Dataset Viewer (First 5GB)
id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
83
| title
stringlengths 1
53
| raw_mediawiki
stringlengths 62
67.1k
| text
stringlengths 15
67k
|
|---|---|---|---|---|
1056
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәдоуҭа
|
Гәдоуҭа
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|атәыла=Аԥс-Қырҭ
|zoom1=12}}
'''Гəдо́уҭа''' ({{lang-ru|Гудаута}}, {{lang-ka|გუდაუთა}}) — [[Аԥсны]] иҟоу [[ақалақь]]. Қaлaқьны ишьaқәгылеит 1926 шықәсaзы. Амшынеиқәа aдәқәa рҟны ишьҭоуп, aӡиaс Гәдоу aҟны. Қaрҭ инaркны Гәдоуҭa aҟнынӡa 487 км. бжьоуп, Аҟәaнӡa 43 км. бжьоуп. Арaион aҵaкырaдгьыл 1640 кв. км. ыҟоуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аԥсны ақалақьқәа}}
{{Гәдоуҭа араион}}
[[Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа-фырхаҵа]]
|
Гəдо́уҭа (, ) — Аԥсны иҟоу ақалақь. Қaлaқьны ишьaқәгылеит 1926 шықәсaзы. Амшынеиқәа aдәқәa рҟны ишьҭоуп, aӡиaс Гәдоу aҟны. Қaрҭ инaркны Гәдоуҭa aҟнынӡa 487 км. бжьоуп, Аҟәaнӡa 43 км. бжьоуп. Арaион aҵaкырaдгьыл 1640 кв. км. ыҟоуп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа
Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа-фырхаҵа
|
1058
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Афон_Ҿыц
|
Афон Ҿыц
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|атәыла=Аԥс-Қырҭ}}
'''Афо́н Ҿыц''', ''Ԥсы́рӡха'' ({{lang-ka|ახალი ათონი}}, {{lang-ru|Новый Афон}}, {{lang-el|Νέος Άθως}}) — [[Аԥсны]] иҟоу [[ақалақь]]. Афон ҿыц қaлaқьны ишьaқәгылт [[1987]] шықәсaзы. Ақaлaқь шьҭоуп aмшынеиқәa aҟәaреи, уи иaзaaигәоу aшьхaқәa aлaдaтәи aкaлҭa aҟны. Анхaҩцәa 4,3 нызқь уaa ыҟоуп (1989 ш.), [[Аҟәа]] aҟнынӡa 18 км. бжьоуп, Қaрҭынӡa 423 км бжьоуп.
== Иаланхо ==
Иаланхо {{иаланхо| 1300 |2003}}.
== Амилаҭтә еилазаара ==
Аԥсуаа, ашәамахьцәа, аурысқәа уҳәа убас егьырҭгьы.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аԥсны ақалақьқәа}}
{{Гәдоуҭа араион}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Афон Ҿыц| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Гәдоуҭа араион]]
|
Афо́н Ҿыц, Ԥсы́рӡха (, , ) — Аԥсны иҟоу ақалақь. Афон ҿыц қaлaқьны ишьaқәгылт 1987 шықәсaзы. Ақaлaқь шьҭоуп aмшынеиқәa aҟәaреи, уи иaзaaигәоу aшьхaқәa aлaдaтәи aкaлҭa aҟны. Анхaҩцәa 4,3 нызқь уaa ыҟоуп (1989 ш.), Аҟәа aҟнынӡa 18 км. бжьоуп, Қaрҭынӡa 423 км бжьоуп.
Иаланхо
Иаланхо .
Амилаҭтә еилазаара
Аԥсуаа, ашәамахьцәа, аурысқәа уҳәа убас егьырҭгьы.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны ақалақьқәа
Акатегориа:Гәдоуҭа араион
|
1059
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Очамчыра
|
Очамчыра
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|атәыла=Аԥс-Қырҭ}}
'''Очамчыра''' ({{lang-ru|Очамчира}}, {{lang-ka|ოჩამჩირე}}) — [[Аԥсны]] иҟоу [[ақалақь]].
'''Очамчыра араион ақыҭақәа (ажәытә ҳәаақәа)'''
*Агәыбедиа (аԥсуаа)
*Аӡҩыбжьа (аԥсуаа)
*Араду (аԥсуаа)
*Аракьаҽы (аерманцәа)
*Арасаӡыхь (аԥсуаа)
*Аҭара-Аԥсуа (аԥсуаа)
*Аҭара-Аерман (аерманцәа)
*Ахәри (аԥсуаа)
*Баслахә (аԥсуаа)
*Гәыԥ (аԥсуаа)
*Ӷәада (аԥсуаа)
*Елыр (аԥсуаа)
*Кындыӷ (аԥсуаа)
*Кәачира (аԥсуаа)
*Кәтол (аԥсуаа)
*Лабра (аерманцәа)
*Маркәыла (аԥсуаа)
*Мықә (аԥсуаа)
*Ԥақәашь (аԥсуаа)
*Река (аԥсуаа)
*Тамшь (аԥсуаа)
*Тҟәарчал (аԥсуаа)
*Ҭхьына (аԥсуаа)
*Уатаԥ (аԥсуаа)
*Чабырхәа (Цхьенҵҟар) (аԥсуаа)
*Ҷлоу (аԥсуаа)
*Џьал (аԥсуаа)
*Џьгьарда (аԥсуаа)
{{Аԥсны ақалақьқәа}}
{{Очамчыра араион}}
[[Категория:Аԥсны ақалақьқәа]]
|
Очамчыра (, ) — Аԥсны иҟоу ақалақь.
Очамчыра араион ақыҭақәа (ажәытә ҳәаақәа)
Агәыбедиа (аԥсуаа)
Аӡҩыбжьа (аԥсуаа)
Араду (аԥсуаа)
Аракьаҽы (аерманцәа)
Арасаӡыхь (аԥсуаа)
Аҭара-Аԥсуа (аԥсуаа)
Аҭара-Аерман (аерманцәа)
Ахәри (аԥсуаа)
Баслахә (аԥсуаа)
Гәыԥ (аԥсуаа)
Ӷәада (аԥсуаа)
Елыр (аԥсуаа)
Кындыӷ (аԥсуаа)
Кәачира (аԥсуаа)
Кәтол (аԥсуаа)
Лабра (аерманцәа)
Маркәыла (аԥсуаа)
Мықә (аԥсуаа)
Ԥақәашь (аԥсуаа)
Река (аԥсуаа)
Тамшь (аԥсуаа)
Тҟәарчал (аԥсуаа)
Ҭхьына (аԥсуаа)
Уатаԥ (аԥсуаа)
Чабырхәа (Цхьенҵҟар) (аԥсуаа)
Ҷлоу (аԥсуаа)
Џьал (аԥсуаа)
Џьгьарда (аԥсуаа)
Категория:Аԥсны ақалақьқәа
|
2022
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ихадоу_адаҟьа
|
Ихадоу адаҟьа
|
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Had}}
{|style="width:100%" cellspacing="0" cellpadding="0"
|style="width:50%" valign="top"|
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Астатиа бзиа}}
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Иахьа иалкаахаз афото}}
<!--------------->
|
|style="width:50%" valign="top"|
<!--------------->
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Шәара ишәдыруама}}
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Иахьатәи ахҭысқәа}}
|}
{{Авикипедиа:Ихадоу адаҟьа/Bottom}}
|
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
|
2176
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/2005
|
2005
|
{{Ашықәс|{{PAGENAME}}}}
==Ахҭысқəа==
===Ажьырныҳәамза===
===Жәабранмза===
===Хәажәкырамза===
===Мшаԥымза===
===Лаҵарамза===
===Рашәарамза===
===Ԥхынгәымза===
===Нанҳәамза===
===Цәыббрамза===
===Жьҭаарамза===
===Абҵарамза===
===Ԥхынҷкәынмза===
==Иит==
==Рыԥсҭазаара иалҵит==
|
Ахҭысқəа
Ажьырныҳәамза
Жәабранмза
Хәажәкырамза
Мшаԥымза
Лаҵарамза
Рашәарамза
Ԥхынгәымза
Нанҳәамза
Цәыббрамза
Жьҭаарамза
Абҵарамза
Ԥхынҷкәынмза
Иит
Рыԥсҭазаара иалҵит
|
2175
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/2006
|
2006
|
{{Ашықәс|{{PAGENAME}}}}
==Ахҭысқəа==
===Ажьырныҳәамза===
===Жәабранмза===
===Хәажәкырамза===
===Мшаԥымза===
===Лаҵарамза===
===Рашәарамза===
===Ԥхынгәымза===
===Нанҳәамза===
===Цәыббрамза===
===Жьҭаарамза===
===Абҵарамза===
===Ԥхынҷкәынмза===
==Иит==
==Рыԥсҭазаара иалҵит==
|
Ахҭысқəа
Ажьырныҳәамза
Жәабранмза
Хәажәкырамза
Мшаԥымза
Лаҵарамза
Рашәарамза
Ԥхынгәымза
Нанҳәамза
Цәыббрамза
Жьҭаарамза
Абҵарамза
Ԥхынҷкәынмза
Иит
Рыԥсҭазаара иалҵит
|
2178
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шамба,_Сергеи_Мирон-иԥа
|
Шамба, Сергеи Мирон-иԥа
|
{{Акарточка аполитик}}
'''Шамба Сергеи Мирон-иԥа''' ({{lang-ru|Шамба, Сергей Миронович}}, {{date|15|3|1951}}, [[Гәдоуҭа]], [[Аԥснытәи АССР]], [[СССР]]) — раахыс адәныҟатәи аусқәа рминистр. Шықәса рзы Еревантәи археологиатә институт аҟны адоктортә диссертациа ихьчеит абри атемала4 Ажәытәтәи ашәышықәсабжьаратәи Аԥсны аполитикатәи, асоциал-економикатәи, акультуратәи ҭагылазаашьа археологиеи анумизматикеи рдыррала(9. Аԥсны Аҳәынҭқарра Ахада иқәҵарала --- шықәса рзы аҷыдатәи амчнаӡатәи Цҳаражәҳәаҩ ҳәа адипломатиатә ранг ианашьан. Адәныҟатәи аусқәа рминистрс дҟалаанӡа Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура афонд деиҳабын. ----рзы, ақырҭуа-аԥсуа еимак аан Аԥсны Аҳәынҭқарра атәылахьчара аминистр актәи ихаҭыԥуаҩыс дыҟан. Аибашьра анеилга ашьҭахь ԥхьатәара дцеит аполковник ичын иманы. ---рзынӡа ауаажәларратә еиҿкаара «Аидгылара» хантәаҩыс даман. Еиуеиԥшым анаукатә усумҭақәа дравторуп, аҭоурыхтә наукақәа рдоктор истепен имоуп. Дҭаацәароуп. Имоуп аԥеи аԥҳаи.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза министрцәа}}
[[Акатегориа:1951 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 15 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Аԥсны аԥыза-министрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны археологцәа]]
[[Акатегориа:Шамаа]]
|
Шамба Сергеи Мирон-иԥа (, , Гәдоуҭа, Аԥснытәи АССР, СССР) — раахыс адәныҟатәи аусқәа рминистр. Шықәса рзы Еревантәи археологиатә институт аҟны адоктортә диссертациа ихьчеит абри атемала4 Ажәытәтәи ашәышықәсабжьаратәи Аԥсны аполитикатәи, асоциал-економикатәи, акультуратәи ҭагылазаашьа археологиеи анумизматикеи рдыррала(9. Аԥсны Аҳәынҭқарра Ахада иқәҵарала --- шықәса рзы аҷыдатәи амчнаӡатәи Цҳаражәҳәаҩ ҳәа адипломатиатә ранг ианашьан. Адәныҟатәи аусқәа рминистрс дҟалаанӡа Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура афонд деиҳабын. ----рзы, ақырҭуа-аԥсуа еимак аан Аԥсны Аҳәынҭқарра атәылахьчара аминистр актәи ихаҭыԥуаҩыс дыҟан. Аибашьра анеилга ашьҭахь ԥхьатәара дцеит аполковник ичын иманы. ---рзынӡа ауаажәларратә еиҿкаара «Аидгылара» хантәаҩыс даман. Еиуеиԥшым анаукатә усумҭақәа дравторуп, аҭоурыхтә наукақәа рдоктор истепен имоуп. Дҭаацәароуп. Имоуп аԥеи аԥҳаи.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:1951 шықәсазы ииз
Акатегориа:Хәажәкырамза 15 рзы ииз
Акатегориа:Аԥсны аԥыза-министрцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Аԥсны археологцәа
Акатегориа:Шамаа
|
1635
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Анқәаб,_Александр_Золотинска-иԥа
|
Анқәаб, Александр Золотинска-иԥа
|
{{Акарточка аполитик
|ахьӡ =Александр Золотинска-иԥа Анқәаб
|даҽа ахьӡ ={{lang-ru|Александр Золотинскович Анкваб}}
|афото =Alexander Ankvab - 06.10.2011.jpg
|амаҵура =Аԥсны аԥыза-министр
|абираҟ =Flag of the President of Abkhazia.svg
|агерб =Coat_of_arms_of_Abkhazia.svg
|аишьҭагылашьа =16
|инаркны ={{date|24|4|2020}}
|рҟынӡа ={{date|19|11|2024}}
|ахада =[[Аслан Гьаргь-иԥа Бжьаниа]]
|аԥхьа иҟаз =[[Валери Рамшух-иԥа Бганба]]
|аҭынха =[[Валери Рамшух-иԥа Бганба]]
|амаҵура2 =[[Аԥсны Аҳәынҭқарра]] ахада
|абираҟ2 =Flag of the President of Abkhazia.svg
|агерб2 =Coat_of_arms_of_Abkhazia.svg
|аишьҭагылашьа2 =3
|инаркны2 ={{date|26|9|2011}}
|рҟынӡа2 ={{date|1|6|2014}}
|аԥхьа иҟаз2 =[[Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь]]
|аҭынха2 =[[Рауль Џьумка-иԥа Ҳаџьымба]]
|амаҵура3 =Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩ
|абираҟ3 =Flag of the President of Abkhazia.svg
|агерб3 =Coat_of_arms_of_Abkhazia.svg
|аишьҭагылашьа3 =3
|инаркны3 ={{date|12|2|2010}}
|рҟынӡа3 ={{date|29|5|2011}}
|ахада3 =[[Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь]]
|аԥхьа иҟаз3 =[[Рауль Џьумка-иԥа Ҳаџьымба]]
|аҭынха3 =[[Михаил Валери-иԥа Логәуа]]
|амаҵура4 =Аԥсны аԥыза-министр
|абираҟ4 =Flag of the President of Abkhazia.svg
|агерб4 =Coat_of_arms_of_Abkhazia.svg
|аишьҭагылашьа4 =8
|инаркны4 ={{date|14|2|2005}}
|рҟынӡа4 ={{date|13|2|2010}}
|ахада4 =[[Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь]]
|аԥхьа иҟаз4 =[[Нодар Владимир-иԥа Хашба]]
|аҭынха4 =[[Сергеи Мирон-иԥа Шамба]]
|аира арыцхә ={{date|16|12|1952}}
|аира аҭыԥ =[[Аҟәа]], [[Аԥснытәи АССР]]
|аԥсра арыцхә =
|аԥсра аҭыԥ =
|аԥсра зыхҟьаз =
|аԥсыжра аҭыԥ =
|апартиа =[[Аиҭаира]]
|амилаҭра =[[Аԥсуаа|Аԥсуа]]
|атәылауаҩра =[[Аԥсны Аҳәынҭқарра]]<br />[[Урыстәыла]]
|абызшәақәа =
|аԥҳәыс =Римма Лакоба
|ацынхаҩы =
|ахәыҷқәа =Александр, Инал
|ажәла =[[Анқәаб (аҵакырацәара)|Анқәаб]]
|анхарҭа =
|аҵара =
|алма-матер =
|аусура =
|адин =
|анашьамҭақәа =
|анапынҵамҭа =
|аcаит =
}}
'''Александр Золотинска-иԥа Анқәаб''' ({{lang-ru|Алекса́ндр Золоти́нскович Анква́б}}; {{date|26|12|1952}}, [[Аҟәа]], [[Аԥсны АССР]], [[СССР]]) — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра]] Аԥыза Министроуп. Иара [[1952]] шықәса 26 ԥхынҷкәынмза диит Аԥсны, [[Аҟәа]]. Ростовтәи Ауниверситет аҿы аҵара иҵеит. Нас аус иуеит рмаҵура уаҩыс Комсомол азын.
==Абиографиа==
Александр Золотинска-иԥа Анқәаб диит 1952 ш. ԥхынҷкәымза 26 рзы Гәдоуҭа араион Хәаԥ ақыҭа, амилиционер иҭаацәараҿ. Уи аҭаацәараҿ иара дреиҳабын.
Ихыҿратәи иқәыԥшратәи ашықысқәа ихигеит аҳҭнықалақь Аҟәа. Дилгоит Аҟәатәи №16 тәи ашкол. 1970 ш-рзы дҭалоит Ростовтәи Аҳәынҭқарратә университет аиуристә факультет. Аха иҭаацәартә ҭагылаазшьа иахҟьаны иҵара алгара аҿҳәараамҭа аанӡа далгар акәхоит. 1974 ш-рзы иоднокурскцәа раԥхьа аԥышәарақәа қәҿиарала иҭиуеит.
1975 ш иԥсадгьыл ахь даныхынхәлак Аԥснытәы аболостә комитет акомсомолтә абжьгаҩс дҟалоит Аԥснытәи АССР аминистерратә азиндыараҿ. Ԥыҭрак ашьҭахь дыиаргоит Қырҭтәыла ЛКСМ аоблосттә акомитет ахь, уи дыҟан амҩақәаҵаҩ имаҵураҿы насшәа дҟаҵан аҟәша еиҳабыс.
Уи ашьҭахь уи далхын Гәдоуҭа араион ЛКСМ маӡаныҟәгаҩыс.
1978 ш-рзы А. Анқәаб дҟаҵан РОВД амаҵура еиҳабыс.
Усҟантәи аамҭаз иара иқәԥшқәаз амаӡааныҟәгаҩцәа дыруаӡәкын. Иара иаамҭаз РОВД еиҳабыс даныҟаз еиҿкаан ахор. 1979 ш-рзы иреиӷьыз араион аколективтә хорқәа иреиуахеит.
1981 шықәса инаркны 1983 ш-нӡа, А. Анқәаб аус иуан Қырҭтәылатәи ССР ЦК акомпартиа еиуеиԥшым административтә усҳәарҭақәарҿ. 1984 шықәсарзы дҟаҵан Қырҭтәыла ССР аҩныҵҟатәи аусқәа аминистыр ихаҭыԥуаҩс.
1990 ш-зы лаҵарамзаз Қырҭтәылеи-Аԥсны рыҩныҵҟа иҟалаз аҭагылазаашьа иахҟьаны иҩеит арапорт. Уи ашьҭахь диасуеит Аҟәаҟа. Уи ашықәсан уаҳа џьаргьы аус иуӡамызт. Уи иажәақәа рыла ишиҳәоз изхара иуацәеи иҩзцәеи ибеит.
1991 ш-рзы А. Анқәаб далхын Аԥсны иреиҳаӡоу Асовет депутатыс. 1992 ш-рзы дҟаиҵан Аԥсны иреиҳаӡоу Асовет аҩнуҵҟатәи аусқәа рминистырс. Ари инаԥхгара ҿыцаҿ иҟалеит аигәҭасра усҟантәи аамҭаз наԥхьара азызуаз Гиви Ломинаӡе иареи рыбжьара. Уи иҟаиҵеит адҵара Анқәаб иаҭара зыршаҳаҭхаша Қарҭынтәи иааигарцаз. Уи ашықәсан лаҵарамза 24 рзы Аҟәатәи аҩныҟатәи аусқәа рхан аанкылан Аԥснытәи аҩныҵҟатәи ар В. Арӡынба наԥхгара зиҭоз рыла. А. Анқәаб убри ашықәсан Аԥсны аҩныҵҟатәи Министрс дшьақәырӷәӷәан. Аха аҵыхытәан Анқәаб иажәақәа рыла иара еиқәархеит Қырҭтәы аҩныҵҟатәи аминистрра анаԥхгареи иареи ирибжьаз аиҩзаратә еизыҟазаашьа. Маҷӡакгьы игәы еихьнашьуан уи Министырра инеира абас иаҳыҟьалаз.
1992 ш-зы нанхәамзазы, Қырҭтәыла архәҭақәа Аԥсны ианалала Аԥсны анаԥхгара В. Арӡынба напхгара ззиуаз Гәдоуҭа ақалақь ахь имиасыр ԥсыхәа амоуит. Аха А. Анқәаби С. Багаԥшьи урҭ аанкылеит Аҟәа ақалақь Қырҭтәыла анаԥхгареи дареи имҩаԥыргарц аиҿцәажәара аибашьра аанкылараз. Аха цәыббрамза алагамҭаз аиҿцәажәара апроцесс аибашьра аанкылара иара даҟәыхны, ихаҭыԥан дҟаҵан С. Шамба, уи анаҩсан аҩнуҵҟатәи аминистрра анаԥхгара аусдҵас иахылаԥшыр акәын атҟәацәа наҟ-ааҟ ирымаз реиҭныԥсахра азҵаара. Ҟырҭтәыла анҭыҵтәи аԥшыхәра ахада Автондил Иоселиани иажәақәа рҿы иазгәаиҭахьан, аибашьра аамҭаз Аԥсны Қырҭтәылеи рыбжьара иҟаз аидыслара ихҟьаны аҩ-ганкгьы ирымаз аҭҟәацәа А. Анқәаб ибзоурала имаҷҩым еиқәдырхаз аԥсуеи ақырҭқәеи рыбжара. Уи ихьон:
{{Ацитата|{{lang-ru|Мы вместе работали — почему я не могу с ним дружить? Благодаря Анквабу во время войны спасли очень многих абхазов и грузин. Это что, можно забыть? Он очень порядочный, очень честный, мужественный человек, строгий начальник. Вот этого боятся все — все плохие. Хорошие таких людей не боятся. С ним очень трудно разговаривать, но если он поймет, что ты не обманываешь, ведешь нормальный разговор — всё понимает прекрасно.}}}}
А. Анқәаб 2011 ш-рзы ирылеиҳәаз адырраҿ 1992-1993 ш-рзы Аԥсны аибашьра аамҭаз, ицоз 431 мшы, аҩ-ганкгьы иалахәын 12-нызықьҩык ауааԥсыра, урҭ рахьынтәи иҭахеит 2700 инареиҳаны, 5-нызықьҩык инархыҳәҳәо ироуит ахәрақәа, 200 ауааԥсыра хабарда ибжьаӡыз ирхыԥхьаӡалоуп.
Цәыббрамза 27 1993 ш. Аҟәа ахақәыҭраан Аԥснытәи амчратә еилазаара Қырҭтәыла анаԥхгара усҟантәи аамҭаз Аҟәа иалахаз 17-ҩык ршәарҭадара рзеиқәмырхеит. Убри инархиҟьаны 1993 ш-рзы абҵараамза 8 рзы Анқәаб аҩныҵҟатәи аминистыр имаҵура аҟынтә ихы дақәиҭын.
1994 ш. Анқәаб иҭаацәа иманы диасуеит Москваҟа анхара. Ирласны уа дҟалоит афирма «Инексбезопасности» аиҳабы ицхырааҩс, уи ашьҭахь еиуиԥшым абизнес усхкқәа дырҿын. Иара есааира дрылахәын ацхырааратә проектқәа. Уи ԥарала дрыцхраауан аԥсуа кәашаратәи ахори аколлективқәа. Анқәаб ицхыраарала Москва иҭыҵит ҩ-томк иҟаз аԥсуа поезиа иадҳәалаз ашәҟәы. Иара убас уи дрыцхрааит ԥыҭҩык аԥсуа шәҟәыҩҩцәа рышәҟәқәа рҭыжьраҿ. Усҟантәи аамҭаз Аԥсны аҭагылаӡаашьа економикала имариамызт. Акыр ихьысҳан ашколқәа рҭагылазаашьа. Уи ибзоурала, ихатә харџь ахшәааны ишьақәыргылан иқыҭа гәакьа Хәаԥтәи абжьаратә школ. 1999 ш. ахәаԥшцәа изларбоз ала иара иакәхон В. Арӡынба аҳәынҭқарратә бжьыҭыраҿ иҿагылоз. Аха иалагалаз аценз аҭыԥинтәалара иахҟьаны уи икандидатура изықәыргылаӡом.
Иубилеи аҽны, ԥхынҷкәымза 26 рзы Анқәаб имаз ахәылԥаз мап ацәеикуеит. Москва ажурналистцәа дырзаԥхьоит акыраамҭа ицоз алекциа Аԥсны аполитикатә ҭагылаазашьа иҟаз иахҟьаны. Ажурналистцәа руаӡк игәалашәараҿ излазгәеиҭоз ала, уи аҽны иааҟәымҵӡақәа иасуаз имабилтә ҭел дагьазхьаԥшуамызт. Уи аҭак ҟаиҵеиз знык Урыстәыла апремиа зҽаԥсазтәыз аопера артист Хьыбла Гьерзмаа.
2003 ш-рзы А. Анқәаб дхынҳәуеит иԥсадгьыл ахь. Ара дахьааиз еиҿикаауеит усҟантәи аамҭа ихадараз азеиԥш-политикатә партиа «Аиҭаира» ҳәа хыс изауз. Аԥсны иҟалараны иҟаз абжьыҭирақәа Анқәаб иӡбеит ихатәы кандидатура ықәиргыларц. Абжьыҭыратә компаниаан уи диқәыз боит усҟантәи аамҭаз Аԥсны ипрезидентыз В. Арӡынба. Ишаазгәеиҭаз ала уи иҵакыреи иареи иашахәҭоу рус нарыгӡаӡом, атәылаҿ ишахәҭоу акорупциа ахы иақәиҭуп. Уи ишазгәеиҭаз ала Аԥсны аконституциеи Урыстәыла аконституциеи еизааигәаны ахатә закәан аманы иҟаларц. Цәыббрамзаз Анқәаб икандидатура абжьытира центраҿ мап ацәкын. Уи ҽыҵгас иҟарҵон акыршықәса итәылаҿ дахьнымхоз, иара убас уи абызшәа шидыруа аԥышәара мап ахьацәикыз, аха иҿыдоу алингвистә центра акомиссиа алахәылацәа иазхарҵеит абызшәа бзианы ишидыруа. Анқәаб абжьыҭираҿ икандидатура мап анацкха ашьтахь, апартиа «Аиҭаира» идгылоз ииасуеит С. Багаԥшь икандидатурахь. Анеҩсан абжьыҭирақәарҿ иара игоит аиааира, аха арҭ абжьыҭиираҿ иигаз ааиаира мап ацәкы ииашаӡам ҳәа. Ажьырныҳәамзазы 2005-ш-рзы имҩаԥгаз аҩбатәи абжьыҭирақәа рҿы аиааира агеит атандем, Аԥсны ахадас далхын С. Багаԥшь, Р. Хаџьынба далхын уи ихаҭыԥаҩс.
2005 ш-рзы жәабранмза 12 С. Багаԥшь икәгылараҿ ирылаҳәан Анқәаб премиер-министрс дшалху. Ари амаҵураҿы уи еиҳарак хықәкыра ззиуаз Аԥсны аҩныҵҟатәи аҭагылазаашьа акәын. Зегь раԥхьа иргылан уи хықәкыра ззиуа Аԥсны аекономика акәын, усҟантәи аамҭаз акыр даара ихьысҳаз. 2005 ш-рзы ԥхынҷкәынмза 7 рзы ЕАА Қырҭтәылеи рыцҳаражәҳәҩ Џьон Таффоти иареи реиԥылараҿ иҳәан атәыла абиудџьет ишамоу 644 миллион мааҭ, уи еиҳарак изызкыз ахьчареи аҩныҵҟатәи аҭахрақәи ракәын, иара убас ацитрустә експорт акыр имаҷхеит 110 нызықь тонн иҟаз илаҟәит 35 тонн рҟынӡа. Аԥсны иамаз аинфраструктура ихырбгалан аибашьраан, ма иумыхәо иажәын. Даара акыр ихьысҳан Аԥсны амуниципалтә ҭагылаазшьа, рҭагылазаашьа цәгьан афымцамҩгагақәеи. Урыстәылантәи аинвестициа атәыла иалалоз маҷк 60 миллион доллар инахыҳәон.
2008 шықәса алагамҭаз А. Анқәаб инапхгарала напаркын инарҭбаау ареконструкциатә усхкы Афон ҿыцтәи аманахҩны ашьақәыргылараз. Уи ишахәҭаз зегь рыла иргылан, амш цәгьақәа ирыхҟьаны аӡы иаҵалоз аанкылан.
Усҟантәи аамҭаз еиҿкааз апартиа «Аиҭаира» имчыдан, уи абжьыҭираан иарбаз апунктқәа акагьы азынамыгӡеит, уи аҳәамҭала изхҟьаз апартиа «Аиҭаира» иахьҳәынҭқарратәымыз ауп. Аԥсны аҳәынҭқар иалыхраан «Иаку Аԥсны» апартиа Анқәаб дықәнаргылеит апрезидент ихаҭыԥуаҩс, С. Багаԥшь президентс. Атандем иаиут 60% абыжьқәа актәи атураҿ, 2010 жәабранымза 15 инаркны Александр Золотинск-иԥа дыҟан Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩс. С. Багаԥшьи С. Шамбеи реиԥш Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩ Анқәаб Урыстәыла аҳәынҭқарра аҟынтәи имаӡамызт адгылара, аха зегь дарароуп иара имаз ажәлар рҟынтәи адгылара иахҟьаны илшеит С. Шамба ахԥатәи аҭыԥахь инаскьагара.
2011 шықәсазы лаҵарамза 21 азы Аԥсны ахада С. Багаԥшь иауз ачымазара бааԥс иахҟьаны аамҭала иара иакәын ахада иусқәа назыгӡоз. 2011 ш-зы лаҵарамза 29 рзы Аԥсны ахада иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ԥхынгәымза 29 рҟынӡа инаигӡон Аԥсны ахада аусқәа. Нас Аԥсны изаамҭанымкәа иҟалоз ажьыҭирақәа нанҳәамза 26 рза 2011 ш-рзы А. Анқәаб акандидатура ахьықәиргылоз аҟын, Аԥсны ахада иусқәа аамҭала ииасуеит Жәлар реизара аиҳабы Нугзар Ашәба иахь.
Ԥхынгәымза 25 рзы 2011 ш-рзы Аԥсны алхратә центртә комиссиа ашәҟәы иҭарҩит Анқәаб икандидатура Аԥсны аҳәынҭқарра иҭыԥан, уи ихаҭыԥуаҩс ашәҟәы дҭаҩын Гәлрыԥшь араион ахада усҟантәи аамҭаз Михаил Логуа. Алхратә штаб напхгаҩыс дҟаҵан Леонид Лакербаи. Анқәаб Аԥсны ахада иалхраҿ деиканҩуан асоциал демократиатә партиа ахада Сергеи Шамба, уи ихаҭыԥуаҩс шамиль Аӡынба, иара убас икандидатура ықәгылан аоппозициатә партиа «Жәлар ракзаара афорум» ахада Р. Ҳаџьынба. Уи ихаҭыԥҩас дцон Светлана Џьергениа.
А. Анқәаб икандидатура ықәызыргылаз апартиақәа «Аиҭаира», «Аԥсны акзаара» раамышьҭахь иоут иара убас адгылар Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра 1992-1993 шш. аветеранцәа рхеилак «Амцахара» рҟынтәи. Иара убас Аԥсны иҟоу аурыс хеилаки, Аԥсны аҿар рфорум ахеилаки иҟарҵеит адгылара Анқәаб икандидатураз. Нанҳәамза 26 рзы иҟаз абжьыҭыраҿы уи иоуит 54,96% абжьқәа, 72% алхыҩцәа рхы аладырхәит.
Цәыббрамза 26 рзы идикылеит иҳәынҭқарра аҿаԥхьа аҭоуба. Анқәаб Аԥсны ахадарахь даннеи ирылеиҳәеит уи иаҭыԥуаҩ иҟоу иус еиҳа армариара, ма Аԥсны зынӡа ипарламент ҳәынҭқарран аҟаҵара. Уи Аԥсны ахадараҿ дыҟанаҵ изныкымкәа Урыстәыла ахадеи иареи еиԥылахьан. Иара убас иман аиԥылара Қырҭтәыла иҟоу Чехиатәи аҵҳаратәҳәаҩи иареи.
Лаҵарамза 24 рзы 2013 ш. Урыстәылатәи агәыҳалалратә форум аҿы А. Анқәаб аҳәара ҟаиҵоит Москватәи апатриарх ишҟа, Аԥснытәи анцәахаҵаратә уахәамақәеи, Аԥснытәи аепископи хылаԥшра азиурц, избанзар усҟантәи Қырҭтәылатәи анҵәахаҵаратә уахәамеи, иара убас ирыбжьаз адоуҳатә культуреи дареи иахьа ирымаӡам аимадара. Уи ала иара агәра ганы дыҟан Аԥсны анцәа хаҵара ауахәамақәа ирыбжьаз аиҿагылара аԥыххоит ҳәа, аха ари аԥшьгара иҟаиҵаз иазаамырԥшит алыҵшәа.
Жьҭараамза 29 рзы Анқәаб аԥхьатәара дишьҭуеит Аԥсны ашәарҭадара ахеилак амаӡаныҟәгаҩ Станислав Лакоба. С. Лакоба ихаҭа иԥхьатәара дақәшаҳаҭымхеит, уи Аԥсны ахада ахара идиҵоит амчра импыҵаирхалеит ҳәа. Аполитикцәа рыбжьара иҟалаз аидыслара еиҳарак изыхҟьаз Гал араион анхаҩцәа, ақырҭуа милаҭ змоу ауааԥсыра аформа №9 ихьыԥсаххьаз Аԥсны атәлауаҩ ипаспорт ала. Жәабранымза 7 2014 ш-рзы Аԥсны ахада А. Анқәаб иҽалаирхәит Шәача иҟаз аӡынтәи аолимпиадтә хәмаррақәа раартра ацеремониа. Иара иаҳәарала Аԥсны иасасцәан аолимпиада иалахәызи асасцәеи. Иара убас Аԥсны ахада еиҿкаарала Шәача аолимпиадатә комплексқәа рыргылараан Аԥснынтәи иашьҭуан аинерттә ргыларатә маҭәахәқәа. Аԥсны аҳәаа ахьчара нахь ала атәыла амчратә шәарҭадаратә структура инаҳараку ахылаԥшра арҭеит.
Мшаԥымза инаркны нанҳәамзанӡа 2014 ш-зы Аԥсны аҩныҵҟа иҟаз аполитикатә ҭагылазаашьа акыр иуадаҩхеит, уи инахырҟьаны лаҵарамза 27 инаркны рашәарамза 1 иҟалеит ажәлар реизара. Урҭ ирымаз агәамҵра икылнагеит аҳәынҭқарратә амчхара ахан аанкыларахь. Амитынгаҿы еизаз рықәгылараҿ еиҳарак иазгәарҭоз апунтқәа иреиуан изакәанымқәа ақырҭуа милаҭ Аԥсны атәылауаҩ ипаспорт иҭара, урыстәылатәи афинанстә цхыраара иҟарҵаз дара даҽа ус ахь аиагара, иара убас Аԥсны авторитартә напхгара аманы аҟалара. Аԥхьа Анқәаб аиҿцәажәара мҩаԥыгон агәынамӡаҩцәеи иареи урҭ мчыла иааныркылаз аҳәынҭқарратә хан аҩныҵҟа, уи аиҿцәажәара алыҵшәа шамоуаз аниба ашьҭахь, иара убас ажәлар еиҿанамгаларц азыҳәан, диасуеит Урыстәылатәи арратә база Гәдоуҭа ақалақь аҿы иҟаз. Иара уа ирыцҵахоит аиҿцәажәара аоппозициа алахәылацәеи апарламент алахәылацәеи иареи. Ари аиҿцәажәараҿ рхы аладырхәит Урыстәыла аҳәынҭқарра Афедерациа ашәарҭадара асовет ихаҭыԥуаҩ Рашид Нургалиеви Урыстәыла аҳәынҭқар ицхырааҩ Владислав Суркови.
Аха арҭ аиҿцәажәарақәа лыҵшәадахеит. А. Анқәаб Аԥсны Аҳәынҭқарра ахадара нижьыр акәхоит.
Рашәарамза 1 2014 ш-рзы Аԥсны ахада Анқәаби иара ицыз икамандеи иареи ирылаҳәан ԥхьатәара ишцаз. Иара убас рус аҟынтәи рхы иақәиҭын Аԥсны х-раионк ахадара, иара убас ихы дақәиҭы аҳәынҭқарра апрокурор хада. Аҩыганкгьы ирымаз ачҳара ибзоураны, наҟ-ааҟы абџьар матәа шрымазгьы, ашәарҭадараҭә еилазаара азин шрымазгьы закәанла иалхыз ахада изин ахьчара, уи азин риимҭаӡеит ажәлар рахь ахысра. Нанҳәамза 24 2014 ш-рзы иазгәаҭан абжьыҭира, арҭ абжьыҭырақәарҿ аԥхьахә игеит аоппозициа аԥхьагыла Рауль Ҳаџьымба.
Анқәаб ԥхьатәара данцаз ашьҭахь, иааиз Аԥсны амчра ҿыц, уи изин имирхит аҳәынҭқарратә хьчара, убри нахырҟьаны Москваҟа нхара диасыр акәхоит. Уи уахьынтәи Аԥсны аполитикатә ҭагылазаашьа анырра аиҭон. 2014 ш-рзы Аԥсны иҟоу абжьыҭираҿ дидгылеит аинрал-моиор Аслан Бжьаниа.
Ԥахьатәи Аԥсны ахада иԥхьатәара ашьҭахь ауаа рахь дцәырҵит ԥхынгәымза 31 2014 ш-рзы, уи даҭааит «форум-холле» алхра аламҭалаз Бжьаниеи, аурыс уажәларреи, аԥсуа диаспореи реиқәшәараҿ.
Аԥсны ахада иалхраҿ Анқәаб дзыдгылоз Бжьаниа икандидатура аҩбатәи аҭыԥ аанакылеит, 14 нызықь бжьыла Р. Ҳаџьымба диеиҵахеит.
2015 ш-згы Анқәаб иҭагылазаашьа ихҟьаны нхарҭа ҭыԥс иман Москва.
2017 ш-рзы жәабранмзазы аԥшьгаратә гәыԥ еиҿнакааз аҿцьәажәараҿ иӡбан Аԥсны Ареспублика қалақь Ӷәдоуҭа алхратә ҭыԥ №18 жәлар еизаратә депутатс иқәыргилара. Анқәаб Аԥсныҟа дхынҳәны еиҿикааит алхратә гәыԥ. Уи иқәгылараҿы иоуит адгылара Аџьынџьтәылатә еибашра 1992-1993 шш. аветеранцәа рпартиа «Амцахара» аҟынтә, иара убас «Аԥра» иаанарԥшит адгылара. Урҭ рықәгыларҿ иазгәарҭеит ирымаз агәынамӡара, иазыруит акритика «Аԥсны жәлар ракӡаара афорум» апартиа. Росбалт аналитикцәа ишырыԥхьаӡо ала иҟоу аҭагылазаашьаҿ, еиҳараҩык аелекторатцәа Аԥсны ахада Рауль Хаџьымба иалыхраан ииҳәаз ажәлар рҿаԥхьа азыбжакгьы ахьизынамыгӡаз иахҟьаны ианизхьаҳә, Анқәаб аҽазнык аполитикаҿ ицәырҵра акраҵанакуеит 2019 ш-зы иҟалараны иҟоу абжьыҭирақәарҿ. Аха убри аамҭаз Аԥсны аконституциа ишазыԥҵәоу ала қәрала даццаӡом. Азиеи Кавкази ихадоу аинститут мрагыларатәи Урыстәылатәи анаука академиа аусура агәыԥ аиҿкааҩ Александр Скаков ишазгәеиҭаз ала Анқәаб макьана акрызҵазкәа анырра иҟаиҵаз аԥсуа политиказ аҳәара изаацәоуп.
Анқәаб Аԥсны апарламентахь далхын, уи иоуит 52% абжьқәа инареиҳаны.
Анқәаб Аҳәынҭқарра ахадараҿ дыҟанаҵ фынтә ишьра рҽазыркхьан. Ԥшьынтә-аԥыза-министрс даныҟаз, знык-знык ахада ихаҭыԥуаҩс даныҟази данхадази. Уи иоухьан ҩынтә ахәра, иҭархан ҩыџьа дзыхьчози. Иара убас Аԥсны хадас дыҟанаҵ хынтә ишьразы аплан ҟарҵахьан, аха уи рус рзынамыгӡеит. Раԥхьатәи аиакәым рҽазкра иҟаҵаз аекспертцәеи аполитикцәеи ишиазгәарҭаз ала иалкаан Анқәаб иахь иршыхамаз, урҭ хықәкыс ирыман Аҳәынҭқарра аҭыгылазаашьа аҭышәынтәалара аилаҩнтра акәын. Аха анаҩстәқәа Аԥсны ахада ишьра аҽазкра аекспертцәа ишазгәаҭраз ала уизыхҟьаз еиҳарак Анқәаб дзгирхкьоз уи имҩаԥигоз акриминал атәыла аҩныҵҟа иҟаз аанкылара дахьазықәԥоз акәын.
Ари ашьауӷатә лыҵшәа аԥшааран, иԥшаан ацәгьаҟаҵаҩецәа ргәыԥ 2007 ш-зы 2012 ш. Аԥсны ахада А. Анқәаб ишьра зҽазыкқәаз. Иара убас атеррористә гәыԥ «Иамарат Кавказ» аиҿкаацәа. Рыжәаҩкри ашьауӷа аус ала ирԥшааз ахара рыдҵан, урҭ рахьынтә аинрал-маиор Асланбеи Кчач иакәын, уи икраан ихала иҽишьуеит.
Аԥсны Аҳәынҭқарра апрокурор хада еигьырҭ иалахәыз ацәгьауцәа ахара рыднаҵоит ԥсраҽнынӡа итакзаарц.
Ари аус аҿы ихадоу амалрҳаҩ Павел Арӡынба иоуп ҳәа иԥхьаӡан ԥхь. Ԥхынҷкәынымза 13 2017 ш-зы Аҩдатәи Ишыра ақыҭа иишақәргылам хаҭарала дшьын Павел Арӡынба. Абанда аиҿкаанцәа руаҵк Р. Барцыц иахьа уажәраанцәа дыхықоуп ихаҭара шақәргылаӡам.
Анқәаб аамҭак ала дыҟоуп Аԥсни Уристәылеи дыртәылауҩны. Урыстәыла атәылауҩа ихаҭарнак иаҳасибала изныкымкәа абжьыҭырақәа рҿы ихы рылаирхәуан. Уи дадгилоит Урыстәылеи Аԥсны реизааигәатәара, аурыс бызшәа афициал статус аманы иҟазарц, убри аамҭаз уи даҿагылоит ақырҭуа бызшәа Аԥсны уи абызшәа анкьатәи иамаз астатус амамзарц, ибри аамҭаз Гал араион ақырҭуа милаҭ шынхогьы хьаас имкыкәа. Иара убас Анқәаб иполитикатә усураҿ дыдгылоит Қырҭтәылеи Аԥсны еизеиҟараны азакәанқәа рымазарц, хаз-хазы еиҟәыҭханы иҟазарц ҩ-ҳәынҭқарракны.
{{Ацитата|{{lang-ru|Если грузинская мечта — это вернуть Абхазию в своё лоно, то эта мечта — иллюзорная. Если грузинская мечта — в налаживании добрососедских равноправных отношений, то это хорошая мечта.}}|А. З. Анкваб о победе партии «Грузинская мечта» на выборах в Грузии}}
Анқәаб иара убас даҿагалоит Қырҭтәыла ахҵәаҩцәа Аԥсныҟа рыхынҳәара, Гал араион иаланхоз ауааԥсыра рымацара ада. Аха иазгәаҭатәу уи иаамҭаз, Аԥсны хадас даныҟаз, Аԥсы инхо ақырҭуа милаҭқәа згьы ириҭан Аԥсны атәылуаҩра зыршаҳаҭуа ашәҟәы. Анқәаб иаамҭа, уи еиуеиԥшым аҭыԥқәа ананыкылоз, иара Аԥсны данахадазгьы, дарбан уаҩзаалакгьы азын иман аҭел изасра, ихадоу усзар ихаҭа дидикылар алшон.
Хәажәкырамза 16 2014 ш-зы Крим имҩаԥнагаз ареферендум Урыстәыла алаларазы, уи иазгәыҭоит Аԥсны даара аҳаҭыр шақәнаҵо, иагьадгылоит уа иаланхо ажәлар иҟарҵаз алхраҿ.
Анқәаб даара бзиа ибоит аспорт, Қырҭтәыла данынхоз уи абнатә ҳәақәа рзышәарыцара дханагалан даман.
Иԥшәма — Рымма Васил-иԥҳа Лакоба, милаҭла даԥсуоуп, абиологиатә наука дакандидатуп. ирымоуп ҩыџьа ахшара: Александр (1983 ш), Инал (1994 ш).
Иԥа Александр — амидиаторцәа разыҟаҵара аексперттә центр, аҳәынҭқарратә — зинтә дисциплина акафедра адоцент Урыстәлатәы жәларатә нхамҩа ракадемиа убас Урыстәыла Афедерациа ахада аҳәынҭқарратә шәарҭадара аҟны, иара убас аиуристә наука акандидат.
#Иара ара аҩыза ахьӡ иоуит Аԥсны аихамҩа аргылараан иалахәыз анџьныр Золотински ижәла иахаршалан. Избанзар усҟантәи аамҭаз аԥсуаа ирыздыуамызт аурыс бызшәа аҟынтәи ираҳауаз ахьӡи ажәлеи ирымаз аивгарақәа.
#Ҟабардантәи хатәгәаԥхарала иааны еибашьуаз аибашьыҩцәа ирыҭҟәаз Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахаҭарнакцәа, аамҭала Аԥсны наԥхгара азҭоз аԥыза-аминистр Жиули Шартава и Аҟәа ақалақь ахада Гәырам Габискириа ишьын иахьа уажәраанӡа зхаҭара шьақәыргылам аԥсуа ардыԥхьала ила, иара убас ишьақәргылаӡам уи зыхҟьаз аҭагылаӡаашьа.
#Ахада иалыхра икандидатура ақәыргылараз, 1999 ш-зы дынхар акәхоит атәыла аҩнуҵҟа 5 шықәса инеиԥынкыланы.
#Аибашьраӡатәи аексперт рбагақәа.
#Иалкаау аҭыԥаҿ ауаҩы инхара зыршаҳаҭуа аилыркаага.
#Уи аамҭаз Анқәаб ихигеит аҩбатәи агипертоникатә кризис, аԥхьа ихьиз ҽеила ишьақәгылаанӡа ахҟьахы.
#Уаанӡа инхоз ақырҭуа милаҭ зманы зегьы ирыма Қырҭтәла амилаҭ зыршаҳаҭуа ашәҟәы, Аԥсны инхон урҭ ирзеиԥшым астатус рыманы.
{{start box}}
{{succession box
|title = [[Аԥсны Аҳәынҭқарра]] ахада
|years = {{date|26|9|2011}} — {{date|1|6|2014}}
|before = [[Сергеи Уасил-иԥа Багаԥшь]]
|after = [[Рауль Џьумка-иԥа Ҳаџьымба]]}}
{{end box}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза министрцәа}}
{{Аԥсны Аҳәынҭқарра ахада ихаҭыԥуаҩцәа}}
[[Акатегориа:1952 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 26 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра ахадацәа| 03]]
[[Акатегориа:Аԥсны аԥыза-министрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 6-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Анқәабаа]]
[[Акатегориа:Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу Ахеилак адепутатцәа]]
|
Александр Золотинска-иԥа Анқәаб (; , Аҟәа, Аԥсны АССР, СССР) — Аԥсны Аҳәынҭқарра Аԥыза Министроуп. Иара 1952 шықәса 26 ԥхынҷкәынмза диит Аԥсны, Аҟәа. Ростовтәи Ауниверситет аҿы аҵара иҵеит. Нас аус иуеит рмаҵура уаҩыс Комсомол азын.
Абиографиа
Александр Золотинска-иԥа Анқәаб диит 1952 ш. ԥхынҷкәымза 26 рзы Гәдоуҭа араион Хәаԥ ақыҭа, амилиционер иҭаацәараҿ. Уи аҭаацәараҿ иара дреиҳабын.
Ихыҿратәи иқәыԥшратәи ашықысқәа ихигеит аҳҭнықалақь Аҟәа. Дилгоит Аҟәатәи №16 тәи ашкол. 1970 ш-рзы дҭалоит Ростовтәи Аҳәынҭқарратә университет аиуристә факультет. Аха иҭаацәартә ҭагылаазшьа иахҟьаны иҵара алгара аҿҳәараамҭа аанӡа далгар акәхоит. 1974 ш-рзы иоднокурскцәа раԥхьа аԥышәарақәа қәҿиарала иҭиуеит.
1975 ш иԥсадгьыл ахь даныхынхәлак Аԥснытәы аболостә комитет акомсомолтә абжьгаҩс дҟалоит Аԥснытәи АССР аминистерратә азиндыараҿ. Ԥыҭрак ашьҭахь дыиаргоит Қырҭтәыла ЛКСМ аоблосттә акомитет ахь, уи дыҟан амҩақәаҵаҩ имаҵураҿы насшәа дҟаҵан аҟәша еиҳабыс.
Уи ашьҭахь уи далхын Гәдоуҭа араион ЛКСМ маӡаныҟәгаҩыс.
1978 ш-рзы А. Анқәаб дҟаҵан РОВД амаҵура еиҳабыс.
Усҟантәи аамҭаз иара иқәԥшқәаз амаӡааныҟәгаҩцәа дыруаӡәкын. Иара иаамҭаз РОВД еиҳабыс даныҟаз еиҿкаан ахор. 1979 ш-рзы иреиӷьыз араион аколективтә хорқәа иреиуахеит.
1981 шықәса инаркны 1983 ш-нӡа, А. Анқәаб аус иуан Қырҭтәылатәи ССР ЦК акомпартиа еиуеиԥшым административтә усҳәарҭақәарҿ. 1984 шықәсарзы дҟаҵан Қырҭтәыла ССР аҩныҵҟатәи аусқәа аминистыр ихаҭыԥуаҩс.
1990 ш-зы лаҵарамзаз Қырҭтәылеи-Аԥсны рыҩныҵҟа иҟалаз аҭагылазаашьа иахҟьаны иҩеит арапорт. Уи ашьҭахь диасуеит Аҟәаҟа. Уи ашықәсан уаҳа џьаргьы аус иуӡамызт. Уи иажәақәа рыла ишиҳәоз изхара иуацәеи иҩзцәеи ибеит.
1991 ш-рзы А. Анқәаб далхын Аԥсны иреиҳаӡоу Асовет депутатыс. 1992 ш-рзы дҟаиҵан Аԥсны иреиҳаӡоу Асовет аҩнуҵҟатәи аусқәа рминистырс. Ари инаԥхгара ҿыцаҿ иҟалеит аигәҭасра усҟантәи аамҭаз наԥхьара азызуаз Гиви Ломинаӡе иареи рыбжьара. Уи иҟаиҵеит адҵара Анқәаб иаҭара зыршаҳаҭхаша Қарҭынтәи иааигарцаз. Уи ашықәсан лаҵарамза 24 рзы Аҟәатәи аҩныҟатәи аусқәа рхан аанкылан Аԥснытәи аҩныҵҟатәи ар В. Арӡынба наԥхгара зиҭоз рыла. А. Анқәаб убри ашықәсан Аԥсны аҩныҵҟатәи Министрс дшьақәырӷәӷәан. Аха аҵыхытәан Анқәаб иажәақәа рыла иара еиқәархеит Қырҭтәы аҩныҵҟатәи аминистрра анаԥхгареи иареи ирибжьаз аиҩзаратә еизыҟазаашьа. Маҷӡакгьы игәы еихьнашьуан уи Министырра инеира абас иаҳыҟьалаз.
1992 ш-зы нанхәамзазы, Қырҭтәыла архәҭақәа Аԥсны ианалала Аԥсны анаԥхгара В. Арӡынба напхгара ззиуаз Гәдоуҭа ақалақь ахь имиасыр ԥсыхәа амоуит. Аха А. Анқәаби С. Багаԥшьи урҭ аанкылеит Аҟәа ақалақь Қырҭтәыла анаԥхгареи дареи имҩаԥыргарц аиҿцәажәара аибашьра аанкылараз. Аха цәыббрамза алагамҭаз аиҿцәажәара апроцесс аибашьра аанкылара иара даҟәыхны, ихаҭыԥан дҟаҵан С. Шамба, уи анаҩсан аҩнуҵҟатәи аминистрра анаԥхгара аусдҵас иахылаԥшыр акәын атҟәацәа наҟ-ааҟ ирымаз реиҭныԥсахра азҵаара. Ҟырҭтәыла анҭыҵтәи аԥшыхәра ахада Автондил Иоселиани иажәақәа рҿы иазгәаиҭахьан, аибашьра аамҭаз Аԥсны Қырҭтәылеи рыбжьара иҟаз аидыслара ихҟьаны аҩ-ганкгьы ирымаз аҭҟәацәа А. Анқәаб ибзоурала имаҷҩым еиқәдырхаз аԥсуеи ақырҭқәеи рыбжара. Уи ихьон:
А. Анқәаб 2011 ш-рзы ирылеиҳәаз адырраҿ 1992-1993 ш-рзы Аԥсны аибашьра аамҭаз, ицоз 431 мшы, аҩ-ганкгьы иалахәын 12-нызықьҩык ауааԥсыра, урҭ рахьынтәи иҭахеит 2700 инареиҳаны, 5-нызықьҩык инархыҳәҳәо ироуит ахәрақәа, 200 ауааԥсыра хабарда ибжьаӡыз ирхыԥхьаӡалоуп.
Цәыббрамза 27 1993 ш. Аҟәа ахақәыҭраан Аԥснытәи амчратә еилазаара Қырҭтәыла анаԥхгара усҟантәи аамҭаз Аҟәа иалахаз 17-ҩык ршәарҭадара рзеиқәмырхеит. Убри инархиҟьаны 1993 ш-рзы абҵараамза 8 рзы Анқәаб аҩныҵҟатәи аминистыр имаҵура аҟынтә ихы дақәиҭын.
1994 ш. Анқәаб иҭаацәа иманы диасуеит Москваҟа анхара. Ирласны уа дҟалоит афирма «Инексбезопасности» аиҳабы ицхырааҩс, уи ашьҭахь еиуиԥшым абизнес усхкқәа дырҿын. Иара есааира дрылахәын ацхырааратә проектқәа. Уи ԥарала дрыцхраауан аԥсуа кәашаратәи ахори аколлективқәа. Анқәаб ицхыраарала Москва иҭыҵит ҩ-томк иҟаз аԥсуа поезиа иадҳәалаз ашәҟәы. Иара убас уи дрыцхрааит ԥыҭҩык аԥсуа шәҟәыҩҩцәа рышәҟәқәа рҭыжьраҿ. Усҟантәи аамҭаз Аԥсны аҭагылаӡаашьа економикала имариамызт. Акыр ихьысҳан ашколқәа рҭагылазаашьа. Уи ибзоурала, ихатә харџь ахшәааны ишьақәыргылан иқыҭа гәакьа Хәаԥтәи абжьаратә школ. 1999 ш. ахәаԥшцәа изларбоз ала иара иакәхон В. Арӡынба аҳәынҭқарратә бжьыҭыраҿ иҿагылоз. Аха иалагалаз аценз аҭыԥинтәалара иахҟьаны уи икандидатура изықәыргылаӡом.
Иубилеи аҽны, ԥхынҷкәымза 26 рзы Анқәаб имаз ахәылԥаз мап ацәеикуеит. Москва ажурналистцәа дырзаԥхьоит акыраамҭа ицоз алекциа Аԥсны аполитикатә ҭагылаазашьа иҟаз иахҟьаны. Ажурналистцәа руаӡк игәалашәараҿ излазгәеиҭоз ала, уи аҽны иааҟәымҵӡақәа иасуаз имабилтә ҭел дагьазхьаԥшуамызт. Уи аҭак ҟаиҵеиз знык Урыстәыла апремиа зҽаԥсазтәыз аопера артист Хьыбла Гьерзмаа.
2003 ш-рзы А. Анқәаб дхынҳәуеит иԥсадгьыл ахь. Ара дахьааиз еиҿикаауеит усҟантәи аамҭа ихадараз азеиԥш-политикатә партиа «Аиҭаира» ҳәа хыс изауз. Аԥсны иҟалараны иҟаз абжьыҭирақәа Анқәаб иӡбеит ихатәы кандидатура ықәиргыларц. Абжьыҭыратә компаниаан уи диқәыз боит усҟантәи аамҭаз Аԥсны ипрезидентыз В. Арӡынба. Ишаазгәеиҭаз ала уи иҵакыреи иареи иашахәҭоу рус нарыгӡаӡом, атәылаҿ ишахәҭоу акорупциа ахы иақәиҭуп. Уи ишазгәеиҭаз ала Аԥсны аконституциеи Урыстәыла аконституциеи еизааигәаны ахатә закәан аманы иҟаларц. Цәыббрамзаз Анқәаб икандидатура абжьытира центраҿ мап ацәкын. Уи ҽыҵгас иҟарҵон акыршықәса итәылаҿ дахьнымхоз, иара убас уи абызшәа шидыруа аԥышәара мап ахьацәикыз, аха иҿыдоу алингвистә центра акомиссиа алахәылацәа иазхарҵеит абызшәа бзианы ишидыруа. Анқәаб абжьыҭираҿ икандидатура мап анацкха ашьтахь, апартиа «Аиҭаира» идгылоз ииасуеит С. Багаԥшь икандидатурахь. Анеҩсан абжьыҭирақәарҿ иара игоит аиааира, аха арҭ абжьыҭиираҿ иигаз ааиаира мап ацәкы ииашаӡам ҳәа. Ажьырныҳәамзазы 2005-ш-рзы имҩаԥгаз аҩбатәи абжьыҭирақәа рҿы аиааира агеит атандем, Аԥсны ахадас далхын С. Багаԥшь, Р. Хаџьынба далхын уи ихаҭыԥаҩс.
2005 ш-рзы жәабранмза 12 С. Багаԥшь икәгылараҿ ирылаҳәан Анқәаб премиер-министрс дшалху. Ари амаҵураҿы уи еиҳарак хықәкыра ззиуаз Аԥсны аҩныҵҟатәи аҭагылазаашьа акәын. Зегь раԥхьа иргылан уи хықәкыра ззиуа Аԥсны аекономика акәын, усҟантәи аамҭаз акыр даара ихьысҳаз. 2005 ш-рзы ԥхынҷкәынмза 7 рзы ЕАА Қырҭтәылеи рыцҳаражәҳәҩ Џьон Таффоти иареи реиԥылараҿ иҳәан атәыла абиудџьет ишамоу 644 миллион мааҭ, уи еиҳарак изызкыз ахьчареи аҩныҵҟатәи аҭахрақәи ракәын, иара убас ацитрустә експорт акыр имаҷхеит 110 нызықь тонн иҟаз илаҟәит 35 тонн рҟынӡа. Аԥсны иамаз аинфраструктура ихырбгалан аибашьраан, ма иумыхәо иажәын. Даара акыр ихьысҳан Аԥсны амуниципалтә ҭагылаазшьа, рҭагылазаашьа цәгьан афымцамҩгагақәеи. Урыстәылантәи аинвестициа атәыла иалалоз маҷк 60 миллион доллар инахыҳәон.
2008 шықәса алагамҭаз А. Анқәаб инапхгарала напаркын инарҭбаау ареконструкциатә усхкы Афон ҿыцтәи аманахҩны ашьақәыргылараз. Уи ишахәҭаз зегь рыла иргылан, амш цәгьақәа ирыхҟьаны аӡы иаҵалоз аанкылан.
Усҟантәи аамҭаз еиҿкааз апартиа «Аиҭаира» имчыдан, уи абжьыҭираан иарбаз апунктқәа акагьы азынамыгӡеит, уи аҳәамҭала изхҟьаз апартиа «Аиҭаира» иахьҳәынҭқарратәымыз ауп. Аԥсны аҳәынҭқар иалыхраан «Иаку Аԥсны» апартиа Анқәаб дықәнаргылеит апрезидент ихаҭыԥуаҩс, С. Багаԥшь президентс. Атандем иаиут 60% абыжьқәа актәи атураҿ, 2010 жәабранымза 15 инаркны Александр Золотинск-иԥа дыҟан Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩс. С. Багаԥшьи С. Шамбеи реиԥш Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩ Анқәаб Урыстәыла аҳәынҭқарра аҟынтәи имаӡамызт адгылара, аха зегь дарароуп иара имаз ажәлар рҟынтәи адгылара иахҟьаны илшеит С. Шамба ахԥатәи аҭыԥахь инаскьагара.
2011 шықәсазы лаҵарамза 21 азы Аԥсны ахада С. Багаԥшь иауз ачымазара бааԥс иахҟьаны аамҭала иара иакәын ахада иусқәа назыгӡоз. 2011 ш-зы лаҵарамза 29 рзы Аԥсны ахада иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ԥхынгәымза 29 рҟынӡа инаигӡон Аԥсны ахада аусқәа. Нас Аԥсны изаамҭанымкәа иҟалоз ажьыҭирақәа нанҳәамза 26 рза 2011 ш-рзы А. Анқәаб акандидатура ахьықәиргылоз аҟын, Аԥсны ахада иусқәа аамҭала ииасуеит Жәлар реизара аиҳабы Нугзар Ашәба иахь.
Ԥхынгәымза 25 рзы 2011 ш-рзы Аԥсны алхратә центртә комиссиа ашәҟәы иҭарҩит Анқәаб икандидатура Аԥсны аҳәынҭқарра иҭыԥан, уи ихаҭыԥуаҩс ашәҟәы дҭаҩын Гәлрыԥшь араион ахада усҟантәи аамҭаз Михаил Логуа. Алхратә штаб напхгаҩыс дҟаҵан Леонид Лакербаи. Анқәаб Аԥсны ахада иалхраҿ деиканҩуан асоциал демократиатә партиа ахада Сергеи Шамба, уи ихаҭыԥуаҩс шамиль Аӡынба, иара убас икандидатура ықәгылан аоппозициатә партиа «Жәлар ракзаара афорум» ахада Р. Ҳаџьынба. Уи ихаҭыԥҩас дцон Светлана Џьергениа.
А. Анқәаб икандидатура ықәызыргылаз апартиақәа «Аиҭаира», «Аԥсны акзаара» раамышьҭахь иоут иара убас адгылар Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра 1992-1993 шш. аветеранцәа рхеилак «Амцахара» рҟынтәи. Иара убас Аԥсны иҟоу аурыс хеилаки, Аԥсны аҿар рфорум ахеилаки иҟарҵеит адгылара Анқәаб икандидатураз. Нанҳәамза 26 рзы иҟаз абжьыҭыраҿы уи иоуит 54,96% абжьқәа, 72% алхыҩцәа рхы аладырхәит.
Цәыббрамза 26 рзы идикылеит иҳәынҭқарра аҿаԥхьа аҭоуба. Анқәаб Аԥсны ахадарахь даннеи ирылеиҳәеит уи иаҭыԥуаҩ иҟоу иус еиҳа армариара, ма Аԥсны зынӡа ипарламент ҳәынҭқарран аҟаҵара. Уи Аԥсны ахадараҿ дыҟанаҵ изныкымкәа Урыстәыла ахадеи иареи еиԥылахьан. Иара убас иман аиԥылара Қырҭтәыла иҟоу Чехиатәи аҵҳаратәҳәаҩи иареи.
Лаҵарамза 24 рзы 2013 ш. Урыстәылатәи агәыҳалалратә форум аҿы А. Анқәаб аҳәара ҟаиҵоит Москватәи апатриарх ишҟа, Аԥснытәи анцәахаҵаратә уахәамақәеи, Аԥснытәи аепископи хылаԥшра азиурц, избанзар усҟантәи Қырҭтәылатәи анҵәахаҵаратә уахәамеи, иара убас ирыбжьаз адоуҳатә культуреи дареи иахьа ирымаӡам аимадара. Уи ала иара агәра ганы дыҟан Аԥсны анцәа хаҵара ауахәамақәа ирыбжьаз аиҿагылара аԥыххоит ҳәа, аха ари аԥшьгара иҟаиҵаз иазаамырԥшит алыҵшәа.
Жьҭараамза 29 рзы Анқәаб аԥхьатәара дишьҭуеит Аԥсны ашәарҭадара ахеилак амаӡаныҟәгаҩ Станислав Лакоба. С. Лакоба ихаҭа иԥхьатәара дақәшаҳаҭымхеит, уи Аԥсны ахада ахара идиҵоит амчра импыҵаирхалеит ҳәа. Аполитикцәа рыбжьара иҟалаз аидыслара еиҳарак изыхҟьаз Гал араион анхаҩцәа, ақырҭуа милаҭ змоу ауааԥсыра аформа №9 ихьыԥсаххьаз Аԥсны атәлауаҩ ипаспорт ала. Жәабранымза 7 2014 ш-рзы Аԥсны ахада А. Анқәаб иҽалаирхәит Шәача иҟаз аӡынтәи аолимпиадтә хәмаррақәа раартра ацеремониа. Иара иаҳәарала Аԥсны иасасцәан аолимпиада иалахәызи асасцәеи. Иара убас Аԥсны ахада еиҿкаарала Шәача аолимпиадатә комплексқәа рыргылараан Аԥснынтәи иашьҭуан аинерттә ргыларатә маҭәахәқәа. Аԥсны аҳәаа ахьчара нахь ала атәыла амчратә шәарҭадаратә структура инаҳараку ахылаԥшра арҭеит.
Мшаԥымза инаркны нанҳәамзанӡа 2014 ш-зы Аԥсны аҩныҵҟа иҟаз аполитикатә ҭагылазаашьа акыр иуадаҩхеит, уи инахырҟьаны лаҵарамза 27 инаркны рашәарамза 1 иҟалеит ажәлар реизара. Урҭ ирымаз агәамҵра икылнагеит аҳәынҭқарратә амчхара ахан аанкыларахь. Амитынгаҿы еизаз рықәгылараҿ еиҳарак иазгәарҭоз апунтқәа иреиуан изакәанымқәа ақырҭуа милаҭ Аԥсны атәылауаҩ ипаспорт иҭара, урыстәылатәи афинанстә цхыраара иҟарҵаз дара даҽа ус ахь аиагара, иара убас Аԥсны авторитартә напхгара аманы аҟалара. Аԥхьа Анқәаб аиҿцәажәара мҩаԥыгон агәынамӡаҩцәеи иареи урҭ мчыла иааныркылаз аҳәынҭқарратә хан аҩныҵҟа, уи аиҿцәажәара алыҵшәа шамоуаз аниба ашьҭахь, иара убас ажәлар еиҿанамгаларц азыҳәан, диасуеит Урыстәылатәи арратә база Гәдоуҭа ақалақь аҿы иҟаз. Иара уа ирыцҵахоит аиҿцәажәара аоппозициа алахәылацәеи апарламент алахәылацәеи иареи. Ари аиҿцәажәараҿ рхы аладырхәит Урыстәыла аҳәынҭқарра Афедерациа ашәарҭадара асовет ихаҭыԥуаҩ Рашид Нургалиеви Урыстәыла аҳәынҭқар ицхырааҩ Владислав Суркови.
Аха арҭ аиҿцәажәарақәа лыҵшәадахеит. А. Анқәаб Аԥсны Аҳәынҭқарра ахадара нижьыр акәхоит.
Рашәарамза 1 2014 ш-рзы Аԥсны ахада Анқәаби иара ицыз икамандеи иареи ирылаҳәан ԥхьатәара ишцаз. Иара убас рус аҟынтәи рхы иақәиҭын Аԥсны х-раионк ахадара, иара убас ихы дақәиҭы аҳәынҭқарра апрокурор хада. Аҩыганкгьы ирымаз ачҳара ибзоураны, наҟ-ааҟы абџьар матәа шрымазгьы, ашәарҭадараҭә еилазаара азин шрымазгьы закәанла иалхыз ахада изин ахьчара, уи азин риимҭаӡеит ажәлар рахь ахысра. Нанҳәамза 24 2014 ш-рзы иазгәаҭан абжьыҭира, арҭ абжьыҭырақәарҿ аԥхьахә игеит аоппозициа аԥхьагыла Рауль Ҳаџьымба.
Анқәаб ԥхьатәара данцаз ашьҭахь, иааиз Аԥсны амчра ҿыц, уи изин имирхит аҳәынҭқарратә хьчара, убри нахырҟьаны Москваҟа нхара диасыр акәхоит. Уи уахьынтәи Аԥсны аполитикатә ҭагылазаашьа анырра аиҭон. 2014 ш-рзы Аԥсны иҟоу абжьыҭираҿ дидгылеит аинрал-моиор Аслан Бжьаниа.
Ԥахьатәи Аԥсны ахада иԥхьатәара ашьҭахь ауаа рахь дцәырҵит ԥхынгәымза 31 2014 ш-рзы, уи даҭааит «форум-холле» алхра аламҭалаз Бжьаниеи, аурыс уажәларреи, аԥсуа диаспореи реиқәшәараҿ.
Аԥсны ахада иалхраҿ Анқәаб дзыдгылоз Бжьаниа икандидатура аҩбатәи аҭыԥ аанакылеит, 14 нызықь бжьыла Р. Ҳаџьымба диеиҵахеит.
2015 ш-згы Анқәаб иҭагылазаашьа ихҟьаны нхарҭа ҭыԥс иман Москва.
2017 ш-рзы жәабранмзазы аԥшьгаратә гәыԥ еиҿнакааз аҿцьәажәараҿ иӡбан Аԥсны Ареспублика қалақь Ӷәдоуҭа алхратә ҭыԥ №18 жәлар еизаратә депутатс иқәыргилара. Анқәаб Аԥсныҟа дхынҳәны еиҿикааит алхратә гәыԥ. Уи иқәгылараҿы иоуит адгылара Аџьынџьтәылатә еибашра 1992-1993 шш. аветеранцәа рпартиа «Амцахара» аҟынтә, иара убас «Аԥра» иаанарԥшит адгылара. Урҭ рықәгыларҿ иазгәарҭеит ирымаз агәынамӡара, иазыруит акритика «Аԥсны жәлар ракӡаара афорум» апартиа. Росбалт аналитикцәа ишырыԥхьаӡо ала иҟоу аҭагылазаашьаҿ, еиҳараҩык аелекторатцәа Аԥсны ахада Рауль Хаџьымба иалыхраан ииҳәаз ажәлар рҿаԥхьа азыбжакгьы ахьизынамыгӡаз иахҟьаны ианизхьаҳә, Анқәаб аҽазнык аполитикаҿ ицәырҵра акраҵанакуеит 2019 ш-зы иҟалараны иҟоу абжьыҭирақәарҿ. Аха убри аамҭаз Аԥсны аконституциа ишазыԥҵәоу ала қәрала даццаӡом. Азиеи Кавкази ихадоу аинститут мрагыларатәи Урыстәылатәи анаука академиа аусура агәыԥ аиҿкааҩ Александр Скаков ишазгәеиҭаз ала Анқәаб макьана акрызҵазкәа анырра иҟаиҵаз аԥсуа политиказ аҳәара изаацәоуп.
Анқәаб Аԥсны апарламентахь далхын, уи иоуит 52% абжьқәа инареиҳаны.
Анқәаб Аҳәынҭқарра ахадараҿ дыҟанаҵ фынтә ишьра рҽазыркхьан. Ԥшьынтә-аԥыза-министрс даныҟаз, знык-знык ахада ихаҭыԥуаҩс даныҟази данхадази. Уи иоухьан ҩынтә ахәра, иҭархан ҩыџьа дзыхьчози. Иара убас Аԥсны хадас дыҟанаҵ хынтә ишьразы аплан ҟарҵахьан, аха уи рус рзынамыгӡеит. Раԥхьатәи аиакәым рҽазкра иҟаҵаз аекспертцәеи аполитикцәеи ишиазгәарҭаз ала иалкаан Анқәаб иахь иршыхамаз, урҭ хықәкыс ирыман Аҳәынҭқарра аҭыгылазаашьа аҭышәынтәалара аилаҩнтра акәын. Аха анаҩстәқәа Аԥсны ахада ишьра аҽазкра аекспертцәа ишазгәаҭраз ала уизыхҟьаз еиҳарак Анқәаб дзгирхкьоз уи имҩаԥигоз акриминал атәыла аҩныҵҟа иҟаз аанкылара дахьазықәԥоз акәын.
Ари ашьауӷатә лыҵшәа аԥшааран, иԥшаан ацәгьаҟаҵаҩецәа ргәыԥ 2007 ш-зы 2012 ш. Аԥсны ахада А. Анқәаб ишьра зҽазыкқәаз. Иара убас атеррористә гәыԥ «Иамарат Кавказ» аиҿкаацәа. Рыжәаҩкри ашьауӷа аус ала ирԥшааз ахара рыдҵан, урҭ рахьынтә аинрал-маиор Асланбеи Кчач иакәын, уи икраан ихала иҽишьуеит.
Аԥсны Аҳәынҭқарра апрокурор хада еигьырҭ иалахәыз ацәгьауцәа ахара рыднаҵоит ԥсраҽнынӡа итакзаарц.
Ари аус аҿы ихадоу амалрҳаҩ Павел Арӡынба иоуп ҳәа иԥхьаӡан ԥхь. Ԥхынҷкәынымза 13 2017 ш-зы Аҩдатәи Ишыра ақыҭа иишақәргылам хаҭарала дшьын Павел Арӡынба. Абанда аиҿкаанцәа руаҵк Р. Барцыц иахьа уажәраанцәа дыхықоуп ихаҭара шақәргылаӡам.
Анқәаб аамҭак ала дыҟоуп Аԥсни Уристәылеи дыртәылауҩны. Урыстәыла атәылауҩа ихаҭарнак иаҳасибала изныкымкәа абжьыҭырақәа рҿы ихы рылаирхәуан. Уи дадгилоит Урыстәылеи Аԥсны реизааигәатәара, аурыс бызшәа афициал статус аманы иҟазарц, убри аамҭаз уи даҿагылоит ақырҭуа бызшәа Аԥсны уи абызшәа анкьатәи иамаз астатус амамзарц, ибри аамҭаз Гал араион ақырҭуа милаҭ шынхогьы хьаас имкыкәа. Иара убас Анқәаб иполитикатә усураҿ дыдгылоит Қырҭтәылеи Аԥсны еизеиҟараны азакәанқәа рымазарц, хаз-хазы еиҟәыҭханы иҟазарц ҩ-ҳәынҭқарракны.
Анқәаб иара убас даҿагалоит Қырҭтәыла ахҵәаҩцәа Аԥсныҟа рыхынҳәара, Гал араион иаланхоз ауааԥсыра рымацара ада. Аха иазгәаҭатәу уи иаамҭаз, Аԥсны хадас даныҟаз, Аԥсы инхо ақырҭуа милаҭқәа згьы ириҭан Аԥсны атәылуаҩра зыршаҳаҭуа ашәҟәы. Анқәаб иаамҭа, уи еиуеиԥшым аҭыԥқәа ананыкылоз, иара Аԥсны данахадазгьы, дарбан уаҩзаалакгьы азын иман аҭел изасра, ихадоу усзар ихаҭа дидикылар алшон.
Хәажәкырамза 16 2014 ш-зы Крим имҩаԥнагаз ареферендум Урыстәыла алаларазы, уи иазгәыҭоит Аԥсны даара аҳаҭыр шақәнаҵо, иагьадгылоит уа иаланхо ажәлар иҟарҵаз алхраҿ.
Анқәаб даара бзиа ибоит аспорт, Қырҭтәыла данынхоз уи абнатә ҳәақәа рзышәарыцара дханагалан даман.
Иԥшәма — Рымма Васил-иԥҳа Лакоба, милаҭла даԥсуоуп, абиологиатә наука дакандидатуп. ирымоуп ҩыџьа ахшара: Александр (1983 ш), Инал (1994 ш).
Иԥа Александр — амидиаторцәа разыҟаҵара аексперттә центр, аҳәынҭқарратә — зинтә дисциплина акафедра адоцент Урыстәлатәы жәларатә нхамҩа ракадемиа убас Урыстәыла Афедерациа ахада аҳәынҭқарратә шәарҭадара аҟны, иара убас аиуристә наука акандидат.
Иара ара аҩыза ахьӡ иоуит Аԥсны аихамҩа аргылараан иалахәыз анџьныр Золотински ижәла иахаршалан. Избанзар усҟантәи аамҭаз аԥсуаа ирыздыуамызт аурыс бызшәа аҟынтәи ираҳауаз ахьӡи ажәлеи ирымаз аивгарақәа.
Ҟабардантәи хатәгәаԥхарала иааны еибашьуаз аибашьыҩцәа ирыҭҟәаз Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахаҭарнакцәа, аамҭала Аԥсны наԥхгара азҭоз аԥыза-аминистр Жиули Шартава и Аҟәа ақалақь ахада Гәырам Габискириа ишьын иахьа уажәраанӡа зхаҭара шьақәыргылам аԥсуа ардыԥхьала ила, иара убас ишьақәргылаӡам уи зыхҟьаз аҭагылаӡаашьа.
Ахада иалыхра икандидатура ақәыргылараз, 1999 ш-зы дынхар акәхоит атәыла аҩнуҵҟа 5 шықәса инеиԥынкыланы.
Аибашьраӡатәи аексперт рбагақәа.
Иалкаау аҭыԥаҿ ауаҩы инхара зыршаҳаҭуа аилыркаага.
Уи аамҭаз Анқәаб ихигеит аҩбатәи агипертоникатә кризис, аԥхьа ихьиз ҽеила ишьақәгылаанӡа ахҟьахы.
Уаанӡа инхоз ақырҭуа милаҭ зманы зегьы ирыма Қырҭтәла амилаҭ зыршаҳаҭуа ашәҟәы, Аԥсны инхон урҭ ирзеиԥшым астатус рыманы.
Акатегориа:1952 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 26 рзы ииз
03
Акатегориа:Аԥсны аԥыза-министрцәа
Акатегориа:Аԥсны ахада ихаҭыԥуаҩцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 6-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Анқәабаа
Акатегориа:Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу Ахеилак адепутатцәа
|
2271
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Маиҟәаԥ
|
Маиҟәаԥ
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|абираҟ = {{#property:p41}}
|агерб = {{#property:p94}}
|zoom1=10}}
[[File:Майкопская Соборная мечеть.JPG|thumb|right|250px]]
'''Маиҟәаԥ''' ({{lang-ru|Майкоп}}, {{lang-ady|Мыекъуапэ}}) — [[Адыгатәыла]] иаҳҭнықалақьуп.
{{Commonscat|Maikop}}
[[Акатегориа:Адыгатәыла ақалақьқәа]]
|
Маиҟәаԥ (, ) — Адыгатәыла иаҳҭнықалақьуп.
Акатегориа:Адыгатәыла ақалақьқәа
|
2307
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Курув
|
Курув
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақыҭа
|zoom1=11}}
'''Курув''' ({{lang-pl|Kurów}}, {{МФА|'kuruf}}) — [[Польша]] ақыҭа.
[[Акатегориа:Польша ақыҭақәа]]
|
Курув (, ) — Польша ақыҭа.
Акатегориа:Польша ақыҭақәа
|
2310
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Қәҭешь
|
Қәҭешь
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=10}}
'''Қәҭешь''' ({{lang-ka|ქუთაისი}}) — уажәы [[Қырҭтәыла]] иҟоу [[ақалақь]], [[Имереҭи]] [[агәы]].
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Қәҭешь]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Имереҭи]]
|
Қәҭешь () — уажәы Қырҭтәыла иҟоу ақалақь, Имереҭи агәы.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Қәҭешь
Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа
Акатегориа:Имереҭи
|
2356
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Конисковолиа
|
Конисковолиа
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақыҭа
|zoom1=11}}
'''Коньсковоля''' ({{lang|pl|Końskowola}}, {{МФА|kɔɲskɔ'vɔla}}) — [[Польша]] [[ақыҭа|ақыҭоуп]].
[[Акатегориа:Польша ақыҭақәа]]
|
Коньсковоля (, ) — Польша ақыҭоуп.
Акатегориа:Польша ақыҭақәа
|
2320
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Итерзен
|
Итерзен
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь}}
'''Итерзен''' ({{lang-de|Uetersen}}; [ˈyːtɐzən]) — [[Германиа]] ақалақь. Атерриториа — {{км²|11.43}}; иаланхо — {{иаланхо|18272|2016}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Германиа ақалақьқәа]]
|
Итерзен (; [ˈyːtɐzən]) — Германиа ақалақь. Атерриториа — ; иаланхо — .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Германиа ақалақьқәа
|
2293
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шәача
|
Шәача
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=8}}
'''Шәача''' ({{lang-ru|Со́чи}}) — [[Урыстәыла]] [[ақалақь]].
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа]]
|
Шәача () — Урыстәыла ақалақь.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа
|
2409
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Европа
|
Европа
|
[[File:Europe orthographic Caucasus Urals boundary.svg|мини|Европа]]
'''Европа''' — аконтинент.
==Атәылақәа==
{{Main|Европатәи Аидгыла}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Европа| ]]
[[Акатегориа:Аконтинентқәа]]
|
Европа — аконтинент.
Атәылақәа
Акатегориа:Аконтинентқәа
|
2245
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Куритиба
|
Куритиба
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=9}}
'''Курити́ба''' ({{lang-pt|Curitiba}}) — ақалақь [[Бразилиа|Бразилиаҟны]] ауп.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.curitiba.pr.gov.br Web Куритиба]
* http://www.curitiba-brazil.com
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Бразилиа ақалақьқәа]]
|
Курити́ба () — ақалақь Бразилиаҟны ауп.
Азхьарԥшқәа
Web Куритиба
http://www.curitiba-brazil.com
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Бразилиа ақалақьқәа
|
1767
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аусумҭақәа
|
Аусумҭақәа
|
'''Аусумҭақәа. Аԥсны аҭоурыхи аетнографиеи. - Аҟәа: [[Аԥсуа бызшәа]] аҿиара аҳәынҭқарратә фонд, 2004; 639 д.'''
Апрофессор [[Гьаргь Амҷба]] иусумҭақәа иргәылоуп [[Аԥсны]] аҭоурыхи аетнографиеи ирызку аҩымҭақәа.
Урҭ [[Кавказ]] аҭҵаарадырратә дунеиаҿ мацара акумкуа, аҳәаанырцәгьы ахәшьара ҳарак зыҭоу амонографиақәа: "Заатәи абжьарашәышықәсақәа рхаан [[Аԥсны]] аполитикатә ҭагылазаашьа", "[[Аԥсны]] аҭоурыхи аетнографиеи ирызку астатиақәа", "[[Аԥсуаа рҽыбӷаҟазара]]" рҟынтә иаагоуп, иара убас апериодика ианылахьоу аҭҵаарадырратә статиақәа, арецензиақәа, аԥсуаҭҵаара аусзуҩцәа ирызку анҵамҭақәа, аиҭагақәа рылоуп.
Ашҟәы иагәылоу аусумҭақәа тематикалеи хронологиалеи даараӡа иҭбаауп, хымԥада, аԥхьаҩ изы аинтерес ду рыҵоуп.
Ари ашҟәы рхы иадырхәар алшоит аҭоурыхҭҵааҩцәа, аетнологцәа, арҵаҩцәа, астудентцәа, иара убас [[Аԥсны]] аҭоурых иазҿлымҳау аԥхьаҩцәа зегьы.
Ашҟәы аҭыжьразы афинанстә цхыраара ҟанаҵеит Аԥсадгьыл ахь ахынҳәразы Аҳәынҭқарратә еилак.
== Алитература ==
* Амҷба, Гьаргь. «Аусумҭақәа». amichba.de. [ацит. 2021-01-26]. [http://www.amichba.de/Ausumtakua.html онлаин]
[[Акатегориа:Ашәҟәқәа]]
|
Аусумҭақәа. Аԥсны аҭоурыхи аетнографиеи. - Аҟәа: Аԥсуа бызшәа аҿиара аҳәынҭқарратә фонд, 2004; 639 д.
Апрофессор Гьаргь Амҷба иусумҭақәа иргәылоуп Аԥсны аҭоурыхи аетнографиеи ирызку аҩымҭақәа.
Урҭ Кавказ аҭҵаарадырратә дунеиаҿ мацара акумкуа, аҳәаанырцәгьы ахәшьара ҳарак зыҭоу амонографиақәа: "Заатәи абжьарашәышықәсақәа рхаан Аԥсны аполитикатә ҭагылазаашьа", "Аԥсны аҭоурыхи аетнографиеи ирызку астатиақәа", "Аԥсуаа рҽыбӷаҟазара" рҟынтә иаагоуп, иара убас апериодика ианылахьоу аҭҵаарадырратә статиақәа, арецензиақәа, аԥсуаҭҵаара аусзуҩцәа ирызку анҵамҭақәа, аиҭагақәа рылоуп.
Ашҟәы иагәылоу аусумҭақәа тематикалеи хронологиалеи даараӡа иҭбаауп, хымԥада, аԥхьаҩ изы аинтерес ду рыҵоуп.
Ари ашҟәы рхы иадырхәар алшоит аҭоурыхҭҵааҩцәа, аетнологцәа, арҵаҩцәа, астудентцәа, иара убас Аԥсны аҭоурых иазҿлымҳау аԥхьаҩцәа зегьы.
Ашҟәы аҭыжьразы афинанстә цхыраара ҟанаҵеит Аԥсадгьыл ахь ахынҳәразы Аҳәынҭқарратә еилак.
Алитература
Амҷба, Гьаргь. «Аусумҭақәа». amichba.de. [ацит. 2021-01-26]. онлаин
Акатегориа:Ашәҟәқәа
|
2425
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Имереҭи
|
Имереҭи
|
{{Акарточка арегион
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа =
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа =
|амаҵураҭыԥ=Агубернатор
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=7}}
[[Файл:ImeretiLocationinGeorgia.svg|thumb|right|250px]]
'''Имереҭи''' атәылаҿацә ({{Lang-ka|იმერეთი მხარე}}).
== Атерриториа ==
Атерриториа – {{км²|6552}}.
== Аланхо ==
Атәылаҿацә иаланхо – {{иаланхо|533906|2014}}.
== Aқалақьқәа ==
Ақалақь [[Қәҭешь]] иаҳҭнықалақьуп.
== Административ-территориатә ашара ==
* [[Қәҭешь]]
=== 11-раионк ===
* [[Баӷдад]]
* [[Ван]]
* [[Зесҭаԥон]]
* [[Ҭерџьола]]
* [[Самтредиа]]
* [[Сачхере]]
* [[Тҟибул]]
* [[Ҷиаҭура]]
* [[Ҵҟалтубо]]
* [[Харагаул]]
* [[Хәан]]
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.Imereti.com Imereti.com - The Guide to Imereti, Georgia, Sakartvelo]
* [http://www.imereti.ge/?sec_id=4&lang_id=ENG Official website]
[[Акатегориа:Имереҭи| ]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа]]
|
Имереҭи атәылаҿацә ().
Атерриториа
Атерриториа – .
Аланхо
Атәылаҿацә иаланхо – .
Aқалақьқәа
Ақалақь Қәҭешь иаҳҭнықалақьуп.
Административ-территориатә ашара
Қәҭешь
11-раионк
Баӷдад
Ван
Зесҭаԥон
Ҭерџьола
Самтредиа
Сачхере
Тҟибул
Ҷиаҭура
Ҵҟалтубо
Харагаул
Хәан
Азхьарԥшқәа
Imereti.com - The Guide to Imereti, Georgia, Sakartvelo
Official website
Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа
|
2426
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Самцхе-Џьавахеҭи
|
Самцхе-Џьавахеҭи
|
{{Акарточка арегион
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа =
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа =
|амаҵураҭыԥ=Агубернатор
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=7}}
[[Афаил:SamtskheJavakhetiLocationinGeorgia.svg|thumb|right|250px]]
'''Самцхе-Џьавахеҭи''' атәылаҿацә ({{Lang-ka|სამცხე-ჯავახეთის მხარე}}).
== Атерриториа ==
Атерриториа – {{км²|6413}}.
== Аланхо ==
Атәылаҿацә иаланхо – {{иаланхо|160504|2014}}.
== Ақалақьқәа ==
Ақалақь [[Ахалцых]] иаҳҭнықалақьуп.
== Административ-территориатә шара ==
=== 6-раионк ===
* [[Адыгьан]]
* [[Аспинӡа]]
* [[Ахалқалақь]]
* [[Ахалцых]]
* [[Борџьом]]
* [[Ниноҵминда]]
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.samtskhe-javakheti.ge/en Samtskhe-Javakheti Regional Governmental Website]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
[[Акатегориа:Самцхе-Џьавахеҭи| ]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа]]
|
Самцхе-Џьавахеҭи атәылаҿацә ().
Атерриториа
Атерриториа – .
Аланхо
Атәылаҿацә иаланхо – .
Ақалақьқәа
Ақалақь Ахалцых иаҳҭнықалақьуп.
Административ-территориатә шара
6-раионк
Адыгьан
Аспинӡа
Ахалқалақь
Ахалцых
Борџьом
Ниноҵминда
Азхьарԥшқәа
Samtskhe-Javakheti Regional Governmental Website
Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа
|
2004
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ингәыштәыла
|
Ингәыштәыла
|
{{Акарточка арегион
|астатус=Урыстәылатәи Афедерациа ареспублика
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Ингәыштәыла абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Ингәыштәыла агерб
|агимн=Anthem of Ingushetia - ГIалгIайчен гимн.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Ингәыштәыла агимн
|амаҵураҭыԥ=Ахада
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=7}}
'''Ингәыштәыла''', '''Ингәыштәыла аҳәынҭқарра''' ({{lang-ru|Республика Ингушетия}}, {{lang-inh|ГIалгIай Мохк}}) — автономтә республика [[Урыстәыла]]ҟны. Ари [[Кавказ]] ажәларқәа рыӡбахә адаҟьа ауп. Ара 50-жәларк раҟара иқәынхоит. Инхоит, иаҳҳәап, адыгаа, аԥсуаа,абазақәа, ачеченцәа, аингәышьцәа, аварцәа, алезгинцәа, адаргинцәа, алакцәа, атабасаранцәа, арутулцәа, агулцәа, аҵахәырцәа, ақырҭцәа, агырцәа, ашәануаа, аерманцәа, ауаԥсцәа, аталышцәа, аҟарачқәа, абалҟарцәа, акәымыкцәа, азербаиџьанцәа, анаҩеиаа уҳәа убас иҵегьы.
Уи адагьы абра атәым жәларқәа гәыԥ-гәыԥла иқәынхоит: аурысцәа, аукраинеццәа, абырзенцәа уҳәа убас егьырҭгьы.
Аинформациа Кавказ ажәларқәа рыӡбахә аҳәынҭқаррақәа ишаны рықәҵоит. Аҟәшақәа зегьы рҿы иқәынхо ауаа ашәҟәы ранҵара ацифратә дыррақәеи аетнографиатә хсаалақәеи иҟоуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://ingushetia.ru/ ingushetia.ru]
* [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru]
[[Акатегориа:Ингәыштәыла| ]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи Афедерациа ареспубликақәа]]
|
Ингәыштәыла, Ингәыштәыла аҳәынҭқарра (, ) — автономтә республика Урыстәылаҟны. Ари Кавказ ажәларқәа рыӡбахә адаҟьа ауп. Ара 50-жәларк раҟара иқәынхоит. Инхоит, иаҳҳәап, адыгаа, аԥсуаа,абазақәа, ачеченцәа, аингәышьцәа, аварцәа, алезгинцәа, адаргинцәа, алакцәа, атабасаранцәа, арутулцәа, агулцәа, аҵахәырцәа, ақырҭцәа, агырцәа, ашәануаа, аерманцәа, ауаԥсцәа, аталышцәа, аҟарачқәа, абалҟарцәа, акәымыкцәа, азербаиџьанцәа, анаҩеиаа уҳәа убас иҵегьы.
Уи адагьы абра атәым жәларқәа гәыԥ-гәыԥла иқәынхоит: аурысцәа, аукраинеццәа, абырзенцәа уҳәа убас егьырҭгьы.
Аинформациа Кавказ ажәларқәа рыӡбахә аҳәынҭқаррақәа ишаны рықәҵоит. Аҟәшақәа зегьы рҿы иқәынхо ауаа ашәҟәы ранҵара ацифратә дыррақәеи аетнографиатә хсаалақәеи иҟоуп.
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
ingushetia.ru
Акатегориа:Урыстәылатәи Афедерациа ареспубликақәа
|
1983
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Мықәба,_Анзор_Кәакә-иԥа
|
Мықәба, Анзор Кәакә-иԥа
|
{{Акарточка ашәҟәыҩҩы}}
'''Анзор Кәакә-иԥа Мықәба''' ({{lang-ru|Анзор Кокович Мукба}}; диит {{date|17|11|1946}}, [[Оҭҳара]] ақыҭа, [[Гәдоуҭа араион]], [[Аԥснытәи АССР]]) — аԥсуа шҟәыҩҩы, адраматург, аҭоурыхдырҩы, актиор, ауаажәларратәи аҳәынҭқарратәи усзуҩы; Аԥсни, Урыстәылеи ашәҟәыҩҩцәа Реидгылақәа ирылоу, исахьаркыратә аԥҵамҭақәа шамахамзар зегьы аԥсуа жәлар рҭоурыхтә хҭысқәа шьаҭас ирымоуп.
Иҭоурыхтә драматәҩымҭақәа Аԥсуа драматә театр аҟны иқәдыргылахьеит. Аиза "Аԥсны Аҳцәа" аҟны автор иҽанишәеит, акыр шәышықәса, Аԥсни, аԥсуа жәлари харада рызҭоз аҳцәа [[Чачаа]] (Чачба, Шервашиӡе) рабшьҭра ашьақәыргылара.
Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәеи, жәлар рҳәамҭақәеи ихы иархәаны, аԥхьаҩцәа ирыдигалоит иаазыркьаҿу урҭ рҭоурых, иааирԥшуеит урҭ зхааныз аамҭа иатәу ахҭысқәа.
Ашәҟәы рызкуп зыԥсадгьыли зуаажәлари рҭоурых иазҿлымҳау зегьы.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://spapsny.org/pisateli/mukba-anzor-kokovich Мукба Анзор Кокович] {{ru icon}}
* [http://spapsny.org/abkh/ash%D3%99%D2%9F%D3%99yi%D2%A9%D2%A9cz%D3%99a/myi%D2%9B%D3%99ba-anzor-k%D3%99ak%D3%99-i%D2%A7a Мықәба Анзор Кәакә-иԥа] {{ab icon}}
[[Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны актиорцәа]]
[[Акатегориа:Мықәаа]]
[[Акатегориа:1946 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 17 рзы ииз]]
|
Анзор Кәакә-иԥа Мықәба (; диит , Оҭҳара ақыҭа, Гәдоуҭа араион, Аԥснытәи АССР) — аԥсуа шҟәыҩҩы, адраматург, аҭоурыхдырҩы, актиор, ауаажәларратәи аҳәынҭқарратәи усзуҩы; Аԥсни, Урыстәылеи ашәҟәыҩҩцәа Реидгылақәа ирылоу, исахьаркыратә аԥҵамҭақәа шамахамзар зегьы аԥсуа жәлар рҭоурыхтә хҭысқәа шьаҭас ирымоуп.
Иҭоурыхтә драматәҩымҭақәа Аԥсуа драматә театр аҟны иқәдыргылахьеит. Аиза "Аԥсны Аҳцәа" аҟны автор иҽанишәеит, акыр шәышықәса, Аԥсни, аԥсуа жәлари харада рызҭоз аҳцәа Чачаа (Чачба, Шервашиӡе) рабшьҭра ашьақәыргылара.
Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәеи, жәлар рҳәамҭақәеи ихы иархәаны, аԥхьаҩцәа ирыдигалоит иаазыркьаҿу урҭ рҭоурых, иааирԥшуеит урҭ зхааныз аамҭа иатәу ахҭысқәа.
Ашәҟәы рызкуп зыԥсадгьыли зуаажәлари рҭоурых иазҿлымҳау зегьы.
Азхьарԥшқәа
Мукба Анзор Кокович
Мықәба Анзор Кәакә-иԥа
Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Аԥсны актиорцәа
Акатегориа:Мықәаа
Акатегориа:1946 шықәсазы ииз
Акатегориа:Абҵарамза 17 рзы ииз
|
1744
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Амҷба,_Гьаргь_Алеқсандр-иԥа
|
Амҷба, Гьаргь Алеқсандр-иԥа
|
'''Гьаргь Алеқсандр-иԥа Амҷба''' ({{date|10|05|1936}}, [[Ӷәада]], [[Аԥсны АССР]], [[СССР]]) — Адырра егьакуп, егьыҩбоуп рҳәоит. Егьиашоуп.
Гьаргь Амҷба аԥсуа жәлар рҭоурых аҭҵаараҿы иааникылоз аҭыԥ хазын. Уи ишьҭихуаз апроблемақәеи, дзыхцәажәоз, иҭиҵаауаз атемақәа ргәылыршәашьеи ирыбзоураны аԥхьаҩцәа иусумҭақәа аҭыҵха рырҭомызт, еимыҵәҵәа иргон.
Гьаргь Амҷба жәа-монографиак дравторын, аҵарадырратә журналқәеи еиуеиԥшым аизгақәеи ирниҵахьаз аусумҭақәа маҷмызт, аха ианакәызаалак иара иҟәнишьон, „иҵегь сылшар ауан,“ – иҳәон.
Гьаргь Амҷба амедиевистикатә дунеи дагәылалеит Кавказ аҭҵаара знапы алакыз аҵарауаа дуқәа иара иахь ихьазырԥшыз, лахә-лахәы ишьклаԥшуаз иоппонентцәа ргәы ашьаҟәаҟәа ҭазҵаз, изыршәыз иусумҭа „Аԥсуа ҳәынҭқарра иазку ақырҭуа нарративтә хыҵхырҭақәа“ ала. Уи нахыс, хрыжь-хрыжь акәзаргьы, еишьҭагыланы рҿаархеит қырҭшәала еиԥш, бырзен бызшәала, шәамахь бызшәала ажәытә шәҟәқәа ирну ҳҭоурых цәырызгаз егьырҭ иусумҭақәагьы: „Абжьаратәи ашәы- шықәсақәа ирыҵаркуа ақырҭуа ҩыратә хыҵхырҭақәа Аԥсназы ирҳәо“,
„Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иамаз аполитикатә ҭагыла- заашьа“, „Абжьаратәи ашәышықә- сақәа ирыҵаркуа ақырҭуа ҩыратә хыҵхырҭақәа Аԥсни аԥсуааи рыӡбахә ишалацәажәо“, “Афон-Ҿыц“ уҳәа убас егьырҭгьы. Урҭ рӷьырак аԥсуа хылҵшьҭрақәа рҽеидкыланы, жәларык раҳасаб ала ишышьақәгылаз, нас VIII-X ашәышықәсақәа рзы Кавказ зегьы зырхыџхыџуаз афеодалтә ҳәынҭқарра шыҟарҵаз уҳәа ҳгәы зкуаз азҵаарақәа жәпакы рҭак ҳарҭоит. Егьырҭ иаҳдырбоит жәынгьы-ҿангьы ҭаха ҳазымҭоз ҳгәылацәа бзиахәқәа аҳәаҭыхла ирҿагыланы ҳабацәа дуқәа рыдгьыл гәакьеи рбызшәеи шырыхьчоз.
Аԥсуа культуратә ԥсҭазаараҿы зеиԥш ҟамлацыз хҭысхеит ҵакыла еиԥш, формалагьы иԥшӡаӡа [[1993]] шықәса рзы ҭырқәшәала Сҭампыл иҭыҵыз Гьаргь Амҷба ишәҟәы „Аԥсуааи алазқәеи“. Уаанӡа иҭыҵхьаз иҩымҭақәа реиԥш, ари ашәҟәаҿы автор аԥхьаҩ иирбоит абжьаратәи ашәышықәсақәа раан аԥсуа етно- политикатә шьақәгыларақәа ирымаз асоциалтә-политикатә ҭагылазаашьеи рхьыԥшымразы урҭ иаадырԥшуаз ахаҵареи.
Aбжьаратәи ашәышықәсақәа аԥсуа жәлар рҭоурых аҿы даараӡа акрызҵазкуа аамҭан. Зегьы раԥхьаӡа иргыланы, ари Аԥсны афеодалтә еизыҟазаашьақәа рцәырҵреи рыҿиа- реи ираамҭан, ақьырсиантә культура ҳабацәа рабацәа дуқәа ианрылаҵәаз, аԥсуаа рхатә ҳәынҭқарра ҟаҵаны иаркы-ирцә ҳәа геи-шьхеи, ладеи-ҩадеи ианрыбжьаз аамҭан. Урҭ зегьы дырра ҳаракыла, гәык-ԥсык ала, ламысла рыҩра, усҟан, аҭоурыхтә ҵабырг, ишырҳәо еиԥш, ала ҟырҟы ианкылырхуаз аамҭазы, имариамызт.
Аҵарауаҩ ихи иԥси дырмеигӡар акәын. Гьаргь Амҷба абри аус аҿы илшаз ахә ашьара уадаҩуп.
Аҵыхәтәантәи ахәышықәса ирылагӡаны, изыԥшыз идыруазшәа, уи иҭижьит даҽа ҩ-шәҟәык: „Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иҟаз акультуреи аидеологиеи“, „Аԥсны абжьаратәи ашәышықәсақәа репохазы“.
Аԥхьатәи ашәҟәы, иара ахьӡ ахаҭа ишаҳәо еиԥш, VI-X ашәышықәсақәа рзы Аԥсны идыргылаз аҭоурыхтә баҟақәеи, ҳәынҭқарратә динк аҳасаб ала аԥсуаа ақьырсианра шрыдыркы-лази, насгьы урҭ рыԥсҭазаараҿы уи иааннакылаз аҭыԥи ирызкуп. Аҩбатәи ашәҟәаҿы ажәытәӡатәи аҩыратә хыҵхырҭақәеи, археологиатә материалқәеи, аетнологиеи ҵаҵӷәыс иҟаҵаны, автор иааирԥшуеит аԥсуа жәлар рынхамҩа аҭоурыхи рсоциалтә еизыҟазаашьақәеи. Аха Гьаргь уи инапаҿы иааникыларатә еиԥш аразҟы илахь ианымызт.
Иҟоуп акьыԥхь зымбац даҽа усумҭа дук. Уи аԥсуаа рҭоурыхтә антро- понимиа иазкуп. Ари аусумҭа аԥсуаҭҵаараҿы уникалтә ԥҵамҭа ҿыцуп. Аԥсуа саԥсуоуп ҳәа адунеи ишьапы нықәиргылазар аахыс ихьӡырҵоз, хьыӡшьарас ирҭоз, иабиԥарахьыӡқәа уҳәа аԥхьаҩ зинтерес икыша, иџьеишьаша, илакәишьаша рацәоуп ари аусумҭаҿы. Автор ихаҭагьы уи азы алкаа ҷыда ҟаиҵеит: аԥсуа жәлар рҭоурыхтә антропонимиа ретностә ҭоурых аҭҵаара акырӡа иацхраауеит, иҭнагоит. Ҩашьара ақәымкәа уи иаҳнарбоит иара убас урҭ рполитикатә, ркультуратә ориентациагьы.
Гьаргь Амҷба зымҽхак ҭбааз ҵарауаҩын. Уи ибзиаӡаны идыруан дызлиааз ижәлар рбызшәа амаӡақәа, аԥсы ахьҭаз, урҭ рҵасқәеи рқьабзқәеи рҷыдарақәа, рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа уҳәа аԥсуара злеибарку зегьы. Абри аганахь ала иналкааны иазгәаҭатәу усумҭоуп иетнологиатә ҭҵаамҭа „[[Аԥсуаа рҽыбӷаҟазара]]“. Хаҭала иара автор „адәы иқәигаз“ аматериал хьыршәыгәқәа ихы иархәаны, ицәыригеит ҳажәлар рыбзазара иузалымхуа иалаз аҽы акульт,
иахьанӡагьы урҭ даҽа жәларык ирылазмырҩашьо абаҩҷыдара, ретностә специфика.
Аҵарадырраҿы Гьаргь Амҷба изы аус злаз аҭоурытә факт акәын. Афакт иара изы ихсаалаган, ишәага-заган, иқәырԥшыган, зегьы зхагьежьуаз лыран.
Гьаргь Амҷба дагьеиҭагаҩын. Алықьса Гогәуеи иареи еицхырааны Иаков Цурҭавели иҭоурыхтә рҿиамҭа „[[Шушаник игәаҟра]]“ аԥсышәала идырцәажәахьан. Иара ихалагьы аԥсуа ԥхьаҩ ииҭахьан Константине Гамсахурдиа иажәабжьқәа акыр. Аԥсшәа аҟынтә ақырҭшәахь еиҭеигахьан „[[Нарҭаа репос]]“. Гьаргь Амҷба ибзоураны аԥсуа ԥхьаҩцәа ироухьан арумын шәҟәыҩҩ Виктор Кернбахи, авенгр ҭоурыхҭҵааҩ Лиош Ҭардии, америкатәи аетнолог Сула Бенети аԥсуаа ирызкны ирыҩхьоу ашәҟәқәа.
Гьаргь Амҷба аԥсабара иланаҵаз абаҩхатәреи идырра дуи аԥсуа ҵарадырреи аҵараиурҭақәеи рзы иҵәатәышьаҟақәан. Жәашықәсала уи иџьабаа Дырмит Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт иадиҵахьан. Уи араҟа зквалификациа ҳаракӡоу аҭоурыхҭҵааҩцәа дреиуан. Аԥсуа Ҳәынҭқарратә университет аҿы алеқциақәа дрыԥхьон, зны Аԥсны аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи ркафедра дреиҳабын, аҽазных аҭоурыхтә факультет дахагылт, ддеканын. Абраҟа Гьаргь Амҷба дпрофессорын, аҿар аҭоурых дирҵон, аԥсуара рылаиааӡон.
Гьаргь Амҷба ҵарауаҩык иаҳасаб ала ддуун, рҵаҩык иаҳасаб алагьы. Аха „издыруеит“ ҳәа мыцхәы иҳәомызт. Иҵкыс аҵара сымоуп ҳәа, ипара збеит ҳәа амалахазгьы ауаҩы диқәыӷә-ӷәомызт, длаирҟәуамызт, уимоу, дзацәажәоз џьара иакәымк иамхаҳәаргьы, дхьижәомызт, имаршәа кны, имырхьааӡакәа ихы иирдыруан.
Хынҩажәифба шықәса қәрам аԥсуа хаҵа изы. Иуаҩра дынҭалеит аҟароуп.
Гьаргь инарцәымҩа дықәлеит еиҳагьы ҳажәлар рҿахәы аниҳәашаз, еиҳагьы анилшашаз, еиҳагьы данаҳҭахыз аамҭазы.
Гьаргь дҵарауаҩын, дҵарауаҩыҵәҟьан. Аԥсуа ҭоурыхҭҵаара иара ида ихьысҳахоит. Шәҩыла анцәа иҳаҭәеишьааит, аха иахьазы Гьаргь Амҷба дзыԥсахша аҭоурыхҭҵааҩ иԥшаара мариам. Уи иахьа еиҵагылоу аԥсуа интеллигенциа зырбеиоз, иӡырызгоз, изырԥшӡоз, ҳагьзлаҽхәоз ауаа хатәрақәа, ауаа нырҳарақәа дреиуан.
Ҟазшьала Гьаргь дҭынчшәа дыҟан, аха дыџьбаран, дтәаны думбар, дгыланы ихы уирбомызт, ачҳара змаз жәытә арԥысын, даамысҭашәан. Аиҩызараҿ дԥышәан – даартын, дыгәшаҭаҩын, дгәыбылҩын, дчеиџьыкауаҩын.
Ҳажәлар дрыԥхеит аҵеи хазына, аҵеи лаша, аҵеи хьӡырҳәага – ауаҩ ду.
==Ахыҵхырҭа==
*[http://www.amichba.de/GeorgiyAmichba-Apsua.html ГЬАРГЬ АМҶБА. АҦСУА ЖӘЛАР ДРЫҦХЕИТ АДЫРРА ДУ ЗМАЗ АУАҨЫ ЛАША, АУАҨААМЫСҬАШӘА]
*[http://www.amichba.de/GeorgijAmichba.html GEORGI AMICHBA]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Амҷаа]]
[[Акатегориа:1936 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 10 рзы ииз]]
|
Гьаргь Алеқсандр-иԥа Амҷба (, Ӷәада, Аԥсны АССР, СССР) — Адырра егьакуп, егьыҩбоуп рҳәоит. Егьиашоуп.
Гьаргь Амҷба аԥсуа жәлар рҭоурых аҭҵаараҿы иааникылоз аҭыԥ хазын. Уи ишьҭихуаз апроблемақәеи, дзыхцәажәоз, иҭиҵаауаз атемақәа ргәылыршәашьеи ирыбзоураны аԥхьаҩцәа иусумҭақәа аҭыҵха рырҭомызт, еимыҵәҵәа иргон.
Гьаргь Амҷба жәа-монографиак дравторын, аҵарадырратә журналқәеи еиуеиԥшым аизгақәеи ирниҵахьаз аусумҭақәа маҷмызт, аха ианакәызаалак иара иҟәнишьон, „иҵегь сылшар ауан,“ – иҳәон.
Гьаргь Амҷба амедиевистикатә дунеи дагәылалеит Кавказ аҭҵаара знапы алакыз аҵарауаа дуқәа иара иахь ихьазырԥшыз, лахә-лахәы ишьклаԥшуаз иоппонентцәа ргәы ашьаҟәаҟәа ҭазҵаз, изыршәыз иусумҭа „Аԥсуа ҳәынҭқарра иазку ақырҭуа нарративтә хыҵхырҭақәа“ ала. Уи нахыс, хрыжь-хрыжь акәзаргьы, еишьҭагыланы рҿаархеит қырҭшәала еиԥш, бырзен бызшәала, шәамахь бызшәала ажәытә шәҟәқәа ирну ҳҭоурых цәырызгаз егьырҭ иусумҭақәагьы: „Абжьаратәи ашәы- шықәсақәа ирыҵаркуа ақырҭуа ҩыратә хыҵхырҭақәа Аԥсназы ирҳәо“,
„Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иамаз аполитикатә ҭагыла- заашьа“, „Абжьаратәи ашәышықә- сақәа ирыҵаркуа ақырҭуа ҩыратә хыҵхырҭақәа Аԥсни аԥсуааи рыӡбахә ишалацәажәо“, “Афон-Ҿыц“ уҳәа убас егьырҭгьы. Урҭ рӷьырак аԥсуа хылҵшьҭрақәа рҽеидкыланы, жәларык раҳасаб ала ишышьақәгылаз, нас VIII-X ашәышықәсақәа рзы Кавказ зегьы зырхыџхыџуаз афеодалтә ҳәынҭқарра шыҟарҵаз уҳәа ҳгәы зкуаз азҵаарақәа жәпакы рҭак ҳарҭоит. Егьырҭ иаҳдырбоит жәынгьы-ҿангьы ҭаха ҳазымҭоз ҳгәылацәа бзиахәқәа аҳәаҭыхла ирҿагыланы ҳабацәа дуқәа рыдгьыл гәакьеи рбызшәеи шырыхьчоз.
Аԥсуа культуратә ԥсҭазаараҿы зеиԥш ҟамлацыз хҭысхеит ҵакыла еиԥш, формалагьы иԥшӡаӡа 1993 шықәса рзы ҭырқәшәала Сҭампыл иҭыҵыз Гьаргь Амҷба ишәҟәы „Аԥсуааи алазқәеи“. Уаанӡа иҭыҵхьаз иҩымҭақәа реиԥш, ари ашәҟәаҿы автор аԥхьаҩ иирбоит абжьаратәи ашәышықәсақәа раан аԥсуа етно- политикатә шьақәгыларақәа ирымаз асоциалтә-политикатә ҭагылазаашьеи рхьыԥшымразы урҭ иаадырԥшуаз ахаҵареи.
Aбжьаратәи ашәышықәсақәа аԥсуа жәлар рҭоурых аҿы даараӡа акрызҵазкуа аамҭан. Зегьы раԥхьаӡа иргыланы, ари Аԥсны афеодалтә еизыҟазаашьақәа рцәырҵреи рыҿиа- реи ираамҭан, ақьырсиантә культура ҳабацәа рабацәа дуқәа ианрылаҵәаз, аԥсуаа рхатә ҳәынҭқарра ҟаҵаны иаркы-ирцә ҳәа геи-шьхеи, ладеи-ҩадеи ианрыбжьаз аамҭан. Урҭ зегьы дырра ҳаракыла, гәык-ԥсык ала, ламысла рыҩра, усҟан, аҭоурыхтә ҵабырг, ишырҳәо еиԥш, ала ҟырҟы ианкылырхуаз аамҭазы, имариамызт.
Аҵарауаҩ ихи иԥси дырмеигӡар акәын. Гьаргь Амҷба абри аус аҿы илшаз ахә ашьара уадаҩуп.
Аҵыхәтәантәи ахәышықәса ирылагӡаны, изыԥшыз идыруазшәа, уи иҭижьит даҽа ҩ-шәҟәык: „Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иҟаз акультуреи аидеологиеи“, „Аԥсны абжьаратәи ашәышықәсақәа репохазы“.
Аԥхьатәи ашәҟәы, иара ахьӡ ахаҭа ишаҳәо еиԥш, VI-X ашәышықәсақәа рзы Аԥсны идыргылаз аҭоурыхтә баҟақәеи, ҳәынҭқарратә динк аҳасаб ала аԥсуаа ақьырсианра шрыдыркы-лази, насгьы урҭ рыԥсҭазаараҿы уи иааннакылаз аҭыԥи ирызкуп. Аҩбатәи ашәҟәаҿы ажәытәӡатәи аҩыратә хыҵхырҭақәеи, археологиатә материалқәеи, аетнологиеи ҵаҵӷәыс иҟаҵаны, автор иааирԥшуеит аԥсуа жәлар рынхамҩа аҭоурыхи рсоциалтә еизыҟазаашьақәеи. Аха Гьаргь уи инапаҿы иааникыларатә еиԥш аразҟы илахь ианымызт.
Иҟоуп акьыԥхь зымбац даҽа усумҭа дук. Уи аԥсуаа рҭоурыхтә антро- понимиа иазкуп. Ари аусумҭа аԥсуаҭҵаараҿы уникалтә ԥҵамҭа ҿыцуп. Аԥсуа саԥсуоуп ҳәа адунеи ишьапы нықәиргылазар аахыс ихьӡырҵоз, хьыӡшьарас ирҭоз, иабиԥарахьыӡқәа уҳәа аԥхьаҩ зинтерес икыша, иџьеишьаша, илакәишьаша рацәоуп ари аусумҭаҿы. Автор ихаҭагьы уи азы алкаа ҷыда ҟаиҵеит: аԥсуа жәлар рҭоурыхтә антропонимиа ретностә ҭоурых аҭҵаара акырӡа иацхраауеит, иҭнагоит. Ҩашьара ақәымкәа уи иаҳнарбоит иара убас урҭ рполитикатә, ркультуратә ориентациагьы.
Гьаргь Амҷба зымҽхак ҭбааз ҵарауаҩын. Уи ибзиаӡаны идыруан дызлиааз ижәлар рбызшәа амаӡақәа, аԥсы ахьҭаз, урҭ рҵасқәеи рқьабзқәеи рҷыдарақәа, рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа уҳәа аԥсуара злеибарку зегьы. Абри аганахь ала иналкааны иазгәаҭатәу усумҭоуп иетнологиатә ҭҵаамҭа „Аԥсуаа рҽыбӷаҟазара“. Хаҭала иара автор „адәы иқәигаз“ аматериал хьыршәыгәқәа ихы иархәаны, ицәыригеит ҳажәлар рыбзазара иузалымхуа иалаз аҽы акульт,
иахьанӡагьы урҭ даҽа жәларык ирылазмырҩашьо абаҩҷыдара, ретностә специфика.
Аҵарадырраҿы Гьаргь Амҷба изы аус злаз аҭоурытә факт акәын. Афакт иара изы ихсаалаган, ишәага-заган, иқәырԥшыган, зегьы зхагьежьуаз лыран.
Гьаргь Амҷба дагьеиҭагаҩын. Алықьса Гогәуеи иареи еицхырааны Иаков Цурҭавели иҭоурыхтә рҿиамҭа „Шушаник игәаҟра“ аԥсышәала идырцәажәахьан. Иара ихалагьы аԥсуа ԥхьаҩ ииҭахьан Константине Гамсахурдиа иажәабжьқәа акыр. Аԥсшәа аҟынтә ақырҭшәахь еиҭеигахьан „Нарҭаа репос“. Гьаргь Амҷба ибзоураны аԥсуа ԥхьаҩцәа ироухьан арумын шәҟәыҩҩ Виктор Кернбахи, авенгр ҭоурыхҭҵааҩ Лиош Ҭардии, америкатәи аетнолог Сула Бенети аԥсуаа ирызкны ирыҩхьоу ашәҟәқәа.
Гьаргь Амҷба аԥсабара иланаҵаз абаҩхатәреи идырра дуи аԥсуа ҵарадырреи аҵараиурҭақәеи рзы иҵәатәышьаҟақәан. Жәашықәсала уи иџьабаа Дырмит Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт иадиҵахьан. Уи араҟа зквалификациа ҳаракӡоу аҭоурыхҭҵааҩцәа дреиуан. Аԥсуа Ҳәынҭқарратә университет аҿы алеқциақәа дрыԥхьон, зны Аԥсны аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи ркафедра дреиҳабын, аҽазных аҭоурыхтә факультет дахагылт, ддеканын. Абраҟа Гьаргь Амҷба дпрофессорын, аҿар аҭоурых дирҵон, аԥсуара рылаиааӡон.
Гьаргь Амҷба ҵарауаҩык иаҳасаб ала ддуун, рҵаҩык иаҳасаб алагьы. Аха „издыруеит“ ҳәа мыцхәы иҳәомызт. Иҵкыс аҵара сымоуп ҳәа, ипара збеит ҳәа амалахазгьы ауаҩы диқәыӷә-ӷәомызт, длаирҟәуамызт, уимоу, дзацәажәоз џьара иакәымк иамхаҳәаргьы, дхьижәомызт, имаршәа кны, имырхьааӡакәа ихы иирдыруан.
Хынҩажәифба шықәса қәрам аԥсуа хаҵа изы. Иуаҩра дынҭалеит аҟароуп.
Гьаргь инарцәымҩа дықәлеит еиҳагьы ҳажәлар рҿахәы аниҳәашаз, еиҳагьы анилшашаз, еиҳагьы данаҳҭахыз аамҭазы.
Гьаргь дҵарауаҩын, дҵарауаҩыҵәҟьан. Аԥсуа ҭоурыхҭҵаара иара ида ихьысҳахоит. Шәҩыла анцәа иҳаҭәеишьааит, аха иахьазы Гьаргь Амҷба дзыԥсахша аҭоурыхҭҵааҩ иԥшаара мариам. Уи иахьа еиҵагылоу аԥсуа интеллигенциа зырбеиоз, иӡырызгоз, изырԥшӡоз, ҳагьзлаҽхәоз ауаа хатәрақәа, ауаа нырҳарақәа дреиуан.
Ҟазшьала Гьаргь дҭынчшәа дыҟан, аха дыџьбаран, дтәаны думбар, дгыланы ихы уирбомызт, ачҳара змаз жәытә арԥысын, даамысҭашәан. Аиҩызараҿ дԥышәан – даартын, дыгәшаҭаҩын, дгәыбылҩын, дчеиџьыкауаҩын.
Ҳажәлар дрыԥхеит аҵеи хазына, аҵеи лаша, аҵеи хьӡырҳәага – ауаҩ ду.
Ахыҵхырҭа
ГЬАРГЬ АМҶБА. АҦСУА ЖӘЛАР ДРЫҦХЕИТ АДЫРРА ДУ ЗМАЗ АУАҨЫ ЛАША, АУАҨААМЫСҬАШӘА
GEORGI AMICHBA
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Амҷаа
Акатегориа:1936 шықәсазы ииз
Акатегориа:Лаҵарамза 10 рзы ииз
|
2188
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шьынқәба,_Баграт_Уасил-иԥа
|
Шьынқәба, Баграт Уасил-иԥа
|
{{Акарточка ашәҟәыҩҩы
|даҽа ахьӡ=Баграт Васильевич Шинкуба
|ахьӡ=Баграт Уасил-иԥа Шьынқәба
|афото=Bagrat Shinkuba.jpg
|абызшәақәа=[[Аԥсуа бызшәа]]<br/>[[Аурыс бызшәа]]}}
'''Баграт Уасил-иԥа Шьынқәба''' ({{lang-ru|Баграт Васильевич Шинкуба}}; {{date|12|5|1917}}, [[Ҷлоу]] ақыҭа, [[Очамчыра араион]] — {{date|25|2|2004}}, [[Аҟәа]]) — [[Аԥсны]] жәлар апоет, ашәҟәыҩҩы, аполитик, Д. Гәлиеи Шьоҭа Русҭавели рыхьӡ зхәы аҳәынҭқарратә премиақәа рлауриат. Иара зыхьӡ-зыԥша хара ианаӡахьоу поетуп. Иҩымҭақәа зегьы иаарылукааша рҿиамҭоуп иҭоурыхтә роман “[[Ацынҵәарах]]”. Ари ароман ианыԥшуеит аԥсуа жәлар рҭоурых аҿы зегьы раасҭа игәыҭшьаагоу ахҭыс - [[амҳаџьырра]] ашықәсқәа.
== Абиографиа ==
Диит 1917 шықәса лацара 12 рзы Ҷлоу ақыҭа Очамчира араион аҿы. 1926 шықәсазы дҭалоит Ҷлоутәи алагарҭатә школ, далгоит 1928 шықәсазы. 1930 дласуеит Џьгардатәи быжь шықәсатәи ашкол ахь. Абраҟа ҵарашықәск анынаигӡа, дцоит Аҟәаҟа, дҭалоит Аҟәатәи педагогтә техникум. Далгоит 1935 шықәсазы. Иара убасҟан 1935 рзы, даанахуоит Аҟәатәи аҳәынҭқарратә педагогтә институт абызшәеи литературеи рыҟәша. Абраҟа иҵара анихыркуша, 1939 шықәсазы, Баграт Шьынқәба дҵоит Қарҭҟа, дрыдылкылоит Қырҭтәылатәи анаукақәа Ракадемиа иатәу Абызшәаҭҵаара аинститут аспирантураҿ. 1941 шықәсазы, аибашьра ианалага, аамҭала Аԥсныҟа дхынҳәеит , зны аус иуеит рҵаҩыс, нас агазет "Аԥсны Ҟапшь" аредакциаҿ Аԥсуа институтаҿы, Ашәҟәҩҩцәа Реидгылаҿы. 1943 шықәсазы ҩаԥхьа Қарҭҟа дхынҳәуеит, дызҭаз аспирантураҿ иҵара наигӡоит иагьхиркушоит 1944 шықәсазы. Афилологиатә наукақәа дыркандидатуп. Акьыԥхь аҿы дцәырҵуеит 1935 ш. инаркны. 1953-1958 шықәсқәа рзы Б. Шьынқәба Аԥснытәи Ашьҟуҩҩцәа Реидгыла напхгара азиуеит. 1958-1979 ш. рзы Аԥснытәи АССР Иреихаӡоу Асовет Апрезидиум дахантәаҩуп. 1967 Баграт Шьынқәба Аԥсны жәлар рпоет ҳәа аҳаҭыр хьӡы иаҭәаршьоит. 1959, 1978, 1984 шықәсқуа рзы СССР Иреиҳаӡоу Асовет ашҟа депутатс далырхуеит, 1989 шықәсазы - СССР жәлар рдепутатс. Баграт Шьынқәба дакадемикуп; ихҵоуп Кабарда-Балкариеи Адыгьеиаи жәлар рышәҟуҩҩы ҳәа ахьӡ. Ипоезиатә рҿиамҭакуа рзы/ иажәеинраалоу ироман "Ахра ашәа"/ иаҭәашьоуп Д.И. Гәлиа ихьӡ зхыу Ареспублика Аԥсны аҳәынҭқарратә премиа. 1970 шықәса Баграт Шьынқәба далахун Мадиартәыла имҩаԥысыз Европатәи апоетцәа рфорум.
== Жәлар рыбзиабара ==
Лаҵарамза 18 рзы 2010 ш. [[Аҟәа]], Амҳаџьыраа рыԥшаҳәаҟны иаартын Аԥсны жәлар рпоет Баграт Шьынқәба ибаҟа. Уи аартра иалахәын Аԥсны аиҳабыра, хаҭала апрезидент [[Сергеи Багаԥшь|С.Багаԥшь]], уи ихаҭыԥуаҩ [[Алеқсандр Анқәаб|А.Анқәаб]]. Абаҟа аартра иадҳәалаз амитинг мҩаԥигон Аԥсны акультура аминистр Н. Логәуа. Иқәгылеит ашәҟәҩҩцәа реидгыла ахада Т.Ҷаниа, ассоциациа ахада М. Лашәриа, Жәлар реизара ахада Н. Ашәба. Ицәажәоз зегь иазгәарҭон Б.Шьынқәба ипоезиа инаҷыданы акыр зымҽхак ҭбаау уаажәларратә усзуҩны дшыҟаз.
== Иусумҭақәа ==
Раԥхьатәи ашәақуа. Аҟуа, 1938 ш.
Аҳәачаԥа. Аҟәа, 1943 ш.
Аҿатә уаа. Иажәеинраалоу ароман. Альманах. Аҩбатәи аномер. 1951 ш./аҩбатәи аҭыжьра - 1955 шықәсазы, еиҳа ихарҭәаау авариант - 1963 шықәсазы./
Ажәеинраалақуеи апоемқуеи. Аҟәа, 1956 ш.
Иаирума. Амшә куашара. Аҟәа, 1961 ш.
Ахра ашәа. Аҟуа, 1965 ш.
Иҩымҭақуа реизга. Х-томкны. Аҟәа, 1977-1979 шш.
"Иалкаау аԥсуа лирика" асериаҿ. Аҟәа, 1988 ш.
== Аиҭагақуа ==
Бараҭашвили Николоз. Ажәеинраалақуа. Апоема "Аҟәа - Қарҭ", 1984 шықәса.
Шандор Петефи. Иалкаау. Иеиҭаргеит Баграт Шьынқәба М. Лашәриа. Аҟәа, 1995 ш.
Инаукатә усумҭақуа рахьтә.
Аԥсуа жәеинраала аиҿартәышьа иазкны.
Альманах №3. Аҟәа, 1952 ш.
== Аусумҭакуа Б.Шинқәба иазкны ==
* Цвинариа В. Л., Творчество Б. В. Шинкуба, Тб., 1970 (Урысшәала)
==Алитература==
*{{Аԥпа|908-909}}
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.apsny.ru/culture/culture.php?page=content/bagrat_sh.htm Баграт Шьынқәба изхәыцрақәа]
* [http://www.abhazia.com/book/?page=book&cat=wb_50 Умҵан, Аԥсуа!] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20070928011443/http://www.abhazia.com/book/?page=book&cat=wb_50 |date=2007-09-28 }}
* [http://www.newizv.ru/news/?id_news=4852&date=2004-02-26 Дыԥсит Аԥсуа поет Баграт Шьынқәба]
* [http://spapsny.org/pisateli/shinkuba-bagrat-vasilevich Шинкуба Баграт Васильевич] {{ru icon}}
* [http://spapsny.org/abkh/ash%D3%99%D2%9F%D3%99yi%D2%A9%D2%A9cz%D3%99a/shyin%D2%9B%D3%99ba-bagrat-uasil-i%D2%A7a Шьынқәба Баграт Уасил-иԥа] {{ab icon}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1917 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 12 рзы ииз]]
[[Акатегориа:2004 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 25 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны апоетцәа]]
[[Акатегориа:Асовет поетцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Асовет политикцәа]]
[[Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Асовет ҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны алингвистцәа]]
[[Акатегориа:Асовет лингвистцәа]]
[[Акатегориа:Асоциалисттә Џьа Афырхацәа]]
[[Акатегориа:Шьынқәыраа]]
|
Баграт Уасил-иԥа Шьынқәба (; , Ҷлоу ақыҭа, Очамчыра араион — , Аҟәа) — Аԥсны жәлар апоет, ашәҟәыҩҩы, аполитик, Д. Гәлиеи Шьоҭа Русҭавели рыхьӡ зхәы аҳәынҭқарратә премиақәа рлауриат. Иара зыхьӡ-зыԥша хара ианаӡахьоу поетуп. Иҩымҭақәа зегьы иаарылукааша рҿиамҭоуп иҭоурыхтә роман “Ацынҵәарах”. Ари ароман ианыԥшуеит аԥсуа жәлар рҭоурых аҿы зегьы раасҭа игәыҭшьаагоу ахҭыс - амҳаџьырра ашықәсқәа.
Абиографиа
Диит 1917 шықәса лацара 12 рзы Ҷлоу ақыҭа Очамчира араион аҿы. 1926 шықәсазы дҭалоит Ҷлоутәи алагарҭатә школ, далгоит 1928 шықәсазы. 1930 дласуеит Џьгардатәи быжь шықәсатәи ашкол ахь. Абраҟа ҵарашықәск анынаигӡа, дцоит Аҟәаҟа, дҭалоит Аҟәатәи педагогтә техникум. Далгоит 1935 шықәсазы. Иара убасҟан 1935 рзы, даанахуоит Аҟәатәи аҳәынҭқарратә педагогтә институт абызшәеи литературеи рыҟәша. Абраҟа иҵара анихыркуша, 1939 шықәсазы, Баграт Шьынқәба дҵоит Қарҭҟа, дрыдылкылоит Қырҭтәылатәи анаукақәа Ракадемиа иатәу Абызшәаҭҵаара аинститут аспирантураҿ. 1941 шықәсазы, аибашьра ианалага, аамҭала Аԥсныҟа дхынҳәеит , зны аус иуеит рҵаҩыс, нас агазет "Аԥсны Ҟапшь" аредакциаҿ Аԥсуа институтаҿы, Ашәҟәҩҩцәа Реидгылаҿы. 1943 шықәсазы ҩаԥхьа Қарҭҟа дхынҳәуеит, дызҭаз аспирантураҿ иҵара наигӡоит иагьхиркушоит 1944 шықәсазы. Афилологиатә наукақәа дыркандидатуп. Акьыԥхь аҿы дцәырҵуеит 1935 ш. инаркны. 1953-1958 шықәсқәа рзы Б. Шьынқәба Аԥснытәи Ашьҟуҩҩцәа Реидгыла напхгара азиуеит. 1958-1979 ш. рзы Аԥснытәи АССР Иреихаӡоу Асовет Апрезидиум дахантәаҩуп. 1967 Баграт Шьынқәба Аԥсны жәлар рпоет ҳәа аҳаҭыр хьӡы иаҭәаршьоит. 1959, 1978, 1984 шықәсқуа рзы СССР Иреиҳаӡоу Асовет ашҟа депутатс далырхуеит, 1989 шықәсазы - СССР жәлар рдепутатс. Баграт Шьынқәба дакадемикуп; ихҵоуп Кабарда-Балкариеи Адыгьеиаи жәлар рышәҟуҩҩы ҳәа ахьӡ. Ипоезиатә рҿиамҭакуа рзы/ иажәеинраалоу ироман "Ахра ашәа"/ иаҭәашьоуп Д.И. Гәлиа ихьӡ зхыу Ареспублика Аԥсны аҳәынҭқарратә премиа. 1970 шықәса Баграт Шьынқәба далахун Мадиартәыла имҩаԥысыз Европатәи апоетцәа рфорум.
Жәлар рыбзиабара
Лаҵарамза 18 рзы 2010 ш. Аҟәа, Амҳаџьыраа рыԥшаҳәаҟны иаартын Аԥсны жәлар рпоет Баграт Шьынқәба ибаҟа. Уи аартра иалахәын Аԥсны аиҳабыра, хаҭала апрезидент С.Багаԥшь, уи ихаҭыԥуаҩ А.Анқәаб. Абаҟа аартра иадҳәалаз амитинг мҩаԥигон Аԥсны акультура аминистр Н. Логәуа. Иқәгылеит ашәҟәҩҩцәа реидгыла ахада Т.Ҷаниа, ассоциациа ахада М. Лашәриа, Жәлар реизара ахада Н. Ашәба. Ицәажәоз зегь иазгәарҭон Б.Шьынқәба ипоезиа инаҷыданы акыр зымҽхак ҭбаау уаажәларратә усзуҩны дшыҟаз.
Иусумҭақәа
Раԥхьатәи ашәақуа. Аҟуа, 1938 ш.
Аҳәачаԥа. Аҟәа, 1943 ш.
Аҿатә уаа. Иажәеинраалоу ароман. Альманах. Аҩбатәи аномер. 1951 ш./аҩбатәи аҭыжьра - 1955 шықәсазы, еиҳа ихарҭәаау авариант - 1963 шықәсазы./
Ажәеинраалақуеи апоемқуеи. Аҟәа, 1956 ш.
Иаирума. Амшә куашара. Аҟәа, 1961 ш.
Ахра ашәа. Аҟуа, 1965 ш.
Иҩымҭақуа реизга. Х-томкны. Аҟәа, 1977-1979 шш.
"Иалкаау аԥсуа лирика" асериаҿ. Аҟәа, 1988 ш.
Аиҭагақуа
Бараҭашвили Николоз. Ажәеинраалақуа. Апоема "Аҟәа - Қарҭ", 1984 шықәса.
Шандор Петефи. Иалкаау. Иеиҭаргеит Баграт Шьынқәба М. Лашәриа. Аҟәа, 1995 ш.
Инаукатә усумҭақуа рахьтә.
Аԥсуа жәеинраала аиҿартәышьа иазкны.
Альманах №3. Аҟәа, 1952 ш.
Аусумҭакуа Б.Шинқәба иазкны
Цвинариа В. Л., Творчество Б. В. Шинкуба, Тб., 1970 (Урысшәала)
Алитература
Азхьарԥшқәа
Баграт Шьынқәба изхәыцрақәа
Умҵан, Аԥсуа!
Дыԥсит Аԥсуа поет Баграт Шьынқәба
Шинкуба Баграт Васильевич
Шьынқәба Баграт Уасил-иԥа
Акатегориа:1917 шықәсазы ииз
Акатегориа:Лаҵарамза 12 рзы ииз
Акатегориа:2004 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жәабранмза 25 рзы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Аԥсны апоетцәа
Акатегориа:Асовет поетцәа
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Асовет политикцәа
Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Асовет ҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Аԥсны алингвистцәа
Акатегориа:Асовет лингвистцәа
Акатегориа:Асоциалисттә Џьа Афырхацәа
Акатегориа:Шьынқәыраа
|
2434
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәыриа
|
Гәыриа
|
{{Акарточка арегион
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа =
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа =
|амаҵураҭыԥ=Агубернатор
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=7}}
[[Афаил:Georgia Guria map.png|thumb|right|250px]]
'''Гәыриа''' атәылаҿацә ({{Lang-ka|გურიის მხარე}}).
== Атерриториа ==
Атерриториа – {{км²|2033}}.
== Аланхо ==
Атәылаҿацә иаланхо – {{иаланхо|113350|2014}}.
== Ақалақьқәа ==
Ақалақь [[Уажәыргьаҭ]] иаҳҭнықалақьуп.
== Административ-территориатә шара ==
=== 3-раионк ===
* [[Уажәыргьаҭ]]
* [[Ланчхәыҭ]]
* [[Чохатаур]]
==Азхьарԥшқәа==
* [http://guria.gov.ge/ Аофициалтә саит] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20201020092055/http://guria.gov.ge/ |date=2020-10-20 }}
[[Акатегориа:Гәыриа| ]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа]]
|
Гәыриа атәылаҿацә ().
Атерриториа
Атерриториа – .
Аланхо
Атәылаҿацә иаланхо – .
Ақалақьқәа
Ақалақь Уажәыргьаҭ иаҳҭнықалақьуп.
Административ-территориатә шара
3-раионк
Уажәыргьаҭ
Ланчхәыҭ
Чохатаур
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа
|
1981
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Беигәаа,_Омар_Баирам-иԥа
|
Беигәаа, Омар Баирам-иԥа
|
{{Акарточка ашәҟәыҩҩы
|ахьӡ=Омар Баирам-иԥа Беигәаа
|даҽа ахьӡ=Ömer Büyüka
|афото=}}
'''Омар Баирам-иԥа Беигәаа''' ({{lang-tr|Ömer Büyüka}}; {{lang-ru|Омар Байрамович Бейгуаа}}; {{date|1|6|1901}}, [[Ефҭени Ҳаџьыс]] ақыҭан, [[Дузџье (апровинциа)]], [[Османтәи аимпериа]] — {{date|25|2|2001}}, [[Сҭампыл]], [[Ҭырқәтәыла]]) — Ҭырқәтәылатәи [[ашәҟәыҩҩы]], Аԥсны анҭыҵ иҟаз [[аԥсуаа]] иаарылыҳәҳәоз, Аԥсынгьы адунеигьы иадыруаз иакәын. [[Аҭоурыхҭҵааҩы|аҭоурыхҭҵааҩ]]-[[Акавказдырҩы|кавказдырҩы]], [[алингвист]], [[апублицист]], [[апоет]], [[Ҭырқәтәыла иҟоу аԥсуа диаспора]] ахаҭарнакцәа рахьтә иналукааша, зхы иамеигӡакәа зҭоурыхтә ԥсадгьыл азы акыр аџьабаа збаз.
==Омар Беигәаа инысмҩа==
Аҭоурыхҭҵааҩ-кавказдырҩы, алингвист, апублицист, апоет, Ҭырқәтәыла иҟоу аԥсуа диаспора ахаҭарнакцәа рахьтә иналукааша, зхы иамеигӡакәа зҭоурыхтә ԥсадгьыл азы акыр аџьа збаз, Омар Беигәаа диит [[1901]] шықәса [[ԥхынгәымза 1]] азы, Ҭырқәтәыла иаҵанакуа Ефҭени Ҳаџьыс ақыҭан. Омар Беигәаа ихаҭа ишазгәеиҭоз ала, иқыҭа ԥсышәала хьӡыс иаман «Ашәы Ҳаџьы иқыҭа» ҳәа, мамзаргьы «Ашәаа рқыҭа» ҳәа иашьҭан. Ари анхарҭа ҭыԥ Дузџье араион ахь иаҵанакуеит. Омар Беигәаа диит, иагьизҳаит Ҭырқәтәыла, аха ижәла, ихылҵшьҭра аҭоурых даараӡа ибзианы идыруан.
Омар Беигәаа [[Дузџье]] ашкол аҟны аҵара иҵон, анаҩс дҭалоит ҭырқәтәылатәи алицеиқәа руак, уаҟа иоуеит анџьныр изанааҭ. Занааҭла аус иуан [[1964]] шықәсанӡа, аха иара есымша аамҭа иԥшаауан – [[Кавказ]]и, [[Аԥсуа бызшәа|аԥсуа бызшәеи]], [[афольклор]]и, [[аҭоурых]]и, иара убас егьырҭ ахырхарҭақәеи рыҭҵааразы.
Омара Беигәаа иԥсҭазаара далҵит 99 шықәса шихыҵуаз, [[2001]] шықәсазы. Анышә дамадоуп Сҭамԥыл, иԥсҭазаара зегьы ахьихигаз ақалақь аҟны. [[2013]] шықәсазы, [[Арепатриациазы аҳәынҭқарратә еилакы]] аԥшьгарала Аҟәа иаартын Омар Беигәаа ихьӡ зху [[Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рҭоурых амузеи]].
==Амҳаџьырреи Омар Беигәаа иҭаацәеи==
[[1877]]–[[1878]] шықәсқәа рзы мчыла зыԥсадгьыл иқәцаны иргоз ажәлар дрылагыланы, Самаҭаа рхәы ашьҭахь ишьҭаз иқыҭа, иахьазы – [[Абжьаҟәа]] ҳәа ззырҳәо, ныжьны дцеит Омар иабду – Ҳасан. Ҳаамҭазы Беигәаа ирџьынџь дгьылны иԥхьаӡоуп ақыҭа Абжьаҟәа, уи [[Аҟәа араион]] ахь иаҵанакуеит. Абри аҟынтә, Омар Беигәаа ихазы «аҟәатәи аԥсуа» соуп ҳәа азиҳәон. Омар ихьӡ ихьӡызҵаз иабду иакәын. Беигәаа Омар итәылауаҩшәҟәаҿы иарбоуп даҽа хьӡык шимаз. Уа ашәҟәы дануп «Омер Луҭфи Буиуқа» ҳәа. Османаа еицырдыруаз рԥашьа Омер Ҧашьа ихьӡ иахаршаланы ишихырҵаз еиԥш ирыҩуеит. Апублицист, ашәҟәыҩҩы Џьума Аҳәба ииҭаз аинтервиу аҟны иазгәаҭоуп: «Саб Баирам ихьӡын. Баирам иаб – Ҳасан. Ҳасан иаб – Маџь. Маџь иаб – Мамагәыл иман ҩыџьа аишьцәа – Шармаҭи, Саҭанеи. Урҭ аҭауадцәа Ачаа раҳҭынрагьы иақәлахьан».
Зықьҩыла аԥсуаа, Аҟәеи, уи азааигәара иҟаз ақыҭақәеи рҟнытә иахыгаз, мшынла ҭырқәтәылатәи аҟәара аҟынӡа инаӡеит, иагьыӡхыҵит Қьефқьен захьӡыз аҭыԥ аҟны. Амҩа иахьаныз зымчқәа зынӡа икаԥсаз, атәым дгьыл аҟны ишнеиҵәҟьаз еиԥш, урҭ рахьтә ԥшьышәҩык инареиҳаны рыԥсҭазаара иалҵит. Зыԥсы еиқәхаз рхыԥхьаӡараҿы дыҟан Омар иаб – Баирам Беигәааи аҭыԥҳа Шьамҳа Мқыди. Хара имгакәа урҭ аҭаацәара аԥырҵоит, дагьырхылҵуеит аԥа – Омар. Еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рыла, Омар диит 1899 шықәсазы, аха Беигәаа ихаҭа [[1901]] шықәсазы сиит ҳәа азгәеиҭон.
Омар дхәыҷаахыс ихшыҩ ҵарын, уи убаратәы иҟан, насгьы атәым бызшәақәа даара ибзиаӡаны игәникылон. Беигәаа иԥсҭазаареи иҟазареи ҭызҵаауа, даараӡа пату зқәу аҭҵааҩы [[Папааԥҳа, Маҳинур|Маҳинур Папааԥҳа]] абас еиԥш лыҩуеит: «Аԥсуа бызшәеи аԥсуа культуреи здыруаз, ицқьаӡаз, иԥшӡаз, ашәа еиԥш иҟаз аԥсуа бызшәала ицәажәоз ауаа ирылиааз Омар, Анцәа иџьшьаны, уи абызшәа шьҭикааит» ҳәа.
Омар Беигәаа раԥхьаӡа аԥсышәала аҩра далагеит араб нбанқәа рыла. 12 шықәса зхыҵуаз Омар Беигәаа абызшәақәа рахь илаз аҟыбаҩ бзиа гәазҭаз, ажәытә османтәи алфавит ашьаҭала аԥсуа анбан шәҟәы аиқәыршәара иаҿыз, адыга аинрал [[Рашьыҭ Еффенди]]и уи иԥшәмаԥҳәыс [[Ҟасибеи Ҷанԥҳа]]и рнапы злакыз аус дадрыԥхьалоит. Убри инаркны иԥсҭазаара зегьы аԥсуа бызшәеи, афольклори, аҭоурыхи рыҭҵаара иазкхеит.
Анаҩс, аԥсуаа аԥсылманра дсырҵоит ҳәа аԥсышәала иҩуаз Чқалаԥыуа Шьырын Ефенди ицхыраара ала, ԥсышәала аҩра, аԥхьара, ажәеинраалақәа рыҩра далагеит.
«Аԥсуа бызшәа адиалектқәа зегьы дырзааигәахеит, урҭ еиликааит, рыҭҵаара даҿын, – ҳәа лыҩуеит Маҳинур Папааԥҳа. – Омар Беигәаа иҭиҵаауан аԥсуа ажәақәа хылҵшьҭрақәас ирымоу, урҭ рҵакқәа еилиргон, иахьынтәиааз, рышьаҭақәа арбану уҳәа, егьырҭ абызшәақәа рҟны урҭ ирықәҿызҭуа ажәақәа алиԥшаауан».
Омар иаб иҷкәын ақыҭаҿы даанмыжькәа Дузџье дганы ашкол дҭеиҵоит. Анаҩс, Омар уаантәи амодерн школ-лицеи ашҟа диасуеит. Уи аамҭазы Ҭырқәтәыла республиканы ишьақәгылахьан, 1924–1925-тәи ашықәсқәа рзы Омар Едирне алицеи аҟны аҵара иҵон. Ари ашкол аԥара ахшәаатәын. Уа даналга ауниверситет дҭалеит. [[1930]] шықәса рзы Абна нџьнырра афакультет дҭалеит. Убас ала Омар Беигәаа абызшәа рацәа иҵеит. Иара идыруан [[араб бызшәа]], [[афранцыз бызшәа]], [[анемец бызшәа]], [[Аҭырқәа бызшәа|аҭырқәшәа]]. Насгьы, ихатәы бызшәа – аԥсшәа. [[Аурыс бызшәа|Аурысшәагьы]] маҷк еиликаауан. Хықәкысгьы имаз аԥсуааи аҭырқәцәеи рҭоурыхқәа рыҭҵаара акәын.
==Омар Беигәааи аԥсуа материалқәеи==
Омар Беигәаа Аԥсни аԥсуаа рҭоурыхи адунеи анырша аахыс иахьа уажәраанӡа амырӡра дашьҭан. Иара инапы злакыз ганрацәала аԥсуаа рыҭҵаара аус даараӡа иҵаулан. Аԥсуа бызшәа, аԥсуа ҭоурых, аԥсуаа рцивилизациа иахьатәи аҳәаақәа рымацара иҭакны дахәаԥшуамызт. Адунеи зегьы, аамҭақәа зегьы ажәларқәа зегьы ирҿырԥшны акәын дшазнеиуаз. Уи аганахь ала Омар Беигәаа иҟаиҵаз ҟазҵаз аӡә дыҟам. Ажәакала, Омар Аԥсны анҭыҵ иҟаз аԥсуаа иаарылыҳәҳәоз иакәын. Омар Беигәаа Аԥсынгьы адунеигьы дадыруан.
Омар Беигәаа дравторуп хыԥхьаӡара рацәала Аԥсны аҭоурыхи афольклори ирызку аусумҭақәа. Аҵарауаҩ иусумҭақәа рыҟнытә зегь реиҳа ихадоуп ҳәа иԥхьаӡоуп, ҩ-томкны иҭыжьу, «Ауаҩытәыҩсатә цивилизациа аира раԥхьатәи аамҭақәа ирызку Кавказтәи ахыҵхырҭақәа» ҳәа хьӡыс измоу аусумҭа ду.
Иара убасгьы, [[1971]] шықәсазы аҭырқә бызшәала Сҭамԥыл иҭыҵит еицырдыруа даҽа шәҟәыкгьы, уи «Аԥсуа мифологиа – ижәытәӡатәиу акәу?» ҳәа хьӡыс измоу. Иазгәаҭатәуп, Беигәаа ихадоу иусумҭақәа зегьы аҭырқә бызшәала ишҭыҵуаз. Ус шакәызгьы, ихатәы аԥсуа бызшәа анаҩсгьы, иара ибзиаӡаны идыруан араб бызшәа, ашьам бызшәа, аҭырқәшәа ацәажәашьақәа ируаку – ажәытә осман цәажәашьа. Аҵарауаҩ аԥсуа культура гәыкала дазыҟан, абызшәақәеи, афольклори, ажәлар рҵасқәеи ҭиҵаауан, дрызҿлымҳан.
Иара убасгьы, Омар Беигәаа иҭижьит сахьала еиқәыршәоу Аԥсуа амзар, аҭыжьра иазирхиеит х-томкны иҟоу «Аԥсуа етимологиатә жәар», «Аԥсуа грамматика». Аҵарауаҩ, апублицист Руслан Гәажәба иажәақәа рыла, ашықәсқәа цацыԥхьаӡа Беигәаа иусумҭақәа зхы иазырхәараны иҟоу аҭҵааҩцәа рхыԥхьаӡара иазҳалоит, избан акәзар, урҭ рҟны иаагоуп иҿыцу, акыр зҵазкуа адыррақәа.
Маҳинур Папааԥҳа илыҩуеит, аҵарауаҩ акырзҵазкуа аҭоурыхтә дырра ҿыцқәа роураҿы акырӡа ишихәоз араб бызшәа адырра. Омар Беигәаа даҭаауан Топкана аҳҭынра, уаҟа Османтәи аимпериа архивқәа ҭиҵаауан, иԥшаауан Аԥсни Кавкази ирызкыз еиуеиԥшым анҵамҭақәа, иҟаиҵон урҭ рықәҭыхқәа, анаҩс – аус рыдиулон. Убас иԥшаахьан абираҟқәа рсахьақәа, урҭ анаҩс аҭырқәа журналқәа рҟны икьыԥхьит. Иара убасгьы, VIII ашәышықәсазы араб бызшәала икьыԥхьын «Аԥсҳа Баҭа» (аԥсуаа раҳ Баҭа) изку аповест.
Уи анаҩсгьы, Беигәаа дрызҿлымҳан иааизакны Кавказ иазку аматериалқәа зегьы, урҭ дрышьҭан еиуеиԥшым альманахқәеи, абиблиографиақәеи, ажәарқәеи, мрагыларатәии амраҭашәаратәии атәылақәа рҟны иҭыҵуаз антропологиатә ҭыжьымҭақәа рҟны.
[[Абызшәадырҩы]], аԥсуа бызшәа аграмматикеи адиалектикеи рыспециалист Емма Кьылԥҳа лажәақәа рыла, Омар Беигәаа 90 шыкәса ихыҵуан, Маҳинур Папааԥҳа дицырхырааны, Аԥсны аҭоурых иазкны ииҩыз аусумҭақәа аԥсшәахь ианеиҭеигаз. «Ауадаҩрақәа, хымԥада, иҟан, Ҭырқәтәыла дыҟоума, Аԥсынтәыла дыҟоума, иахьатәи аԥхьаҩ инапаҿы инеирц азы алингвистикатә анализ аҟаҵара ҳҽазаҳшәеит. Убарҭқәа зегьы аҳәынҭқарратә етапқәа ирхысырц азы акомиссиа ҷыдақәа аԥҵан аибашьра аԥхьа, уи анаҩсгьы [[2002]] шықәса Омар Беигәаа иусумҭақәа аԥсышәала рҭыжьразы. Ҳарҭгьы [[2004]] шықәса раахижьҭеи абарҭ аусумҭақәа ҳнапаҿы иҟоуп. Омар Беигәаа дҵарауаҩ дуӡӡан, дпоетын, дҭоурыхҭҵааҩын, иара дзықәныҟәоз ихатә ԥҟарақәа иман. Иусумҭақәа иаартым Америка иаҳзаҩызоуп макьана. Аха, агәра ганы ҳаҟоуп уаҵәтәи аԥхьаҩ ишизыԥшу абарҭ аусумҭақәа. Уажәшьҭа ҳамҩашьахуа иаҳҳәарц ҳалшоит иусумҭақәа шкьыԥхьхо, томла ашәҟәқәа рҭыжьра шалыршахо", — ҳәа азгәалҭоит аҵарауаҩ [[Кьылԥҳа, Емма|Емма Кьылԥҳа]].
Омар Беигәаа ишәҟәы «Аԥсуа мифологиа захьӡу» хышәи бжаки даҟьа рыла ишьақәгылоуп. [[Ибрагим, Ҳазареҭ|Ҳазареҭ Ибрагим]] «Аублааи Кавказааи» ҳәа иҟоу ишәҟәы аҿыгҳара рацәак идуӡам, аха уигьы аԥсшәахь еиҭагоуп.
==Беигәаа ипоезиатә ҭынха==
Аҭҵааратә усура адагьы, Омар Беигәаа даараӡа бзиа ибон апоезиа. [[Аҳәба, Џьума Висарион-иԥа|Џьума Аҳәба]] даниҿцәажәоз иара иҳәеит, 15 шықәса анихыҵуаз ажәеинраалақәа рыҩра дшалагаз атәы. [[1990]] шықәсазы, ашәҟәҭыжьырҭа «Алашара», наунагӡа зҭоурыхтә ԥсадгьыл иаҟәыгоу ауаҩы ихьаа зныԥшуа иажәеинраалақәа реизга ҭнажьуеит. Аизга иахьӡын – «Сҭамԥылынтәи аԥсуа ибжьы» ҳәа, уи ианылеит Омар Беигәаа ихатәы бызшәала хыԥхьаӡара рацәала иаԥиҵаз ажәеинраалақәа.
Беигәаа ипоезиатә ҭынха лассы-лассы иаҿдырԥшуеит аԥсуа литература апатриарх [[Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа|Дырмит Гәлиа]] ипоезиа амотивқәа. Гәлиа иеиԥшҵәҟьа, Беигәаа афольклортә хаҿсахьақәеи уи аестетикеи дырзааигәоуп, иажәеинраалақәа тема хадас ирымоуп – аԥсадгьыл агәхьаагара. Ҳәарада, Омар Беигәаа иажәеинраалақәа еиҳагьы аҵак ду рынаҭоит – аԥсуа бызшәала иахьаԥҵоу. Иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи амшқәа ааигәахо ишалагаз анеиликаа, апоет иҩуеит ихатәы бызшәала абарҭ ажәақәа, урҭ ибаҟаҿгьы ианырҵарц азы ауасиаҭгьы аанижьуеит: «Дыззыгәыкыз аԥсшәа ихчнызазааит наӡаӡа!»
==Иԥсадгьыл ахь иаара==
[[1975]] шықәсазы Беигәаа Аԥсны даҭаауеит, Ҭрықәтәыла иҟоу аԥсуаа рдиаспора ахаҭарнакцәа рделегациа даланы. Араҟа иара дырԥылоит еиуеиԥшым ауаажәларратә усзуҩцәа, аҵарауаа, алитераторцәа, ақалақьқәеи ақыҭақәеи дырҭаауеит, аӡиа [[Риҵа]] ибоит: усгьы ахиҳәаауеит нас, «Риҵа зымбаз, Аԥсны сыҟан ҳәа изҳәом» ҳәа.
Иҭоурыхтә ԥсадгьыл иаҭаара Беигәаа игәы шьҭнахуеит, имчқәа еизырҳаны, инапы злакыз Аԥсны иазеиӷьу аус иациҵоит. Џьума Аҳәба ииҭаз аинтервиу аҟны Омар Беигәаа еиҭеиҳәоит, иԥсҭазаара ахықә дшазааигәахаз атәы анеиликаа, иара дазхәыцуа дшалагаз идыррақәа ари адунеи аҟны рныжьра шиҭаху, убри азынгьы дахыццакны урҭ ишәҟәқәа рыҩра дшалагаз.
Убри аинтервиу аҟны иара убасгьы иазгәеиҭоит, аԥсуа иԥсҭазаара – ԥышәарала ишышьақәгылоу: «Аԥсуа анцәа дишаны адәы дзықәиҵаз дԥишәаларц ауп, илԥха ҳамазааит, ҳашԥишәауа мацара ҳааиуеит».
[[1994]] шықәсазы Омар Беигәааи Аԥсны жәлар рпоет [[Шьынқәба, Баграт Уасил-иԥа|Баграт Шьынқәбеи]] реиԥылара мҩаԥысуеит Сҭамԥыл. Ҳәарада, ари аҭоурыхтә хҭыс [[Аԥсуа телехәаԥшра]] ажурналистцәа авидео ианырҵеит. Аԥсны раԥхьатәи Ахада [[Арӡынба, Владислав Григори-иԥа|Владислав Григори-иԥа Арӡынба]] идҵала Омар Беигәаа ианашьан аорден «[[Ахьӡ-Аԥша]]» I аҩаӡара.
Омара Беигәаа иԥсҭазаара далҵит 99 шықәса шихыҵуаз, [[2001]] шықәсазы. Анышә дамадоуп Сҭамԥыл, иԥсҭазаара зегьы ахьихигаз ақалақь аҟны. [[2013]] шықәсазы, Арепатриациазы аҳәынҭқарратә еилакы аԥшьгарала Аҟәа иаартын [[Омар Беигәаа ихьӡ зху Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рҭоурых амузеи]].
Аҵарауаҩ иԥсы ахьынӡаҭаз аџьабаа ду адиҵеит адиаспора аҭоурых анҵара, уи ашәҟәҭагалара, иара убасгьы иҩхьан адиаспора иналукааша ахаҭарнакцәа рацәаҩны рбиографиақәагьы.
==Омар Беигәаа иҳәамҭақәа==
Омар Беигәаа абас иҳәон: «Адунеи аҿы амц зымҳәо х-хыҵхырҭак ыҟоуп» ҳәа. Уахь иаҵанакуан ҳәа иԥхьаӡоит:
# Абызшәа иунаҭо адыррақәа
# Ажәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа
# Археологиа иунаҭо аматериалқәа
Арҭ ианакәызаалак аҵабыргқәа аазырԥшуа иахьатәи маҭәахәуп. Омар Беигәаа пату зқәиҵоз ахыҵхырҭақәа абас дрыхцәажәон: «Аха абызшәа амц аҳәомызт, уи абызшәа иаҳәо акы ажәлар рыкультура иалазар ахьыӡгьы аман, мамзар уи ахьыӡ даҽа бызшәак аҟынтә иаауан. Иаҳҳәап, жәларык алимон рымазар, ажәагьы рыман. Абызшәа дара иыртәымзар, алимонгьы дара иртәым, даҽа џьарантә иырзааит ажәа еиԥш ахаҭагьы»- ҳәа иҩуан. «Ажәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәагьы ус ауп. Урҭ ажәлар рцивилизациа, рфилософиа, рсоциалтә ҭагылазаашьа ишыҟазҵәҟьа иаанарыԥшуан. Урҭ рдунеихәаԥшышьа иабзыиаз, иыцәгьа, ишыҟаз еиԥшҵәҟьа иаанарыԥшуеит. Иаҳҳәап, Нарҭаа репос агьырҭ Кавказ жәларқәагьы ирыман аха, урҭ репос дара рыжәлар рҷыдарақәа аанарԥшуан»- иҳәалон. «Археологиа акәзар, хымԥада зегьы еицырдыруа адыррақәа аанарыԥшуеит. Адарды рымазар, аласа рхахауеит, аласа рымазар, ауаса анырҵоит оуп иаанагауа. Аныха рымазар, иныҳәоит, ампыл ыҟазар, асшьагьы рдыруеит, абџьар рымазар иеисуеит».
==Алитература==
* Маҳинур Папааԥҳа «Омар Беигәаа изкны ацәажәара».
* Маҳинур Папааԥҳа «Ҩажәи жәохә шықәса Беигәаа Омар иаанда». Аҟәа- 2016 ш.
* Аԥсуа биографиатә жәар.
==Азхьарԥшқәа==
* http://apsnyteka.org/1176-beiguaa_o_ubykhi.html
* https://abaza.org/fanat-abkhazskoy-kultury-ob-omare-beyguaa
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1901 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 1 рзы ииз]]
[[Акатегориа:2001 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 25 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ҭырқәтәылатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа]]
|
Омар Баирам-иԥа Беигәаа (; ; , Ефҭени Ҳаџьыс ақыҭан, Дузџье (апровинциа), Османтәи аимпериа — , Сҭампыл, Ҭырқәтәыла) — Ҭырқәтәылатәи ашәҟәыҩҩы, Аԥсны анҭыҵ иҟаз аԥсуаа иаарылыҳәҳәоз, Аԥсынгьы адунеигьы иадыруаз иакәын. аҭоурыхҭҵааҩ-кавказдырҩы, алингвист, апублицист, апоет, Ҭырқәтәыла иҟоу аԥсуа диаспора ахаҭарнакцәа рахьтә иналукааша, зхы иамеигӡакәа зҭоурыхтә ԥсадгьыл азы акыр аџьабаа збаз.
Омар Беигәаа инысмҩа
Аҭоурыхҭҵааҩ-кавказдырҩы, алингвист, апублицист, апоет, Ҭырқәтәыла иҟоу аԥсуа диаспора ахаҭарнакцәа рахьтә иналукааша, зхы иамеигӡакәа зҭоурыхтә ԥсадгьыл азы акыр аџьа збаз, Омар Беигәаа диит 1901 шықәса ԥхынгәымза 1 азы, Ҭырқәтәыла иаҵанакуа Ефҭени Ҳаџьыс ақыҭан. Омар Беигәаа ихаҭа ишазгәеиҭоз ала, иқыҭа ԥсышәала хьӡыс иаман «Ашәы Ҳаџьы иқыҭа» ҳәа, мамзаргьы «Ашәаа рқыҭа» ҳәа иашьҭан. Ари анхарҭа ҭыԥ Дузџье араион ахь иаҵанакуеит. Омар Беигәаа диит, иагьизҳаит Ҭырқәтәыла, аха ижәла, ихылҵшьҭра аҭоурых даараӡа ибзианы идыруан.
Омар Беигәаа Дузџье ашкол аҟны аҵара иҵон, анаҩс дҭалоит ҭырқәтәылатәи алицеиқәа руак, уаҟа иоуеит анџьныр изанааҭ. Занааҭла аус иуан 1964 шықәсанӡа, аха иара есымша аамҭа иԥшаауан – Кавкази, аԥсуа бызшәеи, афольклори, аҭоурыхи, иара убас егьырҭ ахырхарҭақәеи рыҭҵааразы.
Омара Беигәаа иԥсҭазаара далҵит 99 шықәса шихыҵуаз, 2001 шықәсазы. Анышә дамадоуп Сҭамԥыл, иԥсҭазаара зегьы ахьихигаз ақалақь аҟны. 2013 шықәсазы, Арепатриациазы аҳәынҭқарратә еилакы аԥшьгарала Аҟәа иаартын Омар Беигәаа ихьӡ зху Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рҭоурых амузеи.
Амҳаџьырреи Омар Беигәаа иҭаацәеи
1877–1878 шықәсқәа рзы мчыла зыԥсадгьыл иқәцаны иргоз ажәлар дрылагыланы, Самаҭаа рхәы ашьҭахь ишьҭаз иқыҭа, иахьазы – Абжьаҟәа ҳәа ззырҳәо, ныжьны дцеит Омар иабду – Ҳасан. Ҳаамҭазы Беигәаа ирџьынџь дгьылны иԥхьаӡоуп ақыҭа Абжьаҟәа, уи Аҟәа араион ахь иаҵанакуеит. Абри аҟынтә, Омар Беигәаа ихазы «аҟәатәи аԥсуа» соуп ҳәа азиҳәон. Омар ихьӡ ихьӡызҵаз иабду иакәын. Беигәаа Омар итәылауаҩшәҟәаҿы иарбоуп даҽа хьӡык шимаз. Уа ашәҟәы дануп «Омер Луҭфи Буиуқа» ҳәа. Османаа еицырдыруаз рԥашьа Омер Ҧашьа ихьӡ иахаршаланы ишихырҵаз еиԥш ирыҩуеит. Апублицист, ашәҟәыҩҩы Џьума Аҳәба ииҭаз аинтервиу аҟны иазгәаҭоуп: «Саб Баирам ихьӡын. Баирам иаб – Ҳасан. Ҳасан иаб – Маџь. Маџь иаб – Мамагәыл иман ҩыџьа аишьцәа – Шармаҭи, Саҭанеи. Урҭ аҭауадцәа Ачаа раҳҭынрагьы иақәлахьан».
Зықьҩыла аԥсуаа, Аҟәеи, уи азааигәара иҟаз ақыҭақәеи рҟнытә иахыгаз, мшынла ҭырқәтәылатәи аҟәара аҟынӡа инаӡеит, иагьыӡхыҵит Қьефқьен захьӡыз аҭыԥ аҟны. Амҩа иахьаныз зымчқәа зынӡа икаԥсаз, атәым дгьыл аҟны ишнеиҵәҟьаз еиԥш, урҭ рахьтә ԥшьышәҩык инареиҳаны рыԥсҭазаара иалҵит. Зыԥсы еиқәхаз рхыԥхьаӡараҿы дыҟан Омар иаб – Баирам Беигәааи аҭыԥҳа Шьамҳа Мқыди. Хара имгакәа урҭ аҭаацәара аԥырҵоит, дагьырхылҵуеит аԥа – Омар. Еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рыла, Омар диит 1899 шықәсазы, аха Беигәаа ихаҭа 1901 шықәсазы сиит ҳәа азгәеиҭон.
Омар дхәыҷаахыс ихшыҩ ҵарын, уи убаратәы иҟан, насгьы атәым бызшәақәа даара ибзиаӡаны игәникылон. Беигәаа иԥсҭазаареи иҟазареи ҭызҵаауа, даараӡа пату зқәу аҭҵааҩы Маҳинур Папааԥҳа абас еиԥш лыҩуеит: «Аԥсуа бызшәеи аԥсуа культуреи здыруаз, ицқьаӡаз, иԥшӡаз, ашәа еиԥш иҟаз аԥсуа бызшәала ицәажәоз ауаа ирылиааз Омар, Анцәа иџьшьаны, уи абызшәа шьҭикааит» ҳәа.
Омар Беигәаа раԥхьаӡа аԥсышәала аҩра далагеит араб нбанқәа рыла. 12 шықәса зхыҵуаз Омар Беигәаа абызшәақәа рахь илаз аҟыбаҩ бзиа гәазҭаз, ажәытә османтәи алфавит ашьаҭала аԥсуа анбан шәҟәы аиқәыршәара иаҿыз, адыга аинрал Рашьыҭ Еффендии уи иԥшәмаԥҳәыс Ҟасибеи Ҷанԥҳаи рнапы злакыз аус дадрыԥхьалоит. Убри инаркны иԥсҭазаара зегьы аԥсуа бызшәеи, афольклори, аҭоурыхи рыҭҵаара иазкхеит.
Анаҩс, аԥсуаа аԥсылманра дсырҵоит ҳәа аԥсышәала иҩуаз Чқалаԥыуа Шьырын Ефенди ицхыраара ала, ԥсышәала аҩра, аԥхьара, ажәеинраалақәа рыҩра далагеит.
«Аԥсуа бызшәа адиалектқәа зегьы дырзааигәахеит, урҭ еиликааит, рыҭҵаара даҿын, – ҳәа лыҩуеит Маҳинур Папааԥҳа. – Омар Беигәаа иҭиҵаауан аԥсуа ажәақәа хылҵшьҭрақәас ирымоу, урҭ рҵакқәа еилиргон, иахьынтәиааз, рышьаҭақәа арбану уҳәа, егьырҭ абызшәақәа рҟны урҭ ирықәҿызҭуа ажәақәа алиԥшаауан».
Омар иаб иҷкәын ақыҭаҿы даанмыжькәа Дузџье дганы ашкол дҭеиҵоит. Анаҩс, Омар уаантәи амодерн школ-лицеи ашҟа диасуеит. Уи аамҭазы Ҭырқәтәыла республиканы ишьақәгылахьан, 1924–1925-тәи ашықәсқәа рзы Омар Едирне алицеи аҟны аҵара иҵон. Ари ашкол аԥара ахшәаатәын. Уа даналга ауниверситет дҭалеит. 1930 шықәса рзы Абна нџьнырра афакультет дҭалеит. Убас ала Омар Беигәаа абызшәа рацәа иҵеит. Иара идыруан араб бызшәа, афранцыз бызшәа, анемец бызшәа, аҭырқәшәа. Насгьы, ихатәы бызшәа – аԥсшәа. Аурысшәагьы маҷк еиликаауан. Хықәкысгьы имаз аԥсуааи аҭырқәцәеи рҭоурыхқәа рыҭҵаара акәын.
Омар Беигәааи аԥсуа материалқәеи
Омар Беигәаа Аԥсни аԥсуаа рҭоурыхи адунеи анырша аахыс иахьа уажәраанӡа амырӡра дашьҭан. Иара инапы злакыз ганрацәала аԥсуаа рыҭҵаара аус даараӡа иҵаулан. Аԥсуа бызшәа, аԥсуа ҭоурых, аԥсуаа рцивилизациа иахьатәи аҳәаақәа рымацара иҭакны дахәаԥшуамызт. Адунеи зегьы, аамҭақәа зегьы ажәларқәа зегьы ирҿырԥшны акәын дшазнеиуаз. Уи аганахь ала Омар Беигәаа иҟаиҵаз ҟазҵаз аӡә дыҟам. Ажәакала, Омар Аԥсны анҭыҵ иҟаз аԥсуаа иаарылыҳәҳәоз иакәын. Омар Беигәаа Аԥсынгьы адунеигьы дадыруан.
Омар Беигәаа дравторуп хыԥхьаӡара рацәала Аԥсны аҭоурыхи афольклори ирызку аусумҭақәа. Аҵарауаҩ иусумҭақәа рыҟнытә зегь реиҳа ихадоуп ҳәа иԥхьаӡоуп, ҩ-томкны иҭыжьу, «Ауаҩытәыҩсатә цивилизациа аира раԥхьатәи аамҭақәа ирызку Кавказтәи ахыҵхырҭақәа» ҳәа хьӡыс измоу аусумҭа ду.
Иара убасгьы, 1971 шықәсазы аҭырқә бызшәала Сҭамԥыл иҭыҵит еицырдыруа даҽа шәҟәыкгьы, уи «Аԥсуа мифологиа – ижәытәӡатәиу акәу?» ҳәа хьӡыс измоу. Иазгәаҭатәуп, Беигәаа ихадоу иусумҭақәа зегьы аҭырқә бызшәала ишҭыҵуаз. Ус шакәызгьы, ихатәы аԥсуа бызшәа анаҩсгьы, иара ибзиаӡаны идыруан араб бызшәа, ашьам бызшәа, аҭырқәшәа ацәажәашьақәа ируаку – ажәытә осман цәажәашьа. Аҵарауаҩ аԥсуа культура гәыкала дазыҟан, абызшәақәеи, афольклори, ажәлар рҵасқәеи ҭиҵаауан, дрызҿлымҳан.
Иара убасгьы, Омар Беигәаа иҭижьит сахьала еиқәыршәоу Аԥсуа амзар, аҭыжьра иазирхиеит х-томкны иҟоу «Аԥсуа етимологиатә жәар», «Аԥсуа грамматика». Аҵарауаҩ, апублицист Руслан Гәажәба иажәақәа рыла, ашықәсқәа цацыԥхьаӡа Беигәаа иусумҭақәа зхы иазырхәараны иҟоу аҭҵааҩцәа рхыԥхьаӡара иазҳалоит, избан акәзар, урҭ рҟны иаагоуп иҿыцу, акыр зҵазкуа адыррақәа.
Маҳинур Папааԥҳа илыҩуеит, аҵарауаҩ акырзҵазкуа аҭоурыхтә дырра ҿыцқәа роураҿы акырӡа ишихәоз араб бызшәа адырра. Омар Беигәаа даҭаауан Топкана аҳҭынра, уаҟа Османтәи аимпериа архивқәа ҭиҵаауан, иԥшаауан Аԥсни Кавкази ирызкыз еиуеиԥшым анҵамҭақәа, иҟаиҵон урҭ рықәҭыхқәа, анаҩс – аус рыдиулон. Убас иԥшаахьан абираҟқәа рсахьақәа, урҭ анаҩс аҭырқәа журналқәа рҟны икьыԥхьит. Иара убасгьы, VIII ашәышықәсазы араб бызшәала икьыԥхьын «Аԥсҳа Баҭа» (аԥсуаа раҳ Баҭа) изку аповест.
Уи анаҩсгьы, Беигәаа дрызҿлымҳан иааизакны Кавказ иазку аматериалқәа зегьы, урҭ дрышьҭан еиуеиԥшым альманахқәеи, абиблиографиақәеи, ажәарқәеи, мрагыларатәии амраҭашәаратәии атәылақәа рҟны иҭыҵуаз антропологиатә ҭыжьымҭақәа рҟны.
Абызшәадырҩы, аԥсуа бызшәа аграмматикеи адиалектикеи рыспециалист Емма Кьылԥҳа лажәақәа рыла, Омар Беигәаа 90 шыкәса ихыҵуан, Маҳинур Папааԥҳа дицырхырааны, Аԥсны аҭоурых иазкны ииҩыз аусумҭақәа аԥсшәахь ианеиҭеигаз. «Ауадаҩрақәа, хымԥада, иҟан, Ҭырқәтәыла дыҟоума, Аԥсынтәыла дыҟоума, иахьатәи аԥхьаҩ инапаҿы инеирц азы алингвистикатә анализ аҟаҵара ҳҽазаҳшәеит. Убарҭқәа зегьы аҳәынҭқарратә етапқәа ирхысырц азы акомиссиа ҷыдақәа аԥҵан аибашьра аԥхьа, уи анаҩсгьы 2002 шықәса Омар Беигәаа иусумҭақәа аԥсышәала рҭыжьразы. Ҳарҭгьы 2004 шықәса раахижьҭеи абарҭ аусумҭақәа ҳнапаҿы иҟоуп. Омар Беигәаа дҵарауаҩ дуӡӡан, дпоетын, дҭоурыхҭҵааҩын, иара дзықәныҟәоз ихатә ԥҟарақәа иман. Иусумҭақәа иаартым Америка иаҳзаҩызоуп макьана. Аха, агәра ганы ҳаҟоуп уаҵәтәи аԥхьаҩ ишизыԥшу абарҭ аусумҭақәа. Уажәшьҭа ҳамҩашьахуа иаҳҳәарц ҳалшоит иусумҭақәа шкьыԥхьхо, томла ашәҟәқәа рҭыжьра шалыршахо", — ҳәа азгәалҭоит аҵарауаҩ Емма Кьылԥҳа.
Омар Беигәаа ишәҟәы «Аԥсуа мифологиа захьӡу» хышәи бжаки даҟьа рыла ишьақәгылоуп. Ҳазареҭ Ибрагим «Аублааи Кавказааи» ҳәа иҟоу ишәҟәы аҿыгҳара рацәак идуӡам, аха уигьы аԥсшәахь еиҭагоуп.
Беигәаа ипоезиатә ҭынха
Аҭҵааратә усура адагьы, Омар Беигәаа даараӡа бзиа ибон апоезиа. Џьума Аҳәба даниҿцәажәоз иара иҳәеит, 15 шықәса анихыҵуаз ажәеинраалақәа рыҩра дшалагаз атәы. 1990 шықәсазы, ашәҟәҭыжьырҭа «Алашара», наунагӡа зҭоурыхтә ԥсадгьыл иаҟәыгоу ауаҩы ихьаа зныԥшуа иажәеинраалақәа реизга ҭнажьуеит. Аизга иахьӡын – «Сҭамԥылынтәи аԥсуа ибжьы» ҳәа, уи ианылеит Омар Беигәаа ихатәы бызшәала хыԥхьаӡара рацәала иаԥиҵаз ажәеинраалақәа.
Беигәаа ипоезиатә ҭынха лассы-лассы иаҿдырԥшуеит аԥсуа литература апатриарх Дырмит Гәлиа ипоезиа амотивқәа. Гәлиа иеиԥшҵәҟьа, Беигәаа афольклортә хаҿсахьақәеи уи аестетикеи дырзааигәоуп, иажәеинраалақәа тема хадас ирымоуп – аԥсадгьыл агәхьаагара. Ҳәарада, Омар Беигәаа иажәеинраалақәа еиҳагьы аҵак ду рынаҭоит – аԥсуа бызшәала иахьаԥҵоу. Иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи амшқәа ааигәахо ишалагаз анеиликаа, апоет иҩуеит ихатәы бызшәала абарҭ ажәақәа, урҭ ибаҟаҿгьы ианырҵарц азы ауасиаҭгьы аанижьуеит: «Дыззыгәыкыз аԥсшәа ихчнызазааит наӡаӡа!»
Иԥсадгьыл ахь иаара
1975 шықәсазы Беигәаа Аԥсны даҭаауеит, Ҭрықәтәыла иҟоу аԥсуаа рдиаспора ахаҭарнакцәа рделегациа даланы. Араҟа иара дырԥылоит еиуеиԥшым ауаажәларратә усзуҩцәа, аҵарауаа, алитераторцәа, ақалақьқәеи ақыҭақәеи дырҭаауеит, аӡиа Риҵа ибоит: усгьы ахиҳәаауеит нас, «Риҵа зымбаз, Аԥсны сыҟан ҳәа изҳәом» ҳәа.
Иҭоурыхтә ԥсадгьыл иаҭаара Беигәаа игәы шьҭнахуеит, имчқәа еизырҳаны, инапы злакыз Аԥсны иазеиӷьу аус иациҵоит. Џьума Аҳәба ииҭаз аинтервиу аҟны Омар Беигәаа еиҭеиҳәоит, иԥсҭазаара ахықә дшазааигәахаз атәы анеиликаа, иара дазхәыцуа дшалагаз идыррақәа ари адунеи аҟны рныжьра шиҭаху, убри азынгьы дахыццакны урҭ ишәҟәқәа рыҩра дшалагаз.
Убри аинтервиу аҟны иара убасгьы иазгәеиҭоит, аԥсуа иԥсҭазаара – ԥышәарала ишышьақәгылоу: «Аԥсуа анцәа дишаны адәы дзықәиҵаз дԥишәаларц ауп, илԥха ҳамазааит, ҳашԥишәауа мацара ҳааиуеит».
1994 шықәсазы Омар Беигәааи Аԥсны жәлар рпоет Баграт Шьынқәбеи реиԥылара мҩаԥысуеит Сҭамԥыл. Ҳәарада, ари аҭоурыхтә хҭыс Аԥсуа телехәаԥшра ажурналистцәа авидео ианырҵеит. Аԥсны раԥхьатәи Ахада Владислав Григори-иԥа Арӡынба идҵала Омар Беигәаа ианашьан аорден «Ахьӡ-Аԥша» I аҩаӡара.
Омара Беигәаа иԥсҭазаара далҵит 99 шықәса шихыҵуаз, 2001 шықәсазы. Анышә дамадоуп Сҭамԥыл, иԥсҭазаара зегьы ахьихигаз ақалақь аҟны. 2013 шықәсазы, Арепатриациазы аҳәынҭқарратә еилакы аԥшьгарала Аҟәа иаартын Омар Беигәаа ихьӡ зху Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рҭоурых амузеи.
Аҵарауаҩ иԥсы ахьынӡаҭаз аџьабаа ду адиҵеит адиаспора аҭоурых анҵара, уи ашәҟәҭагалара, иара убасгьы иҩхьан адиаспора иналукааша ахаҭарнакцәа рацәаҩны рбиографиақәагьы.
Омар Беигәаа иҳәамҭақәа
Омар Беигәаа абас иҳәон: «Адунеи аҿы амц зымҳәо х-хыҵхырҭак ыҟоуп» ҳәа. Уахь иаҵанакуан ҳәа иԥхьаӡоит:
Абызшәа иунаҭо адыррақәа
Ажәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа
Археологиа иунаҭо аматериалқәа
Арҭ ианакәызаалак аҵабыргқәа аазырԥшуа иахьатәи маҭәахәуп. Омар Беигәаа пату зқәиҵоз ахыҵхырҭақәа абас дрыхцәажәон: «Аха абызшәа амц аҳәомызт, уи абызшәа иаҳәо акы ажәлар рыкультура иалазар ахьыӡгьы аман, мамзар уи ахьыӡ даҽа бызшәак аҟынтә иаауан. Иаҳҳәап, жәларык алимон рымазар, ажәагьы рыман. Абызшәа дара иыртәымзар, алимонгьы дара иртәым, даҽа џьарантә иырзааит ажәа еиԥш ахаҭагьы»- ҳәа иҩуан. «Ажәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәагьы ус ауп. Урҭ ажәлар рцивилизациа, рфилософиа, рсоциалтә ҭагылазаашьа ишыҟазҵәҟьа иаанарыԥшуан. Урҭ рдунеихәаԥшышьа иабзыиаз, иыцәгьа, ишыҟаз еиԥшҵәҟьа иаанарыԥшуеит. Иаҳҳәап, Нарҭаа репос агьырҭ Кавказ жәларқәагьы ирыман аха, урҭ репос дара рыжәлар рҷыдарақәа аанарԥшуан»- иҳәалон. «Археологиа акәзар, хымԥада зегьы еицырдыруа адыррақәа аанарыԥшуеит. Адарды рымазар, аласа рхахауеит, аласа рымазар, ауаса анырҵоит оуп иаанагауа. Аныха рымазар, иныҳәоит, ампыл ыҟазар, асшьагьы рдыруеит, абџьар рымазар иеисуеит».
Алитература
Маҳинур Папааԥҳа «Омар Беигәаа изкны ацәажәара».
Маҳинур Папааԥҳа «Ҩажәи жәохә шықәса Беигәаа Омар иаанда». Аҟәа- 2016 ш.
Аԥсуа биографиатә жәар.
Азхьарԥшқәа
http://apsnyteka.org/1176-beiguaa_o_ubykhi.html
https://abaza.org/fanat-abkhazskoy-kultury-ob-omare-beyguaa
Акатегориа:1901 шықәсазы ииз
Акатегориа:Рашәарамза 1 рзы ииз
Акатегориа:2001 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жәабранмза 25 рзы иԥсыз
Акатегориа:Ҭырқәтәылатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа
|
2424
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҩнуҵҟатәи_Қарҭли
|
Аҩнуҵҟатәи Қарҭли
|
{{Акарточка арегион
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа =
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа =
|амаҵураҭыԥ=Агубернатор
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=7}}
[[Афаил:Georgia Shida Kartli map.png|thumb|right|250px]]
'''Аҩнуҵҟатәи Қарҭли''' атәылаҿацә ({{Lang-ka|შიდა ქართლის მხარე}}).
== Атерриториа ==
Атерриториа – {{км²|6200}}.
== Аланхо ==
Атәылаҿацә иаланхо – {{иаланхо|263382|2014}}.
== Ақалақьқәа ==
Ақалақь [[Гәар]] иаҳҭнықалақьуп.
== Административ-территориатә шара ==
=== 4-раионк ===
* [[Гәар]]
* [[Касп]]
* [[Қарел]]
* [[Хашәыр]]
==Азхьарԥшқәа==
{{Commonscat|Shida Kartli|Аҩнуҵҟатәи Қарҭли}}
* [http://www.shidakartli.gov.ge/ Аофициалтә саит]
[[Акатегориа:Аҩнуҵҟатәи Қарҭли| ]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла атәылаҿацәқәа|Қ]]
|
Аҩнуҵҟатәи Қарҭли атәылаҿацә ().
Атерриториа
Атерриториа – .
Аланхо
Атәылаҿацә иаланхо – .
Ақалақьқәа
Ақалақь Гәар иаҳҭнықалақьуп.
Административ-территориатә шара
4-раионк
Гәар
Касп
Қарел
Хашәыр
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Қ
|
End of preview. Expand
in Data Studio
🚀 Wikipedia Monthly
Last updated: August 05, 2025, 10:15 UTC
This repository provides monthly, multilingual dumps of Wikipedia, processed and prepared for easy use in NLP projects.
📊 Current Statistics
| Metric | Current Export (August 2025) | All Exports (Total) |
|---|---|---|
| Languages | 297 | 341 |
| Articles | 53.9M | 118.4M |
| Dataset Size | 67.9 GB | 536.5 GB |
Why Use This Dataset?
- Freshness: We run our pipeline monthly to capture the latest versions of all articles.
- Clean & Ready: We handle the messy parts of parsing MediaWiki markup. You get clean plain text ready for use.
- Easy Access: Load any language with a single line of code using 🤗
datasets.
Learn about the Wikipedia Monthly project in this blog post.
Usage
from datasets import load_dataset
# Load the English dataset from the latest dump
dataset = load_dataset("omarkamali/wikipedia-monthly", "latest.en", split="train", streaming=True)
🌍 Language Subsets
This dataset is organized into configurations, one for each language dump. The table below lists all available subsets. For new languages, the article count will show as "Processing..." until the first full run is complete.
| Language Code | Date of last export | Articles | Size |
|---|---|---|---|
ab |
2025-08-01 | 6.5K | 12.9 MB |
ace |
2025-08-01 | 13.1K | 4.2 MB |
ady |
2025-08-01 | 729 | 509.5 KB |
af |
2025-08-01 | 125.6K | 165.8 MB |
ak |
2025-08-01 | 1 | 3.5 KB |
als |
2025-07-01 | 31.2K | 258.6 MB |
alt |
2025-08-01 | 1.1K | 6.7 MB |
am |
2025-08-01 | 14.1K | 49.3 MB |
ami |
2025-08-01 | 1.8K | 11.8 MB |
an |
2025-08-01 | 49.7K | 56.1 MB |
ang |
2025-08-01 | 5.0K | 2.7 MB |
ann |
2025-08-01 | 488 | 342.6 KB |
anp |
2025-08-01 | 3.1K | 4.8 MB |
ar |
2025-08-01 | 1.3M | 1.6 GB |
arc |
2025-08-01 | 2.0K | 599.2 KB |
ary |
2025-08-01 | 10.7K | 20.2 MB |
arz |
2025-08-01 | 1.6M | 367.6 MB |
as |
2025-08-01 | 19.4K | 105.6 MB |
ast |
2025-08-01 | 137.5K | 329.3 MB |
atj |
2025-08-01 | 2.1K | 829.8 KB |
av |
2025-08-01 | 3.7K | 4.2 MB |
avk |
2025-08-01 | 29.8K | 14.6 MB |
awa |
2025-08-01 | 3.7K | 2.1 MB |
ay |
2025-08-01 | 5.4K | 4.6 MB |
az |
2025-08-01 | 206.4K | 287.4 MB |
azb |
2025-08-01 | 244.3K | 66.5 MB |
ba |
2025-08-01 | 63.9K | 167.4 MB |
ban |
2025-08-01 | 31.5K | 20.1 MB |
bar |
2025-08-01 | 27.3K | 41.0 MB |
bbc |
2025-08-01 | 1.2K | 5.7 MB |
bcl |
2025-08-01 | 20.9K | 42.1 MB |
bdr |
2025-08-01 | 669 | 129.9 KB |
be |
2025-08-01 | 255.1K | 355.5 MB |
bew |
2025-08-01 | 3.2K | 1.9 MB |
bg |
2025-08-01 | 305.2K | 611.5 MB |
bh |
2025-08-01 | 8.9K | 11.5 MB |
bi |
2025-08-01 | 1.6K | 407.8 KB |
bjn |
2025-08-01 | 11.4K | 10.9 MB |
blk |
2025-08-01 | 3.2K | 11.7 MB |
bm |
2025-08-01 | 1.3K | 757.2 KB |
bn |
2025-08-01 | 174.4K | 524.4 MB |
bo |
2025-08-01 | 13.6K | 86.1 MB |
bpy |
2025-08-01 | 25.2K | 12.8 MB |
br |
2025-08-01 | 89.2K | 71.1 MB |
bs |
2025-08-01 | 95.6K | 156.8 MB |
btm |
2025-08-01 | 1.3K | 1.4 MB |
bug |
2025-08-01 | 16.0K | 2.6 MB |
bxr |
2025-08-01 | 2.9K | 4.7 MB |
ca |
2025-08-01 | 781.1K | 1.3 GB |
cdo |
2025-08-01 | 16.7K | 4.8 MB |
ce |
2025-08-01 | 602.0K | 96.9 MB |
ceb |
2025-08-01 | 6.1M | 955.9 MB |
ch |
2025-08-01 | 607 | 106.8 KB |
cho |
2025-08-01 | 13 | 10.8 KB |
chr |
2025-08-01 | 1.1K | 595.3 KB |
chy |
2025-08-01 | 829 | 94.0 KB |
ckb |
2025-08-01 | 79.3K | 73.6 MB |
co |
2025-08-01 | 8.5K | 12.9 MB |
cr |
2025-08-01 | 25 | 24.5 KB |
crh |
2025-08-01 | 29.7K | 6.9 MB |
cs |
2025-07-01 | 572.1K | 5.4 GB |
csb |
2025-08-01 | 5.5K | 4.6 MB |
cu |
2025-08-01 | 1.3K | 921.2 KB |
cv |
2025-08-01 | 58.1K | 46.0 MB |
cy |
2025-08-01 | 282.3K | 145.4 MB |
da |
2025-08-01 | 310.0K | 396.2 MB |
dag |
2025-08-01 | 14.9K | 48.9 MB |
de |
2025-08-01 | 3.0M | 6.8 GB |
dga |
2025-08-01 | 3.2K | 4.8 MB |
din |
2025-08-01 | 511 | 362.3 KB |
diq |
2025-08-01 | 42.4K | 13.8 MB |
dsb |
2025-08-01 | 3.4K | 2.9 MB |
dtp |
2025-08-01 | 1.9K | 4.6 MB |
dty |
2025-08-01 | 3.9K | 4.4 MB |
dv |
2025-08-01 | 4.6K | 6.9 MB |
dz |
2025-08-01 | 1.1K | 6.6 MB |
ee |
2025-08-01 | 1.4K | 1.7 MB |
el |
2025-08-01 | 256.4K | 803.3 MB |
eml |
2025-08-01 | 12.8K | 3.4 MB |
en |
2025-07-02 | 7.0M | 30.6 GB |
eo |
2025-08-01 | 373.4K | 359.4 MB |
es |
2025-08-01 | 2.0M | 4.1 GB |
et |
2025-08-01 | 254.1K | 323.6 MB |
eu |
2025-08-01 | 459.8K | 357.2 MB |
ext |
2025-08-01 | 4.1K | 5.1 MB |
fa |
2025-08-01 | 1.1M | 947.4 MB |
fat |
2025-08-01 | 1.8K | 3.0 MB |
ff |
2025-08-01 | 20.6K | 32.2 MB |
fi |
2025-08-01 | 599.2K | 817.0 MB |
fj |
2025-08-01 | 1.6K | 810.7 KB |
fo |
2025-08-01 | 14.2K | 21.8 MB |
fon |
2025-08-01 | 2.8K | 1.3 MB |
fr |
2025-08-01 | 2.7M | 5.3 GB |
frp |
2025-08-01 | 5.8K | 5.3 MB |
frr |
2025-08-01 | 20.2K | 13.6 MB |
fur |
2025-08-01 | 4.9K | 3.6 MB |
fy |
2025-08-01 | 57.5K | 114.9 MB |
ga |
2025-08-01 | 62.1K | 53.0 MB |
gag |
2025-08-01 | 3.2K | 2.2 MB |
gan |
2025-08-01 | 6.8K | 3.3 MB |
gcr |
2025-08-01 | 2.4K | 1.9 MB |
gd |
2025-08-01 | 16.1K | 17.2 MB |
gl |
2025-08-01 | 225.6K | 367.5 MB |
glk |
2025-08-01 | 48.4K | 10.2 MB |
gn |
2025-08-01 | 5.9K | 9.3 MB |
gom |
2025-08-01 | 4.3K | 13.7 MB |
gor |
2025-08-01 | 15.5K | 5.9 MB |
got |
2025-08-01 | 1.1K | 1.3 MB |
gpe |
2025-08-01 | 4.1K | 13.2 MB |
gu |
2025-08-01 | 30.7K | 65.0 MB |
guc |
2025-08-01 | 898 | 709.8 KB |
gur |
2025-08-01 | 3.2K | 4.5 MB |
guw |
2025-08-01 | 1.7K | 2.2 MB |
gv |
2025-08-01 | 6.9K | 8.8 MB |
ha |
2025-08-01 | 67.4K | 139.8 MB |
hak |
2025-08-01 | 10.5K | 6.3 MB |
haw |
2025-08-01 | 3.0K | 1.8 MB |
he |
2025-08-01 | 369.8K | 1.1 GB |
hi |
2025-08-01 | 168.6K | 291.9 MB |
hif |
2025-08-01 | 12.0K | 10.0 MB |
ho |
2025-08-01 | 3 | 7.3 KB |
hr |
2025-08-01 | 213.5K | 336.1 MB |
hsb |
2025-08-01 | 14.1K | 18.6 MB |
ht |
2025-08-01 | 72.2K | 32.6 MB |
hu |
2025-08-01 | 559.7K | 1.1 GB |
hy |
2025-08-01 | 321.3K | 674.5 MB |
hyw |
2025-08-01 | 12.8K | 70.3 MB |
ia |
2025-08-01 | 30.3K | 18.1 MB |
iba |
2025-08-01 | 1.7K | 2.7 MB |
id |
2025-08-01 | 733.1K | 782.5 MB |
ie |
2025-08-01 | 13.3K | 9.2 MB |
ig |
2025-08-01 | 50.5K | 106.7 MB |
igl |
2025-08-01 | 1.0K | 3.5 MB |
ii |
2025-08-01 | 14 | 18.2 KB |
ik |
2025-08-01 | 897 | 159.8 KB |
ilo |
2025-08-01 | 15.4K | 18.6 MB |
inh |
2025-08-01 | 2.3K | 2.4 MB |
io |
2025-08-01 | 57.7K | 27.4 MB |
is |
2025-08-01 | 60.5K | 75.6 MB |
it |
2025-08-01 | 1.9M | 3.4 GB |
iu |
2025-08-01 | 541 | 243.5 KB |
ja |
2025-08-01 | 1.5M | 4.6 GB |
jam |
2025-08-01 | 1.8K | 1.3 MB |
jbo |
2025-08-01 | 1.4K | 1.5 MB |
jv |
2025-08-01 | 75.1K | 51.4 MB |
ka |
2025-08-01 | 184.6K | 308.6 MB |
kaa |
2025-08-01 | 10.5K | 30.2 MB |
kab |
2025-08-01 | 6.1K | 6.4 MB |
kbd |
2025-08-01 | 1.7K | 2.3 MB |
kbp |
2025-08-01 | 2.0K | 2.8 MB |
kcg |
2025-08-01 | 1.8K | 1.7 MB |
kg |
2025-08-01 | 1.6K | 957.6 KB |
kge |
2025-08-01 | 2.8K | 851.6 KB |
ki |
2025-08-01 | 2.1K | 1.4 MB |
kj |
2025-08-01 | 5 | 9.6 KB |
kk |
2025-08-01 | 243.1K | 217.9 MB |
kl |
2025-08-01 | 300 | 197.5 KB |
km |
2025-08-01 | 13.2K | 91.0 MB |
kn |
2025-08-01 | 34.8K | 245.5 MB |
knc |
2025-08-01 | 2.0K | 2.6 MB |
ko |
2025-08-01 | 715.8K | 1.0 GB |
koi |
2025-08-01 | 3.5K | 2.9 MB |
krc |
2025-08-01 | 2.6K | 4.6 MB |
ks |
2025-08-01 | 7.1K | 5.8 MB |
ksh |
2025-08-01 | 3.0K | 2.7 MB |
ku |
2025-08-01 | 90.5K | 34.7 MB |
kus |
2025-08-01 | 1.5K | 6.2 MB |
kv |
2025-08-01 | 6.0K | 9.3 MB |
kw |
2025-08-01 | 7.1K | 5.9 MB |
ky |
2025-08-01 | 76.4K | 78.8 MB |
la |
2025-07-02 | 140.3K | 458.2 MB |
lad |
2025-08-01 | 3.9K | 3.9 MB |
lb |
2025-08-01 | 65.5K | 73.4 MB |
lbe |
2025-08-01 | 1.3K | 654.6 KB |
lez |
2025-08-01 | 4.4K | 5.5 MB |
lfn |
2025-08-01 | 5.1K | 24.4 MB |
lg |
2025-08-01 | 4.7K | 6.3 MB |
li |
2025-07-02 | 15.1K | 73.5 MB |
lij |
2025-08-01 | 11.4K | 19.5 MB |
lld |
2025-08-01 | 180.8K | 15.6 MB |
lmo |
2025-07-02 | 77.5K | 130.3 MB |
ln |
2025-08-01 | 5.1K | 5.1 MB |
lo |
2025-08-01 | 5.7K | 13.6 MB |
lrc |
2025-08-01 | 1 | 3.3 KB |
lt |
2025-08-01 | 220.7K | 240.0 MB |
ltg |
2025-08-01 | 1.1K | 1.2 MB |
lv |
2025-07-02 | 136.4K | 853.8 MB |
mad |
2025-08-01 | 2.2K | 4.7 MB |
mai |
2025-07-02 | 15.0K | 79.4 MB |
mdf |
2025-08-01 | 7.7K | 6.5 MB |
mg |
2025-07-02 | 100.5K | 249.2 MB |
mh |
2025-08-01 | 8 | 15.3 KB |
mhr |
2025-08-01 | 11.4K | 18.3 MB |
mi |
2025-07-02 | 8.0K | 14.7 MB |
min |
2025-08-01 | 228.7K | 31.1 MB |
mk |
2025-08-01 | 154.6K | 372.1 MB |
ml |
2025-07-02 | 88.0K | 1.3 GB |
mn |
2025-08-01 | 29.3K | 84.7 MB |
mni |
2025-07-02 | 11.1K | 29.2 MB |
mnw |
2025-08-01 | 3.4K | 19.7 MB |
mos |
2025-08-01 | 1.6K | 5.6 MB |
mr |
2025-08-01 | 100.4K | 117.4 MB |
mrj |
2025-08-01 | 10.5K | 9.5 MB |
ms |
2025-08-01 | 431.2K | 285.8 MB |
mt |
2025-08-01 | 7.5K | 53.8 MB |
mus |
2025-08-01 | 2 | 5.1 KB |
mwl |
2025-07-02 | 4.5K | 46.5 MB |
my |
2025-08-01 | 111.5K | 106.5 MB |
myv |
2025-08-01 | 8.0K | 9.2 MB |
mzn |
2025-08-01 | 66.2K | 14.3 MB |
nah |
2025-08-01 | 4.6K | 3.0 MB |
nap |
2025-08-01 | 15.0K | 7.5 MB |
nds |
2025-08-01 | 85.7K | 64.7 MB |
ne |
2025-08-01 | 30.2K | 67.0 MB |
new |
2025-07-02 | 73.1K | 367.5 MB |
ng |
2025-08-01 | 18 | 41.7 KB |
nia |
2025-08-01 | 1.8K | 2.2 MB |
nl |
2025-08-01 | 2.2M | 1.7 GB |
nn |
2025-08-01 | 175.2K | 164.0 MB |
no |
2025-08-01 | 653.9K | 715.7 MB |
nov |
2025-08-01 | 2.0K | 1.1 MB |
nqo |
2025-07-02 | 1.7K | 17.3 MB |
nr |
2025-08-01 | 402 | 463.6 KB |
nrm |
2025-08-01 | 5.1K | 4.0 MB |
nso |
2025-08-01 | 8.9K | 2.3 MB |
nup |
2025-08-01 | 797 | 330.7 KB |
nv |
2025-08-01 | 22.6K | 6.6 MB |
ny |
2025-08-01 | 1.2K | 2.0 MB |
oc |
2025-08-01 | 90.1K | 85.4 MB |
olo |
2025-08-01 | 4.9K | 2.3 MB |
om |
2025-08-01 | 2.4K | 3.9 MB |
or |
2025-07-02 | 19.7K | 224.8 MB |
os |
2025-08-01 | 21.1K | 11.8 MB |
pa |
2025-08-01 | 59.1K | 129.1 MB |
pag |
2025-08-01 | 2.7K | 830.4 KB |
pam |
2025-08-01 | 10.4K | 16.1 MB |
pap |
2025-08-01 | 4.8K | 5.5 MB |
pcd |
2025-08-01 | 6.1K | 8.5 MB |
pcm |
2025-07-02 | 1.8K | 6.9 MB |
pdc |
2025-08-01 | 2.2K | 1.1 MB |
pfl |
2025-08-01 | 2.8K | 3.2 MB |
pi |
2025-08-01 | 2.9K | 356.3 KB |
pih |
2025-08-01 | 1 | 5.6 KB |
pl |
2025-08-01 | 1.7M | 2.0 GB |
pms |
2025-07-02 | 70.4K | 109.2 MB |
pnb |
2025-08-01 | 75.0K | 185.3 MB |
pnt |
2025-08-01 | 542 | 278.7 KB |
ps |
2025-08-01 | 22.6K | 102.2 MB |
pt |
2025-08-01 | 1.2M | 2.0 GB |
pwn |
2025-08-01 | 452 | 581.4 KB |
qu |
2025-07-03 | 24.4K | 69.7 MB |
rm |
2025-08-01 | 3.9K | 14.2 MB |
rmy |
2025-07-03 | 839 | 1.7 MB |
rn |
2025-08-01 | 973 | 408.8 KB |
ro |
2025-08-01 | 515.9K | 611.0 MB |
rsk |
2025-07-03 | 758 | 12.3 MB |
ru |
2025-08-01 | 2.1M | 5.4 GB |
rue |
2025-08-01 | 10.1K | 23.8 MB |
rw |
2025-08-01 | 10.2K | 27.1 MB |
sa |
2025-08-01 | 12.6K | 61.4 MB |
sah |
2025-08-01 | 17.9K | 47.7 MB |
sat |
2025-08-01 | 14.2K | 51.7 MB |
sc |
2025-07-03 | 7.8K | 33.5 MB |
scn |
2025-08-01 | 26.3K | 17.7 MB |
sco |
2025-08-01 | 34.4K | 38.6 MB |
sd |
2025-08-01 | 20.0K | 44.6 MB |
se |
2025-07-03 | 8.1K | 11.2 MB |
sg |
2025-07-03 | 590 | 633.4 KB |
sh |
2025-08-01 | 461.1K | 290.6 MB |
shi |
2025-08-01 | 10.9K | 11.2 MB |
shn |
2025-07-03 | 14.4K | 89.3 MB |
si |
2025-07-03 | 26.5K | 412.5 MB |
simple |
2025-08-01 | 271.9K | 218.1 MB |
sk |
2025-08-01 | 249.2K | 298.2 MB |
skr |
2025-07-03 | 24.2K | 223.9 MB |
sl |
2025-08-01 | 194.3K | 356.1 MB |
sm |
2025-08-01 | 1.2K | 1.2 MB |
smn |
2025-08-01 | 6.3K | 9.7 MB |
sn |
2025-07-03 | 11.9K | 22.4 MB |
so |
2025-08-01 | 9.6K | 15.5 MB |
sq |
2025-07-03 | 113.9K | 704.3 MB |
sr |
2025-08-01 | 742.8K | 1.2 GB |
srn |
2025-08-01 | 1.2K | 440.6 KB |
ss |
2025-07-03 | 1.3K | 3.9 MB |
st |
2025-08-01 | 1.8K | 2.2 MB |
stq |
2025-08-01 | 4.2K | 4.0 MB |
su |
2025-08-01 | 62.0K | 27.8 MB |
sv |
2025-08-01 | 2.6M | 1.1 GB |
sw |
2025-08-01 | 100.6K | 57.0 MB |
syl |
2025-08-01 | 1.1K | 1.0 MB |
szl |
2025-08-01 | 58.7K | 12.6 MB |
szy |
2025-07-03 | 5.3K | 32.4 MB |
ta |
2025-07-03 | 176.5K | 2.3 GB |
tay |
2025-08-01 | 2.9K | 2.9 MB |
tcy |
2025-07-03 | 3.1K | 45.1 MB |
tdd |
2025-07-03 | 519 | 2.8 MB |
te |
2025-08-01 | 114.8K | 344.6 MB |
tet |
2025-07-03 | 1.5K | 5.4 MB |
tg |
2025-08-01 | 115.8K | 66.4 MB |
th |
2025-07-03 | 174.9K | 3.4 GB |
ti |
2025-07-03 | 523 | 2.6 MB |
tig |
2025-08-01 | 371 | 2.5 MB |
tk |
2025-08-01 | 8.0K | 12.0 MB |
tl |
2025-08-01 | 48.8K | 81.1 MB |
tly |
2025-08-01 | 11.6K | 3.9 MB |
tn |
2025-08-01 | 3.1K | 9.2 MB |
to |
2025-08-01 | 1.9K | 859.6 KB |
tpi |
2025-07-03 | 1.4K | 1.8 MB |
tr |
2025-08-01 | 643.7K | 729.2 MB |
trv |
2025-08-01 | 2.0K | 4.4 MB |
ts |
2025-08-01 | 1.1K | 1.8 MB |
tt |
2025-08-01 | 503.4K | 153.9 MB |
tum |
2025-08-01 | 18.9K | 12.8 MB |
tw |
2025-07-03 | 5.0K | 28.8 MB |
ty |
2025-08-01 | 1.4K | 304.4 KB |
tyv |
2025-08-01 | 3.8K | 9.2 MB |
udm |
2025-08-01 | 5.7K | 7.4 MB |
ug |
2025-07-03 | 9.8K | 95.7 MB |
uk |
2025-08-01 | 1.4M | 2.7 GB |
ur |
2025-07-03 | 228.7K | 1.6 GB |
uz |
2025-08-01 | 294.8K | 240.2 MB |
ve |
2025-08-01 | 953 | 250.1 KB |
vec |
2025-08-01 | 69.5K | 21.9 MB |
vep |
2025-08-01 | 7.1K | 14.9 MB |
vi |
2025-08-01 | 1.3M | 854.6 MB |
vls |
2025-07-03 | 8.2K | 29.9 MB |
vo |
2025-08-01 | 43.9K | 12.6 MB |
wa |
2025-08-01 | 12.7K | 19.3 MB |
war |
2025-08-01 | 1.3M | 158.0 MB |
wo |
2025-08-01 | 1.8K | 3.5 MB |
wuu |
2025-08-01 | 46.3K | 25.3 MB |
xal |
2025-07-03 | 1.8K | 3.0 MB |
xh |
2025-08-01 | 2.7K | 4.8 MB |
xmf |
2025-08-01 | 21.1K | 28.2 MB |
yi |
2025-08-01 | 15.3K | 33.7 MB |
yo |
2025-08-01 | 36.1K | 19.0 MB |
za |
2025-08-01 | 3.1K | 953.7 KB |
zea |
2025-08-01 | 6.9K | 5.6 MB |
zgh |
2025-08-01 | 11.7K | 16.2 MB |
zh |
2025-07-03 | 1.5M | 11.7 GB |
zu |
2025-08-01 | 12.2K | 11.8 MB |
Dataset Creation Process
Our pipeline is designed for transparency and robustness:
- Download: We fetch the latest
pages-articles.xml.bz2dump for each language directly from the official Wikimedia dumps server. - Filter: We stream the dump and process only main articles (namespace
0), filtering out user pages, talk pages, and other metadata. - Process: Using
mwparserfromhell, we parse the MediaWiki syntax to extract clean, readable content. - Format: We generate a plain text representation by applying additional post-processing on the output from
mwparserfromhell. - Upload: The resulting dataset is uploaded to the Hugging Face Hub with a configuration name corresponding to the dump date and language (e.g.,
20250710.en).
Data Fields
Each row in the dataset corresponds to a single Wikipedia article and contains the following fields:
id: The unique Wikipedia page ID (string).url: The URL to the live article (string).title: The title of the article (string).text: The clean, plain text content of the article (string).raw_mediawiki: The original, unprocessed MediaWiki source content (string).
Maintainer
Wikipedia Monthly is compiled, processed and published by Omar Kamali based on the official Wikipedia dumps.
License
Wikipedia Monthly is built on top of the incredible work by the Wikimedia Foundation and the open-source community. All content maintains the original CC-BY-SA-4.0 license.
- Downloads last month
- 4,429