарыттан уолаттар икки ардыларыгар сутуругунан охсуһуу күүстээҕи талан ылыыга туһалыыр былыргыттан туттуллар судургу ньыма буолар.
Ыал буолууга күүстээх, кыахтаах эр киһини талан ылыы аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтэргэ аналланарын туһана сылдьыы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Аныгы үйэҕэ күүстээҕи, кыахтааҕы талыыга үлэни сатабыллаахтык оҥорууну туһаныы ырыынак олоҕо кэлбитинэн ордук табыллар.
Билигин күүстээх, кыахтаах эр киһини таба талан ылыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр:
1. Чахчы күүстээх, кыахтаах эр киһини талыы. Дьахталлар күүстээх эттээх-сииннээх киһини сөбүлүүллэр эрээри, үөрэх “үчүгэй” диэн этиигэ баһыттаран уонна сынньалаҥнык сылдьалларын ордорон үөрэхтээҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалла. Бу быһаарыы тарҕаныыта үөрэҕи баһылаабыт киһи хамнаһа улаатарыттан тутулуктаах уонна чэпчэки үлэни үлэлииринэн быһаарыллара “үчүгэйин” өссө улаатыннаран кэбиһэн сылдьар.
Кыыс оҕо эр киһиттэн харысхалы, көмүскэли, оҕо көрөр кэмигэр барынан-бары хааччыйыыны эрэйэр. Күүстээх, үчүгэй көрүҥнээх уолаттары аан бастаан талаллар. Оскуолаҕа уолаттары кытта бииргэ үөрэнэр сиппит кыргыттар охсуһуннаран быһааран күүстээҕи талан ыла сатыыллара бэрээдэги тутуһууга сөп түбэспэт быһыытын да иһин, айылҕа айбыт талан ылыытын туһана сатааһын буолар.
Дьахтарга эр киһи күүстээҕэ, кыахтааҕа, дьиэтин-уотун атыттартан харыстыыра, көмүскүүрэ уонна үлэни кыайара, табатык, сатабыллаахтык оҥороро ордук сыаналанар.
Араас элбэх күрэхтэһиилэри туһанан күүстээҕи уонна өйдөөҕү талан ылыыны сахалар былыргыттан туһаналлар. Тустууктар, сүүрүктэр уонна атах оонньууларынан дьарыктанааччылар ордук сыаналанар этилэр. Билигин мас тардыһыыта биллэрдик уларыйан, хамсаныы эбиискэ киирэн биэрбитинэн, бу күрэхтэһии киэҥник тарҕанар кыаҕа улаатта.
2. Күүстээҕи талан ылыыга өй-санаа көрдөбүллэрэ уонна үөрэхтээх буолуу эбии киирэллэрэ уустуктары үөскэтэллэрин таһынан, аһара баран халыйыыны таһаараллар. Үөрэх киэҥник тарҕаныыта аныгы олоххо туруору күүс туһата аҕыйах буоларын үөскэтэн, иккис өрүтү тутуһары эрэйэрэ мөлтөөн эрэр омуктар тустуу күрэхтэһиитин туората сатыылларыгар тириэртэ.
Аныгы сайдыылаах үйэҕэ күүһү үөрэх баһыйара эбиллэн дьон күүстэрэ мөлтөөн иһэр. “Дагдайбытын аанньа далай акаары” диэн өс хоһооно улахан киһини быһаарара онно олук буолар.
Сахаларга уһун кыһын кэмигэр элбэхтик дьиэҕэ олорорго күһэллии араас элбэх остуол оонньууларын сайыннаран тарҕаппыт. Түргэн уонна сымса хамсаныылары эрэйэр хаамыска оонньуута эдэрдэргэ ордук табыллар.
Өйдөөҕү быһаарыыга дуобат оонньуута сахаларга тарҕаммыт. Маҕан уонна хара тириилэртэн аттаран тигиллибит саахымат ойуулаах кыра көбүөргэ оонньонор дуобаты олус былыргы кэмнэргэ сахалар айбыттар уонна туһана сылдьаллар. Бу оонньууга сатыы сэрииһиттэр ньыкыы диэн ааттаналлар уонна нөҥүө кытыыга тиийдэхтэринэ аттаах буола уларыйаллар.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эр киһини талан ылыыга сайдыылаах буор куттааҕы булан ылыы туһалааҕын быһаарар. Төрүччү үөрэҕин туһанан үлэни кыайар аймахтары ыал буолууга талан ылаллар. Буор кут диэн өй-санаа буолар уонна аҥардас күүһү баһыйарынан сайдыыны ситиһиигэ улахан оруолу ылар. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ аймахтар хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан иһэллэрин үөскэтэрэ олоххо ордук туһалаах суолталаах.
Үөрэх элбэхтэ хос-хос хатыланан умнуллубат буолууга тиийэн үгэһи үөскэттэҕинэ киһи оҥорор быһыытын салайар, киһи бэйэтэ санаабыт быһыытын оҥорор кыахтанар. Онтон салгыы эти-сиини үөрэттэҕинэ, уһун кэмҥэ дьарыктаатаҕына үөрүйэххэ кубулуйуон сөп. Үөрүйэххэ кубулуйбут өй-санаа буор куту үөскэтэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр кыахтанар.
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһаны, барыһы аҕалар. Киһи бу үөрэҕинэн туһанан этин-сиинин дьарыктаан, эрчийэн үөрүйэххэ, онтон буор кукка уларытар уонна кэлэр көлүөнэлэригэр тириэрдэр аналлаах. Буор кукка тиийэ сайдыбатах, үөрүйэҕи үөскэппэтэх, эти-сиини уларыппатах үөрэх таах хаалар, үөрэхтээх киһи өллөҕүнэ үрэллэн ыһыллан хаалар.
Аныгы сайдыбыт диэн ааттаах олоххо киһи өйө-санаата сайдыытын таба сыаналаабаттан үөрэх ылар оруола биллэрдик үрдээбитэ талан ылыыга баһылыыр оруолу ыларын үөскэтэн сылдьар. Онно эбии үөрэҕи аһара арбааһын, хайҕааһын сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбитэ өссө да хаала илигэ онно олук буолар.
Ырыынак кэмигэр үлэ оҥорон таһаарыыта улааттаҕына үлэһит киһи сыаната үрдээн биэрэрэ кэлэр. Арҕааҥҥы омуктар үчүгэй үлэһит хамнаһын улаатыннаран байыыны ситиһэригэр тириэрдэн баай уонна дьадаҥы диэн икки өрүттэр утарыта турууларын үһүс өрүтү үөскэтэн биэрэн кыччаталлар. Үлэһит киһи этэ-сиинэ бөҕөтө, ыараханнары кыайара, үлэни сатабыллаахтык оҥороро саҥалыы сыаналанар кэмэ кэллэ.
Күүстээҕи талан ылыыга икки өрүттээх көрдөбүл эрэйиллэрин билэн туһана сылдьыы табыллар. (1,77).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 4,251 |
Аһааһын икки өрүтэ. Айылҕаҕа туох барыта икки өттүлэриттэн тутулуктаахтык сайдаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Киһи аһылыгы аһыыра икки өрүттэнэн тахсара саха тылынан этиллэр:
1. Сиир. Айылҕаттан ылан сиэһин.
2. Аһыыр. Анаан бэлэмнэммит аһы аһааһын.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Сиэһин диэн аһааһын олус былыргы көрүҥэ буолар. Киһи былыргы дьыллар мындааларыгар тыаҕа соҕотоҕун сылдьар эрдэҕинэ туох сиэниэххэ айылааҕы булбутун барытын сонно сиэн кэбиһэриттэн үөскээбит олус былыргы тыл буолар.
Билигин даҕаны тугу айылҕаттан ылбыппытын сиэн кэбиһэрбит өссө да хаала илик. Отоннору, араас үүнээйилэри үргүү сылдьан кыралаан сии сылдьыахха сөп.
2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытын, тупсубутун бэлиэтээн ас диэн тыл туттуллар буолбут. Аһыыр аһылыктарын эрдэттэн бэлэмнээн туһаналлара аһааһын диэн тылы үөскэппит. Сайдыы киирэн эти уокка үтэн буһарартан ас диэн тыл үөскээн сиир диэн тыл иккис өрүтэ буолан дьон туһанар буолбуттар.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ араас аһылыктары буһаран, хайаан эрдэттэн бэлэмнээн иһэллэрэ эбиллэн иһэр. Араас астары булкуйан, саҥаны айыыны оҥорон саҥа, ураты астары бэлэмнээн дьону аһаталлар. Аһы бэлэмнээһин, булкуйуу судургу соҕуһунан, оҥорорго дөбөҥүнэн дьон саҥаны айыыны элбэхтик оҥоро, араас астары бэлэмнии сатыылларын үөскэтэр.
Араас астары боруобалаан иһии киһи солумсах буоларыттан ордук улаатар. Солумсах буолуу аһара бардаҕына киһи быһыытыгар сөп түбэспэт уларыйыылар үөскээн тахсаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн саҥа, сахаларга суох тылы булан солбуйа сатаан онно-манна суруйаллара элбээн сылдьар. Бу сахалыы өйү-санааны билбэт, атеист буолан хаалбыт дьоҥҥо солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы суох оҥорон кэбиһэннэр аһара солуну билэ сатааннар бары солумсахтара улаатта.
Аһылыгы бэлэмнээһиҥҥэ дьон араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон ол-бу аһылыктары амтаннарыттан талан холбуу булкуйан туһана сатыыллар. Тус-туспа көрүҥнээх аһылыктары маннык холбуу булкуйан кэбиһии киһи куртаҕа соччо үчүгэйдик буһарбатын үөскэтэрин үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.
Сахалар киһи куртаҕа аһы буһарар кыаҕын таба сыаналаан араас элбэх аһылыктары холбуу булкуйан сиэһин туһата аҕыйаҕын арыйан олохторугар туһаналларын аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэҕи туһана сылдьаллара биллэрэр.
Олус улахан тымныыны тулуйарга киһи сыалаах, арыылаах аһы аһыыра эрэйиллэр. Тымныы дойдуга олорор дьон эти, сыаны элбэҕи сиэтэхтэринэ тымныыны тулуйаллара улаатарын билэллэр. Уһун тымныылаах уонна куйаас сайыннаах дойдуга аҥардастыы биир ас көрүҥүн аһыы сылдьыы киһи этигэр-сиинигэр киртийиини үөскэтэр. Кэмиттэн кэмигэр киһи аһыыр аһылыгын уларытан этин-сиинин ыраастыы сылдьара эрэйиллэр.
Аһы аһааһын икки өрүттээҕин сыл устата туһаныы холобурунан эти сиэһин уратыта буолар. Кыһыҥҥы кэмҥэ элбэх эти, сыаны сиэн араас кирдэри мунньуммут киһи сайын устата эти сиэбэккэ сылдьан этин-сиинин ыраастанарын сахалар тутуһа сылдьаллар. Бу уһун үйэлээх билиилэрэ сайыҥҥы кэмҥэ эти хара диэн түһэрэн, намтатан ааттыылларыттан уонна биирдэ эмэтэ сииллэриттэн биллэр.
Сайыҥҥы сылаас кэмҥэ балыгы уонна үрүҥ аһы элбэхтик аһыыллар. Бу кэмҥэ эти сиэбэккэ сырыттахха кыһын устата мунньуллубут кирдэри, сыалары көҕүрэтэн ыраастаныы ситиһиллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар сүөһүлэрин улаатыннара сатааннар сайын эти сиэбэттэрэ уһун үйэни ситиһэллэригэр тириэрдэрин сурукка киллэрбиттэрэ дакаастабылынан буолар.
Ол былыргы кэмнэргэ сахалар аһылык уларыйан биэрэрин күн аайы туһаналларын аһааһын икки өрүтэ баара биллэрэр:
1. Дьоро киэһэ.
2. Ньыха киэһэ.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Эт, балык астары тото сиэһин киэһэтэ дьоро киэһэ диэн ааттанар уонна дьон аһылыктарын саппааһа төһө элбэҕиттэн тутулуктанан күнү көтө-көтө кэлэрэ биллэр. Бу аһылыкка эти, балыгы атын аһылыктары кытта булкуйбакка эрэ тотуохха диэри сииллэр.
Ас биир көрүҥэ куртахха үчүгэйдик буһан иҥэмтэтэ элбиирин туһаныыны аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэх олоххо киллэрэн туттулла сылдьар. Биһиги кыра эрдэхпитинэ Лөкүө эбэбит элбэх куурусса сымыытын хас да хонукка мунньан баран биир аһылыкка тото сиэтэрэ уонна туһата элбиир диэн быһаарара.
2. Араас суол хааһылары, бурдук астары аһааһын киэһэтэ ньыха киэһэ диэн ааттанар. Эт, балык астар аҕыйах буоллахтарына куруук кэриэтэ ньыха киэһэлэр буолар эбиттэр.
Сахалар аһылыктарын үөрэҕинэн араас көрүҥнээх аһылыктары бэйэ-бэйэлэрин кытта булкуйбакка эрэ биир аһылыкка аһааһын туһалааҕа дакаастанар. Биир аһылыкка биир көрүҥнээх аһылыгы аһаатахха куртахха үчүгэйдик буһан элбэх эньиэргийэни биэрэрэ быһаарыллар. Киһи куртаҕа тус-туспа аһылыктары буһарарыгар атын-атын ферменнэри туһанар эбит. Аһара хааһыланан, үлтү булкуллан хаалбыт аһылык ситэтэ суох буһан баран туһата суох таһаарыллара быһаарыллар. (1,27).
Эти, балыгы уонна араас хааһылары, бурдук аһылыктары кытта холбуу булкуйан биир аһылыкка сиэһин куртахха иҥэмтэлээхтик буһалларын суох оҥорорун иһин, тус-туспа сиэннэхтэринэ туһалара улаатар. Доруоһалаах килиэп бэйэтэ туспа аһылык буолар. Бурдук, хааһы аһылыктар арыылаах сиэнэллэрэ буһарыгар ордук табылларын “Арыылаах алаадьы” диэн этии биллэрэр.
Уһун үйэлээх дьон аһыыр аһылыктара боростуой уонна аҕыйах көрүҥнээх эбиттэрин билэр дьон кэпсииллэр. Киһи биир көрүҥнээх аһылыгы аһыы сылдьара иҥэмтэтин улаатыннаран ордук туһалаах буоларын туһана сылдьыахха сөп.
Аһааһын икки өрүттэрин туһана сылдьыы хаһан да уларыйбат уонна эбиллии өттүгэр аһара баран хаалбаттарын өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр. (2,80).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 3,796 |
Таҥара уонна сатана. Дьон туох эрэ саҥаны айыыны оҥорбуттарыгар сөп түбэһэр, аналлаах аатын үөскэтэн биэрэллэр. Бу аналлаах ааттар саҥа тылы үөскэтэн олоххо киллэрэллэр. Дьон саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһэллэриттэн саҥа тыллар үөскээн тахсаллара улахан тутулуктаахтарын биллэрэр.
Вертолету айан, оҥорон көтүппүт кэнниттэн вертолет диэн тылы үөскэтэн аат биэрэн иҥэрбиттэр. Олохтон, саҥаны айыыны оҥорууттан тутулуга суох араас була сатаан оҥоруллубут тыллар мааты үөскэтэллэр уонна хаалан, умнуллан иһэллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥоро сатыыр тыллара оҥорор быһыыттан тутулуга суох буоланнар мааты үөскэтэллэр уонна саха тылын буорту оҥороллор.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэлиэтиир тыллар уларыйалларын, саҥа үөскүүр тылларынан солбуллан иһэллэригэр тириэрдэр. Өй-санаа саҥа тыллары үөскэтэн иһэрин таһынан эргэ, туттуллубат былыргы тыллары саҥа өйдөбүллээн туһаныыга эмиэ киирэллэр. Туох саҥа, ураты барыта аналлаах ааттаах буоллахтарына табыллар.
Сахалар киһи таҥараларын үөрэҕин хууннар саҥа эрэ саҕаланыытыгар Европаҕа тириэрдэн тарҕаппыттар уонна өй-санаа үөрэҕэр бэйэлэрин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн билиилэрин олоххо киллэрбиттэрэ саҥа тыллары, өйдөбүллэри үөскэппиттэр:
1. Христос таҥараны үчүгэй диэн ааттаабыттар уонна киһи бары үчүгэйин барытын анаабыттар. Үчүгэй киһи мөссүөнүн уруһуйдаан, үчүгэй киһи курдук көрдөрбүттэр. Киһи үчүгэйи оҥорор баҕа санаата элбэҕин арыйан өй-санаа үөрэҕэр киллэрбиттэр уонна үчүгэй киһи таҥараны үтүктэн, батыһан дьон үчүгэйи оҥороллорун элбэппиттэр. Бу таҥара үөрэҕэр еврейдэр Иисус диэн ааттаах биллэр киһилэрин олоҕун холобурун туһаммыттара ордук табыллыбыт.
Христос таҥара үчүгэй диэн ааттаммытын кэннэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан өйгө-санааҕа куһаҕаны оҥо-рооччу аатын булуу соруга тирээн кэлбит.
2. Сатана диэн үчүгэй өйдөбүлэ суох тылы булан бары куһаҕаннары холбуу ааттааһыны олоххо киллэрбиттэр. Сахалар киһи оҥорор быһыыта табыллыбатаҕына, куһаҕан буоллаҕына туһанар сатана диэн тылларын ылан куһаҕан киһини бэлиэтииргэ анаан туһаммыттар. Бу тыл сахалыы өйдөбүлүн билбэттэриттэн бары куһаҕаны барыларын холбуу сыбаабыттар уонна дьявол, шайтан, иблис диэн эбиискэ ааттары биэрэн иҥэрбиттэр.
Дьявол диэн сахалыы дьаабы диэн тыл буолар уонна куһаҕаны туспа арааран бэлиэтииргэ олус былыргыттан тутуллар. Дьа диэн өй-санаа буоллаҕына, аба диэн абааһы ааттанар.
Үлэни оҥоруу уратыларын үөрэтии сатана диэн саха тыла буоларын арыйарын тэҥэ, куһаҕан суолтата биллэр кыратын быһаарар кыаҕы биэрэр. Ол курдук, үлэ табыллыбыт эбэтэр сатаммыт диэн ааттанар буолуута хайдах оҥорулларыттан уонна онтон туох туһа, барыс оҥоруллан тахсарыттан быһаччы тутулуктанарын, бу сатана диэн тыл биллэрэр.
Сатана диэн саха тыла. Бу тыл үөскээбит төрүтэ туох эмэ үлэ табыллыбата, сатаммата үөскээн тахсарын бэлиэтиирэ буолар. “Сатана баара” диэн этии үлэ чахчы табыллыбатаҕын, барыһы биэрбэтин бэлиэтиир суолталаах.
Сахалар киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин чуолкайдык билэллэриттэн өй-санаа таҥара үөрэҕин тарҕатааччы үчүгэйи оҥорбутун атыттарга биллэрээри үрүҥ диэн бэлиэтээн ааттыыллар. Өлбүт киһи хара, куһаҕан быһыылары оҥорбутун тута хааллараллар, ахтыы кэмигэр умнан кэбиһэллэр. Киһи үчүгэйи эрэ оҥорбутун ахтаннар үчүгэй элбээн иһэрин үөскэтэллэр.
Бастакы киһи таҥара аата Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанар. Бу биллэр киһи үйэтин тухары оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, аныгы олоххо туһалааҕын талан ылан туһаныыны бэлиэтээн үрүҥ диэн тылы туһаныллар, онтон хара, куһаҕан айыылары оҥорбутун умналлар, хааллараллар. Олоххо үчүгэй, үрүҥ быһыылар элбииллэрэ үөскээн итэҕэйээччилэргэ тарҕанар.
Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр, ол аата туох эмэ туһалаах оҥоруллан тахсарын дьон үрүҥ диэн бэлиэтээн ааттыыллар уонна салгыы олохторугар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ туһаналлар. Үлэ табыллыбытын кэнниттэн атыттар ылан туһанар буоллахтарына сатаммыт диэн ааҕыллар.
Үлэ туһалаах буолан баран өссө сатаннаҕына үлэни оҥорбут киһиэхэ биллэр барыһы киллэрэн туһата улаатыан сөп. Онтон үлэ туһалаах буолан баран барыһы биэрбэтэҕинэ “Сатана баҕайы” буолан итэҕэстэнэн хаалар эбит.
Оҥоруллубут үлэ туһалаах буолан баран барыһы биэриитэ кыаллыбакка хааллаҕына сатаммата диэн этиллэр. Үлэ сатаммакка хаалыытыгар элбэх биричиинэлэр тириэрдэллэр:
1. Атыттар интэриэстэрин тардара кыаллыбатыттан сатаммыта биллибэккэ хаалыыта.
2. Үлэ оҥорууга уустуга уонна эрэйдээҕэ бэрдиттэн оҥоруллар ороскуотун саппата буолар.
3. Барыһы кыайан биэрбэтэ эбэтэр олус кырата ааҕыллар.
Сахалар үлэһит сатабыллаах буоларын сөбүлүүллэр, үлэ табыллан баран өссө сатанарын ирдииллэр, ол аата оҥоруллубут үлэ ханнык эрэ барыһы оҥорооччуга биэрэр буолара табыллар. Сатабыллаах буор куттаах киһи диэн оҥорбут үлэтэ табыллан, сатанан барыһы биэрэр буоллаҕына этэллэр.
“Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһи ол үлэтиттэн биллэр барыһы ылан туһаны таһаарынарын биллэрэр.
“Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнэнэр таас баар буола сылдьыбыта киһи үлэни сатабыллаахтык оҥорор буолууга олус өр кэмнэргэ, таҥара үөскүөр диэри уһун кэмҥэ үлэлээн, эрэйдэнэн үөрэммитин, этин-сиинин элбэхтик хамсатан, эрчийэн үөрүйэх оҥорон буор кутун үөскэтиммитин уонна сайыннарбытын быһаарар.
“Сатаабат сата баһын тардар” диэн өс хоһооно сатаабат киһи сыыһа-халты туттунарыттан, үлэни табан оҥорботуттан улахан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэрэр.
Ситэ оҥоруллубакка, бииргэ холбоммокко сылдьар бытархайдар сатаҕайы үөскэтэллэр. Бүппэтэх, ыһыллаҕас үлэ сатаҕай диэн ааттанар. (1,391).
Сатаан диэн тыл атыыга-эргиэҥҥэ ордук табыллан сөп түбэһэр. Табаары булан, сатаан атыылааһын байыыны үөскэтиэн сөп. Үлэ син табыллан, сөп түбэһэр буолан баран оҥоруллубут мал атыыга кыайан барбакка хаалыыта сатаммата диэн этиллэр.
Арҕааҥҥы омуктар саха тылын сүрүн өйдөбүлүн билбэттэриттэн сатана диэн тылы олус куһаҕан курдук санааҕа киирэн сылдьаллар. Сахалар туох эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына “Сатана баара” диэн этиини улаханнык эстибэккэ-быстыбакка эрэ туһаналлар.
Өй-санаа икки аҥы арахсыыта хаһан баҕарар үөскээн тахсан иһэр. Тугу эмэ “үчүгэй” диэн быһаардахха, ханнык эрэ куһаҕан баар буолара табыллар. Христос таҥараны үчүгэй диэн быһаарыы утары өттүгэр ханнык эрэ куһаҕаны булууга тириэрдэр. Арҕааҥҥы таҥара үөрэхтээхтэрэ саха тылын билбэттэриттэн сатана диэн тылы ылан куһаҕаны бэлиэтииргэ сыыһа тутта сылдьаллар.
Сахаларга сатана диэн тыл туох да куһаҕан өйдөбүлэ суох, барыһы эрэ биэрбэтэ диэн хом санааны биллэрэр суолталаах. (2,83).
Туһаныллыбыт литература..
1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 4,367 |
Икки тылы баһылааһын. Дьоҥҥо сайдыыны ситиһии саҥарар тылы үөрэтииттэн киирэн, эбиллэн иһэр. Төрөөбүт тылтан ураты, атын омук тылын билии, ол омук олоҕун үөрэҕин, билиитин эбиискэ баһылааһын буолар уонна сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Сайдыыны ситиһиини киллэрэр тыллар бэйэлэринэн туттулла сырыттахтарына өй-санаа түргэнник уларыйарын үөскэтэллэр.
Икки тылы баһылааһын диэн киһи икки омук тылын билэн холбуу туһанара ааттанар. Икки омук олоҕун үөрэҕин, билиитин холбоон туһанара өйө-санаата сайдыыта икки төгүл эбиллэрин үөскэтэн сайдыыны, тупсууну ситиһэрэ улаатар, түргэтиир.
Тус-туспа тыллаах омуктар биир сиргэ мунньустан бииргэ олорууларын импиэрийэ үөскэтэн таһааран иһэр. Олус былыргы кэмнэртэн күүстээх, элбэх ахсааннаах омук сайдыыта суохтары, мөлтөхтөрү, аҕыйахтары сэриилээн ылан баһылыыра уонна бэйэтэ саҥарар тылын, итэҕэлин соҥнуура биллэр.
Хас да үйэлэргэ омуктар маннык олордохторуна баһылыыр омук тылын бары үөрэтэн билэннэр сайдыыны ситиһиилэрэ, билиилэрэ тэҥнэһэн хаалар. Бу тэҥнэһии үөскүүрүгэр аҕыйах ахсааннаахтар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын тэҥэ, баһылыыр омук тылын үөрэтэллэрэ өйдөрүн-санааларын күүскэ сайыннаран билиилэрин кэҥэтэрэ биллэр оруолу ылар. Бу кэмҥэ баһылыыр омук дьоно бэйэлэрин улаханнык, улуутук сананаллара төттөрү тардарыттан төрөөбүт эрэ тылларын үөрэтэ сылдьыылара өйдөрө-санаалара салгыы сайдарын, саҥа тылларынан байарын тохтотон кэбиһэр.
Тыл диэн билиини, үгэстэри иҥэринии буолар. Умнуллубат турукка киирбит билии хос-хос хатыланан оҥоруллар кыаҕа улаатар. Олус элбэхтик туттулуннаҕына үгэскэ кубулуйан киһини хамсатар кыахтанар. Тур, бар, тут диэн үгэс буолбут тыллар киһини салайыыны үөскэтэннэр тугу эмэ оҥорууга тириэрдэллэр.
Киһи мэйиитигэр төһө элбэх өй-санаа киирэн мунньуллар даҕаны толкуйдуур, ырытар, быһаарар дьоҕура эбиллэн биэрэр уратылаах. Икки омук тылын билии, өйдөрүн-санааларын баһылааһын киһи бэйэтин өйө-санаата сайдарын, билиитэ эбиллэрин үөскэтэр.
Тылы киһи хаһан үөрэппититтэн тутулуктанан дьайыыта тиийэн оҥорор быһыытын уларытара икки өрүккэ арахсар:
1. Омук төрөөбүт тыла.
2. Сайдыыны, тупсууну аҕалар атын омук тыла.
Тыл бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Дьон бары саҥарар тылларынан уратыланан тус-туспа омуктарга арахсаллар. Оҕо төрөппүттэрин тылларынан кыра эрдэҕиттэн саҥара үөрэнэрэ, кыра эрдэҕинэ үгэс оҥосторо төрөөбүт тылын үөскэтэр.
Саҥа омук үөскээн тахсан бэйэтин билинэригэр төрөөбүт тылын саҥалыы үөскэтинэр. Бу саҥара үөрэнэр тылын үгүс өттүн үөскээбит кырдьаҕас омуктарыттан ылан кыратык уларытар уонна бэйэтэ саҥа үөскэппит тылларыттан хомуйан туһанар.
Хайа эрэ төрүт омугуттан элбэх тыллары ылан туһаннаҕына ол омугу салҕаан иһээччи буолан тахсыан сөп. Саха төрүт тылларын туһана сылдьааччы саҥа омуктар элбэхтэр. Сахалыы ахсаан ааҕыытын түүр омуктара бары туһана сылдьаллара сахалартан арахсан үөскээбит саҥа омуктар буолалларын биллэрэр.
Оҕо өйө-санаата тылы билэриттэн сайдан иһэр. Саҥарар тылыттан өйө-санаата үөскээн олохсуйар. Тыл диэн бэлэм билии буолар. Бу тылы истэн баран суолтатын, иҥэн сылдьар өйдөбүлүн толордоххо, ханнык эрэ быһыыны оҥоруу үөскээн тахсара тыл дьайыытын биллэрэр.
Оҕо бастакы туһалаах хамсаныыны оҥоруута тугу эрэ, оонньууру тутан ылара буолар. Тут диэн ийэтэ этэрин истэн илиитин хамсатарга, оонньууру тутан ыларга үөрэнэр уонна сахалыы билэрэ саҕаланар.
Омук өйө-санаата, билиитэ барыта саҥарар тылыгар киирэн иҥэр. Уһун үйэлээх омук тылыгар олус былыргы кэмнээҕи билиилэр иҥэн сылдьаллар. Олоо диэн тыл эрдэттэн көрөн бэлэмнэн диэн эмиэ өйдөбүллээх. Олоҥхо диэн саха тыла хаһан үөскээбитэ биллибэт былыргы кэм. Бу олоҥхо кэмигэр оҥоруллар быһыылар билигин, аныгы үйэҕэ, сөп түбэспэттэрэ элбэх. Оччотооҕу кэмҥэ дьон бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэрэ олоҥхолорго кэпсэнэ сылдьар. Олоҥхоттон тугу эмэ билэн туһанарга үрүҥ айыытын, ол аата аныгы олоххо сөп түбэһэрин, туһалааҕын эрэ талан ылан туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар.
2. Дьон оҥорор саҥаны айыылара саҥа тыллары үөскэтэн иһэллэр. Атом диэн тыл кэнниттэн атомнай буомба диэн баар буолбута. Вертолету оҥорон көтүтүү кэнниттэн вертолет диэн тыл үөскээбит.
Олус былыргы кэмнэргэ мөлтөөбүт, аҕыйах ахсааннаах омуктары күүстээхтэр, сайдыылаахтар сэриилээн ылан баһылаан салайаллара. Бу кэмҥэ хаалыылаах омук сайдыылаах омугу кытта кыттыһан сайдыыны ситиһэрэ төһө эрэ кэминэн өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин үөскэтэн импиэрийэлэр эстэн хаалаллара.
Сайдыылаах омук тылыгар сайдыыны ситиспит туһалаах тыллара иҥэн, мунньуллан сылдьаллар. Бу тылы эбии үөрэтэн баһылааһын уонна туһаныы өйү-санааны сайдыыны ситиһиигэ кыттыһыннаран аҕыйах ахсааннаахтарга улахан туһаны оҥорор. Сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тылы үөрэтэн кыттыһыы үөскээн тахсар.
Икки тылы үөрэтэн билииттэн төһө эрэ кэминэн аҕыйах ахсааннаахтар билиилэрэ баһылыыр омук дьонун кытта тэҥнэһэн хааллаҕына, аны салгыы ким баһылыырын быһаарсыы үөскээн кэлиэн сөп. Бу быһаарсыы сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэринэн биир омук тылын, төрөөбүт тылларын эрэ билэр баһылыыр омук дьоно хаалан хаалыахтарын, өй-санаа сайдыытыгар кыаттарыахтарын сөп.
Урукку кэмҥэ баһылыы сылдьыбыт омук дьоно иккис омук тылын үөрэтэн биллэхтэринэ, бу икки омуктар сайдыылара тэҥнэһэн, бииргэ олоруулара уһуон сөп.
“Тоҕус үйэнэн омук саҥарар тыла уларыйар” диэн этии омук сайдыыны ситиһэн иһэрин бэлиэтиир суолталаах. Омук тыла уларыйан иһиитигэр дьон “үчүгэйи” эккирэтэ, үтүктэ сатыыллара аһара барыыта аҕалар. “Үчүгэйдэрин” биллэрээри араастаан минньитэн, ньаамырҕаан саҥарыыттан омук төрүт тылын уларытан иһиитэ саҕаланар. Ийэ диэн төрүт саха тылын тыл үөрэхтээхтэрэ ньаамырҕаан саҥаран “иньэ” диэн тылга уларыта сатыыллара ити быһаарыы дакаастабыла буолар уонна салҕанан бардаҕына сахалары эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдиэн сөптөөх куһаҕан быһыы буолар.
Туспа омук буолууга тыл дьайыыта бастакы оруолу ылар. Уһуннук бииргэ олорбут омуктар икки тылы баһылаан туһана сылдьыбыттара хайалара эрэ баһыйар, аһара барар санаата улаатарыттан табыллыбат кэмэ тиийэн кэлэр. Икки өрүттэр арахсар, хайалара баһылыырын быһаарсар кэмнэрэ кэлбитэ бэлиэтэнэр.
Омуктар арахсыылара саҥарар тыллара тус-туспаларыттан улахан тутулуктаах. Манна улахан оруолу биир омук сайдан, күүһүрэн иһэрэ уонна атына мөлтөөн барыыта сөбүлэспэт буолууну улаатыннаран арахсыыны үөскэтэр кыахтанар.
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыыны аҕалар атын омук тылын тылбаастаан, саҥа тылы үөскэтэн туһаныылара түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр. Саҥа тыл үөскээн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн билиигэ, онтон үгэскэ кубулуйара уһун кэми ыларынан өй-санаа атыттартан, сайдыыны аҕалар тылы бэйэтинэн, кыратык уларытан туһанааччыттан хаалыытыгар тириэрдэн кэбиһэрин саҥа тыллары оҥоро сатааччы тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ. Омук салгыы сайдара туһааннаах конкурены саҥарар тыл судургутунан, боростуойунан баһыйдахха эрэ кыалларын тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
Сайдыыны аҕалар омук тылын бэйэтинэн эбэтэр бүтүүтүн кыратык уларытан туһаныы саҥаны билии дьоҥҥо түргэнник киирэрин үөскэтэр. (1,46).
Сайдыыны ситиһии икки омук тылын баһылааһынтан кэлэн саҕаланан барар уонна тэҥнэһиини тутуһан, аһара барбатаҕына омук уларыйан хааларыгар тириэрдибэт. (2,86).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 4,797 |
Икки өрүттэр солбуйсуулара. Айылҕаҕа тохтоон хаалыы диэн суох, куруук үөскээн иһэр икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэннэр хамсааһыны үөскэтэн иһэллэр. Күнүс кэнниттэн түүн тиийэн кэлэр, сайын бүттэҕинэ кыһын кэлэрин туох да тохтоппот. Айылҕа кэмнэрэ уларыйыыларын сахалар үөрэтэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьалларын тэҥэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн аналлаах үөрэҕи олохтообуттар.
Олоххо аҥардастыы биир өрүтү тутуһан аһара уһуннук олоруу кыаллыбат, сайдыы тохтоон атын өрүттэн хаалыы үөскүүрэ тиийэн кэлэр. Айылҕаҕа туох барыта кэмин-кэрдиитин тутуһан сайдар. Кэмэ кэллэҕинэ биир өрүт атынынан солбуйсан биэрэрэ кэлэн сайдыыны, уларыйыыны аҕалан иһэр.
Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи оҥосто сатыылларыттан үчүгэй аһара эбиллэн иһэрэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттаммыт кэмэ кэллэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара олохсуйбут курдук өй-санаа тосту уларыйарыгар тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн ааттанара, бары улахан салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн өҥнөллөрө, арбаналлара. Дьон бары ыал буолан киэҥник тарҕананнар дьадаҥылар сүрэҕэ суох, үлэни абааһы көрөр өйдөрүнэн-санааларынан, буор куттарынан сутуллубуттара.
1991 сыллаахха Россияҕа ырыынак олоҕо киириитэ өйгө-санааҕа тосту уларыйыыны, халыйан сылдьыбытын көннөрөн биэриини киллэрэн, аны дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйбуттара, онтон баайдар үчүгэйдэрэ биллибитэ. Байыыны ситиһии дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн үлэ сайдыыта саҕаламмыта.
Үлэни оҥоруу киһи оҥорор быһыытын туһунан дириҥник билэрин үөскэтэр. Үлэни оҥорууга биир сыыһа туттунуу оҥоро сатыыр үлэни куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ киһи оҥорор быһыытыгар улахан сэрэхтээхтик туттунарыгар, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһаарарыгар тириэрдэр.
Ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрдэххэ эрэ үлэҕэ сайдыыны ситиһии кыалларын иһин, дьон бары айыыны оҥоро сатыыллара элбээн хаалара өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэрин биллэххэ табыллар. Аһара элбэх арыгыны иһэн кэбиһии саҥаны айыыны оҥоруу буоларыттан үгүстүк иһэ сылдьыы арыгыһыт буолууга тириэрдэн кэбиһэрин бары билэллэр.
Саҥаны айыыны оҥоруу икки өрүттэнэн тахсар:
1. Олоххо туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥоруу.
2. Туһата суоҕу, буортулааҕы, куһаҕан айыыны оҥоруу.
Биир эмэ талааннаах киһи саҥаны айыыны оҥоруута табыллан, сатанан, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр. Сахалар ону билэн айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Олоххо улахан уопуттаах кырдьаҕас киһи айыыны маннык оҥоруохха сөп диэн этэн, ыйан биэриитин тутуһан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, туһаны оҥорор кыахтанарын бу этии биллэрэр.
Киһи бэйэтэ тиэтэйэн, ыксаан оҥоро охсубут айыыта табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэрин үлэһит дьон билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһаналлар. Үлэлии сылдьан араас уларытыылары, саҥаны айыылары киллэрэ сатааһын үгүстүк табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэллэрэ биллэллэр.
“Айыы этиитэ” диэн сахалыы үөрэх киһи бэйэтэ оҥорбут айыытын, сыыһатын-халтытын, куһаҕанын билиниитэ ааттанар. Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһан санаа бастаан иһэрин билинэллэр. Киһи аан маҥнай куһаҕан, сыыһа санаатын көннөрөрө, тупсарара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
“Бу куһаҕан” диэн билинии, “Айыы этиитэ” киһи куһаҕаны оҥорбутун билинэрин, санаатын уларытарын үөскэтэр. Киһи хаһан даҕаны бэйэтигэр куһаҕаны оҥорбото сыыһаны оҥорбутун көннөрөрүн уустугурдан киһи бэйэтэ уонна атыттар диэн икки өрүтү үөскэтэн таһаарар. Киһи тугу оҥорбутун “үчүгэй” диэн ааттаан кэбиһэрэ элбэҕиттэн сыыһаны оҥорбутун билинэрэ уустугурар.
Аан маҥнай сымыйа, албын санааҕа киирэн хааллаҕына, киһи ол санаатын көннөрөрө, тупсарара ыараан тахсар. Бу үөскүүр ыараханы тулуйан санаатын уларытарын туһугар “Айыы этиитэ” диэн үөрэҕи туһанара эрэйиллэр. Бу быһыы куһаҕан эбит диэн билинии киһи оҥорор быһыытын тупсарарыгар тириэрдэр күүс буолар.
Киһи олоҕун устата бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатыыр санаата бастаан иһэр. Олоххо үчүгэй диэн быһаарыы уларыйыыта атын, утары өрүт сайдан тахсарын үөскэтэр. Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрэ икки өрүт уларыйыытын, солбуйсуутун үөскэтэригэр кыах биэрэр.
Киһиэхэ үчүгэйэ хантан кэлэрин билэрэ туһалаах:
- Төрөөбүт тылынан саҥарара, үгэстэри тутуһара.
- Сөптөөх, санаатын көтөҕөр үлэни үлэлиирэ.
- Үлэни оҥорбутугар хамнас ылара.
- Аһа-таҥаһа, дьиэтэ-уота бэйэтигэр сөп түбэһэрэ.
- Оҕолорун иитэр, үөрэтэр кыахтааҕа.
Бу сүрүн үчүгэйдэр баар буоллахтарына киһи олоҕо табыллар, ыал сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Атын хос санаата суох үлэни-хамнаһы сайыннарар туһугар кыһанара улаатар.
Дойдута киһиттэн бу үчүгэйдэрин былдьаатаҕына киһи баҕа санаата тосту уларыйан олоҕо табыллыбат кэмэ кэлэр:
- Төрөөбүт тылы туттууну хааччахтааһын.
- Эр дьону ханна эрэ буолар сэриигэ күүстэринэн эбэтэр тугунан эмэ албыннаан илдьэ барыылара.
Киһи оҥорор быһыылара аҥар өттүн диэки; үчүгэй эбэтэр куһаҕан өттүгэр аһара халыйан барыылара, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэн таһаарар.
Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ кэлэн эрэрин икки өрүттээх тыллар бааллара биллэрэр. Ынырык диэн үгүстүк аһара куһаҕаны бэлиэтиир тылы сороҕор ынырык үчүгэй диэн этэн, бу үчүгэйбит аһара барбытын биллэрэн этэбит. Бу үчүгэйбит аһара баран солбуйсан биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэн эрэрин тылбыт урутаан өйбүтүгэр-санаабытыгар киирэн биллэрэр эбит.
Айыы диэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл буолар. Бу айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр суолталаах. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорулла охсубут саҥаны айыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕан буолан тахсара элбиирин биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр аналлаах.
Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонноро киһи өйүн-санаатын дириҥник билииттэн үөскээбит. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй буолууну таһынан баран кэрэ буолан хааллаҕына солбуйсан биэрии кэлэн эрэрэ быһаарыллар.
Киһи өйө-санаата сайдарынан икки өрүт солбуйсан биэрии-лэрэ кэлэн эрэрин билэн эрдэттэн бэлэмнэнэ сылдьара, “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһара эрэйиллэр. (1,89).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 4,282 |
Икки өрүттэр утарыта туруулара. Айылҕаҕа туохха барытыгар икки өрүт үөскээн тахсан иһэр. Бу икки өрүттэр дьоҥҥо дьайыылара эмиэ икки өрүттэнэр уонна хайалара эрэ аһара баран хаалбаттарын туһугар өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон кыһаннахтарына, тэҥнэһиини олохтуу сырыттахтарына эрэ табыллар.
Дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр сөбүлэспэт, биир тылга киирбэт буолуулара аһара барыыта сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Биир өрүт тугу этэрин атын өрүтэ букатын истибэт, толорбот буолуута уонна атыны, утарыны булан этиитэ ааттанар.
Дьон өйө-санаата утарыта туруулара үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо хайдах туһаналларыттан үөскээн, улаатан тахсар өйдөбүл буолар. Бу икки аҥы арахсыы улаатан эрэрин эрдэттэн билэн сөбүлэһиини, эйэлэһиини олохтооһун эрэйиллэр. Биир өрүт эппитин атын өрүтэ тосту утаран, төттөрүтүн этэрин тохтотуу, көрдөбүлү аҕыйатан биэрии табылыннаҕына эрэ утарыта турууну кыччатар кыах баар буолуон сөп.
Икки өрүттэр утарыта турууларын, тус-туспа көрдөбүллэнэн хаалыыларын сорох, уһуннук олоруохтарын баҕара саныыр салайааччылар таба салайан, өссө улаатыннаран кэбиһиэхтэрин, бэйэлэрин тустарыгар туһаныахтарын сөп. Салайар былааһы бука бары быыбардаан талан ылар кэмнэригэр, бу утарыта турууну күүркэтэн биэрии уһуннук олоро сатыыр салайааччыга улаханнык туһалыыр кыахтанар.
Кырдьан, мөлтөөн иһэр омук дьонун күүһүрдэр санааттан дьоҥҥо үөскээн кэлэр “Улуутумсуйуу” өйүн-санаатын туһанан бары бүттүүн быыбарга кыайыыны А.Гитлер ааспыт, 20-с үйэҕэ таба туһанан салайар былааһы ылбыта уонна атыттары туоратыыга туһаммыта.
Немецтэргэ “Улуутумсуйуу” санаатын аһара ыытыы былааһы ылбыттарын кэнниттэн өссө улаатан, барыларын кэриэтэ хабан бүтүн Аан дойдуну баһылыы сатааһыҥҥа кубулуйан улахан сэриигэ, алдьатыыны оҥорууга тириэрдибитэ.
21-с үйэҕэ быста мөлтөөбүт, ахсааннара аҕыйаан иһэр Россия дьонун санааларын күүһүрдэ сатааһыны уһуннук олоро сатыыр салайааччылар туһана сатыыллара ааспыт үйэтээҕи куһаҕан быһыы хатыланарын үөскэтиэн сөп.
Мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьар омук улуутумсуйар санаатын сэриигэ кыаттарыы эрэ оннугар түһэрэрин остуоруйа үөрэҕэ дакаастыыр. 18-с үйэҕэ шведтэр, 19-с үйэҕэ французтар, 20-с үйэҕэ немецтэр улуутумсуйар санаалара аһара баран Аан дойдуну баһылыы сатаабыттарын улахан сэриилэргэ кыаттарыылара эрэ атыттары кытта эйэлээх буолууларын үөскэппитэ.
Манна кыаттарыы дьайыыта салайар былааһы уларытара, тупсарара эрэ туһалыыр. Кыаттарыыттан сылтаан салайар былаас уларыйбатаҕына араас националистар өссө түмсэннэр, саҥа сэриини саҕалыыр кыахтанан хаалыахтарын сөп. 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр 1918 сыллаахха сэриигэ кыаттаран баран саҥалыы күүһүрэн 1933 сыллаахха салайар былааһы ылан улахан сэриини өссө саҕалаабыттара.
Кыра да кыайыылартан улуутумсуйуу санаата аһара барара үөскээн тахсыан сөп. Сахалар “Кыайыыттан төбө эргийэр” диэн өс хоһоонноро улахан салайааччыга кыайыыны ситиһии аһара барар өйүн-санаатын улаатыннаран кэбиһэрэ сэриини саҕалыырыгар тириэрдиэн сөбүн быһаарар.
Киһи саамай кэбирэх сирэ өйө-санаата буолар. Өй тиийбэтэ эбэтэр аһара барара улахан кутталлары үөскэтэрин таһынан көтөн хааллаҕына киһини букатын сүөһү таһымыгар түһэриэн сөп.
Өй көтүүгэ тиийэрэ элбэх тутулуктардаах:
1. Араас доргуйуулартан өй көтүөн сөп.
2. Аһара ыгыллыыттан, улаханнык соһуйууттан, киһиргээһинтэн өй эмиэ көтөрө биллэр.
3. Арыгыны аһара иһииттэн, араас эмтэри, наркотиктары туһаныыттан өй көтөн хаалар.
Политика диэн икки өрүттэр сыһыаннарын эйэлээхтик быһаара сатааһын ааттанар. Утарыта туруу аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонугар сөп түбэстэҕинэ эйэлээхтик быһаарыллыбат кыахтанан хаалыыта сэриигэ тириэрдэр кыахтанарын политиктар, дипломаттар тохтотуохтарын сөп.
Уһуннук олорбут сир дьоҥҥо төрөөбүт дойдуга кубулуйара онно олорор омуктарга бу сирдэрин харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара улаатыннарар. Бииргэ олорор дьоҥҥо төрөөбүт сир үллэһиллибэт буолуутун үөскэтии эйэни уһатар кыахтанар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан икки өрүттэри дириҥник үөрэтэн билэн, туохтан сылтанан утарыта туруу үөскээбитин таба быһааран, ону туоратар кыахтаныахтарын сөп.
Дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийэн хааллахтарына утарыта туруу билигин даҕаны сэриигэ тиийэн хаалыан сөп. (1,92).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 2,954 |
Аһара барыма. Айылҕаҕа икки өрүттэр үөскээн тахсан иһэллэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран, үөрэтэн, бу өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһии, сөбүлэһии, үһүс өрүтэ үөскүүрүн быһааран “Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. (1,203). Бу этии салгыы сайдыыта “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппитэ киэҥник тарҕаммыт.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэриттэн олоххо үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, хайалара да аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдалларын ситиһэ сырыттахтарына эрэ олохторо табылларын билэллэр.
Киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Былыргы үһүйээннэргэ ахтыллар Үчүгэй Үөдүйээн уонна Куһаҕан Хоочугур ааттара үөскээбитэ ону дакаастыыр.
Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи баҕара саныылларыттан уонна элбэхтик үчүгэй диэбиттэрин оҥороллоруттан үчүгэй эбиллэн иһэриттэн уонна салгыы баран үчүгэйтэн үчүгэй диэн быһаарыы кэнниттэн кэрэ буолуу диэн тиийэн кэлэрэ куһаҕаны кытта солбуйсан биэрии чугаһаабытын биллэрэр.
Дьон үчүгэйгэ баҕарар санаалара муҥура суох салҕанан баран иһэрэ аһара бардаҕына кэрэ диэҥҥэ тиийэн хаалыыта үөскээн тахсан икки өрүт солбуйсан биэриилэрин үөскэтэрэ тохтотон, тэҥнэһиини олохтоон иһэр. Аһара үчүгэйгэ кубулуйбут сотору кэминэн аһара куһаҕаҥҥа уларыйара тиийэн кэлэрин биллэххэ эрэ олоххо таба суолу тутуһуу кыаллар.
Үчүгэйтэн үчүгэй өссө сайдыыта, тупсуута кэрэ диэҥҥэ тиийиэн сөп. Дьон үчүгэйтэн үчүгэйи ситиһиилэрин кэнниттэн өссө тупсууну оҥорон кэрэ буола сатааһыҥҥа дьулуһаллар. Кэрэ диэн тыл туох эмэ тас көрүҥүн аан бастаан биллэрэринэн кэрэ киһи кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьара сайдан тахсар.
Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрүүнэн дьарыктанар. Кэрэ киһи атыттары, куһаҕаннары абааһы көрөрө үөскээн кэрээниттэн тахсыыга тиийэн хаалыан сөп. Кэрээнтэн тахсыы диэн бэйэлэрин кэрэ курдук санаммыт дьон атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатааһыҥҥа тиийэн хаалыылара ааттанар. 20-с үйэҕэ немец фашистара кэрэ буолууну ситиһэннэр атын омук элбэх дьонун суох оҥоро сатаабыттара. Араас куһаҕан, хара саҥаны айыылары; дьааттары, гаастары оҥорон туһанан элбэх дьону өлөртөөбүттэрэ, крематорийдарга уматан суох оҥорбуттара.
Үчүгэй аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийиитэ, бу үчүгэй эргийэн биэрэрэ, аһара куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлбитин биллэрэр. Кэрэ буолуу кэнниттэн кэрээнтэн тахсыы тиийэн кэлэрэ өйдөөх-санаалаах дьону сэрэннэриэ этэ.
Хайа эрэ өрүт аһара барыыта, атынын ыраах хаалларан кэбиһиитэ “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун дьайыыта тиийэн кэлэригэр тириэрдэр.
“Уол бүгүн ат өрөҕөтүгэр буоллаҕына, сарсын ат уорҕатыгар буолар” диэн өс хоһооно икки утарыта өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр. Куһаҕан үчүгэйгэ уларыйара, тупсара, бу өс хоһоонунан этиллэн бэриллэр.
Киһи барыта бэйэтигэр үчүгэйи баҕара, оҥосто сатыырыттан үчүгэй хаһан баҕарар аһара барара үөскээн тахсар. Үчүгэй үчүгэйтэн үчүгэй диэни аһара бардаҕына кэрэ диэн кэлэрэ саха тылынан этиллэ сылдьар. Кэрэ буолуу диэҥҥэ тиийбит киһи үлэни сирэн үлэлээбэтиттэн, бу үчүгэйэ куһаҕанынан солбуллара, уларыйара тиийэн кэлэр.
Кэрэ буолууга тиийбит киһи өйө-санаата аһара баран атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатыыра үөскээн тахсарын кэрээнтэн тахсыы диэн баара биллэрэр. Кэрээнтэн тахсыбыт киһи олус ыар, ынырык быһыылары оҥорор кыахтанан хааларын, бу өй-санаа уларыйыыта быһаарар.
Киһи кыратык да аһара туттунуута, киһи быһыытын таһынан барыыта оҥорор быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэр. Харандааһы уһуктуурга быһаҕынан олус сэрэнэн туттуу эрэйиллэр. Кыра да аһара хамсаныы харандаас графитовай сүнньүн тоһутан кэбиһэн үлэтин таах хаалларан кэбиһиэн сөп.
Массыына кыра гайкатын кытаанахтык эрийээри резьбатын быһа тардан кэбистэххэ эбиискэ, хос үлэни оҥоруу үөскээн тахсыан сөп. Үлэни үлэлииргэ сахалар “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи туһанан күүһү аһара ыыппакка үөрэтэллэр.
Нэми билии диэн туохха барытыгар сөптөөх күүһү булан туһаныы ааттанар уонна күүс аһара баран хааларын тохтотор аналланар.
“Аһара барыма” диэн үөрэх киһи быһыытын үөскэппит. Киһи саҥа оҥорор быһыылара урут оҥоруллубуттан аһара барбат буоллахтарына табыллар. Киһи быһыыта диэн киһи оҥорор туһалаах, үчүгэйи аҕалар быһыылара ааттаналлар. Киһи оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥоро сылдьар буоллаҕына, оҥорор быһыылара киһи быһыытын тутуһар, аһара барбат буолан тахсаллар.
“Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар” диэн өс хоһооно үчүгэй аһара бардаҕына, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр.
“Аһара күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн этии аҥар өрүт аһара барыыта, атын утары өрүтэ тахсан кэлэригэр тириэрдэрэ өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэр.
Икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдан, уларыйан истэхтэринэ туруктаах сайдыыны ситиһэллэр. Киһи санаата хаһан баҕарар аһара бара сылдьарыттан аналлаах хааччах иһигэр сайыннаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу кыаллар. Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт санаалара хаһан баҕарар мэһэйдии сылдьаллар уонна санаа хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбэҕин биллэрэллэр.
Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын оҥорон аһара бара сатыыр өйү-санааны хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэллэр. Сиэри аһара, таһынан барыы саҥаны айыы буолан тахсар уонна куһаҕаны элбэтэн кэбиһэрин сахалар билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.
Киһи тулуура, туттунар күүһэ улааттаҕына бары оҥорор быһыыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэн аһара баралларын суох оҥордоҕуна эрэ олоҕо табыллар. (2,94).
Туһаныллыбыт литература..
1. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 3,973 |
Икки өрүттэри олоххо туһаныы. Yгүс дьон бурдугу, хортуоппуйу үүннэрэллэр, араас элбэх собуоттар арыгыны оҥороллор, элбэх барыһы киллэрэллэр. Бу элбэх барыстан биһиги дойдубут эмиэ тииһинэр. Арыгыттан барыс киллэринээччилэр төһө да элбэх киһи арыгыһыт буолан эрэйдэннэхтэринэ син биир арыгыны аһара иһимэ диэн эппэттэр.
Хас бырааһынньык кэллэҕин аайы толору астаах, араас бытыылкалардаах остуоллары бары дьахталлар үөрэ-көтө тарданнар мааны ыалдьыттары аһаталлар, күндүлүүллэр. Арыгы үчүгэй, күндүгэ-мааныга туттуллар ас буолбута ыраатта. Кэмнээн, төһөнү иһэрин билэр киһини бэйэтин билинэн аһы ас курдук аһыыр киһи диэн этиэххэ уонна тулуурун, туттунар күүһэ улаханын бэлиэтээн хайҕаан биэрии барыларыгар тарҕанарыгар тириэрдиэ этэ.
Аһара иһэн кэбиһэр, эбэтэр кыайан арыгыны киһи быһыылаахтык испэт киһини куһаҕан киһи диэххэ сөп. Дьоно барылара эрэйи көрөллөр. Аһара испэтин диэн бобууну-хаайыыны туһанан арыгыны иһэрин хааччахтыы, суох оҥоро сатыыллар. Бу дьон арыгы суох буоларыгар кырдьык, ис сүрэхтэриттэн баҕараллар. Тулуурдара, туттунар күүстэрэ аҕыйаҕыттан аһара иһэн кэбиһэр дьон өссө да элбэхтэриттэн арыгы куһаҕан диэн этээччилэр эмиэ үгүстэр.
Аһара көрүү-истии, атаахтатыы, киһини бэйэтин мөлтөтөр, атыттар көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ диэн санааҕа киллэрэн кэбиһэр. Бу санаа олохсуйан, үгэс буоллаҕына куһаҕаны, бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтиэн, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Кыра эрдэҕинэ атаахтык улааппыт, көрүүгэ-истиигэ үөрэммит оҕо улааттаҕына арыгыны аһара иһэн кэбиһэрэ хаһан да аҕыйаабат, хаалбат, хас истэҕин аайы сыыһа туттунара киирэн иһиэн сөп.
Арыгыны суох оҥорон дьон арыгыны испэттэрин үөскэтии киһи быраабын кэһии буолар. Бырааһынньыктар сотору-сотору син-биир кэлэн иһэллэр. Киһи санаатын көтөҕөөрү, үөрүүгэ кыттыһаары биирдэ-эмэтэ да буоллар кыратык иһиэн баҕарара баар буоллаҕа дии. Ону хааччахтааһын, бу киһини хаайбыкка, көҥүлүн быспыкка тэҥнэнэр куһаҕан быһыы буолан тахсар.
“Арыгыны утары охсуһуу” диэн дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, тулуурдарын элбэтэн, туттунар күүстэрин улаатыннаран арыгыны аһара испэттэригэр тириэрдии буоларын салайааччылар билигин даҕаны билинэ иликтэр. Кинилэр бэйэлэрин атыттартан “үчүгэй” курдук сананыылара үөскээн түргэнник бобо-хаайа сатааһын диэки халыйан сылдьаллар.
Арыгы биир өттүнэн элбэх барыһы киллэрэр, сөбүгэр истэххэ киһи санаатын көтөҕөр, ол иһин бобон кэбиһии кыаллыбат. Онтон аҥар өттүнэн арыгыны аһара истэххэ киһи өйүн-санаатын, этин-сиинин буорту оҥорорун тэҥэ, өйө көтүүтүн үөскэтэн сыыһа-халты туттунарын элбэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэр.
Бу арыгы үөскэтэн таһаарар икки өрүттээх боппуруоһун быһаарыыга арыгы баарын утарбакка эрэ дьон өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, тулуурдарын, туттунар күүстэрин элбэтэн арыгыны аһара испэттэрин ситиһии буолара табыллар.
Олоххо төһө эрэ кэминэн икки өрүттээх буолуу уларыйар кэмэ тиийэн кэлиитэ хамсааһыны үөскэтэр. Маннык кэм кэлиитигэр “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута уларыйан сөптөөх, таба быһаарыыны булуу кэмэ тиийэн кэлэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан бу үөскээн кэлэр үһүс өрүтү таба булан туһанара эрэйиллэр. Үһүс өрүт диэн ханна эрэ икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэн, ортолоругар үөскүүрүн туһаныы табыллыыга тириэрдэр аналлаах.
“Истина как всегда где-то на середине” диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буолуохтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суолу тутуһуу буолар. Олох суола, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ табыллар.
Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин, олоххо таба суолу булан туһанарын чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан, икки өрүттэн ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр.
Дьон бары туттар “Истина где-то на середине” диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин быһаарар. Бу быһаарыылар бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан диэки баран, халыйан хаалбакка икки ардыларынан бардаҕына таба буоларын, туһаны аҕаларын быһаарар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны, халыйан хаалыыны таһаарар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс киһи элбэх араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох, ол иһин бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро кыаллыбат.
Ханнык баҕарар быһыы үчүгэй өттүн диэки аһара бардаҕына солбуйсан биэрии үөскээн кэлэн аҥар, куһаҕан өттүгэр уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха соһуччу үөрүү буолуон, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Сахалар киһилии иитиитэ суох киһини: “Yчүгэйи, куһаҕаны араарбат”,- диэн этэллэр. Бу киһи тугу оҥорорун соччо быһааран билбэтэ биллэн тахсар. Тугу барытын оҥоруон сөп. Киһи барыта тугу оҥордоххо атын дьоҥҥо, айылҕаҕа туох сабыдыаллааҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран билэр буола улаатан иһэн үөрэниэхтээх уонна олоҕун устата сайыннаран тупсаран биэрэн иһиэхтээх. Сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар киһи буолуу үөрэҕэ тугу барытын дьон оҥорорун курдук оҥорорго улаатан иһэр оҕону үөрэтэр үөрэх буолар.
Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэригэр уонна олоҕор туһанарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн айылҕаттан тутулуктаах үөрэҕи таҥара үөрэҕэ туһанар. Оҕо аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэрин “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх саҕалыыр. Дьон оҥорор үчүгэй диэн ааттаах быһыылара олус элбээннэр букатын даҕаны ааҕан ситиллибэт буолбуттар, онтон куһаҕан быһыылары үгүстэр сөбүлээбэттэриттэн оҥороллоро отой аҕыйах. Оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэни арааран биллэҕинэ, ол куһаҕаны оҥорбот кыахтанара үчүгэйи оҥорорун элбэтиигэ туһалыыр. Тарбаҕын өтүйэнэн охсон ыарыыны билбит оҕо сэрэнэн туттунарга үөрэнэрэ түргэтиир.
Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун олохторугар туһана сылдьалларын айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин бэлиэтинэн, бу тыл былыргы кэмнэргэ үөскээбит икки өрүттээх өйдөбүлүн суох оҥорон аҥардастыы “үчүгэйин” эрэ хааллара сатыыллара буолар.
Ону баара киһи оҥорор быһыыта, саҥаны айыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат.”Үчүгэй буолуо” диэн быстах санааттан киһи оҥорон кэбиспит быһыыта куһаҕан буолан тахсара элбэхтик бэлиэтэнэр. Киһи үөрбүт, чэпчээбит санаатыгар арыгы иһиитэ “үчүгэй” курдук буолара биллэр. Аһара элбэҕи испит киһи итирэн, өйө көтөн хааллаҕына арыгы дьайыытын куһаҕана биллэн тахсар.
Бүгүн куһаҕан аатыра сылдьыбыт сарсын үчүгэй буолан хаалара эмиэ биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сахаларга суох тылы оҥорон куһаҕаны арааран бэлиэтии сатыыллара олус улахан сыыһа, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин биллэрэр. “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно бу солбуйсуу хаһан баҕарар кэлэрин дакаастабыла буолар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” аатыран сылдьыбыттара, бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. Билигин олох уларыйан үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ олоххо киирэн, аны баайдар үчүгэй буоллулар. Дьон бары байыыны ситиһэр санаалара улаатан үлэни кыайан үлэлииллэрэ сайынна. Улуу Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн саха дьоно салайар былааһы дьадаҥылар ылбыттарын сөбүлээбэккэлэр бары бүттүүн өрө туран сэриилэһэ сатаан баран кыаттаран, бу былааска бэриммиттэрэ.
Туох барыта икки өрүттээҕин курдук дьон эмиэ икки өрүккэ: дьахтар уонна эр киһи диэн икки аҥы арахсаллар. Кэргэнэ суох киһи “Аҥардас киһи” диэн ааттанар, ол аата киһи аҥара эрэ буолара быһаарыллар. Бу икки өрүттэр биир тылы булунан холбостохторуна эрэ бүтүн киһи үөскүүр, саҥа киһи кэлэн олох сайдар кыахтанар.
Өй-санаа үөрэҕин төрүтэ итэҕэл буолар. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук, итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бу икки өрүттэр айыылаах уонна таҥаралаах диэн араарыллан ааттаналлар. Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, хайалара да аһара барбакка тэҥнэһиини тутуһа сырыттахтарына омук өйө-санаата туруктаах буолан уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.
Айылҕаҕа туох барыта итинник иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр бииргэ холбостохторуна, биир санааланнахтарына олох иннин диэки сайдан иһэр кыахтанар. Олох кэлимник, икки өрүттээхтик сайдар диэн этэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии ордук чуолкайдык айылҕа тутулуктарынан дакаастанар. Айылҕаҕа уу эргиирэ икки өрүттээхтик дьайар. Сорох дойдуларга уһуннук курааннаан уу тиийбэккэ улахан баһаардар туран эрэйдээтэхтэринэ, атыттарга уу дэлэйэн, аны ууга барыы куттала үөскүүр. Уһун кэм устата Сир полюстарыгар муустар мунньуллуулара Айылҕа сылыйан барыытын тэҥнээн, оннугар түһэрэн биэриигэ аналлаахтар. (1,52).
Демократия үөрэҕин тутаах тутулугунан бары бүттүүн кыттыһан салайааччылары талыы буолар. Сахалар үчүгэйи элбэтэр туһугар куһаҕан ханна баарын билэн ону тупсарар, үчүгэйгэ тириэрдэр санааларыгар салайааччыны талар быыбарга кыттыһан салайар былааһы тупсара, уларыта сатыыллар. Россия президенин талар быыбарга кандидатынан туруоруммут Грудиниҥҥа элбэх куолаһы биэрбиттэрэ ону биллэрэр.
Арҕааттан нуучча казактара тиийэн кэлиилэрэ уонна сэриилээн кыайыылара сахаларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн олохторун үөрэҕин тутуһалларыгар тириэрдибитэ:
1. Уһуннук, кырыктаахтык сэриилэһэ сатаабатахтара. Кылгастык сэриилэһэ түһэн кыахтарын быһаарсыбыттара.
2. Кыайыылаах сэрииһиттэргэ бэринэн дьаһаах төлөөбүттэрэ.
Олоххо үөскээн тахсыбыт бу икки өрүттэртэн биирдэрин талан ылыыны оччотооҕу салайааччылар табатык быһаарбыттара билигин кэлэн биллэр буолла. Сэриигэ бэринии диэн төһө да эрэйдээҕин, ыараханын иһин сайдыылаах, үөрэҕи баһылаабыт нууччалардыын кыттыһа охсон киэҥ сирдэри бас билбиттэрэ, үөрэхтэрин ситиспиттэрэ. Бу бэринии табыллыбытын бэлиэтинэн ыраахтааҕы былааһын кэмигэр сахалар ахсааннара 5 төгүлтэн ордук эбиллибитэ, кыахтаах ыаллар байыыны ситиһэн испиттэрэ.
Киһи өйө-санаата сайдарынан айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэри таба арааран олоҕор туһанара уонна икки өрүттэргэ тэҥнэһиини үөскэтэ сылдьара эрэйиллэр. (2,97).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Таҥара үөрэҕэ.
| 7,395 |
Туһанааччылар бырааптарын көмүскүүр күн. Туһанааччылар бырааптарын көмүскүүр күн (, ) кулун тутар 15 күнүгэр бэлиэтэнэр. Аан бастаан 1983 сыллаахха бэлиэтэммит.
Бу күн 1961 сыллаахха туһанааччы (потребитель) түөрт сүрүн бырааба чопчу суруллубут:
| 166 |
Фальяс. Фальяс — Испания илин өттүгэр Валенсияҕа киэҥник бэлиэтэнэр хас да хонуктаах уот бэстибээлэ (фальяс диэн факел).
Былыр мас уустара бэлиэтииллэрэ, дьон баараҕай куукула оҥороллор уонна онтуктарын уоттууллар. Кулун тутар 15 күнүгэр саҕаланар. Бу күн ЮНЕСКО утумун испииһэгэр киллэриллибитэ.
| 177 |
Адыыг тылын уонна суругун-бичигин күнэ. Адыыг тылын уонна суругун-бичигин күнэ — кулун тутар 14 күнүгэр бэлиэтэнэр.
Адыыг тыла (чэркиэс тыла) Арассыыйа үс өрөспүүбүлүкэтигэр (Адыгея, Кабардино-Балкария, Карачай-Черкесия) судаарыстыба тыла.
2000 сыллаахтан бэлиэтэнэр. 1853 сыллаахха кулун тутар 14 күнүгэр Тифлис куоракка чэркиэс тылын бастакы букубаара тахсыбыт. Ааптар Умар Берсей, букубаар арааб бичигинэн суруллубута. Адыыгтар устуоруйа араас кэмнэригэр араас алпаабыттары туһана сылдьыбыттара: гириэктии, араабтыы, латыынныы уонна кириллицалыы буукубуларынан.
| 332 |
Хотугу Кыым. Хотугу Кыым — Абый улууһун хаһыата. 1953 с. тахсар.
| 42 |
Сайдыы суола (хаһыат). Сайдыы суола / Путь развития — Аллайыаха улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1954 сыллаахха бэс ыйын 1 күнүгэр тахсыбыта.
| 89 |
Үөһээ Бүлүү (хаһыат). Үөһээ Бүлүү — Үөһээ Бүлүү улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1943 сыллаахха атырдьах ыйын 29 күнүгэр тахсыбыта.
| 117 |
Эҥсиэли (хаһыат). Эҥсиэли — Нам улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1935 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр тахсыбыта.
| 79 |
Сунтаар сонуннара. Сунтаар сонуннара — Сунтаар улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1938 сыллаахха муус устарга тахсыбыт.
| 68 |
Таатта (хаһыат). Таатта — Таатта улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1939 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр тахсыбыт.
1993-1996 сылларга хаһыакка Ольга Корякина-Умсуура эрэдээктэрдээбитэ.
2004-2009 сс. хаһыат эрэдээктэр-дириэктэринэн Анастасия Морхоева үлэлээбитэ.
Араас сылларга эрэдээктэрдэринэн уонна айар үлэһиттэринэн Михаил Капустин, Дмитрий Павлов, Нариман Гоголев, Иван Аргунов, Николай Яковлев уо.д.а. суруналыыстар үлэлээбиттэрэ. Кэлин үлэни Елена Софронова, Ольга Корякина-Умсуура, Анастасия Морхоева, Семен Неустроев, Александр Постников-Сындыыс, Петр Самсонов-Бүөтүр Хара о.д.а. салҕаабыттара.
| 343 |
Хаҥалас (хаһыат). Хаҥалас — Хаҥалас улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1940 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр тахсыбыт.
| 83 |
Анаабыр уоттара. Анаабыр уоттара — Анаабыр улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1954 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр тахсыбыт.
| 82 |
Олох суола (хаһыат). Олох суола — Бүлүү улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1931 сыллаахха кулун тутарга, саха сирин улуус хаһыаттарыттан бастакынан тахсыбыт.
| 97 |
Эдьигээн сонуннара. Эдьигээн сонуннара / Новости Жиганска — Эдьигээн улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1952 сыллаахха сэтинньигэ тахсыбыт.
| 82 |
Sunoco. Sunoco ("Сүноко" эбэтэр "Санука") - АХШ улахан ниэп уонна гаас хостуур уонна атыылыыр тэрилтэтэ, АХШ, Канаада, Мексика, Дьоппуон, Кытай, Украина, Франция дойдуларга уопсайа 45000 тахса АЗС бас билэр.
Салалтата - Даллас (Техас, АХШ)
Flixbus тэрилтэни кытта доҕордоһор уонна Германия, АХШ, Дьоппуон сиригэр кини автобустарын олох чэпчэки сыанаҕа заправкалыыр.
Energy Transfer Partners конгломерат бас билиитигэр киирэр.
Sunoco «тачки» мультикка көстөр, молния маккуин конкуреннарын заправкалааччы.
| 265 |
Chick-fil-A. Chick-fil-A - АХШ куурусса сэндвич уонна бургер оҥорор ситим фаст фуд рестораннара, сүрүннээн Америкаҕа, Канаадаҕа уонна Пуэрто Рикоҕа баар. Уопсайа 3000 кэриҥэ точкалаах.
KFC сүрүн конкурена куурусса аһыгар.
| 128 |
Дабаан (хаһыат). Дабаан / Кобяйский вестник — Кэбээйи улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1944 сыллаахха ыам ыйын 16 күнүгэр тахсыбыт.
| 90 |
Ньурба (хаһыат). Ньурба / Огни Ньурбы — Ньурба улууһун хаһыата.
Бастакы нүөмэрэр 1937 сыллаахха тахсыбыт, нууччалыыта 2012 с. кулун тутар 19 күнүттэн тахсар.
| 104 |
Venevisión. Venevisión — Венесуэла телекомпанията, салалтата — Каракас.
| 32 |
RCN Televisión. RCN Televisión — Колумбия телекомпанията, салалтата — Богота.
| 31 |
Mega. Mega — Чиили телекомпанията, салалтата — Сантьяго.
| 25 |
Sistema Brasileiro de Televisão. Sistema Brasileiro de Televisão — Бразилия телекомпанията, салалтата — Сан Паулу.
| 41 |
Record. Record — Бразилия телекомпанията, салалтата — Сан Паулу.
| 26 |
Rede Bandeirantes. Rede Bandeirantes — Бразилия телекомпанията, салалтата — Сан Паулу.
| 35 |
Rede Brasil de Televisão. Rede Brasil de Televisão — Бразилия телекомпанията, салалтата — Сан Паулу.
| 37 |
TV Brasil. TV Brasil — Бразилия телекомпанията, салалтата — Рио де Жанейро.
| 31 |
People's Television Network. People's Television Network — Пилипиин телекомпанията, салалтата — Кесон-Сити.
| 32 |
Расанан көрөн туоратыыны-атаҕастааһыны суох гынар иһин охсуһуу күнэ. Раасанан көрөн туоратыыны-атаҕастааһыны суох гынар иһин охсуһуу аан дойдутааҕы күнэ () — сылын ахсын кулун тутар 21 күнүгэр бэлиэтэнэр. 1966 сыллаахха ХНТ Сүрүн Ассамблеята бэлиэтиир туһунан быһаарыы ылыммыта (резолюция № 2142 (XXI)). Бэлиэтииргэ ЮАР-га буолбут дьалхаан күнүн талбыттара: бу күн 1960 сыллаахха эйэлээх демонстрацияҕа тахсыбыт 69 киһини полициялар өлөрбүттэрэВ связи с этими событиями в ЮАР 21 марта отмечают День прав человека, который в большинстве стран проводится 10 декабря.</ref>.
Бу күн, сөп түбэһэн хаалбытынан, 1981 сыллаахха АХШ-ка афроамериканеһы Линч "суутунан" өлөрбүттэрэ.
ХНТ генеральнай сэкиритээрэ 2006 с. бу күҥҥэ анаммыт тылыгар раасанан туоратыыны утары охсуһуу ситиһиитэ көннөрү дьонтон тутулуктааҕын эппитэ: кинилэр көннөрү олоххо көстөр расизмы төһө утарсалларыттан.
| 538 |
Peter Pan Bus Lines. Peter Pan Bus Lines ("Питэр Пэн Бас Лайнс") - АХШ куораттар икки ардыгар дьону таһар автобус тэрилтэтэ, Megabus бас билиитигэр киирэр тэрилтэ.
Салалтата - Бостон
| 88 |
Coach USA. Coach USA - АХШ тэрилтэтэ, Аан Дойдуга биир бөдөҥ автобус паркиҥнары бас билээччи уонна 100 тыыһынча автобустардаах. Канаадаҕа уонна Америка хоту штаттарыгар монополис дьону таһарынан. Megabus конгломератка киирэр.
| 118 |
Giant Food. Giant Food - АХШ сетевой супермаркеттара, сүрүннээн Илинҥи штаттарга тарҕаммыт.
| 47 |
Дьааҥы аартыга. Вести Верхоянья / Дьааҥы аартыга Үөһээ Дьааҥы улууһун хаһыта.
Бастакы нүөмэрэ "Вести Верхоянья" диэн аатынан 1939 сыллаахха атырдьах ыйын 18 күнүгэр тахсыбыта, "Дьааҥы аартыга" 2003, сэтинньи 7.
| 147 |
Мухамбет Куатбек. Мухамбет Куатбек (каз: Мұхамбет Қуатбек ) - Казахстан биир сытыы уола уонна тустууга, кулун тутан 2 күнүгэр 1997 сыллаахха төрөөбүтэ Астана куоратка - кулун тутар 16 күнүгэр 2024 сыллаахха Филадельфия куоратка сүрэҕэ тохтоон өлбүтэ.
| 161 |
Polestar. Polestar - Швеция электрокардары оҥорор тэрилтэтэ, 1996 сыллаахха төрүттэммит. 100% акциятын Geely тэрилтэ бас билэр.
70% оҥоһуллубут массыыналара Америкаҕа атыыланар.
| 101 |
Крокодайл Данди. Крокодайл Данди - Аустралия киинэтэ, 1986 сыллаахха уһуллубут.
Сүжета.
Биир Аустралия тыа киһитэ Америкаҕа Нью Йорк куоратка кэлэр. Ол кини мүччүргэннээх сырыылара.
| 107 |
IPhone 16 Pro. iPhone 16 Pro (уонна кини ордук версиата iPhone 16 Pro MAX) - Apple тэрилтэ балаҕан ыйын 15 чыыһылатыгар таһаарар төлөпүөнэ буолар 2024 сыллаахха. Аан Дойдуга саамай кэтэбиллээх төлөпүөн буолар, тоҕо диэтэххэ иһигэр AI интегрированнай буолар.
| 149 |
Хотугу Сардаҥа. Хотугу Сардаҥа / Северная Заря — Өймөкөөн улууһун хаһыата. Бастакы нүөмэрэ 1945 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр тахсыбыт.
Бастаан икки тылынан тахсар эбит, онтон 60-с сыллар ортолоруттан нууччалыы эрэ тахсар буолбут. Онтон суруналыыс, кыраайы үөрэтээччи Сергей Егоров туруорсуутунан 1991 сыл бэс ыйын 29 күнүттэн хат сахалыы тахсар буолбут
2015 сыллаахха "Золотой фонд прессы" диэн Арассыыйа бириэмийэтин лауреата буолбут.
| 258 |
Сардаҥа (Өлөөн улууһун хаһыата). Сардаҥа — Өлөөн улууһун хаһыата. Уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй хайысхалаах.
Бастакы нүөмэрэ 1954 сыл ыам ыйын 22 күнүгэр тахсыбыт.
"Кыым" хаһыакка эрэдээктэрэ Дмитрий Скороходкин 2024 сыл кулун тутарыгар кэпсээбитинэн 8 үлэһиттээх. Онтон суруйааччыта — 3. Тирааж ахсаана — 328. Нэдиэлэҕэ иккитэ тахсар: сэрэдэҕэ уонна субуотаҕа. 4 нэһилиэккэ хаһыаты тарҕатар үлэһит хамнастаан олороллор эбит, "Арассыыйа почтатын" кытта тиэрдиигэ үлэлээбэттэр. Ээйиккэ хаһыаты ситиминэн ыытан онно улахан принтерга бэчээттэтэн тарҕаталлар эбит. Сүрүн хаһыат ризографка бэчээттэнэр. Бэйэлэрэ дьоҕус хаартыска устуудьуйалаахтар эбит, онно нэһилиэнньэҕэ эгэлгэ полиграфия өҥөтүн оҥороллор эбит.
| 472 |
Circle K. Circle K - АХШ тэрилтэтэ, Канаадаҕа уонна Америкаҕа суол кытыытыгар АЗСтары уонна кыра маҕаһыыннары бас билэр.
| 70 |
Ace Hardware. Ace Hardware - АХШ тэрилтэтэ, дойдуга биир бөдөҥ тутууга сыһыаннаах тэриллэри атыылыыр ситим маҕаһыыннардаах. Уопсайа 4000 тахса точкалаах.
Салалтата - Чикаго (Иллинойс, АХШ)
| 110 |
Атааннаах-мөҕүөннээх. Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн олоҥхоҕо этиллэр. Сахалар ол былыргы кэмнэргэ омуктар саҥалыы үөскээн, сайдан баран мөлтүүр кэмнэрэ тиийэн кэлэн улахан хамсааһыннары таһаарарын үөрэтэн билэн ити этиини үөскэппиттэр. (1,12).
Уһун үйэлээх сахалар саҥа омуктар үөскээһиннэрин, сайдыыларын уонна мөлтөөһүн кэмигэр киирэн баран эстэллэрин, симэлийэллэрин дириҥник үөрэтэн билэн Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн быһаарыыны оҥорбуттара билигин да туһалыы сылдьар. Бу этии сир үрдүгэр дьон олохторо биир тэҥник, уһуннук уларыйбакка эрэ баран испэтин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Омуктар олохторо саҥа омук үөскээн тахсарыттан сайдыыны аҕалар уларыйыылар киирэн истэхтэринэ табыллар.
Омуктар эстэр, уларыйар кэмнэрэ улахан хамсааһыннары үөскэтэллэрэ хас үйэлэр аайы кэлэн иһэллэриттэн Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн олоҥхо кэмиттэн ыла ааттанара хаһан да уларыйбакка салҕанан баран иһэр. Бу улахан хамсааһыннар кэлиилэригэр үөрэҕи баһылаабыт дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһан атын, өссө биллибэт үһүс өрүтү булан туһанан сөптөөх быһаарыыны булаллара эрэйиллэр.
Омуктар олус былыргы кэмнэртэн олорор сирдэрин үллэстэн тус-туспа дойдуларга мунньустан олоруулара хайа эрэ сайдыыны ситиспит, сэриилээн кыайбыт, баһылыыр омук күүһүрэн, сайдан тахсарын үөскэтэр. Бу сайдыбыт, импиэрийэни үөскэппит омук дьоно үйэлэрин туолан мөлтөөһүн кэмигэр киирдэхтэринэ, ахсааннара биллэрдик аҕыйаатаҕына, үлэни кыайбатахтарына, омуктарын күүһүрдэр санаалара аһара баран хаалара тиийэн кэлиэн сөп. Бу аһара барбыт улуутумсуйуу санаата тоталитарнай салайыныылаах дойдуга сэриини саҕалааһыны үөскэтэн мөлтөөбүт омук түргэнник уларыйарыгар тириэрдиэн сөп.
Улахан омуктар эстэр, уларыйар кэмнэрэ кэлиитигэр атыттары кытта сэриини тоҕо тардан бу кэми түргэтэтэн биэрэллэр. Олоҥхо кэмигэр сэриилэһии араастаан үөхсүүгэ, куһаҕаннык ааттаһыыга тириэрдэрэ. Саха тылынан үөхсүү ааттаах омуктар бааллара биллэр. Илээттэр, өстөөхтөр, адьарайдар, абааһылар диэн ааттары туһана сылдьаллар. Аныгы сэриигэ сука, подонок, ничтожество диэн үөхсүү тыллара туттуллар буоллулар.
Омуктар олохторо атааннаах-мөҕүөннээх буолан тахсыбатын туһугар элбэх омуктар бииргэ эйэлээхтик олорууларын тэрийии уонна хааннарын тупсара сылдьаллара салгыы баран иһэрин ситиһии буолар. Саҥа үөскээн тахсар көлүөнэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэлээх буолуулара уонна демократия үөрэҕин тутустахтарына салгыы сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтаналлар.
Билигин Аан дойдуга тус-туспа омуктар бииргэ олорууларын АХШ-н курдук тэрийии эрэйиллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр биир дойдулаах буолан тахсалларыттан эйэлээх буолуулара үөскээн олоххо киирэрин туһаныахха. Бу туһалаах уопуту Европа дойдулара үтүктэн эйэлээхтик бииргэ олорууну үөскэтэн эрэллэр. Хас да көлүөнэлэр солбуйсууларын кэнниттэн Европа биир дойду курдук бөҕөргүүрэ эрдэттэн олук ууран бэлэмнэнэр.
Аан дойдуга элбэх омуктар олороллор, үгүстэр бииргэ олорууга импиэрийэҕэ киирэн күһэллэн хаалыахтарын сөп. Төһө эрэ кэминэн бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар саҥа, бааһынай омуктар үөскээн, ахсааннара эбиллэн тахсаннар олорор сирдэрин былдьаһан сэриини саҕалыылларыттан саҥа омук үөскээн тахсыан сөп. Бу сиргэ олорор бары омуктар төрөөбүт сирдэринэн ааттаан кэбиһэллэрэ сэрии, көһүү кэмэ кэллэҕинэ аһара кырыктанан тахсарыгар тириэрдэр.
Омук мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ, ахсааннара аҕыйаатаҕына атыттар туһаны аҕалар үлэттэн туоратан, үтүрүйэн бараллара үөскээн таҕыстаҕына сэрии буолара эмиэ тиийэн кэлэр. Бу омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр сэриилэр Аан дойду олоҕун атааннаах-мөҕүөннээх оҥороллор.
Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдан иһэрэ күн уонна сир холбуу тутулуктарынан быһаарыллар. Бу тутулук бары тыынар-тыыннаахтарга дьайыыта тиийэриттэн икки өрүттээх тутулуктанан сылдьаллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэллэриттэн атын, тастан көмөтө суох бэйэлэрэ уларыйан биэрэн иһэллэр. Киһи икки өрүттэрэ манныктар:
1. Этэ-сиинэ. Айылҕаттан тутулуктаах тутаах чааһа.
2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
Бу икки өрүттэр тус-туспалар уонна хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин куотуһан сайдыыны ситиһэллэриттэн киһи бэйэтэ сайдан, тупсан иһэрэ кыаллар. Бу икки өрүттэр ыарыы диэн эт-сиин санаатынан холбуу ситимнэнэ сылдьаллар. Эккэ-сииҥҥэ ханнык эрэ табыллыбат буолуу, араас бүөлэниилэр үөскээһиннэриттэн ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тиийэн биллэрэр.
Икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэр кыахтаахтар. Өйдөрө-санаалара суох дьону сахалар сымнаҕастык “Киһи буолбатах” диэн этэллэр. Киһи курдук көрүҥнээх буолан баран өйө-санаата сайдыбатах харамайы итинник ааттыыллар.
“Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалар тутуһаллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн ханнык өйү-санааны үгэс оҥорон иҥэрэн биэрииттэн тутулуктанан өйө-санаата сайдан иһэр. Омукка улуутумсуйуу санаата үйэлэргэ салҕанан бардаҕына мөлтөөһүн кэмигэр киириитигэр барыларын хаарыйыан сөп. Бу халыйбыт өй-санаа уларыйыыта былыргы кэмнэртэн улахан сэриитэ суох кыаллыбатын улахан омуктар олохторугар уларыйыы киириитэ биллэрэр. Этэ-сиинэ мөлтөөһүн кэмигэр киирбит омук улуутумсуйар санаата тохтоон атын омуктары кытта хаанын тупсардаҕына эрэ сайдыы хамсааһынын үөскэтэр.
Дьон сиргэ үөскээн үрдүк таһымнаах сайдыыны ситиспит сирдэригэр кумах куйаардары үөскэтэн бэлиэ оҥорон хааллараллар. Бу этии быһаарыыта картаны көрүүттэн чуолкайданар. Былыр-былыргыттан дьон олохсуйан олорбут сирдэрин билигин кумах куйаардарга былдьатан иһэллэр. Мунньуллубут кумах улахан тыал үрэриттэн тутулуктанан, ол хоту сыҕарыйан барара биллэр. Бу быһаарыы сиргэ дьон сайдыылара төһө эрэ кэминэн бүтүүтэ, уларыйыыта кэлэрин дакаастабыла буолар.
Олус былыргы кэмнэргэ хонуу сирдэр хойуу тыаларынан бүрүллэн турбуттар. Араас тайҕа кыыллара үөскээн дэлэччи сайдыбыттар. Ону кытта киһи үөскээн, сайдан тахсан өрт уотун элбэҕи ыытан уонна уот оттунан, араас тутуулары тутан тыаны ыраастаан хонуулары үксэтэн испит. Аһылыкка үүнээйилэри туттар буолуу тыаны солоон хонуу сирдэри кэҥэтиигэ тириэрдибит. Өрт уота сиэбит сирдэригэр хатыҥ мас дэлэччи үүнэн сэбирдэҕэ түһэн мунньулларыттан хара буору үөскэтэрэ хонуу сирдэр кэҥээн иһэллэригэр тириэрдэр.
Сиртэн хостонор баайдары хостооһун сир кырсын алдьатыыга, хара буорун таһаардахха эрэ табыллар. Былыргы кэмнэргэ көмүллүбүт кумахтар кырыс суох буоларыттан тахсан кэлиилэрэ сир-дойду кумаҕынан бүрүллэрин саҕалыыр.
Айылҕа маннык тосту уларыйыыта сайдыыны ситиһэр диэн ааттанар дьон-аймах сир үрдүгэр туһалара суоҕун биллэрэр. Улахан кумах куйаардартан дьон көһөн барыылара, атын саҥа сирдэри баһылыыллара саҕаланара олохторо уһуна суоҕун биллэрэр.
Урукку кэмнэргэ буолан ааспыт улахан сэриилэргэ кыаттарбыт омуктар саҥалыы үөскээһин кэмин ааһаннар сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэннэр оччотооҕу кыаттарыыларын иэстэһэ сатыыр кэмнэрэ кэлэр. Билигин баар Европа улахан омуктара мөлтөөбүт кэмнэригэр киирэн сылдьан сэриини саҕалаабыт уонна Россия сэриитигэр кыаттарбыт кэмнээхтэрин өйдүү сылдьаллар:
- 18-с үйэҕэ шведтэр холбоһуктаах сэриилэрэ хотторбуттара.
- 19-с үйэҕэ французтар Москваны ылан баран кыаттарбыттара.
- 20-с үйэҕэ немецтэр Берлиннэрин былдьаппыттара.
Россия сайдыыны ситиһэр кэмигэр Европа элбэх омуктарын туроктар батталларыттан босхолуур аатыран бэйэтин бас билиитигэр кубулутан сылдьыбыта. Билигин Россия мөлтөөбүт кэмигэр урукку кыаттарбыттар бары мустан, көмөлөөн иэстэрин төннөрөр кыахтанан эрэллэр.
Икки өрүттэри быһаарыы кэнниттэн бу өрүттэр икки ардыларыгар, ортолорун диэкинэн үһүс, сөп түбэһии өрүтэ баарын туһаныы таба быһаарыыны буларга туһалыыр. Икки өрүттэр икки ардыларыгар баар сөптөөх быһаарыыны булунууга сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэхтэрин туһунан икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүтү булан туһаннахха эрэ табыллар.
Үчүгэй көстүү, үчүгэйи оҥоруу сабыдыала аһара күүстээҕиттэн үтүктэ, батыһа сатааччылар элбээн хаалыылара омуктар икки ардыларыгар хамсааһыны үөскэтэр. Ханна үчүгэй, туһалаах баарын диэки дьон көһөн, сыҕарыйан биэрэр хамсааһыны таһаараллар. Экономика сайдыытын ситиһэн, үлэ оҥорон таһаарыытын лаппа үрдэтэн дьон олоҕо тупсарыгар тириэрдибит Европаҕа уонна АХШ-ка атын омуктартан дьон көһөн олохсуйа кэлиилэрэ эбиллэн иһэр.
Омукка кэлии дьон элбээһиннэрэ эйэлээхтик баран истэҕинэ дьон хааннарын тупсаран иһиилэрэ тарҕанан барыытыттан эттэрэ-сииннэрэ тупсубут оҕолор төрөөннөр ахсааннара эбиллэрин ситиһэллэрэ сайдыы хамсааһынын үөскэтэр.
Аан дойду олоҕо былыр-былыргыттан атааннаах-мөҕүөннээх диэн ааттанара саҥа омуктар үөскээн тахсан уонна атыттар мөлтөөн-ахсаан иһэллэриттэн хамсааһыннар үөскээннэр сэриилэһиигэ тиийэн хаалалларын быһаарар суолталаах.
Туһаныллыбыт литература..
1. Ойуунускай П.А. Дьулуруйар Ньургун Боотур: Олоҥхо. – Дьокуускай: ГУП НИПК “Сахаполиграфиздат”, 2003. – 544 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Саха тыла.
| 5,723 |
Магнолиа. Магнолиа (лат: "Magnolia") - Аан Дойдуга сакура тэҥэ биир саамай кыраһыабай сибэккилэнэр мас буолар, элбэх араас көнүҥнэргэ арахсар. Сүрүннээн Кытайга уонна АХШ сиригэр үүнэр. Арассыыйаҕа Кунашир арыытыгар үүнэр. Былыр динозаврдар саҕанааҕыга киэҥник магнолиа тарҕанан үүнэ сылдьыбыта, Саха Сирин Анаабырга тиийэ. Магнолия сибэккилэрэ чааскыта суоҕунан биллэр.
| 242 |
Сакура. Сакура (дьоп: "さくら", "Sakura") - Дьоппуон сириттэн төрүттээх биир кэрэ мас, айылҕаҕа хас да көрүҥэ баар. Билиҥҥи кэмҥэ сакура киэҥник тарҕаммыт төрүт сириттэн уонна 85 омук сиригэр үүнэр, сүрүннээн Америкаҕа, Кытайга уонна Латыын Америкаҕа. Аҕыйах экземпляр Арассыыйаҕа уонна Саха Сиригэр дьон теплицаҕа үүннэрэр.
| 219 |
Слепцов Петр Вонифатьевич. Слепцов Петр Вонифатьевич (1876 төр., 1932 с. өлб.) — худуоһунньук, фольклорист, этнограф учуонай, «Сахалар сойуустарын» кыттыылааҕа. 1922 с. Бүтүн Саха сиринээҕи Тэрийэр сийиэс кыттыылааҕа. 1922, 1924, 1926 сс. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин чилиэнинэн талыллыбыт. 1925 с. хоту олохтоох кыра омуктарга көмөлөһөр кэмитиэт бэрэстээтэлин солбуйааччынан, онтон кэлин бэрэстээтэлинэн ананан үлэлээбит. Кэлин ССРС Наукаларын Академиятын иһинэн үлэлиир Антропология уонна этнография музейыгар хотугу норуоттар боппуруостарыгар научнай консультанынан үлэҕэ ылыллар.
1932 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр өлбүт.
| 374 |
Makfa. Makfa (нууч: "Макфа") - Арассыыйа саамай бөдөҥ тэрилтэтэ уонна Аан Дойлуга биир бөдөҥ лапса уонна макарон оҥорор тэрилтэ. 2024 сыллаахха Арассыыйа былааһа государственнай оҥоруон баҕарар, чааһынай буолан бүтэрин курдук.
| 133 |
Милен Фармер. Милен Фармер - французская ырыаһыт, артыыс уонна поэтесса.
Биография.
Милен Фармер балаҕан ыйын 12 күнүгэр 1961 сыллаахха Монреаль, Квебек куоракка төрөөбүтэ. Кини кэргэнэ Францияттан Канадаҕа көспүтэ, онно 8 сыл олорбуттара, онтон Францияҕа төннүбүттэрэ. Милен начала заниматься верховой ездой в детстве и мечтала стать конным инструктором. Орто үөрэх кыһатыттан аккаастаммытын кэннэ, театральнай курстарга киирэн реклама модельыгар үлэлээбитэ.
Карьер.
Милен 1984 сыллаахха композитор лор бутону кытта карьераны саҕалаабыта. Кинини кытта хас да ситиьиилээх альбому уонна синглову суруйтарбыта, контрагы ылан Polydor, уһун болдьохтоох Союзу бүтэрбитэ.
| 347 |
L’Autre.... L'Autre... (сах. Атын киһи) — 1991 сыллаахха тахсыбыт французскай ырыа үһүс альбома Милен Фармер.
| 60 |
Innamoramento. Innamoramento (сах. тапталга ылларыы) - бэһис альбом Милен Фармер. 1999 сыллаахха тахсыбыта.
| 53 |
Ализе. Ализе (фр. "Alizee") (наст. аат — "Alizée Jacotey") — французскай ырыаһыт.
Биография.
Ализе Аячо куоракка Корсика кытылыгар төрөөбүтэ. Кини төрөппүттэрэ-компьютернай специалист, ийэтэ предприниматель. Ализаҕа кыра быраата Йохан баар. Кини аата "пассат"диэн тылы кытта сибээстээх. 1995 сыллаахха, 11 саастааҕар, куонкуруска кыайан, кини аатын ааттаабыт самолетунан ойууламмыта. 1999 сыллаахха, 15 сааһыгар, Ализаҕа "сулус кыраныыссата"телевизионнай музыкальнай конкурсу кыайбыта.
Карьер.
Ализаҕа Милен Фармер уонна лор Бутоналаах вокальнай карьеры саҕалыырга ыҥырыллыбыта. Истии кэнниттэн кини саҥа коллективка ырыаны толоро барбыта.
Личнэй олох.
Ализе, сценаҕа бэйэтин ыҥырбыт уобараһа дьиҥнээх олоххо сэмэй уонна көннөрү киһи буолар. Кини классик үҥкүүлэригэр, футболга, тайскай боксаҕа уонна благодарность курдук араас хайысхалаах. 2003-2012 сыллардаахха кини кэргэнинээн Аннилия кыыстара бааллара. Кэлин үҥкүү оскуолатын арыйбыт Грегуара Леонаҕа кэргэн тахсан, өссө биир оҕону күүтэллэр. 2019 сыллаахха Мэҥэ- Хаҥалас кыыстара төрөөбүтэ.
| 603 |
Улахан Чох. Улахан Чох (рус. "Большой Ух") − советскай мультфильм 1989 с. режиссер Юрий Бутырин.
Сюжет.
Бөрө оҕотун сулустары кэтээн көрөр. Биир киһи кини тыатыгар түстэҕинэ, бөрө оҕотун көрөн куотар, ол оннугар улахан кулгаах диэн кэлии киһи саҥата иһиллэр. Бастаан утаа оҕус куттанар да, улахан кулгаах кыра эбит. Бөрө халлааҥҥа туох оҥоһулларын истэргэ ыҥырар. Атын омук киһитэ космосска туох буола турарын, ордук сулустар музыкаларын истэрин сөбүлүүр. Космос куйаарын улахан кулгааҕа да, сиргэ тугу да истибэт, бөрө оҕотун тыаҕа барытын истэр да, космос куйаҕар тугу да истэр кыаҕа суох. Тыа дьонун иэдээниттэн быыһыыр наадатын түүҥҥү ойуур истэр. Бөрө чэпчэкитэ суох-кини хайдах да кыайан толорбот. Бастаан улаханы үрдүктүк тутар эрээри, бөрө үөрүнэн саҥа доҕотторун булар, ый сырдыгар туомтуу үрүйэ (кубархай маҥан) курдук көрөр- истэр, атыттарга туһалаах буоларга үөрэнэллэр.
| 566 |
321. 321 сыл.
| 8 |
Б.э.и. 43 сыл. Б.э.и. 43 сыл.
| 23 |
Почта баан. ПАО «Почта баан» — Арассыыйа розничнай баана, ВТБ уонна Арассыыйа пуочтата 2016 олохтообуттара на базе ПАО «Лето Банк».
| 69 |
Күн бүөлэниитэ (муус устар 8 күнэ, 2024). Күн Бүөлэниитэ (сороҕор "Күн сабыллыыта", "Күн умуллуута") - муус устар 8 күнүгэр 2024 сыллаахха Чуумпу океаҥҥа, Хоту Америкаҕа, Чукоткаҕа уонна Саха Сирин хоту улуустарыгар буолара күүтүллэр. Саамай чуоккай көстүүтэ Ниагараҕа буолуохтаах.
| 195 |
1084. 1084 сыл.
| 10 |
1155. 1155 сыл.
| 10 |
1199. 1199 сыл.
| 10 |
Шамаев Дмитрий Данилович. Шамаев Дмитрий Данилович — 1983 сыллаахха Дьокуускайга бастакы "бэйэ" ТУ-154 лайнерын аҕалбыт саха лүөччүгэ, кэлин СӨ гражданскай авиациятын салайааччыларыттан биирдэстэрэ. РФ транспорын үтүөлээх үлэһитэ, САССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
1983 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр Ту-154 лайнеры Дьокуускайга көтүтэн аҕалбыта. Сахалартан Ту-154 бастакы хамандыыра.
| 239 |
Говард Хьюз. Говард Хьюз (; ахсынньы 24 1905 — муус устар 5 1976) — АХШ урбаанньыта, инженер, авиация пионера, киинэ режиссёра, продюсера. 1938 сыллаахха от ыйыгар Сири эргийэр айанын кэмигэр сөмүлүөтэ Дьокуускайга түһэн ааспыта.
Lockheed 14 диэн кыра транспортнай икки мотуордаах сөмүлүөтүнэн көппүтэ (). 1938 сыл от ыйын 10 күнүгэр 1500 галлон уматыктаах (), биэс киһилээх Lockheed Нью-Йорктан Парижка көппүт. Салгыы Москубаҕа түһэн ааспыт. Онно төһө да улахан көрсүһүү бэлэмнээбиттэрин үрдүнэн, 2 эрэ чаас кэриҥэ тохтообут. Онтон Омскайга көппүт. Омскайтан от ыйын 13 сарсыардатыгар күн тахсыыта Дьокуускайга көппүт. Киренскай үрдүнэн Нью-Йорк кэминэн 1 чаас 45 мүнүүтэҕэ көтөн ааспыт.
Г.Л. Еремеева диэн Гимеин үлэһитэ (синоптик) ахтыбытынан Погода бюротун үлэһиттэрэ эрдэттэн каарта уруһуйдаабыттар, трасса устун халлаан туругун прогноһун оҥорбуттар, ол кэмҥэ Өймөкөөҥҥө уонна Халымаҕа 10 бааллааах былыт турара, ардах түһэ турара диэн ахтыбыт. Аэродромунан ол саҕана билигин Дьокуускай аэропорда турар хонуута эбит. Омскай блогера суруйарынан Дьокуускайга киэһэ алта чааска көстүбүт. Еремеева сөмүлүөккэ 5 киһи баара диэн суруйбат, иккис пилоту ахтыбат, лүөччүк соҕотох этэ, кинини кытта спортивнай комиссар уонна бортмеханик бааллара диир (икки киһи, ол иһигэр иккис пилот Гарри Коннор сөмүлүөккэ утуйа сыппыт буолуохтарын сөп). Көтөн кэлэллэригэр айанньыттарга анаан ас бөҕөнү бэлэмнээбиттэр да, лүөччүк бэйэтэ аһаабатах, кофе эрэ испит уонна тиэрмэһигэр куттубут.
В своих многочисленных выступлениях Хьюз неизменно подчеркивал гостеприимство жителей столицы северной республики. Корреспонденту республиканской газеты Говард Хьюз сказал, что над советской землей самолету погода благоприятствовала, только в Омске их застал дождь. От Омска до Якутска шли на высоте три тысячи метров со средней скоростью 330 километров в час. Омскай блогера
Тылбаасчыт көмөтүнэн консультациялаабыттар. Онтон массыынанан Номтан ыыппыт халлаан туругун туһунан сибидиэнньэлэри аҕалбыттар. Ол кэннэ айанньыттар салгыы көппүттэр.
Еремеева ахтарынан кини бииргэ үлэлиир дьүөгэтинээн А.К. Мозолевскайалыын тэлиэгэлээх атынан аэродромҥа баран истэхтэринэ сөмүлүөт кэлбит. Онон кинилэр хонууттан туораан биэриэхтэригэр диэри иккис куруук оҥорорго күһэллибит.
Салгыы сөмүлүөт Аляскаҕа Фэрбанкс куоракка түһэн ааспыта, онтон Миннеаполиска тиийбитэ уонна от ыйын 14 күнүгэр Нью-Йорк Флойд Беннет Филд аэропордугар төннүбүтэ. 3 суукка 19 чаас 8 мүнүүтэ 10 сөкүүндэ көтөн рекорд олохтообута. Суолун уһуна 23 612 км буолбута.
Бу киһи туһунан хас да киинэ уһуллубута, ордук биллэринэн Мартин Скорсезе "Авиатор" киинэтэ буолар. Онно Хьюз оруолун Леонардо Ди Каприо толорбута.
Кини кэлэ сылдьыытын туһунан ахтыыны хаалларбыт Галина Львовна Еремеева 1937 сыллааххха Дьокуускайдааҕы погода бюротугар синоптигынан саҕалаабыт, 1942-45 сс. Чукоткаҕа Уэлькаль бөһүөлэккэ синоптиктары салайбыт, Америкаттан лендлиһынан көтөн ааһар сөмүлүөттэри арыаллаабыт. 1951 с. Ньурбаҕа көтүүлэр синоптиканнан хааччылыыларын тэрийбит.
| 1,770 |
Новатек. ПАО «Новатэ́к» — гаас хостооһунан дьарыктанар хампаанньа. 2021 сыллаахха Форбс сурунаал аахпытынан чааһынай хампаанньалар тиһилигэр 8-с миэстэни ылбыта.. 2016 сыл ахсаанынан аан дойду дакаастаммыт гаас саппааһынан үһүс миэстэҕэ турар. Төрүттээччитэ, барабылыанна бэрэсэдээтэлэ уонна ордук бөдөҥ акционера Леонид Михельсон буолар. Төбө офиһа Ямал-Ненец автономиялаах уокуругар Тарко-Сале куоракка баар.Толору аата — "Публичное акционерное общество «Новатэк»".
| 274 |
Марти Фельдман. Марти Фельдман (англ. "Marty Feldman"; От ыйын 8 күнэ 1934 "౼" Ахсынньы 2 күнэ 1982) ౼ Америка комедийнай артыыһа этэ. Лондоҥҥа төрөөбүт, кини карьерын суруйааччы быһыытынан саҕалаабыта уонна телевидениенэн араас комедийнай шоуга кыттыбыта. Ол да буоллар киниэхэ бу экраҥҥа кини этиитин улахан экраҥҥа аҕаллылар.
Фельдман юмор, эксээмэн оруолларынан уонна сытыы өйдөөҕүнэн биллэр этэ. Кини "эдэр Франкенштейн" уонна "Саргылаана Хитроумнай быраата Шергок Холмс"курдук культурнай киинэлэргэ бэйэтин оруолларынан биллибитэ.
Фельдман 1982 сыллаахха "Саһарҕа Боотур"киинэ уһуллуутугар өлбүтэ.
| 366 |
364. 364 сыл.
| 8 |
Хуго Эккенер. Ху́го (Гу́го) Э́ккенер (Э́кенер) (; 10.8.1868, Фленсбург— 14.8.1954, Фридрихсхафен) — ньиэмэс салгыҥҥа көтөөччүтэ (воздухоплаватель).
Биография.
1868 сыллаахха атырдьах ыйын 10 күнүгэр Фленсбург диэн куоракка сигара оҥорон атыылыыр дьоҕус атыыһыт уонна саппыгы оҥорооччу кыыһын дьиэ кэргэнниргэр төрөөбүт. 1888 сыллаахха Фленсбург гимназиятын бүтэрэн Мюнхен университетын философия кафедратыгар үөрэнэ киирбитэ. 1890 (1889?) сыллаахтан Берлин университетыгар, онтон 1891с. Лейпцинг университетыгар үөрэммит, онно психологияны, экономиканы уонна историяны чинчийэр. Докторскай диссэртээссийэни1892 с. көмүскээбит («Untersuchungen über die Schwankungen der Auffassung minimaler Sinnesreize»). Ол кэнниттэн Фленсбурга байыаннай сулууспаны барар туһугар төннүбүтэ. Онтон сулууспалаан баран Эккенер Фленсбурга хаалбыта уонна журналистиканан уонна паруснай спордунан Балтийскай муораҕа дьарыктаммыта. 1897 сыллаахха Фленсбург типографиятын хаһаайынын кыыһын кэргэн ылбыта, уонна Илин дойдуларга уһун айаҥҥа баран кэлбитэ. Германияҕа төннөн баран Хуго Эккенер кэргэнин кытары Мюнхеҥҥа олохсуйбут. 1900 сылтан саҕалаан Эккенер «Франкфурт хаһыатыгар» («Frankfurter Zeitung») ыстатыйалары суруйбута, онно Граф Цеппелин диэн дирижабль көтүүтүн туһунан ыстатыйа суруйарга сорудах ылбыт. Ыстатыйата кириитикэлээх этэ. 1905 сыллаахха "Граф Цеппелин" хайаҕа саахалага түбэспит, бу туһунан эмиэ ыстатыйа суруйаары Эккенер аэростат сэмнэҕин баран көрбүт. Эмиэ кириитикэлиир ыстатыйа суруйбут. Бу кэнниттэн граф Цеппелин бэйэтинэн Эккенерга дирижабль техническэй кыһалҕаларын кэпсэтэ тиийбит. Түмүгэр Эккенеры үлэҕэ кытыннарбыттар. Манна 1908 сыллаахха бэс ыйыгар дирижабль саахалыгар түбэһиэр диэри үлэлээбит. Ол эрээри, бу саахал хата киһи сиэртибэтэ суох буолан, дирижабль репутациятыгар хоромньуну оҥорботоҕо, кылгас кэм устата 6 мөл. маарка суумалаах үбү-харчыны хомуйбуттара.
1910 с. Хуго Эккенер дирижабль хапытаана буолбута уонна «Германия дирижабллара» диэн граф Цеппелин арыйбыт аахсыйалаах уопсастыбатыгар көтүүнү салайааччынан анаммыт. Бастакы аан дойду сэриитэ 1914 с. саҕаламмытын кэннэ Нордхольц куоракка көтөр оскуолатыгар инструкторынан анаммыта. Цеппелин өлбүтүн кэннэ 1917 с. Хуго Эккенер кини оннугар хаалбыта.
Сири эйгийиитэ.
1929 сыллаахха Эккенер дирижаблынан сири эргийэргэ быһаарыммыт. Спонсорунан АХШ баайа буолбут, онон эспэдииссийэ АХШ-тан саҕаланыахтаах буолан, дирижабль бастаан Германияттан Америкаҕа көппүт, онтон төннөн Европаны таарыйан ССРС үрдүнэн көтөн Токиоҕа тиийэр. Онтон айанын саҕалаабыт сиригэр Америкаҕа түмүктүүр.
Атырдьах ыйын 1 күнүгэр дирижабль Фридрихсхафентан арҕаа Америкаҕа Атлантика үрдүнэн көппүт. Атырдьах ыйын 5 күнүгэр дирижабль айан саҕаланыахтаах сиригэр Лэйкхёрст куоракка тиийбит, атырдьах ыйын 7 күнүгэр "официальнай" көтүүтүн саҕалаабыт. Атырдьах ыйын 9 күнүгэр Ла-Маншы туораабыт, уонна атырдьах ыйын 10 күнүгэр Фридрихсхафеҥҥа түспүт.
Атырдьах ыйын 15 күнүгэр Токиоҕа көтүүтүн саҕалаабыт. Маршрута: Фридрихсхафен — Ульм — Нюрнберг — Лейпциг — Берлин — Штеттин — Гданьск (Данциг) — Кёнигсберг (билигин Калининград) — Тильзит (билигин Советскай) — Вологда — Пермь — Иртыш өрүс төрдө (Ханты-Мансийскай диэкинэн) — Алын Тунгуска төрдө (Туруханскай диэкинэн) — Дьокуускай — Айаан — Николаевскай-на-Амуре — Токио. Онтон Чуумпу далай үрдүнэн: Токио — Сан-Франциско — Лос-Анджелес. Онон Хуго Эккенер устуоруйаҕа бастакы Сири эргийэр көтүүнү дирижаблынан оҥорбут. Кини салайбыт аэростата 21 суукка иһигэр 33 тыһ. км ордугу ааспыт, аара үс сиргэ тохтообут уонна хас да аан дойду рекордун олохтообут. Бу көтүүтүн иһин Эккенер ФАИ авиация көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Дьокуускай үрдүнэн көтүүтэ.
ССРС үрдүнэн көтөрүгэр Москуба уонна Ленинград үрдүлэринэн көтөрүн туһунан көрдөспүттэрэ да, Эккенер тыалы сөпкө түһанаары батынан кэбиспитэ, ол да буоллар, көтүүнү боппотохторо. "Якутия" хаһыакка дирижабль ааһыахтааҕын туһунан биллэриини атырдьах ыйын 16 күнүгэр бээтинсэҕэ бэчээттээбиттэр. Онно Осоавиахим чилиэннэрэ көмө оҥорорго бэлэм буолалларыгар эппиттэр, Малиновскай тэлэгирээммэтигэр сигэммиттэр, бүгүн эбэтэр түүн кэлиэҕэ диэбиттэр. Ол эрээри аэростат кэтэспит күннэригэр, түүннэригэр да, сарсыныгар да кэлбэтэх. Онтон ким да кэтэспэккэ олордоҕуна 18-с сарсыарда мыраан үрдүнэн көстүбүт. Бастакыннан пуоска часовойунан турбут ЯНВШ курсаана 6 чаас 27 мүнүүтэҕэ көрбүт, түрүлүөн биллэрбит. "Якутия" хаһыакка бэчээттэммит фельетоҥҥа суруйбуттарынан киһи барыта таһырдьа сүүрэн тахсыбыт, сорохтор дьиэлэр үрдүлэригэр ыттыбыттар. Бастаан сир аннынааҕы күдьүс тыас курдук иһиллибит, онтон чугаһаатаҕын аайы улам улахан тыастаммыт.
Халлаантан үс бакыат бырахпыттар. Биир бакыата кылабыыһаҕа түспүт, ону үс красноармеец тиийэн булбуттар, син бөдөҥ буолан биэрбит, суутун арыйбыттара тупсаҕай оҥоһуулаах тимир венок эбит. Венок нууччалыы уонна ньиэмэстии суруктаах лиэнтэлэрдээх эбит: "Павшим, в русской земле покоящимся товарищам. Союз бывших военно-пленных в Сибири. Бреславль (Германия)". Уонна веногу уҥуохха ууралларын туһунан көрдөһүү сурук баар эбит. Икки атын суу Октябрьскай уулусса 1 уонна 3 нүөмэрдээх дьиэлэрин тиэргэнигэр түспүттэр. Онтон бииригэр дирижабль көтөн иһэн түһэрбит көстүүлэрэ ойуулаах аккырыыккалар бааллар эбит. Бу аккырыыккалар Японияҕа, Германияҕа, Италияҕа, Испанияҕа аадырыстаммыттар, мааркаларыгар "атырдьах ыйын 18 күнэ" (көтөн ааспыт күнэ) диэн штампалаах эбиттэр. Иккис сууну оҕолор булбуттар быһыылаах, көстүбэтэх, хаһыакка "булбут дьон почтаҕа тиксэриҥ, онно баар корреспонденцияны аадырыстарынан ыытыа этибит" диэн баҕа санаа суруйбуттара баар. Ол хаһыат бэлиэтээһинин аттыгар фельетон бэчээттэммит, онно суу иһигэр сакалаат, хаһыат, аккыырыкка иҥин баара ахтыллар.
Бу дирижабльга көтөн испит киһи оччотооҕу Дьокуускайы кинопленкаҕа устубутун BBC киинэ оҥорон таһаарбытыттан бысталаан "Grаf Zерреlin в Якутске 18/08/1929" диэн ролик оҥорбуттара ситимҥэ баар.
| 3,559 |
In-N-Out Burger. In-N-Out Burger - АХШ арҕаа штаттарыгар тарҕаммыт сетевой фастфуд рестораннара уонна кафетерийдара. 1948 сыллаахха төрүттэммитэ. Салалтата - Ирвайн.
| 85 |
Marco's Pizza. Marco's Pizza - АХШ тэрилтэтэ, итальянскай пиццерия сетевой рестораннара уонна фастфуд-пиццерия кафетериялара. Италияттан төрүттээх иммигрант төрүттээбит тэрилтэтэ.
| 95 |
Иран уонна Израил сэриитэ (2024). Иран уонна Израил сэриитэ - муус устар 13-14 күнүгэр 2024 сыллаахха саҕаламмыта, сүрүннээн ракетнай уонна дроннарынан атакалааһын.
| 98 |
Ийэ үөрэҕэ. Ийэ оҕону көрөр-истэр, аһатар диэн этии оҕо этин-сиинин эрэ көрдөбүллэрин билинэринэн улахан итэҕэстээх. Бу итэҕэһи сахалар былыр үйэҕэ быһааран, оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар өссө өйө-санаата сайдыытын эбэн биэрэн, ийэ кута үөскээһинэ диэн кыра эрдэҕинэ үгэстэргэ үөрэниитин ааттаабыттар. Үлэлииргэ үгэстэри, бу ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ ыарахан диэн ааттанар да үлэни кыайар кыахтанарын быһаарбыттар.
Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэтэ оҥотторор үчүгэй быһыыларыттан хомуллан үчүгэй үгэстэри үөскэппитэ иҥэн хааллаҕына үчүгэй иитиилээх буола улаатара кыаллар. Оҕо аан бастакы билбит билиилэрэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан киирэн иҥэн үгэстэри сонно үөскэтэн иһэллэриттэн умнуллубат өйдөбүллэргэ кубулуйаннар ийэ кутугар мунньуллаллар. Ол иһин аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй быһыылаах буоларын ситиһэллэр. Улааппыт да киһи ийэ кута бары оҥорор быһыыларын салайа, көннөрөн биэрэ сылдьар. Ийэ кут төрүт кут диэн ааттанар. Киһи тугу оҥороро барыта ийэ кутун салайыытынан, ыйан биэриитинэн оҥоруллар. Ол аата кыра эрдэҕинэ ийэтэ этэрин истэ, толоро үөрэммит оҕо улаатан да баран кини этэрин истэрэ, толороро суох буолан хаалбат.
Оҕо ийэ кута ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, онтон салгыы умнубат буолуута үөскээн салгын кута сайдан барарыттан үөрэҕи баһылыыра кыаллар. Ийэ кут бэлэм үгэстэринэн иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэн, ол аата оҥорон көрөн боруобалаан билиини иҥэринэр. Ийэ кут иитиллэрэ диэн кыра эрдэҕинэ бэлэм билиилэри, үгэстэри маннык оҥор диэн бэйэтигэр оҥотторо үөрэтэн, иҥэрэн биэрии ааттанар. Үчүгэй быһыылары оҥот-торо үөрэтэн кэбистэххэ, оннук үчүгэй үгэстэр үөскээн иҥэллэриттэн үчүгэй, киһилии быһыылаах оҕо буола улаатар кыахтанар.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, улаатан истэҕинэ, ити үгэстэрэ баҕа санаа буолан көмөлөһөллөрүттэн үлэҕэ үөрэнэр, баһылыыр кыаҕа улаатар.
Оҕо ийэ кутун иитиитэ айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Үчүгэй, киһилии быһыыга иитиллибит оҕо.
2. Аһара атаахтык иитиллэн, бэйэмсэҕэ улаатан хаалбыт оҕо куһаҕан иитиилээх диэн ааттанар.
Ийэ оҕотун кыра, кыаммат эрдэҕиттэн көрөрө-истэрэ элбэҕиттэн атаахтатан кэбиһэрин бэйэтэ да билбэккэ хаалыан сөп. Ол иһин оҕону аһара атаахтатан кэбиспэт туһугар сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин этиилэрин билэн туһана сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Оҕону үлэҕэ аҕа үөрэтиитэ ийэ үөрэҕиттэн хойутаан кэлэр. Кыра оҕо кыайар үлэлэрэ дьиэ иһигэр бааллар уонна олору ийэтэ дьаһайарыттан оҕону урутаан ийэ кутун иитэр кыахтанар. Бу үлэлэртэн саҕалаан туһа киһитэ буолбут оҕо улаатан иһэн үлэлии үөрэнэрэ түргэтиир. Дьону аһата оонньооһунтан саҕаланан баран ыал буолуу үгэстэригэр тиийэ ийэтэ үөрэтэр кыахтаах.
Өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһата диэни киһи сааһырдаҕына, олоҕун үгүс өттүн олордоҕуна эрэ билэр. Ол иһин оҕону иитии, үөрэтии улахан киһи салайыытынан ыытыллара эрэ табыллар. Эдэр ийэ оҕону көрөргө-истэргэ ийэтин көмөтүнэн туһаннаҕына, этэн, көрдөрөн биэрэрин тутустаҕына эрэ табатык ыытар, атаахтатан кэбиспэт кыахтанар. Бу быһаарыы кыыс оҕо эдэр эрдэҕинэ эргэ баран оҕолоноро уонна олоххо уопутурбут төрөппүттэрэ көмөлөһөр кыах-тарын туһанара ордук табылларын биллэрэр.
Омук сайдыыта оҕону хайдах иитэртэн уонна үөрэтэртэн туту-луктанан кэлэр. Кыра эрдэҕиттэн көйгө буолан үлэҕэ үөрэммит оҕо улаатан баран кыайа-хото үлэлээтэҕинэ эрэ, омук тупсууну, сай-дыыны ситиһэрэ кыаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтии улахан туһалаах суолталанар.
Үлэҕэ үөрэнии оҕоҕо олус эрэйдээх, элбэх бириэмэни ылар үөрэх буолар. Оҕо бэйэтин өйө киирдэҕинэ, салгын кута сайдан бардаҕына бэйэтигэр үчүгэйи, сынньалаҥы оҥосто сатыыра, этэ-сиинэ улаатан иһэрин курдук эмиэ улаатарыттан эрдэттэн харыстаннахха, туһа киһитэ оҥордоххо эрэ, үлэҕэ үөрэтии кыаллар дьыала буолар. Ол иһин үлэһит сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэриини тутуһаллар.
Оҕо икки атаҕар туран хаамар кэмиттэн саҕалаан үлэҕэ үөрэнэрэ эрэйиллэр. Аан маҥнай туһа киһитэ буолан таапачыка аҕаларыттан, оонньуурдарын хомуйарыттан үлэҕэ үөрэниитэ саҕаланар, оннук үгэстэри үөскэтинэр. Бу оҥорор быһыылара үгэс буолан иҥэн хааллахтарына үлэни бэйэтэ булан үлэлиир, атыттарга көмөлөһөр, ону-маны ыскайдаабат, киһилии быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын тэҥэ, үлэлиириттэн тулуура эмиэ улаатар.
Дьиэ иһинээҕи үлэлэр ыарахана суох, чэпчэки диэн ааттанар үлэлэргэ киирсэллэр. Ол иһин оҕо олору хаамар буолаат оҥоро үөрэнэр кыахтанар. Аныгы үйэҕэ үөрэҕи “үчүгэй” диэн сымыйанан этэн арбааһынтан оҕону кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үлэлэтэ үөрэтии хаалан сылдьарыттан, бэлэмҥэ үөрэнэн хааларыттан үлэлиэхтэрин букатын баҕарбат эдэрдэр улаатан тахсаннар, таах хаамса сылдьар бичтэр элбээн хааллылар. Эдэр ийэлэр оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмигэр атаахтата, оонньото сылдьалларыттан, туһалаах үгэстэргэ үөрэппэккэ хаалаллар уонна бу кэми аһаран кэбиһэн бараннар, оҕобут үлэлиэн баҕарбат диэн кырдьык санааргыыллар.
Улааттаҕына “үөрэхтээх” киһи буолуо диэн сыыһа, тиэтэйэр санааттан уонна оҕо өйө-санаата, буор кута хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан сайдан иһиитин билбэттэн оҕо ийэ кута, үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиһии, аҥардастыы оонньото эрэ сатааһын сайдан сылдьара үлэҕэ үөрэтиини хаалларан сылдьар.
Манна кэлэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” улахан сыыһатын арыйдахха табыллар. Кинилэр оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн таһы-быһа сымыйанан, була сатаан этэннэр ийэлэр оҕолорун өйдөрө-санаалара таба суолунан сайдыытыгар, ийэ кута иитиллэригэр, үчүгэй, туһалаах үгэстэрэ үөскээһинигэр кыһам- маттарын үөскэтэн саха дьонугар улахан куһаҕаны оҥороллор.
Ырыынак кэмигэр киһи үлэлиирэ эрэйиллэриттэн, бу быһыы, оҕону бэлэмҥэ үөрэтии салҕанан бара турара, аны табыллыбат буолла. Сахалар үлэни кыайа-хото үлэлээн сайдалларын туһугар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ табыллар буолла. Ийэ оҕону үлэҕэ үөрэтэрэ дьиэ үлэлэригэр көмөлөһүннэрэ үөрэтэриттэн саҕаланар, ол иһин ордук тиийимтиэ уонна бу үлэлэр хаһан да бүппэттэриттэн тутулуктанан оҕону үлэҕэ, сүрэхтээх буолууга ийэ үөрэтэр күүһэ улаханын биллэрэллэр. Ону-маны аҕалан биэрэн көмөлөһөн оҕо үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэрин тэҥэ, туһалаах хамсаныылары оҥоро үөрэнэрэ ордук табыллар.
Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар ийэлэрэ үгүс араас таҥаһы тигэрэ. Ийэбэр көмөлөһө сатаан иистэнэр массыына тутааҕын кыайар буолуохпуттан ыла, таҥас тигиллэн бүтүөр диэри эрийэн биэрэн ийэбин сынньалаҥнык тигэрин оҥоро сатыыр этим. Күн аайы буһарыллар лэппиэскэни вилканан дьөлүтэ кэйэн араастаан ойуулаан биэриини үлэ оҥостон куруук оҥорорум.
Ийэм үлэҕэ үөрэтэрин тэҥэ, ааҕарга, суруйарга, остуол араас оонньууларыгар, дуобакка, саахымакка үөрэппитэ олоҕум аргыстара буолан билигин да туһалыы сылдьаллар. Хаарты хараҕын оҕо ааҕа үөрэниитэ ахсааны суоттууругар үөрэтэр күүстээх.
Дьиэ үлэтэ хаһан да бүппэтинэн, хас аһылык буоллар эрэ саҥаттан хатыланан иһэллэриттэн оҕону үөрэтиигэ ордук туһалаахтар. Ыал аһылыкка ыытар ороскуоттара хамнастарын улахан өттүн ылар. Ол иһин оҕону экономияҕа үөрэтиигэ, бу үлэ ордук табыллар.
Аһыыр аһылыгы бэлэмнээһин диэн кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин үтүктэн, батыһан үөрэнэн баһылыыр, үгэс оҥостунар аналлаах үлэтэ буолар. Ону-маны сиэнэри булан-талан, сылытан, буһаран ыал аһылыга бэлэмнэнэр. Дьиэтигэр ас бэлэмниир дьахтар ыалга төһө экономияны оҥорорун ким да чуолкай ааҕа илик эрээри, улахан барыстааҕын бары билэллэр. Аһылыгы бэлэмнээһин диэн элбэх үлэттэн, кыһаныыттан табыллан тахсарын бэйэлэрэ бэлэмниир дьон билэллэр уонна онно эбэн хас киһи тугу сөбүлээн аһыылларын билэн бэлэмнээһин, бу үлэ туспа уустугун быһаарар.
Аһылыгы буһаран бэлэмниир дьахтар ыалга элбэх барыһы киллэрэр. Арааһынай чэпчэки сыаналаах бородуукталартан талан эбэтэр бэйэ үүннэрэр үүнээйилэриттэн иҥэмтэлээх аһылыгы бэлэмнээтэххэ аһылыкка экономия өссө улаатар кыахтанар.
Аһааһын диэн эмиэ үлэ. Оҕо ньуосканы илиитигэр тутарыттан аһааһын үлэтин баһылааһына саҕаланар. Манна аан маҥнай ньуосканы хайа илиитигэр туттаран кэбиһиллэр даҕаны, ол илиитэ элбэхтик хамсыыра үөскээн урутаан туһалыырга эрчиллэн хаалар.
Уҥа илии, уҥа өрүт диэн эр дьон үлэлииргэ туттар өрүттэрэ. Үгүс үлэ тэриллэрэ уҥа өттүнэн туттунарга табыллаллар. Хаҥас өрүт диэн дьахталлар өрүттэрэ. Кэлин кэмҥэ дьахталлар баһыйаллара улаатан уонна оҕолору кыра эрдэхтэринэ үлэҕэ үөрэтии хаалан сылдьарыттан, туох эрэ уратыны оҥорор курдук сананаллара, солумсахтара улааппытыттан, хаҥастарынан туттар эдэрдэр элбээтилэр.
Куруускаттан ууну иһии диэн оҕо улаатан иһэн кыайар үлэтэ буолар. Ууну тохпокко эрэ иһити иҥнэри тутары тэҥэ, сыпсырыйан ууну иһии үлэ уустугун биллэрэр. Тоҕо-хоро түһэн баран оҕо, бу үлэни кыайарга, сатыырга үөрэнэр.
Аһыыр иһити, туттуллар тэриллэри остуолга уурталааһынтан ыаллар аһааһыҥҥа бэлэмнэниилэрэ саҕаланар. “Бордуону остуолга сатаан уурбаппын”, - диир оҕо үлэлиэн баҕарбатын биллэрэн кэбиһэр. Бу үлэҕэ оҕо көмөлөһө үөрэнэрэ таас иһиттэри сэрэхтээхтик тутар буолуутун улаатыннарар. Иһити сэрэнэн тутары баһылаатар эрэ оҕо оҥорор көмөтө улаханнык эбиллэр.
Дьиэҕэ быыл хаһан баҕарар баар буола турар. Оҕоҕо саамай табыллар үлэнэн быыл сотуута буолар. Аныгы да үйэҕэ дьиэ иһигэр быыл көтөрө аҕыйаабат. Быыл сотуута диэн хаһан да бүппэт үлэни оҕо оҥорорго үөрэннэҕинэ сүрэхтээх буолуута улаатар.
Муоста сотуута, сууйуута уустук үлэ эрээри, бу үлэни оҕо сатыырга үөрэннэҕинэ табыллар. Муостаны бэйэтэ сотор, ыраастыыр оҕо онон-манан киртитэн, ньамайдаан кэбиһэриттэн туттунарга үөрэнэрэ улааппытын кэннэ ордук улахан туһаны оҥорор.
Оонньууру хомуйуу, дьаарыстаан ууруу хас оонньооһун кэнниттэн тиийэн кэлэн иһэрэ оҕоҕо эрэйи үөскэтэрэ аһара ыскайдыырын, быраҕаттаан кэбиһэрин тохтоторун тэҥэ, тулуурга үөрэтэр күүстэнэр.
Ийэ үөрэҕэр оҕо ыраастык туттунара, таҥаһын киртиппэтэ, бэйэтин көрүнэрэ, суунара-тараанара барыта киирсэр. Бу киэҥ үөрэҕи ийэ оҕотугар иҥэрэн биэрэрэ олоҕор улахан туһаны оҥорорунан хайаан да эрэйиллэр үөрэххэ киирсэр.
Оҕону саҥа саҥарар буолан эрдэҕинэ ийэтэ сахалыы саҥарда үөрэтэр кыаҕа улахан. Ийэтэ хайдах саҥарарын үтүктэн, батыһан оҕо сахалыы саҥарарга үөрэнэр күүстэнэр. Бэйэтэ сахалыы саҥарар ийэ оҕотун кытта сахалыы кэпсэттэҕинэ, саха тылын дорҕоонноро оҕо өйүгэр-санаатыгар дьайыыларыттан сахалыы саҥарар кыахтанар. Ол курдук, оҕо аан бастакы үөрэнэр ньымата үтүктүү буолар.
Омук тыла дьахталлартан быһаччы тутулуктаах диэн дакаастабыл оҕо өйүгэр-санаатыгар ийэтин үөрэҕэ ордук тиийэриттэн уонна тус-туспа дорҕооннор дьайыыларын уратыларын үөрэтииттэн үөскээбит.
Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ атын омук тылын туһаныы өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр уларытар. “Маа” диэн ынах маҥырыыр, баарын биллэрэр дорҕооно. “Мама” диэн тыл оҕо өйүн-санаатын бэйэтин баарын биллэриигэ элбэхтик туһанарын үөскэтэр. Ол иһин бу тыл оҕо атаахтыырыгар туһанарыгар ордук табыллар.
Ийэ оҕотун кытта элбэхтик кэпсэтэрэ, үлэни оҥорууга соруйан, үөрэтэн иһэрэ эрэйиллэр. Төрөөбүт тылынан элбэхтик кэпсэтии онно ордук табыллар. Саха тыла иччилээх диэн этиллэр. Ол аата хас биирдии саха тылыгар өй-санаа иҥэн сылдьар. Оҕо ийэтин ийэ диэн ааттаан ыҥырар буоллаҕына, үрдүктүк сыаналыыра, ытыктыыра үөскээн олохсуйар. Оҕо өйө-санаата сайдарыгар ийэ диэн тыл суолтата, дорҕооннорун дьайыыта олус улаханнык туһалыыр.
Оҕону элбэхтик соруйдахха, үлэни хайдах оҥорору кэпсээтэххэ, быһаардахха, көрдөрөн биэрдэххэ, хос-хос оҥорорун хайҕаан биэрэн ситистэххэ эрэ үлэҕэ үөрэтии, үгэһи үөскэтии кыаллар. Сайдыылаах, киэҥ билиилээх ийэлэр төрөппүттэрин көмөлөрүнэн оҕолорун үлэҕэ үөрэтэр, туһалаах үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыахтара улахан. Ол курдук, кыыс оҕо ийэтиттэн олох үгэстэригэр үтүктэн, батыһан үөрэнэрэ ордук табыллар. Бу табыллыы омук олоҕун үгэстэрэ дьахталларыттан улахан тутулуктаахтарын үөскэппит.
Ийэ оҕотугар туруорар көрдөбүлэ үрдүк, этэр тылын иһитиннэрэр буоллаҕына, оҕо ийэтин баҕа санаатын киһитигэр Ийэ таҥаратыгар кубулутуон сөп. Ийэ оччоҕуна табыллар, оҕото бары баҕа санааларын толоро сылдьарыттан үөрүүтэ улаатан дьоллоноро элбиир кыахтанар.
Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕиттэн үгэстэртэн үөскээн иһэр төрүт өйө-санаата буолар. Ийэ оҕотун төрүт өйүн-санаатын сайыннарар, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэн ийэ кутун иитэн биэрэрэ оҕо салгыы олоҕор улахан туһаны оҥорор. Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэринэн иитииттэн саҕаланарынан эмиэ ийэ оҕотугар тириэрдэр тутаах үөрэҕэр киирсэр. (1,70).
Ийэ оҕо төрүт өйүн-санаатын үөскэтэн, ийэ кутун иитэр. Бу быһаарыы кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн албыннарын арыйыы ордук табыллар. Бу ыар албынтан аныгы ийэлэр оҕолорун иитиигэ кыһамматтара үөскээн, атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээтэ. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэхтэн саха дьоно босхолоноллоро ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, ийэ кута үгэстэринэн иитиллиитэ, сайдыыта, дьиэ иһинээҕи чэпчэки үлэҕэ үөрэниитэ, туһа киһитэ буолуута барыта ийэтиттэн тутулуктанар. (2,5).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 9,039 |
Аҕа үөрэҕэ. АҔА ҮӨРЭҔЭ
Оҕо киһи буолан олоҕун олороро, үлэни үлэлиирэ, сыыһа-халты туттубата барыта тулууруттан, өһөс, туттунар санаатын күүһүттэн тутулуктанар. Сахалар оҕону 7 сааһыттан ыла улахан оҕо диэн ааты иҥэрэллэр. Бу кэмтэн ыла аҕа тулуурга, туттунар күүстээх буоларыгар, ыарахан диэн ааттанар үлэлэргэ үөрэтиини саҕалыыр.
Аҕа үөрэҕэ диэн оҕону тулуурга, туттунар күүстээх буолууга уонна сыыһа-халты туттубакка бары үлэлэри табан үлэлииргэ иитии, үөрэтии буолар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн оҕону үөрэтиигэ аналлаах өс хоһооно аҕа үөрэҕин туһатын биллэрэр.
Аҕа диэн тыл төрөппүтү биллэрэрин таһынан, олоххо, үлэҕэ улахан уопуттааҕы аҕа киһини биллэрэр суолтата оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, оҕо бэйэтин баһыйар, элбэх уопуттаах киһини үтүктэр санаата хаһан баҕарар улахан буолар. Билигин нууччалары үтүктэн “па-па” диэн куһаҕан, сирэр дорҕоонноох тылынан ааттанар аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр күүһэ букатын да суох буолан хааларын тэҥэ, бэйэтин санаата түһэрэ элбиир.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа биир санааланыылара уонна ону оҕолоругар биирдик этэн тириэрдэллэрэ эрэйиллэр. Хайалара эрэ атыны туойара, туспатык этэрэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин атахтыан, мөлтөтүөн сөп. Үлэ ыарахан, эрэйдээх, ол иһин ийэ аһара аһынан айманара табыллыбат. Оҕо аһыннара үөрэнэн хааллаҕына үлэ ыараханын тулуйбакка үлэлии үөрэнэрэ кыаллымыан сөп. Үлэ ыараханнарын тулуйдаҕына эрэ оҕо үлэлии үөрэнэрэ табыллар.
Оҕо кыра да үлэҕэ үөрэниитэ илиини, таҥаһы киртитиини хаһан баҕарар оҥорор. Бу эбиискэ кэлэр үлэни ийэ, ол-бу диэн сирэн саҥарбакка, тулуйара эрэйиллэр. Оҕо ийэтигэр көмөлөһө сатаан таҥаһын киртиппэккэ кыһаннаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ атахтаныан сөп. Таҥас арааһа элбэҕиттэн аналлаах фартуктар, үлэ таҥаһа туттулларыттан, бу өйдөспөт буолуу суох буолара ситиһиллэр.
Тымныыга сылдьан таһырдьаттан киирбит оҕону “Хата тоҥмотох” диэн хайҕааһын оҕо тулуурун улаатыннарар. “Маны кыайар буоллаҕа” диэн киһиргэтии, санаатын көтөҕүү, кыратык хайҕаан биэрии үлэҕэ үөрэтии кэмигэр туттуллаллара эрэйиллэр.
Оҕо арыыйда улааппытын кэнниттэн аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр кэмэ кэлэр. Бары уустук, ыарахан уонна дьиэ таһынааҕы үлэлэри оҕоҕо бэйэтэ үлэлии сылдьар киһи, аҕа үөрэтэрэ табыллар.
Сахалар оҕону 7 сааһыттан улахан киһиэхэ киллэрэллэр. Бу кэмтэн ыла оҕо тулуурдаах буолууга үөрэнэрэ, ол аата аҕа үөрэҕэ саҕаланар. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорого, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ оҕо киһи буолууну баһылыыр, киһилии быһыыланар кыахтанар. Олус былыргы кэмнэртэн сахалар оҕо киһи буолуу үөрэҕин ситиһэрин быһаараннар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыылары оҥоро үөрэниитэ өйө-санаата маннык уларыйарын үөскэтэр:
1. Киһилии быһыылаах оҕо. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну баһылааһына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара киһи буолуу үөрэҕин ситиһэригэр тириэрдэр.
2. Атаахтыы сылдьыбыт, киһилии быһыыта суох оҕо. Маннык быһыылаах оҕо бэйэмсэх, бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥорор санаата улаатарыттан тугу; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороро биллибэт уратыланан хаалар, үгүстүк сыыһа-халты туттунуон сөбө улаатар.
Киһи буолуу үөрэҕэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ буолар. Олус былыргы кэмнэргэ бу үөрэҕи баһылаан бастакы киһи таҥараны – Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппиттэр.
Киһи буолууну ситиһии диэн оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан ситиһиэхтээх таһыма, олоҕор бэлиэтэнэр кэмэ буолар. Бары төрөппүттэр бу үөрэҕи туһанан оҕолоро киһилии быһыылаах, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорун ситистэхтэринэ оҕолоро улаатан киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран таба туһанары ситистэҕинэ өйө-санаата киһи буолууга тиийэрин быһаарар. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн ситиһэр бэлиэ таһыма буолар. Бу бэлиэ кэм оҕо улаатан эргэ таҕыстаҕына эбэтэр ойох ыллаҕына ситиһиллибитэ чуолкайдык быһаарыллар.
Аҕа үөрэҕэр оҕо сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэниитэ киирсэр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн, тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан үгүстүк сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан оҕону киһи быһыылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ көрсүө, сэмэй майгыланан туохха барытыгар сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр. Бу быһаарыыны оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр төрөппүттэр бары туһаныахтара этэ. Оҕону харыстааһын, көмүскээһин диэн тугу барытын киһи курдук оҥороругар үөрэтии, киһи быһыытын тутуһуннарыы буолар.
Оҕо бэрээдэги тутуһа үөрэнэригэр аҕатын оруола ордук үрдүк. Аҕа оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улааттаҕына уонна бэйэтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕо аҕатын, баҕа санаатын киһитигэр Аҕа таҥаратыгар кубулутуон сөп. Оҕо баҕа санаата аҕатын курдук буолуу диэки салалыннаҕына оҕо аҕатын курдук буолара, араас, ыарахан да үлэни баһылыыра ситиһиллэр кыахтанар.
Аҕата батыһыннара сылдьан кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үөрэтэ сырыттаҕына оҕо үлэни эрдэлээн баһылыыр кыаҕа улаатар. Чааһынай дьиэлээх дьон оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ элбэх барыстаналлар, дьиэ таһыгар араас үлэ элбэҕэ онно туһалыыр. Ол иһин элбэх оҕолоох саха ыаллара чааһынай, туспа турар дьиэҕэ олохсуйалларын ордороллор.
Туспа турар дьиэҕэ оҕо таһырдьа сылдьан үлэлииргэ үөрэнэр үлэтэ элбиирэ улахан туһаны оҥорор. Оонньуу түһэн ылары кытта хардары-таары дьүөрэлээн үлэлииргэ үөрэтии ордук табыллар. Үлэлии түһэн баран оонньооһун, онтон оонньуу түһэн баран үлэлииргэ үөрэтиини салҕааһын оҕоҕо ордук тиийимтиэ буолар.
Дьиэ таһынааҕы үлэлэртэн оҕоҕо ордук табылларынан кыһыҥҥы кэмҥэ хаар күрдьүүтэ буолар. Оҕо күрдьэҕи кыайан соһор, хамсатар кэмиттэн хаар күрдьэ үөрэнэр кыахтанар. Күрдьүгү ханна оҥорору аҕата көрдөрөн биэрдэҕинэ, бу үлэ саҕаланыан сөп. Саас күрдьүк хаарынан арааһы; хаар киһини, дьиэни, кириэппэһи оҥоро оонньооһун оҕоҕо ордук таттарыылаах. Уолаттар чиҥээбит хаарынан бырахса оонньуулларын өссө сөбүлүүллэр.
Кыра оҕо тулуура өссө үөскээн, сайда илигинэн уһуннук үлэлиири кыайбат. Ол иһин уларыйан, солбуйсан биэрэр үлэ оҕоҕо улахан интэриэһи үөскэтэн иһэр. Хас сырыы аайы хаары уларыта сылдьан күрдүөххэ сөп. Бу сырыыга күрдьүгү атын сиргэ да оҥоруохха сөбө уларыйыыны эмиэ киллэрэр. Олбуор тахсар ааныгар, туалекка барар суоллары күрдьэҕинэн судургутук батыһа анньан ыраастаан баран хаарын туора быраҕан кэбиһиэххэ эмиэ сөп.
Аҕа оҕону тулуурга, дьулуурга үөрэтэрэ ордук табыллар. Үлэҕэ улахан уопуттаах аҕа оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтэ үлэлээн көрдөрөн биэрэн иһиитэ үөрэтиини түргэтэтэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо аҕатын аҕа диэн ааттаан ыҥырара улахан туһалаах.
Сахалар оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ былыргы кэмнэртэн үөскэтэн өс хоһооннорун туһана сылдьаллар:
- “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуурун, өсөһүн улаатыннардаҕына төрөппүттэрин туохха барытыгар баһыйан сайдыыны, тупсууну омугар аҕалар кыахтанарын биллэрэр. Бу өс хоһооно саханы үөскэппитин, ыарахан олохтоох хотугу кыраайы баһылыыр кыаҕы эр дьоҥҥо биэрбитин билиниэхпит этэ.
- “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарар” диэн өс хоһооно оҕо аҕатын суолун ситэн баран өссө туйаҕын хатарарын, ол аата өссө кытаанах оҥорорун, тупсарарын ыйан биэрэр. Тимир уустара сахалар хатарыы тимири өссө кытаатыннарарын билэн, бу өс хоһоонугар туһаммыттар. Оҕо аҕатыттан хайаан да ордуохтааҕын, оччоҕуна эрэ сайдыыны аҕалар аналын толорорун, бу өс хоһооно быһаарар.
- “Оҕо – киһи дьоло, эрэлэ” диэн өс хоһооно оҕо төрөппүтүн инникигэ эрэлин, онтон үлэни кыайдаҕына, ситиһиини оҥорорун билэн дьоллоох буоларын хааччыйар аналлааҕын биллэрэр.
- “Уол оҕо, саадаҕын үстэ ыйаан баран киһи буолар” диэн өс хоһооно киһи буолуу үөрэҕин баһылааһын уустугун, ыараханын, эрэйдээҕин, уһун кэми ыларын быһаарар. (1,73).
Туһалаах, табыллыбыт хамсаныылары оҥоруу бэйэтэ уустук үлэ, элбэхтик, дьарыктаннахха кыаллар. Бу үлэ уустугун, боростуой да хамсаныыны таба оҥоруу эрэйдээҕин араас үҥкүүгэ үөрэнээччилэр билэллэр. Оҕо сатаан, табан хамсанан үлэлиири баһылыы илигиттэн сыыһа-халты туттунара, табан хамсаммата элбэҕиттэн үлэни оҥорон бүтэрэрэ уһаан хааларын тэҥэ, хаачыстыбата мөлтөх буолар.
Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Ыараханы көтөҕөлөөһүн кырдьык ыарахан. Элбэхтик дьарыктаммыт киһи ыараханы эрэйдэммэккэ эрэ көтөҕөлүөн сөп. Үлэ барыта аналлаах дьарыктаах буолууну эрэйэр. Үлэлээһин бу ыараханын аҕа бэйэтэ үлэлээн билэ-риттэн оҕону үөрэтэр, дьарыктыыр күүһэ улаатар.
Аҕа үөрэҕэр оҕо спордунан, зарядканан дьарыктанара киирсэр. Бу дьарыктар ханнык эрэ ыараханы, эрэйдэниини үөскэтэн оҕо тулуурун улаатыннаран ордук улахан туһаны оҥороллор.
Оҕону үлэҕэ үөрэтии көрсүө, сэмэй буоларын ирдиир. Туохха барытыгар нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттунуу эрэ үлэни кыайарга тириэрдэр. Бу олоххо туһалаах быһаарыыны тутуһан сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону көрсүө, сэмэй буоларга иитэр, үөрэтэр.
Үлэ оҥоро охсору кытта табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн бүтүүтүгэр тириэрдэргэ хос-хос оҥоруу ыараханын тулуйдахха эрэ кыаллар кыахтанарыттан оҕоттон улахан тулууру эрэйэр. Ыраахтан биэдэрэнэн ууну баһан иһэн тоҕо түһэрэн кэбистэххэ, хос баран баһан кэлии эрэйэ тиийэн кэлэрэ өһөс санааны улаатыннаран туһалыыр. Ыараханы тулуйа үөрэнии, бу ыарахаҥҥа тэҥнээх ыгааһыны тулуй-дахха эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону үлэҕэ кытаанах көрдөбүллээх, элбэх уопуттаах, билиилээх аҕа эрэ үөрэтэрэ табыллар.
Атын омуктартан киирэр тыллары дорҕооннорун дьайыыларын таба быһааран туһаныы эрэйиллэр. Аҕаны “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох омук тылынан уларытан ааттааһын оҕону үөрэтэр күүһүн, үлэҕэ уопута элбэҕин, бэйэтигэр ытыктабылын суох оҥоро-руттан аныгы оҕолор үлэҕэ үөрэнэллэрэ быста аҕыйаан сылдьар.
Оҕону бэйэтэ үлэлээн-хамсаан улахан уопуттаммыт аҕа диэн ааттаах киһи сонно оҥорон, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэр кыахтаннаҕына уустук, ыарахан үлэҕэ үөрэтэрэ туһаны аҕалар. (2,11).
Туһаныллыбыт литература..
1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 6,968 |
Фимоз. Фимоз - бучча биир сэдэх ыарыыта буолар, сүрүннээн эр дьон 4% ыалдьар. Бу фимоз диэн ыарыы бучча тириитэ сатаан тиэриллибэт буолуута, онон секстаһаргар игин мэһэй буолар, эрекцияҕа игин ыалдьар.
| 124 |
Часов Йар. Часов Йар ("Часов Яр") - Украинаҕа баар кыракый куорат, 12 тыһ киһи олорор. СВО кэмигэр куорат 68% дьоно өлбүттэрэ, куорат 78% дьиэтэ уота умайбыта.
| 95 |
Оҕо албынныыр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин уратыларын билбэттэриттэн албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ элбэх. Ол албын диэн ханна баарын буллахха киирэн биэрии тохтотуллуон, оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ киһилии суолунан барара ситиһиллиэн сөп.
Кыра оҕо көрдүүр үчүгэйин сонно оҥорон биэрэн истэххэ үөрэн иһэрэ эбиллэриттэн тугу көрдөөбүтүн барытын иллэҥ төрөппүттэрэ оҥоро охсон иһэллэриттэн бэлэмҥэ үөрэнэн, оннук үгэстэнэн, бэйэмсэх буолан хаалара албыҥҥа киирэн биэрииттэн үөскүүр.
Оҕо тугу көрдөөбүтүн барытын төрөппүтэ була охсон биэрэн иһиитэ, оҕоҕо бэйэтигэр соннук үгэһи үөскэтэн кэбиһэрэ атаахтатан иитиигэ тиэрдэн, бэлэмҥэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар оҕо тугу эмэ көрдөөтөҕүнэ сонно була охсон биэрэн испэккэ, тохтото түһэн, кэтэһиннэрэ үөрэтэн, бэйэтин баҕа санаатын үөскэппитин кэнниттэн биирдэ биэрдэххэ, кэлин ол үөскээбит баҕа санаатын бэйэтэ толорор кыахтаныан сөп.
Айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үгэстэри үөскэтиниитэ, сайдыыта икки өрүттэнэр:
1. Оҕо бары баҕатын төрөппүттэрэ толоро охсон биэрэн иһиилэрэ бэлэмҥэ үөрэнэн хааларыгар тириэрдэр. Атаахтык иитиллэн, бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэх буолбут оҕо - атаах оҕо диэн ааттанар.
2. Оҕо улаатан истэҕинэ тугу кыайарын барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии үлэни үлэлииргэ үөрэтэртэн үөскээн тахсар. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улахан оҕо – көйгө оҕо диэн ааттанарын мантан инньэ куһаҕаннык истибэт буолуохпут этэ.
Өй-санаа сайдыытын бу икки уратылара дьон олохторо көнүү-түттэн улахан тутулуктаахтар. Ол курдук, баай эбиллэн иһиитэ оҕону атаахтатыыны улаатыннаран кэбиһэр. Ону тэҥэ, сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан бары атеистарга кубулуйаннар, оҕо өйө-санаата сайдыыта этиттэн-сииниттэн эмиэ тутулуктааҕын умнан, аҥардастыы үөрэҕи ылыыны эрэ ситиһиннэрэ сатааһынынан муҥурдаммыттара атаахтатыыга тириэрдибитэ.
Киһи үйэтэ уһуна суох. Кэлэр көлүөнэлэри кэмин хойутаппакка эрэ үөскэтэн истэххэ олох салҕанан иһэрэ ситиһиллэр. Ыал буолуу сыалын кылгастык быһаардахха; оҕону төрөтүүгэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ уонна иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан аналланар. Ол иһин ыал буолар кыыс оҕо ыраас кыыһынан буолара ирдэнэр. Оҕо иитиититтэн уонна үлэҕэ үөрэтиититтэн омук сайдыыны ситиһиитэ тутулуктааҕыттан этэ-сиинэ бөҕө, өйө-санаата, буор кута сайдыылаах оҕону төрөтүүнү ыал буолуу үйэлээх үгэстэрэ хааччыйаллар.
Оҕону “үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн, үөрэҕи эрэ ситиһиннэрэ сатааһын оҕо атаахтык иитиллэрин үөскэтэр. Ону тэҥэ, “коммунизм” кэлиэ диэн салайар былаастар була сатаан сымыйалааһыннара, барыта босхо буолуо диэн атеист буолбут үлэһиттэри албыҥҥа киллэриилэрэ төрөппүттэр оҕону үлэҕэ кыһанан үөрэтэллэрин бырахтарбыта.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн төрөппүтүн албыҥҥа киллэрэр. Аныгы үйэҕэ дьахтар биир эмэ оҕолоох буолуута уонна иллэҥ кэмэ элбээһинэ оҕо албыныгар киирэн биэрэрин, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэрин аһара улаатыннарар. Кыра оҕо үчүгэйэ бэрдиттэн тугу баҕарбытын, көрдөөбүтүн иллэҥ ийэтэ оҥоро охсон биэрэн иһэриттэн атаахтык иитиллэрэ, бэлэмҥэ үөрэнэрэ саҕаланар.
Оҕо кэтэһиилээх оҕо буолара көрүүтүн-истиитин тупсаран атаах-тык иитиллиитигэр тириэрдиэн сөп. Төрөппүттэр өй-санаа сайдыытын билбэттэрэ оҕо мааныланан атаахтыырыгар туһаны оҥорор. Ийэ, аҕа сөбүлүүр санааларынан куустаран улааппыт оҕо майгына сымнаҕас, аһыныгас, киһилии буолара элбиэн сөбүн тэҥэ, аһара барбата, атаахтатыыга тиийэн хаалбата эрэйиллэр. Үлэҕэ үөрэтии араас көрдөбүллэри кытаатыннаран биэрэри ирдииринэн оҕо атаахтыырын аҕыйатар, өйө-санаата аһара барарын тохтоторго туһалыыр.
Сахалар үөрэхтэринэн оҕону иитии икки өрүккэ арахсар:
1. Атаах оҕо. Аһара бэлэмҥэ үөрэммит оҕо атаах буолар.
2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии оҕону көйгө буолууга тириэрдэр.
Оҕону иитии бу икки өрүттэриттэн хайаларын да диэки халыйбакка, икки ардыларынан, ортотунан тутуһан баран истэҕинэ таба суолунан барара, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиспэтэ ситиһиллэр. Ол аата төрөппүт оҕотун сөбүгэр атаахтатан ыла-ыла көйгө оҥорон үлэҕэ үөрэттэҕинэ иитии таба суолунан барарын хааччыйар.
Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйэ эбиллэн иһэр. Киһини таба көрөр буоллаҕына үөрэргэ үөрэтиэххэ сөп. Үөрүнньэҥ оҕо майгына сым-наҕас буолар. Ийэтэ үөрбүтүн көрөн оҕото үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр. Онтон оҕото үөрбүтүн көрөн төрөппүт өссө улаханнык үөрэр.
Ийэ оҕотун үөрдээри аһара кыһанара оҕото улаатан истэҕинэ атаахтатыыга тириэрдиэн сөп. Ыраас таҥаһы кэтэртэххэ оҕо үөрэр, аһаатаҕына, тоттоҕуна үөрэрэ эбиллэр. Оҕоҕо үчүгэйи оҥорон биэрдэххэ үөрэрэ эбиллэрэ атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Бу үөрүү эбиллэн иһэрэ төрөппүтү албыҥҥа киллэрэр, оҕотугар куруук үчүгэйи оҥорон биэрэргэ кыһанара эбиллэр.
Кыра эрдэҕинэ оҕо наһаа үчүгэй, улаатан сүүрэн, саҥаран бардаҕына үчүгэйэ өссө улаатар. Төрөппүттэр булан-талан араас оонньуурдарынан, таҥастарынан көмөллөрүттэн, тугунан оонньуоҕун, тугу таҥныаҕын билбэккэ буккулла сылдьара билигин элбээтэ.
Оҕо үчүгэйэ бэрдинэн төрөппүттэрин албынныыр, өйө-санаата сайдан, үгэстэрэ үөскээн истэхтэринэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥоттороро элбээн иһиэн баҕарар санаата улаатан иһэр. Ол аата бэйэтигэр үчүгэйи оҥотторорго үгэстэнэн хааллаҕына, атаахтыыра улаатан бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулуйан хаалыан сөп.
Ийэтэ оҥорор бары үчүгэйигэр оҕо үөрэнэн иһэр, олору үгэс оҥостунар. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы диэн бэйэмсэх буолууга тириэрдэр куһаҕан үгэскэ киирсэр. Үөскээбит куһаҕан үгэс уларыйара уустук, атын үчүгэй үгэһи үөскэтэн уларыттахха, солбуйдахха эрэ кыаллыан сөп. Ол иһин куруук оннук үчүгэйэ кэлэ турарыгар баҕарар санаата үөскүүрэ атаахтыырын улаатыннаран кэбиһэр.
Оҕо улаатан истэҕинэ, 7 сааһын ааһан эрдэҕинэ иитии, үөрэтии хайысхата уларыйан тугу барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии эрэйиллэр. Бу кэмҥэ оҕону иитии, үөрэтии уларыйбатаҕына, кыра оҕотун курдук төрөппүттэр бэлэмнэрэ салҕанан баран истэҕинэ, оҕону атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Тугу баҕарбытын барытын төрөппүттэрэ толорон иһэллэригэр үөрэнэн, ону үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ бэйэмсэҕэ аһара улаатан хаалыан сөп.
Оҕо сэттэ сааһыттан улахан киһи өйө-санаата киириитэ, салгын кута сайдыыта саҕаланар. Бу кэмҥэ “Мин бэйэм” диэн санаата улаатан тугу кыайарын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэр. Ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, сыыһа-халты туттубакка, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыга туһанарга үөрэнэн истэҕинэ табыллар кэмэ кэлэр.
Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ, бу кэмнэн тосту уларыйар, тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэрэ тиийэн кэлэр. Ол иһин сахалар оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэллэр уонна бэрээдэккэ, этэр тылы истэргэ үөрэтэллэр. Бу кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ ийэ кутугар иҥэн баҕа санааны үөскэтэллэр уонна оҕо улаатан бэйэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кэмигэр үлэлии үөрэнэригэр көмөлөһөллөр.
Биир оҕо иитиитэ ордук эрэйдээх. Ол эрэйэ диэн төрөппүттэр маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэригэр саһан сылдьар. “Биир оҕо атаах буолар” диэн этии төрөппүттэр олохторуттан быһаччы тутулуктаах уонна баайдар эбэтэр үлэһиттэр оҕону иитэр уратыларын быһаарар. Ол иһин биир оҕону иитии уратыларын төрөппүттэр биллэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин тутустахтарына эрэ, улаатан истэҕинэ киһи буолууну ситиһиннэрэр кыахтаналлар.
Киһи буолуу, киһилии майгыланыы диэн бэйэтэ туспа, эрэйдэнэн ситиһиллэр үөрэх буолар. Бу үөрэх сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук таба оҥорор буолууну баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араара үөрэн-нэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына киһилии майгына аҕыйаҕыттан аан маҥнай төрөппүттэрэ эрэйдэнэллэрин билиэ этилэр. Ол иһин оҕо иитиитигэр кыра эрдэ-ҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн кыһаналлара эрэйиллэр.
Аныгы төрөппүттэр олохторо тупсубутунан туһанан уонна киһи өйө-санаата сайдан иһиитин уратыларын билбэттэриттэн үчүгэй баҕайы кыра оҕо албыныгар киирэн биэрэн атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээн хаалла. Арай сахалыы Кут-сүр, таҥара үөрэҕин туттустахха, өй-санаа үөрэҕэ оҕо улаатан истэҕинэ уларыйар кэмнэрин биллэххэ эрэ оҕо иитиитэ табыллар, киһилии суолунан барар кыахтанар.
Кыра оҕо үчүгэй баҕайытык көрөн-истэн, үөрэн-көтөн бэлэмҥэ үөрэнэр албыныгар төрөппүт киирэн биэрбэтэ эрэйиллэр. (1,15).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 5,909 |
Туһа киһитэ буолуу. Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Үлэҕэ үөрэнии оҕо сатаан, табан туттуна үөрэнэ илигиттэн сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн өссө эрэйдэри үөскэтэр. Оҕо кыра буолан ол эрэйдэри кыайан тулуйбакка үлэҕэ үөрэнэрин сөбүлээбэт буолуута үөскүөн сөп.
Үлэ эрэйдээҕиттэн, сатанан, табыллан испэтиттэн оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ сөбүлээбити биллэрии, кыратык хайҕааһын, манньаны туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Маҥнайгы үлэни оҥоруу табылыннар да, табыллыбатар да оҕо санаатын көтөҕөн биэрии салгыы үөрэнэн иһэригэр тугу эмэ оҥороругар улаханнык туһалыыр.
Оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ үлэ оҥорору кытта табылла, сатана охсубат диэн быһаарыыны тутуһуу эрэйиллэр. Оҕо аан маҥнай оҥорбута табыллыбата улахан санаарҕабылы үөскэтэрэ суох буолара ситиһиллэр. Үлэни оҥоруу киһи буор кута сайдыбытыттан, хамсаныыны хайдах оҥороруттан улаханнык тутулуктанар. Элбэхтик хос-хос хатылаан оҥордоххо хамсаныы тупсан иһэрэ ситиһиллэриттэн табыллара, сатанара кыалларын оҕо билэрэ туһалыыр
Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар оҕо өйө-санаата үөскүүр кэмин арааран билэннэр, ийэ кута иитиллэр, үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиспэккэ таба туһанан, үлэҕэ үөрэтиини кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон саҕалыыллар. Бу кэмҥэ үөскээбит үлэлииргэ үгэһэ баҕа санааны үөскэтэн оҕону үлэһит оҥорорун туһаналлар.
Оҕо үлэҕэ үөрэниитэ туһа киһитэ буолан ийэ кута үлэлииргэ үгэстэринэн иитиллэриттэн саҕаланар. Атаҕар туран хаамаат даҕаны, барар-кэлэр санаата улаатан ону-маны таскайдыыр, илдьэр, аҕалар баҕа санаата үөскүүр. Бу кэмҥэ тугу эмэ аҕалбытын төрөппүтэ хайгыыр, сөбүлүүр буоллаҕына үөрүүтэ өссө улаатан, дьолу билэригэр тириэрдэрин таһынан үлэлииргэ үгэһэ олохсуйар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүр кэмэ үлэлииргэ үөрэнэр баҕа санаатын үөскэтэрин сахалар таба туһаналлар уонна туһа киһитэ буолуу диэн ааттыыллар. Саҥа хаампыт оҕо сылдьар ыыра кэҥээн иһэриттэн уонна ону-маны тутан таскайдыырыттан, кэлэриттэн-барарыттан үлэлииргэ үгэһи үөскэтинэрэ бу кэмтэн ыла саҕаланар. Бары төрөппүттэр бу кылгас кэми аһаран кэбиспэккэ оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ, хамсаныылары оҥорорго үөрэтиэхтэрэ этэ.
Саҥа хаампыт оҕо сылдьар сирэ кэҥээн ийэ кута үөскүүрэ түргэтиир. Бу кэм биллэр уратытынан оҕо хаамара эбиллэн ону-маны таскайдыыра киирэрэ үлэлииргэ үгэһи үөскэтэн олохсутар. Ол курдук, бу кэмҥэ оҕо үлэлии үөрэннэҕинэ ийэ кута үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэрэ баҕа санааны үөскэтэн кэбиһэр. Төрөппүттэр оҕолоругар үлэлииргэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ үлэһит буолар кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ үлэлииргэ үөрэнэригэр, үлэ ыараханын тулуйан кыайарыгар көмөлөһөр.
Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр үлэлии сылдьалларын оҕо көрөн-истэн, үтүктэн үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр кыаҕа улаатара үлэҕэ үөрэнэригэр көмөлөһөр. Бу көмө баарын үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буола улаатара бигэргэтэр. Үлэлии сылдьар төрөппүт оҕону батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үлэҕэ үөрэтэрэ ордук табыллар.
Үлэлииргэ үөрэтиигэ оҕону соруйан иһии туһалыыр. Оҕо тугу оҥорору билбэтиттэн, кыайан быһаарбатыттан аан маҥнай соруйууну толоро үөрэнэрэ туһалыыр, хаамары баһылаатаҕына төрөппүт этэрин истэн, ону толорор кыаҕа улаатар. Төрөппүт оҕону элбэхтик соруйан истэҕинэ оҕо кыра да үлэни оҥорон иһэрэ элбээн үөрэнэрэ түргэтиир. “Маны илдьэн биэр”, “Ону аҕал” диэн соруйуулар үлэлииргэ үөрэтэллэр, оннук үгэстэри оҕо ийэ кутугар иҥэрэллэр. Соруйан иһии оҕо улахан киһи этэрин таба истэн толороругар үөрэтэрэ этэр тылы истэр, соннук толорор буоларыгар үөрэтэр күүстээх.
Соруйуу быыһыгар үлэни хайдах оҥордоххо ордук табылларын, сатанарын кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн истэххэ үөрэтии өссө табыллар. Итини тэҥэ, оҥоруллар үлэ табылларыттан, сатана-рыттан тутулуга суох кыратык хайҕаан биэрдэххэ оҕо көмөлөһөн иһэрэ улаатарын туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Тугу эмэ соруйуу оҕо төрөппүт этэр тылын истэригэр, соннук толороругар тириэрдэн үгэһи үөскэтэн иҥэрэр. Бу үөскээбит үгэс оҕо төрөппүтүн этэрин улаатан да баран сыаналыырыгар уонна толоро-ругар тириэрдэр. Аныгы төрөппүттэр оҕобут улаатан истэҕинэ этэр тылбытын истибэт, толорбот буолан иһэр диэн санааргыыллар. Кинилэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билбэттэриттэн, оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтата сылдьаллара, ити уларыйыынан биллэн тахсар. Атаах оҕо бэйэтин баҕа санааларын урутаан оҥоро сатыырыттан төрөппүттэрин этэллэрин истибэтэ улаатан иһэр.
Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, сыыһа-халты туттунары суох оҥордоххо эрэ табыллар уонна уһун кэми ылар. Ол иһин оҕо санаатын көтөҕөн биэрэн иһии, үлэҕэ үөрэнэрин күүһүрдэриттэн хайҕааһыны кытта туттуллара ордук, ону тэҥэ, кыра манньа эмиэ туһалыыр.
Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутуттан үөрэрэ, сатаабытыттан дьоллоноро үлэни оҥорон иһэрин элбэтэр. Үлэлии үөрэнии оҕо тугу оҥорбутуттан санаата көтөҕүллүүтүн, үөрэрин, дьолу билиитин үөскэттэҕинэ умнуллубат өйдөбүллэри хаалларан салгыы үлэлииригэр көмөлөһөр.
Атаахтыы улааппыт оҕо улаатан, өйө эбиллэн истэҕинэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥорор санаата улаатан иһэриттэн, сынньалаҥнык сылдьарын ордороруттан, үлэни эрэйдэнии курдук саныыра олохсуйан хаалар. Бу сынньалаҥнык, төрөппүттэр көрүүлэригэр-истиилэригэр сылдьарга үөрэнэн хаалбыт, олохсуйбут өйө-санаата, үгэһэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин тэҥэ, улаатан баран үлэлиирин мэһэйдии сылдьар.
Элбэхтик олоро, оонньуу үөрэммит оҕо, ол быһыыта үгэс буолан хааларынан куруук онто салҕана турарыгар баҕарарыттан, уларытыан баҕарбат санаата үөскээн олохсуйар. Оҕолорун атаахтатар, бэлэмҥэ сырытыннарар төрөппүттэр улаатан истэҕинэ тугу эмэ оҥороро букатын аҕыйаан иһэрин бэлиэтииллэр. Үлэ, даача эҥин туһунан санаттахха сынньанар, күүлэйдиир эрэ сир туһунан саныахтарын сөп.
Өй-санаа үгэстэринэн салаллар. Ол аата саҥа, туһалаах үгэс үөскээн киһини салайыыны бэйэтигэр ылыннаҕына эрэ урукку үгэс уларыйар, саҥанан солбуллан хаалар кыахтанар. Атаахтыы, бэлэмҥэ сылдьыбыт оҕоҕо оннук үгэстэр үөскээн хаалалларыттан саҥа үгэһи үөскэтинэн үлэлии үөрэнэрэ уустугуран хаалар.
Бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэҕэ улааппыт оҕо бэйэтин туһугар үлэлиирэ киириэн сөп эрээри, уһуннук барбат уратыланар. Атаах оҕо тулуура суоҕуттан, чэпчэки да үлэни кыайара улаханнык уустугурар уонна түмүгэр тириэрдэрэ саарбахтардаах буолан тахсар.
Кыра эрдэҕинэ үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх оҕону ыган-хаайан үлэҕэ үөрэтии улахан эрэйдэри үөскэтиэн сөп. Үлэ элбэх ыарахан-наах, сыыһа-халты буолан хаалара, табыллыбата элбэх, олору оҕо тулуйа үөрэннэҕинэ эрэ үлэлии үөрэнэр кыахтанар. Оҕо үлэни эрэйдэниинэн аахтаҕына үөрэнэрин букатын быраҕыан сөп.
Туһа киһитэ буолуу үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн оҕоҕо үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэр. Үлэлииргэ баҕа санаалаах оҕо сүрэхтээх оҕоҕо кубулуйар, ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнэр кыаҕа улаатар.
Аныгы кэмҥэ араас тиэхиникэ, массыына оонньуурдар дэлэйиилэрэ оҕо кыра эрдэҕиттэн бу тэриллэринэн оонньоон, туһаныыны баһылаан үгэс оҥостон кэбиһэригэр тириэрдэрэ үлэлииргэ түргэнник үөрэнэригэр туһаны оҥорор. Массыыналарынан оонньуу үөрэммит оҕо суоппар идэтин баһылыыр кыаҕа чахчы улаатар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолара үлэлииргэ үгэстэри үөскэтэн улааттаҕына туһалыыр. Бу үөскээбит үгэһин дьайыытыттан оҕо улаатан баран үлэһит киһи буолары ситиһэрэ кыаллар. (1,19).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 5,032 |
Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. Үлэни оҥоруу уустук, эрэйи үөскэтэр. Оҕо үлэлии үөрэнэригэр кыра да буоллар баҕа санаа баар буоллаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ чэпчиир, бэйэтэ кыһанара улаатар, ол иһин уустук да үлэни баһылыыр. Бу олус туһалаах баҕа санааны үгэскэ кубулутан, оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон төрөппүттэрэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ, оҕо үлэһит буола улаатар кыахтанар.
Баҕа санаа киһини хамсатар, тугу эмэ оҥотторор. Оҕо бу үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтинэр, ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбистэххэ, атаахтата сырыттахха, оҕо баҕа санаата бэйэтин туһугар үлэлиирэ үөскээн, бэйэмсэҕэ сайдан чэпчэкини, бэйэтигэр туһалааҕы эккирэтэргэ үөрэнэн хааллаҕына, үлэлииргэ үөрэнэрэ баҕа санаатыгар сөп түбэспэккэ эрэйдэниигэ тэҥнэнэн хаалыан сөп.
Оҕо өйө-санаата сайдан иһэригэр маннык ураты үөскүүрүн сахалар билэн “Туһа киһитэ” диэн аналлаах үөрэҕи айаннар оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр туһана сылдьаллар. Бу кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөскээбит баҕа санаатын күүһүнэн үлэһит, хамсаныылары оҥорор үлэни сөбүлүүр буола улаатара кыаллар.
Ханнык баҕарар үлэни оҥорор хамсаныылары олус сэрэхтээхтик оҥордоххо эрэ тугу эмэ табатык, сатаан оҥорууга тириэрдэллэр. Ол иһин үлэһит сахалар "Нэмин билэн туттунуу" диэн үөрэҕи үөскэтэн туһана сылдьаллар. Бу үөрэх үлэни нэмин билэн үлэлээтэххэ, табан хамсаннахха, сыыһа-халты туттубатахха эрэ кыалларын, сатанарын быһаарар. Оҕо үлэҕэ аан бастаан атын улахан уопуттаах аҕа киһи көмөтүнэн туһанан үөрэтиллэрэ эрэ туһаны, үлэҕэ үөрэниини аҕаларын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Бэйэтэ үлэни сатаабат, сүрэҕэ суох, дьадаҥы киһи оҕону үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа кыра буолар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтиини төрөппүттэр эрэ табан, сатаан оҥорор кыахтаахтар. Үлэҕэ үөрэнии ыарахан оҕоҕо эрэйдэри үөскэтэр. Бэйэлэрэ үлэһит, илиилэрин араарбакка куруук үлэлии сылдьар төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ оҕоҕо ордук тиийимтиэтин туһаналларын тэҥэ, кыра, тулууру, туттунар күүһү үөскэтэргэ туһалыыр баттааһыны, ыгааһыны оҥорон биэрэр кыахтара улахана көмөлөһөр.
Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ылыан сөп. Ол иһин кыра да буоллар, бу үөскүүр эрэйигэр тэҥнэһэр ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ийэ аһыныгас, харыстыыр санаата элбэҕиттэн оҕону бэйэтэ сатыыр үлэлэригэр эрэ үөрэтэр кыахтанар, дьиэ таһынааҕы үлэлэр хайдах табыгастаахтык, нэмин билэн үлэлэннэхтэринэ ордук табыл-лалларын, сатаналларын билбэтиттэн оҕону, ол үлэлэргэ үөрэтэр кыаҕа кыччыыр. Үлэлииргэ үөрэниигэ бэйэни аһынар санаа, атаах-тааһын аҕыйаатаҕына табыллар. Үлэ уратыларын, ыараханнарын хайдах кыччатары улахан уопуттаах киһи, аҕа этэн, көрдөрөн биэрэрэ оҕо үлэлии үөрэнэригэр хайаан да эрэйиллэр.
“Үлэ ыарахан” диэн сахалар мээнэҕэ эппэттэр. Уһун үйэлэргэ араас үлэни үлэлээн чахчы ыараханын, эрэйдээҕин билэллэр. Оҕону үлэҕэ көрдөбүлэ арыычча кытаанах аҕа үөрэтэрэ ордук табыллар. Үлэ уустуктарын, эрэйдэрин бэйэтэ билэриттэн үлэни хайдах үлэлииргэ көмөлөһөр кыаҕа улаатара улаханнык туһалыыр.
Үлэлииргэ үөрэнии аан бастаан үөрэтииттэн саҕаланара табыллар. Элбэх уопуттаах, бэйэтэ кыра эрдэҕиттэн элбэхтик үлэлээ-бит улахан киһи, аҕа аан маҥнай көрдөрөн, хайдах үлэлиири үтүгүннэрэн, билиһиннэрэн биэрбитин кэнниттэн, оҕо ону бэйэтэ үтүктэн үлэлииргэ үөрэнэрэ эрэйэ суох ситиһиллэр кыахтанар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтии икки өрүттэнэн тахсар:
1. Үөрэтии диэн атын, улахан уопуттаах киһи оҕону батыһыннаран, көрдөрөн биэрэн баран, “Мин курдук оҥор” диэн этэн үтүгүннэрэн оҥотторон баран өссө хатылаан чиҥэтэн биэрэрэ ааттанар.
2. Үөрэнии диэн оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайынан үлэҕэ үөрэнэрин этэллэр. Оҕо өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына, тулуура, дьулуура улааттаҕына бэйэтэ таба быһаарынан, баҕа санаатын үөскэтинэн баран үлэни оҥорууга үөрэнэр кыахтанар.
Үлэ хамсаныылара уустуктар, өй-санаа үөрүйэхтэри үөскэтэн, эти-сиини онно сөп түбэһэр гына уларыттаҕына эрэ таба хамсаныы-лары оҥоруу кыаллар, ол иһин үлэлииргэ өр кэмҥэ үөрэниллэр. Бары хамсаныылары барыларын нэмин билэн хамсаннахха эрэ үлэни табатык оҥоруу кыаллар. Хамсаныы күүһэ тиийбэт да буолбакка, өссө аһара барбакка, бу үлэни оҥорууга сөп түбэһэрэ хайаан да ирдэнэр. Аһара барар күүстээх уонна түргэн хамсаныылар үлэҕэ куһаҕаны оҥороллоро элбээн хаалыан сөбүттэн сахалар харыстанан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи айан туһаналлар.
“Сыыдам хамсаныылаах” диэтэхтэринэ түргэн эрээри, табатык, үлэҕэ сөп түбэһэр сыыдам хамсаныыны оҥоруу этиллэр. Хамсаныы күүһэ үлэни оҥорууга сөп түбэһиитэ нэми тутуһууну үөскэтэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ этин-сиинин табан хамсатара кыаллыбатыттан уонна өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн үлэҕэ бэйэтэ үөрэнэрэ кыаллыбат, ол иһин оҕону үлэҕэ үөрэттэххэ эрэ табыллар.
Оҕо үлэҕэ үөрэтиллэр. Улахан уопуттаах, сатаан, табан үлэлииргэ үөрэммит киһи, аҕа көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриитин үтүктэн оҕо үлэлииргэ үөрэнэрэ кыаллар. Бу быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕин киһи быһыыта диэн хааччаҕын үөскэппит. Оҕо тугу барытын, үлэни эмиэ аан бастаан улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ сыыһа-халты, аһара туттунара суох буолар уонна киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар. Тугу эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан оҕо үөрэрин, дьоллонорун үөскэппит төрөппүт оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанар. Дьолу билии үгэһи түргэнник үөскэтэриттэн өр кэмҥэ умнуллан хаалбат.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ туттар тэрил оҕоҕо анаан оҥоруллубута улахан оруолу ылар. Аҕа оҕотугар анаан туттар тэрили оҥорон эбэтэр булан биэрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтэр күүһэ биллэрдик улаатар. Оҕо бу туттар тэрили баһылыырга уонна табан туһанарга баҕа санаата үөскээтэҕинэ үлэҕэ үөрэниини кыайар кыахтанар. Аҕа диэн тыл оҕону үлэҕэ үөрэтэригэр улахан уопуттааҕы, аҕа саастааҕы биллэрэр суолтата улахан туһаны оҥорор. Оҕо бэйэтинээҕэр ордук уопуттааҕы, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэр баҕа санааланарыттан үөрэҕи баһылааһына ситиһиилэнэрэ кыаллар.
Үлэ таҥнар таҥаһы киртитэр. Үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо таҥна сылдьар таҥаһа улахан оруолу ылар. Таҥнар таҥас айылҕа кэмигэр уонна оҥоруллар үлэҕэ сөп түбэһэр буолара табыллар. Оҕо элбэхтик хамсанарыттан тиритэн, сылайан иһэрэ элбэҕиттэн үөрэтэр киһи кэтии сылдьара эрэйиллэр. Үлэлии сылдьан тиритиитэ туга эрэ улаханнык табыллыбатын, сөп түбэспэтин биллэрэр. Онно аан маҥнай таҥаһын көрүллэр, элбэх буоллаҕына көҕүрэтэн биэриэххэ сөп.
Оҕону тымныыга илдьэ сылдьарга, аны тоҥмотун тэҥэ, тиритэрин кэтээн көрүү эрэйиллэр. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ ордук куһаҕан. Тиритии кэнниттэн тоҥуу, онтон тымныйыы тиийэн кэлиэн сөбүттэн үлэҕэ үөрэтэр киһи сэрэннэҕинэ, куруук кэтии, көрө сырыттаҕына үлэни оҥоруулара табыллар. Улахан тымныы кэмҥэ сыарҕаҕа олорон уһуннук айаннааһын оҕо тоҥоругар тириэрдэрэ. Урукку кэмҥэ тоҥмут оҕону “Кыратык сүүрэ, хаама түс” диэн этэллэрэ, сыарҕаттан түһэрэн хаамтараллара ордук туһалаах буолара. Көрө, кэтии сылдьан сылыйбыта биллэрин кытта сыарҕаҕа эмиэ олордон сынньаталлара.
Үлэ былыр-былыргыттан эрэйдээх диэн ааҕыллар. Сахалар бу уратыны оҕо иитиитигэр туһаналларын көйгө оҕо диэн ааттанар оҕо иккис өрүтэ баара биллэрэр. Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улааппыт оҕо ааттанар. Үлэһит дьон оҕолоро үлэҕэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн көйгө оҕо буола иитиллэллэрэ улааппыттарын кэнниттэн туһалааҕа биллэн тахсар. Үлэлии үөрэммит, тулуура, дьулуура эбиллибит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн, булан-талан байыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатар.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ сахалар “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэн этиини туһаналлар. Бу этии оҕо элбэхтик уонна түргэнник хамса-ныылары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Кыра эрдэҕинэ оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны аҕалан биэрэриттэн, көмөлөһөрүттэн үөрэҕи ылынан үлэһит буола улаатар кыахтанар, бэйэтэ тугу туһалаабы-тыттан үөрэрэ үлэлииргэ үөрэҕи ылынан иһэрин түргэтэтэр. (1,50).
“Үлэ эрэйдээх” диэн этиллэр. Оҕо үлэлии үөрэнэригэр, тугу эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна санаатын көтөҕөн хайҕанара, кыра манньа да ылара эрэйиллэр. Үлэни оҥоруу ыараханыттан, кыаллан, табыллан испэтиттэн оҕо саллан, санаата түһэн хааллаҕына үөрэнэрэ аҕыйаан, сөбүлээбэтэ улаатан хаалыан сөп. Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр үтүктэр, батыһар киһитэ баар буоллаҕына табыллар. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэр кыахтара элбиир. Ол иһин үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улааталлара эбиискэ эрэйэ суох ситиһиллэр.
Улахан да киһи саҥа үлэни аан бастаан үлэлииригэр, бу үлэ уратыларыгар үөрэтиллэрэ хайаан да ирдэнэр. Хас биирдии үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Биир сыыһа-халты туттунуу оҥоруллан эрэр үлэни буортулуурун тэҥэ, араас дэҥ, оһол тахсан хаалыан сөп.
Баай киһи илиитинэн тутан-хабан тугу эмэ оҥороро аҕыйаҕыттан бэйэтин сыыһа-халты туттуммат курдук санаата олохсуйан хаалыан сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ кумааҕыны эрэ бэрийэллэриттэн, уруучуканан эрэ суруйалларыттан бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара аһара улаатан сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥорбот курдук сананар буолан хаалбыттар. Киһи оҥорор быһыыта оҥоруллубутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын билбэт буолан хаалбыттар. Икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн куһаҕана элбэх тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара, киһи өйө-санаата, оҥорор быһыыта бэйэтэ икки өрүттэнэн тахсарыгар сөп түбэспэт, ол аата саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар.
Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрэ манныктар:
1. Үчүгэй, туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу. Олоххо сайдыыны киллэрии туһалааҕы, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ табыллар, ол иһин үрүҥ айыы диэн ааттанар.
2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы айыы, хара айыыны оҥоруу буолан тахсан умнуллар, быраҕыллар дьылҕаланар.
3. Атыттар билбэт, оҥорбот быһыыларын, уратыны, саҥаны айыыны оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбээн тахсан быраҕыллан иһэриттэн куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр.
4. Киһи айыыны, уратыны “үчүгэй буолуо” диэн сыыһа, быстах санаатыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсара элбиир.
5. Айыыны, уратыны, дьон өссө билбэттэрин оҥоро сатаан тиэтэйииттэн, ыксааһынтан сыыһа-халты туттунуу элбээн үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһии үөскээһинэ.
6. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара этиттэн-сииниттэн туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьаллара уонна тыыннаах киһи өйүн-санаатын угуйаллара, ыҥыраллара куһаҕан дьайыытыттан бэйэтин үйэтин кылгатан кэбиһэригэр тириэрдиэхтэрин сөп.
Бу элбэх өйдөбүллэртэн айыы диэн тыл биир эрэ үчүгэйдээҕэ арыллар, онтон атыттара бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр, олору элбэтэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүллээх тыл буолар уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллара хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Бу туһалаах хааччаҕы билэн үөрэх министерствота “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны хайаан да тохтоторо эрэйиллэр.
Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсал-лара хаһан да суох буолбаттар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар киһи барыта тугу сөбүлүүрүттэн эбэтэр сөбүлээбэтиттэн тутулуктанан үөскээн иһэллэрэ хаһан да уларыйбат. Аныгы төрөппүттэр үөрэҕи “үчүгэй” диэн аһара арбааннар, оҕо улаатан иһэн үлэҕэ уонна бэрээдэккэ үөрэнэр кэмин суох оҥорон кэбистилэр. Оҕо улаатан эрдэҕинэ үөрэҕинэн; ааҕыынан, суруйуунан уонна уруһуйунан дьарыктааннар, олору эрэ соҥнооннор, оҕолор бэрээдэккэ уонна үлэлии үөрэнэллэрэ хаалан сылдьар. Оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмэ атаҕар туран хаамар кэмиттэн саҕаланан, туһа киһитэ буолан ийэ кутугар үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр, онтон улаатан истэҕинэ араас үлэлэри үлэлииргэ үөрэтиллэр.
Сэбиэскэй былаас саҕана дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин диэн сымыйа этиини тутуһаннар үөрэҕи аһара ыытан кэбиспиттэрэ. “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн үөрэҕи кыайбатах оҕону хомуруйуу баар буола сылдьыбыта бэйэлэрин үчүгэйдик сананар эдэрдэр тыа сирин үлэлэрин быраҕалларын үөскэппитэ.
Билигин ырыынак кэмигэр үлэ эрэ сайдыыны, тупсууну аҕалара быһаарыллыбытын кэннэ, үөрэҕи өрө тута сатааһын өссө да хаала илик. Кыайа-хото үлэлээччилэр элбэх барыһы ылаллара биллибитин да кэнниттэн, дьон сынньалаҥнык сылдьарга баҕа санаалара улаханыттан чэпчэки үлэни көрдүүллэрин аҕыйата иликтэр.
Оҕо үлэлииргэ баҕа санаатын хам баттаабакка эрэ үлэҕэ үөрэтии төрөппүт бэйэтэ оҥорон көрдөрдөҕүнэ, үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ эрэ кыаллар. Бу уустук үлэни олоххо улахан уопуттаах киһи табатык ыытар кыахтанар. Ол иһин бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэни сөбүлүүллэрэ уонна эрдэлээн баһылыыллара ситиһиллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар оҕону үлэҕэ үөрэтии сөп түбэһэринэн икки өрүттэнэр:
1. Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр “Туһа киһитэ” оҥорон үлэлииргэ үгэстэри уонна баҕа санааны иҥэрэн биэрии туһалыыр.
2. Улаатан иһэр оҕо салгын кута сайдан иһэринэн бэйэтэ өйүнэн-санаатынан ылынан үлэлии үөрэниитэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара салҕанан баран истэҕинэ табыллар.
Үлэҕэ үөрэнии бу икки өрүттэриттэн сымыйанан үөрэтэр арҕааҥҥы үөрэхтэри батыһа, үтүктэ сатааһынтан оҕону туһа киһитэ оҥоруу уонна ийэ кутун иитии хаалан сылдьар. Оҕолор үлэлииргэ үгэстэрэ, баҕа санаалара суох буола улаатан хаалан эрэйдэнэллэр.
Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн элбэх баайы биэриигэ тэҥнэнэр уһун кэмнээх үлэ буолар. Элбэх оҕолоох үлэһит ыаллар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэриттэн бэйэлэрэ улааттахтарына үлэни кыайа-хото үлэлээн баайы үөскэтинэр, мунньунар кыахтаналлар.
Оҕону үлэлииргэ үөрэтии диэн эрэйдээх, кыра эрдэҕиттэн уһуннук дьарыктаннахха эрэ кыаллар ыарахан үлэ буолар. (2,22).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 9,412 |
Үлэ уонна үөрэх икки өрүттэр. Дьон былыр-былыргыттан элбэхтик хамсанан илиилэринэн элбэхтик үлэлээн, тутан-хабан ону-маны туһалааҕы, саҥаны айыыны оҥорон олохторугар сайдыыны, тупсууну киллэрэн иһэллэр.
“Үлэ - киһини айбыта” диэн этии киһи сайдыытыгар үлэ ылбыт улахан оруолун, өйө-санаата этигэр-сиинигэр үөскүүрүн быһаарар. Үлэни оҥоруу киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тэҥҥэ сайыннарарынан үөрүйэхтэри, буор куту үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэн иһэринэн, уһун үйэлэргэ туһалаах сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибит. Үлэни оҥоруу эрчийэр хамсаныыларыттан дьон бэйэлэрэ тупсан испиттэрин тэҥэ, үлэни баһылаан өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһэрэ кыаллыбыт.
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэх өйү-санааны сайыннарара түргэнэ быһаарыллан, аны үөрэх бастаан иһэр диэн халыйыы үөскээн сылдьар. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр үөрэх аҕалар туһа-тын быһаараннар сир аайы таҥара дьиэлэригэр оскуолалар аһыллан баҕалаах оҕолору талан үөрэтэн испиттэрэ. Бу үөрэххэ кыанар, баай ыаллар оҕолорун ылаллара уонна биир эмэ талааннаах оҕону үлэһиттэртэн талан ылан үөрэтэллэрэ. Үөрэҕи баһылааһын таба суолунан, сайдыыны ситиһиини туһанар дьонунан тарҕанан испитэ.
Сэбиэскэй былаас быстар дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ саҥа олоххо туһалаах баҕа санаалары үөскэтээри, үөрэҕи “үчүгэй” диэн этэн киэҥник тарҕаппыта дьон сайдыыны ситиһэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэн, бары орто үөрэҕи баһылаабыттара. Бу кыайыыны ситиһии кэнниттэн аһара бараннар киһи барыта үрдүк үөрэхтээх буолуохтаах диэн ыҥырыыны тарҕатан саҥа албыны киллэрбиттэрэ. Бэйэтэ сайдыыта суох дойдуга элбэх үрдүк үөрэхтээх киһи үлэлиир үлэтэ суоҕуттан кэлин, бу албын арыллан тахсан салайааччылар сымыйалара биллэн “перестройка” хамсааһына былааһы уларыппыта.
Үлэ уонна үөрэх киһи сайдыыны ситиһэн иһиитин икки өрүттэрэ буоланнар киһиэхэ икки өрүттээх уратылары оҥороллор. Бу уратылар төһө сыаналаахтара, ол аата туһалаахтара кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэллэриттэн быһаарыллар:
1. Үлэ. Киһи хамсаныылары оҥоруута этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан үөрүйэхтэри үөскэтинэриттэн этин-сиинин кытта буор кутун холбуу сайыннарыыны үлэлээтэҕинэ ситиһэр. Үлэ эти-сиини аан бастаан эрчийэр, онтон хамсаныылары оҥорууттан өй-санаа үөрүйэх буолуута, буор кут үөскээн мунньуллар. Эт-сиин үчүгэй уонна куһаҕан уратылара барылара удьуордааһын, онтон буор кут утумнааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Кэлэр көлүөнэлэргэ үлэ киһиэхэ оҥорор сайдыыта, тупсуута быһаччы бэриллэн иһэриттэн дьон сайдыыны ситиһиилэрэ түргэтиирэ үлэни оҥорууттан ордук улахан тутулуктааҕа быһаарыллар.
2. Үөрэх. Араас үөрэҕи баһылаан, билиилэри иҥэринэн өйү-санааны, салгын куту сайыннарыыны үөрэх оҥорор. Үөрэх-билии элбэхтэ хатыланан үгэстэри, онтон салгыы үөрүйэхтэри, буор куту үөскэтэрэ олус уһун, биир киһи үйэтиттэн элбэх кэми ылар. Үөрүйэхтэртэн үөскүүр буор кут эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэр буола уларыттаҕына эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ эти-сиини кытта бэриллэр кыахтанар. Буор кут диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ утумнааһын диэн ааттанар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан ханнык да итэҕэллэрэ суох буолбут, атеистарга кубулуйан хаалбыт дьону албын “коммунизмы” итэҕэйэргэ күһэйээри үөрэҕи киэҥник тарҕаппыттара. Төһө эрэ кэминэн үөрэхтэммит, өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон, “коммунизм” албынын, сымыйатын син арыйаннар, сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ.
Аныгы үйэҕэ сэбиэскэй былаас тобохторо элбэхтэриттэн үөрэх эрэ дьону сайыннарыа диэн сыыһа санаа үөскээбититтэн бары үөрэҕи ситиһэ сатааһыннара сайдан сылдьар. Дьон тус-туспа араҥаларыгар бэйэлэрэ үлэлиир үлэлэригэр сөп түбэһэр таһымнаах үөрэх өйдөрүгэр-санааларыгар эрэйиллэрин билиннэххэ табыллар. Дворниктарга, араас элбэх харабылларга уонна былыргы быһаарыынан хара үлэһиттэр диэн ааттанааччыларга, атын эбиискэ үлэнэн дьарыктаммат буоллахтарына, оннук элбэх үөрэх туһата да суоҕа, эрэйиллибэтэ да быһаарыллан тахсар.
Үөрэх биир эрэ киһи үйэтигэр тиийэр. Ол курдук, үөрэх салгын куту үөскэтэринэн киһи өллөҕүнэ үс хонугунан көтөн, ыһыллан хаалар. Ийэ кут үгэстэртэн үөскүүрүнэн өлүү кэнниттэн тоҕус хонугунан үрэллэрэ, ыһыллара, айыы буолара тиийэн кэлэр. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр хамсаныылартан үөскүүр буор кутун уонна араас үөрүйэхтэрин биэрэр. Үлэ буор куту үөскэтэн тарҕатарынан киһи сайдыыны ситиһэригэр умнуллан хаалбат туһаны оҥорор.
Киһи үөрэммит үөрэҕэ аҕалар барыһынан бэйэтэ эрэ туһанар, чэпчэки, харчылаах үлэни булан барыс киллэриниэн, сынньалаҥнык сылдьыан сөп. Сынньалаҥнык, күүлэйдии сылдьар, үгүстүк олорор төрөппүтүн көрөн оҕото сүрэҕэ суох буола улаатара, хамсаныылары оҥорбото, этин-сиинин эрчийбэтэ мөлтөөһүнү үөскэтэн, бу аймахтары сотору эстиигэ тириэрдиэн сөп. Ол аата үөрэх кэлэр көлүөнэлэр эттэрин-сииннэрин мөлтөтөн иһэрэ быһаарыллар.
Үөрэх үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кыайан кубулуйбакка хааллаҕына, эти-сиини кыайан уларыппатаҕына, буор куту үөскэппэтэҕинэ кэлэр көлүөнэлэргэ кыайан бэриллибэккэ умнуллан, ыһыллан хаалар. Ону тэҥэ, үөрэх киһи өллөҕүнэ көтөн, арахсан, ыһыллан хааларыттан кэлэр көлүөнэлэргэ кыайан тиийбэккэ биир киһи үйэтинэн быстан иһэр. Бу быһаарыы киһи өллөҕүнэ салгын кута үс хонугунан көтөрүнэн, ыһыллан хааларынан чуолкайданар.
Үөрэхтэммит киһи сынньалаҥнык сылдьара, чэпчэки үлэни үлэлиирэ оҕотун үлэҕэ сүрэҕэ суох оҥорор. Оҕото төрөппүтүн көрөн, үтүктэн үөрэнэригэр төттөрү хайысхалаах, куһаҕан үөрэҕи биэрэр. Элбэхтик дьыбааҥҥа сытар киһи оҕото өссө үгүстүк сытарга үөрэнэн хааларыттан үлэни сөбүлээбэтэ үөскээн хаалыан сөп.
Сахалар үлэни олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарынан “Нэми билэн туттунуу” диэн аналлаах үөрэҕи олоххо киллэрэн үлэлииргэ үөрэтиигэ туһаналлар. Үлэ хамсаныылара нэмин билэн, сэрэхтээхтик оҥоруллар буоланнар улахан үөрүйэҕи ирдииллэр. Биир сыыһа-халты туттунуу киһи төһө эмэ элбэҕи оҥорбутун барытын буортулаан кэбиһиэн сөп. Ол курдук, буор хаһаары күрдьэх угун тоһутан кэбистэххэ, оҥороору сылдьар үлэ өр кэмҥэ атахтаныан сөп.
Эти-сиини дьарыктааһын бэйэтэ элбэх үлэттэн ситиһиллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ эрчиллэрэ уонна буор кута сайдан иһэрэ төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буолан төрүүллэрин үөскэтэр. Эр киһи үйэтин тухары оҕо оҥорор кыахтааҕа омук сайдыытыгар, буор кута тупсарыгар ылар оруола улаханын дакаастабыла буолар.
Эр киһи сайдыылаах этин-сиинин уонна буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэринэн омугу эр киһи аан бастаан сайыннарар. Күүстээх, кыахтаах эр киһи ыраас кыыһы ойох ыллаҕына эрэ удьуора уонна утума кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэрин ситиһэр кыахтанар.
Киһи үлэттэн этэ-сиинэ уонна буор кута сайдарынан үлэ киһи сайдыыны ситиһэригэр туһата үөрэхтээҕэр биллэр улахан. Омугу үлэ эрэ сайыннарар диэн этии итинэн дакаастанар. Үлэ киһиэхэ этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, буор кута сайдыытын үөскэтэринэн бэйэтэ сайдыыны ситиһэрин үөскэтэн биэрэр. Үөрэх биэрбит билиитинэн туһанан киһи эти-сиинин эрчийиитэ, дьарыктааһына, үөрүйэхтэри үөскэтиниитэ хамсаныылары оҥорорун тупсаран иһиитэ сайдыыны ситиһии таба суолунан баран иһэрин биллэрэр уонна икки өрүттээх буолууну быһаарар. Үөрэх буолбакка, эт-сиин хамсаныылары оҥороро тупсара киһи сайдарын үөскэтэр.
Оҕоҕо аан бастаан этэ-сиинэ уонна буор кута сайдан барар, хамсаныылары оҥорон этин-сиинин эрчийэн биир сааһыгар атаҕар туран хаамары ситиһэр. Бу ситиһии улахан суолтатынан оҕо улахан киһи курдук буолууну баһылааһына саҕаланыыта, икки атаҕар туран хаамарыттан саҕаланар. (1,24).
Саха дьоно үлэһиттэр, уустар, бары уус төрүттээхтэр, ол аата сайдыылаах буор куттаахтар. Омугу үлэһиттэр сайыннаралларыттан саха омуга олус уһун үйэни ситиһэр кыаҕа салҕанан иһэр.
Омук дьоно сайдыыларыгар үлэ ылар оруола үөрэхтээҕэр ордук улаханын билиннэххэ, оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэттэххэ сайдыыны ситиһиини оҥороро кыаллар кыахтанар. (2,27).
Туһаныллыбыт литература..
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.
Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.
| 5,472 |
845. 845 сыл.
| 8 |
Петриченко Павло. Петриченко Павло (толору украинныы аата: "Петриченко Павло Вікторович", нучч: "Петриченко Павел") - Украина биллэр саллаата , һеройа, биллэр Украинаҕа гражданскай активист этэ. Төрөөбүтэ 16.04.1992 - өлбүтэ 15.04.2024 СВО дьайыытыгар.
| 130 |
Aramark. Aramark ("Арамарк") - конгломерат, Аан Дойдуга биир түргэнник сайда турар тэрилтэ. Конгломератка киирэр тэрилтэлэр ас, таҥас, медицина, харысхал эйгэтигэр үлэлииллэр.
Салалтата - Филадельфия
| 112 |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.