Dataset Viewer
text
stringlengths 15
900k
| id
stringlengths 2
6
| url
stringlengths 31
141
| title
stringlengths 1
112
|
|---|---|---|---|
# Сармат мәҙәниәте
Сармат мәҙәниәте (икенсе атамаһы Прохоровка мәҙәниәте) — беҙҙең эраға тиклем IV—II быуаттарҙа Евразия далаларының археологик мәҙәниәте, уның өсөн Ырымбур өлкәһе Шарлыҡ районының Прохоровка ауылы янында С. И. Руденко ҡаҙып тапҡан ҡурғандар комплексы хас.
М. И. Ростовцев Прохоровка ҡурғандарын беҙҙең эраға тиклем IV—III быуаттар менән билдәләй һәм уларҙың барлыҡҡа килеүен көнсығыш күрше скифтар — сарматтар (савромат-сармат берлеге) менән бәйләй. 1927—1929 йылдарҙа Б. Н. Граков Түбәнге Волга һәм Көньяҡ Урал итәгендәге Прохоровкалағыға оҡшаш археологик ҡомартҡыларҙы Прохоровка (савромат-сармат) баҫҡысына берләштерә һәм уны б. э. т. IV—II быуаттар менән билдәләлй.
# Сармат мәҙәниәте
## Сармат мәҙәниәтен булдырыусыларҙың килеп сығышы
Сармат мәҙәниәтен булдырыусы халыҡтың килеп сығышына ҡарата ике төрлө ҡараш бар:
* Беҙҙең эраға тиклеи IV быуат аҙағына тулыһынса формалашҡан сармат мәҙәниәте нигеҙендә Көньяҡ Урал итәгендәге урындағы савромат мәҙәниәте һәм Урал аръяғының, Ҡаҙағстан һәм, бәлки, Арал буйының урман-далалары ҡәбиләләре алып килгән компоненттар (Эткол, Гороховка мәҙәниәттәре) ята. IV быуат аҙағында йәки беҙҙең эраға тиклем IV—III быуаттар сиктәрендә Көньяҡ Уралда йәшәгән күсмә халыҡтар тотошлайы менән көнбайышҡа Түбәнге Волга буйына һәм бик аҙ ғына өлөшө төньяҡҡа, көньяҡҡа һәм көнсығышҡа табан күсененә. Көнсығыштан килгән күсмә халыҡ Түбәнге Волга буйында өлөшләтә урындағы савромат ҡәбиләләренә ҡушыла, ә бер өлөшө урындағы халыҡты Аҙау буйына һәм Кавказ тауының көнбайыш итәгенә ҡыҫырыҡлай, унда улар һуңынан сираҡ күсмә берләшмәһе нигеҙен тәшкил итә. Көньяҡ Урал Прохоровка мәҙәниәтенең Түбәнге Волга соврамат мәҙәниәте менән ҡушылыуы Көньяҡ Урал итәгендәге һәм Волга-Дон төбәгендәге табылған ҡомартҡыларҙың ҡайһы берҙәренең берҙәм мәҙәниәт сиктәрендә бер ни тиклем айырылып тороуы билдәләнелә.
* Көньяҡ Урал итәгендәге сармат мәҙәниәте иртә Прохоровка мәҙәниәте иҫәбенә формалаша, ә Түбәнге Волгалағы савромат мәҙәниәте шул уҡ ваҡытта үҙаллы берлек булараҡ айырым үҫешә.
# Сармат мәҙәниәте
## Палеогенетика
II—III быуаттарҙа Төньяҡ Кавказда Бесланда йәшәгән сармат мәҙәниәтенең ике вәкилендә Y-хромосома гаплогруппаһы j1 (M267+) һәм митохондриаль гаплогруппаһы H1c21 һәм K1a3 булараҡ билдәләнелде. II—IX быуаттарҙың сармат-алан этник бүлексәләре менән бәйле антропологик материалдарҙы анализлау түбәндәге Y-хромсома гаплогруппаларының булыуын иҫбатланы: G2a (P15+), R1a1a1b2a (Z94+, Z95+), J1 (M267+) и J2a (M410+). Ҡатын-ҡыҙ линияһын түбәндәге митохондриаль гаплогруппалар иҫбатлай: I4a, D4m2, H1c21, K1a3, W1c һәм X2i. Үҙ сиратында, аутосомный маркёрҙарҙы тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, төрлө йүнәлештәрҙә ҡушылмалар булыуға ҡарамаҫтан, дөйөм алғанда был мәғлүмәттәрҙә типик Европа генотибы бар.
# Сармат мәҙәниәте
## Библиография
* Граков Б. Н. ГYNAIKOKPATOYMENOI (Пережитки матриархата у сарматов)//ВДИ, 1947. № 3;
* Смирнов К. Ф. Савроматы. М., 1964;
* Пшеничнюк А. Х. Культура ранних кочевников Южного Приуралья. М., 1983;
* Скрипкин А. С. Азиатская Сарматия. Саратов, 1990. | 132881 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Сармат_мәҙәниәте | Сармат мәҙәниәте |
# Турица (Сухона ҡушылдығы)
Турица — Рәсәй йылғаһы. Вологда өлкәһе, Архангельск өлкәһе биләмәләрендә аға. Йылға Сухона йылғаһының һул ярына тамағынан 352 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 15 км.
# Турица (Сухона ҡушылдығы)
## Һыу реестры мәғлүмәттәре
Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәте буйынса йылға Двина-Печора һыу бассейны округында урынлашҡан, һыу хужалығы участкаһы — йылғаның башынан алып Төньяҡ Двина Вычерга йылғаһына ҡойғанға тиклем, Юг һәм Сухона йылғаларын индермәйенсә (инештән Кубен гидроузлына тиклем). Бәләкәй йылға бассейны — Сухона, йылға бассейны — Төньяҡ Двина.
Һыу ресурстарының федераль агентлығы мәғлүмәте буйынса:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020100312103000007650
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103000765
* Бассейн коды — 03.02.01.003
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 03
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0 | 15416 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Турица_(Сухона_ҡушылдығы) | Турица (Сухона ҡушылдығы) |
# Тубыл (ҡала)
Тубыл (рус. Тобольск) — Төмән өлкәһенең Тубыл районы үҙәге.
Өлкәнең төньяҡ өлөшөндә, Тубыл йылғаһы Иртышҡа ҡойған ерҙә урынлашҡан. Ҡалаға 1587 йылда Себерҙе үҙләштерү үҙәге булараҡ нигеҙ һалынған. 1590 йылда уға Себер тарафтарында беренсе булып ҡала статусы бирелә. 1708 йылдан Себер губернаһының административ үҙәге була.
Тубылдан 17 км алыҫлыҡта ҡасандыр Себер ханлығының баш ҡалаһы Ҡашлыҡ урынлашҡан булған.
Ҡалала бөйөк химик Дмитрий Иванович Менделеев тыуған.
# Тубыл (ҡала)
## Географик урыны
Тубыл — кеше һаны буйынса Төмән өлкәһенең икенсе ҡалаһы. Тубыл, Уват, Вагай райондары өсөн иҡтисад үҙәге.
# Тубыл (ҡала)
## Географик урыны
#### Климат
* Йыллыҡ уртаса һауа температураһы — +0,9 °C
* Йыллыҡ уртаса һауаның дымлылығы — 75 %
* Йыллыҡ уртаса ел тиҙлеге — 2,9 м/с
Ҡала климаты :
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 5,5 | 5,5 | 14,7 | 29,5 | 35,7 | 37,2 | 36,1 | 33,8 | 30,1 | 23,0 | 12,3 | 4,5 | 37,2 |
| Уртаса максимум, °C | −12,7 | −10,3 | −1,4 | 7,3 | 16,3 | 22,4 | 23,9 | 20,4 | 13,7 | 6,1 | −4,7 | −10,7 | 5,9 |
| Уртаса температура, °C | −17,1 | −15,6 | −7 | 1,8 | 10,2 | 16,7 | 18,7 | 15,3 | 9,0 | 2,2 | −8,2 | −14,9 | 0,9 |
| Уртаса минимум, °C | −21,6 | −20,7 | −12,6 | −3,2 | 4,7 | 11,4 | 13,7 | 10,7 | 4,9 | −1,2 | −11,8 | −19,3 | −3,8 |
| Абсолют минимум, °C | −48,5 | −47,7 | −41,8 | −30,3 | −14,6 | −2,2 | 1,2 | −2,9 | −6,5 | −34,4 | −40,1 | −51,8 | −51,8 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 23 | 17 | 17 | 24 | 44 | 57 | 67 | 73 | 53 | 40 | 34 | 27 | 476 |
| Сығанаҡ: Погода и климат |||||||||||||| | 65540 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Тубыл_(ҡала) | Тубыл (ҡала) |
# Ғәббәсов
Ғәббәсов — башҡорт ир-ат фамилияһы. Ғәббәс исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла.
Ғәббәсова — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы.
# Ғәббәсов
## Билдәле йөрөтөүселәр
* Ғәббәсов Әхмәҙулла Әхмәт улы (1902— ????) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры.
* Ғәббәсов Абдулла Ғәббәс улы (1900—????) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры. | 184379 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәббәсов | Ғәббәсов |
# Эркслебен (Альтмарк)
Эркслебен (Альтмарк) (нем. Erxleben (Altmark)) — Германияла, Саксония-Анхальт ерендә урынлашҡан коммуна.
2006 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса коммунала 499 кеше йәшәй. Майҙаны — 20,99 км². Диңгеҙ кимәленән 33 метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 39606 һәм автомобиль коды — SDL. | 30384 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Эркслебен_(Альтмарк) | Эркслебен (Альтмарк) |
# Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы)
Ҡуян (рус. Куяново) — Башҡортостандың Ҡалтасы районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 57 кеше. Почта индексы — 452855, ОКАТО коды — 80233846002.
# Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы)
## Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | | | | | |
| 1920 йыл 26 август | | | | | |
| 1926 йыл 17 декабрь | | | | | |
| 1939 йыл 17 ғинуар | 459 | 206 | 253 | 44,9 | 55,1 |
| 1959 йыл 15 ғинуар | 420 | 187 | 233 | 44,5 | 55,5 |
| 1970 йыл 15 ғинуар | 270 | 133 | 137 | 49,3 | 50,7 |
| 1979 йыл 17 ғинуар | 180 | 86 | 94 | 47,8 | 52,2 |
| 1989 йыл 12 ғинуар | 72 | 27 | 45 | 37,5 | 62,5 |
| 2002 йыл 9 октябрь | 90 | 46 | 44 | 51,1 | 48,9 |
| 2010 йыл 14 октябрь | 57 | 28 | 29 | 49,1 | 50,9 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
* 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
* 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
* 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
* 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
* 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
* 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
* 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
* Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
# Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы)
## Ауыл тарихы
Ҡуян ауылы XX быуаттың 60-сы йылдарында үҫешә башлай. 1957 йылдың август айында Яңы Хажи эргәһендәге скважинанан нефть урғыла. Шулай Арлан нефть ятҡылығының көньяҡ өлөшөндә яңы «ҡара алтын» майҙаны асыла. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә 17 йорттан торған Ҡуян ауылында 50 ике фатирлы йорт төҙөйҙәр. 70-се йылдарҙа төҙөлөш әүҙемләшә. Башҡортостандың төрлө райондарынан һәм күрше өлкәләрҙән килеп урынлашалар бында. Ҡуян башҡорттары менән әңгәмәләшкәндән һуң кеше исемдәрендә [з] урынына [д] өнөн йышыраҡ ҡулланылыуына иғтибар иттек: Зәбир – Дәбир, Зинира – Динира, Земфира – Демфира, Мирзәлиф – Мирдәлиф... Бындағы милләттәштәребеҙ төньяҡ-көнбайыш диалектында һөйләшһә лә, төрлө яҡтан килеү сәбәпле, үҙҙәренең элек йәшәгән төбәктәрендә ҡулланылған һүҙҙәрҙе файҙалана. Мәҫәлән, күплектә «лар» ялғауын ҡушалар: ат-лар, китап-лар; диалект һүҙҙәр ҙә килеп инә: инеү/кереү, алыҫ/йыраҡ, ыңғай/уңай, сәңгелдәк/бишек, муйыл/шоморт, ҡарағай/нарат; [с] өнө урынына – [ч], [һ] урынына [с] өнөн ҡулланалар: чәй//сәй, сөртә//һөртә. Татар, мари, урыҫ халҡы менән аралашып йәшәүҙәре лә телгә йоғонто яһаған. Бик күп уртаҡ һүҙҙәр бар. Ҡуян ауылында йәшәүсе халыҡтың 38 проценты – башҡорттар..
# Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы)
## Географик урыны
* Район үҙәгенә тиклем (Ҡалтасы): 23 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Яңы Килбакты): 6 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Яңауыл): 49 км
# Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы)
## Ауылдан сыҡҡан арҙаҡлы шәхестәр
* Рәимов Риф Мөхсин улы — (1904 йылдың 30 декабре — 1953 йылдың 15 феврале) — Башҡортостандың билдәле дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, тәүге башҡорт совет тарихсыларының береһе, тарих фәндәре докторы (1950). | 12236 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡуян_(Яңы_Килбаҡты_ауыл_советы,_Ҡалтасы_районы) | Ҡуян (Яңы Килбаҡты ауыл советы, Ҡалтасы районы) |
# Нефтсе (стадион, Ишембай)
«Нефтсе» — Ишембай ҡалаһының төп стадионы, уға 1937 йылда нигеҙ һалынған. Ҡаланың үҙәгендәге Ленин майҙанында урынлашҡан. Ишембай ҡалаһының «Нефтсе» футбол клубы өсөн ярыштар урыны булып тора. Футбол яланы (105x68 м), еңел атлетика йүгереүҙәре юлы (400 м), бейеклеккә һәм оҙонлоҡҡа һикереү, диск һәм һөңгө ырғытыу, йәҙрә ташлау өсөн секторҙары, трибуналары (5 мең урынлыҡ), спорт залы (18x9 м), баскетбол, волейбол, бура һуғыу, хоккей майҙансығы һ. б. бар. Күнекмәләр залында өҫтәл теннисы буйынса күнекмә дәрестәр үткәрелә.
«Нефтсе» стадионы ҡала халҡы араһында сәләмәт йәшәү рәүешен пропагандалауҙа ҙур роль уйнай. Стадион йыл дауамында ҡала халҡын хеҙмәтләндереү һәм ялын ойоштороу өҫтөндә эшләй. Район һәм республика күләмендәге спорт саралары үткәрелә. Стадион базаһында балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбенең баскетбол, пляж волейболы, конькиҙа йүгереү спорты, еңел атлетика, мини-футбол, өҫтәл теннисы, футбол, бура һуғыу спорты секциялары, теннис һ. б. буйынса бүлектәр эшләй
Ишембай ҡалаһы халҡының күпселеге ҡышын буш ваҡытын стадион һырғалағында үткәрә. Тренажер залы эшләй, футбол, еңел атлетика, бура һуғыу спорты секциялары бар. Майҙансығында йөҙәрләгән ҡала халҡы волейбол, баскетбол, һауыҡтырыусы йүгереү менән шөғөлләнә, Башҡортостан Республикаһы чемпионаты футбол матчтары, «Күн туп» һәм балалар араһында популяр булған «Ихата футболы» турнирҙары үтә.
# Нефтсе (стадион, Ишембай)
## Тарихы
1940 йылда ҡала стадионы булараҡ асыла, 1947 йылдан стадион — «Ишембайнефть» нефть-газ табыу идаралығында, 2000 йылдан муниципаль учреждение. Стадионда предприятиелар һәм учреждениеларҙың физик культура коллективтары (1987) һәм үҫмерҙәр (1992-94) араһында футбол буйынса Рәсәй беренселеге уҙғарыла.
# Нефтсе (стадион, Ишембай)
## Адресы
453200, Ишембай ҡалаһы, Ленин проспекты, 21.
# Нефтсе (стадион, Ишембай)
## Рәсми web-сайт
http://dush4.ishimsport.ru 2021 йыл 13 июнь архивланған. | 126842 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Нефтсе_(стадион,_Ишембай) | Нефтсе (стадион, Ишембай) |
# Бенджамин Франклин
Бенджамин Франклин (ингл. Benjamin Franklin; 17 ғинуар 1706 йыл — 17 апрель 1790 йыл) — АҠШ-тың сәйәси эшмәкәре, дипломат, полимат, уйлап табыусы, яҙыусы, журналист, нәшриәтсе, масон. АҠШ бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш лидерҙарының береһе.
Бенджамин Франклин — Америка Ҡушма Штаттарының бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ барлыҡҡа килеүе нигеҙендә ятҡан өс иң мөһим тарихи документын: АҠШ-тың бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһын, АҠШ Конституцияһын һәм 1783 йылда Төньяҡ Америкала ун өс британ колонияһының Бөйөк Британия үҙ бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғышын формаль рәүештә тамамлауҙы аңлатҡан Версаль тыныслыҡ килешеүен]] (Икенсе Париж тыныслыҡ килешеүе) ҡултамғаһы менән нығытҡан АҠШ-ты нигеҙләүсе бөйөк шәхестәрҙең береһе.
АҠШ-тың ҙур матбуғаты дизайнын эшләүселәрҙең береһе. Петербург фәндәр академияһының (1917 йылдан — Рәсәй фәндәр академияһы (Петербург фәндәр академияһы) ағзаһы, тәүге сит ил кешеһе американлы (02.11.1789) булған.
1914 йылдан бирле Бенджамин Франклин портреты АҠШ Федераль резерв системаһының йөҙ доллар купюраһында төшөрөлгән.
Киң таралған яңылыш фекергә ҡарамаҫтан, Франклин бер ҡасан да АҠШ президенты булмаған.
# Бенджамин Франклин
## Биографияһы
Бенджамин Франклин 1706 йылдың 17 ғинуарында Массачусетс-Бэй провинцияһындағы Бостондың Милк-Стрит (Milk Street) урамында һөнәрсе, һабын һәм шәм эшләү менән шөғөлләнгән Англия эмигранты Джосайи Франклин (Josiah Franklin, 1657—1745) ғаиләһендә, 17 бала араһында 15-се булып донъяға килгән. Үҙ аллы белем алған. Джосайя улының мәктәптә уҡыуын бик теләгән, ләкин уның аҡсаһы улына ике йыл белем алырға ғына еткән. Бенджамин 12 йәшенән ағаһының типографияһында оҫта ярҙамсыһы булып эшләй башлай, ә баҫма эше уның күп йылдарға һуҙылған төп һөнәренә әйләнә.
1727 йылда ул Филадельфияла үҙенең шәхси типографияһынна нигеҙ һалған. 1729 йылдан 1748 йылға тиклем "Пенсильвания гәзите"н, ә буйынса, 1732 йылдан 1758 йылға саҡлы — «Ярлы Ричард альманахы» тигән йыллыҡ баҫмаһын сығарған.
1728 йылда Бенджамин Франклин һөнәрселәрҙең һәм сауҙагәрҙәрҙәрҙең филадельфия бәхәс түңәрәге — "Күн алъяпҡыстар клубы"на («Джунто») нигеҙ һала, һуңынан, 1743 йылда, ул Америка философия йәмғиәтенә әүерелгән.
1731 йылда Америкала беренсе асыҡ китапханаға, 1751 йылда Пенсильвания университетының башы булған Филадельфия академияһына нигеҙ һалған. 1737 йылдан 1753 йылға саҡлы Пенсильвания почтмейстеры вазифаһын, буйынса 1753 йылдан 1774 йылға тиклем — шул уҡ вазифаны бөтә америка колониялары күләмендә башҡарған.
1776 йылда, был ил менән Англияға ҡаршы союз төҙөү, шулай уҡ бурысҡа аҡса алыу маҡсатында, Францияға илсе итеп ебәрелгән. Күп илдәрҙең академиялары, шул иҫәптән Рәсәй фәндәр академияһы (1789 йылда, Петербург фәндәр академияһының беренсе американ ағзаһы) ағзаһы итеп һайланған.
Франклин масон булған һәм «Туғыҙ апалы-һеңлеле» тип аталған бөйөк масон ложаһына ингән.
Бенджамин Франклин — АҠШ Конституцияһы (1787 йыл) авторҙарының береһе.
«Ваҡыт — аҡса» тигән афоризмдың авторы («Йәш сауҙагәргә кәңәштәр», 1748).
Ысынбарлыҡта XVIII быуаттың икенсе яртыһында һәм XIX быуаттың беренсе яртыһында яңы америка милләтенең рухи лидеры булып тора.
Франклин 1790 йылдың 17 апрелендә вафат була. Сабыйҙарҙы ла индергәндә, халҡы 33 мең кеше тәшкил иткән Филадельфияла уны ерләргә 20 мең самаһы кеше йыйыла.
Уның ҡәбер ташындағы эпитафияға шулай тип яҙылған: «Ул күктән йәшенде, ә артабан рәхимһеҙҙәрҙән скипетрҙарын тартып алды»
# Бенджамин Франклин
## Биографияһы
### Автобиографияһы
Бенджамин Франклиндың Автобиографияһы тип ғәҙәттә уның 1771 йылдан 1790 йылға тиклемге осорҙа үҙ тормошо тураһында яҙылған тамамланмаған яҙмалары атала. Әммә Франклин был эште үҙенең мемуарҙары тип һанағандыр, моғайын. Документ авторҙың вафатынан һуң баҫылған.
# Бенджамин Франклин
## Ҡараштары
Бенджамин Франклиндың сәйәси ҡараштары нигеҙендә кешенең ғүмер, азатлыҡ, милеккә тәбиғи һәм айырып алғыһыҙ хоҡуҡтары концепцияһы ятҡан. Әйткәндәй, ваҡыт үтеү менән төньяҡ америка колонияларының сәйәси ҡоролошона Франклиндың ҡараштары үҙгәргән. 1765 йылға саҡлы ул ҙы Британия империяһының бер өлөшө тип ҡараған. Һуңғараҡ метрополияның король власы аҫтында бөтә колонияларҙың тулы хоҡуҡлы нигеҙҙә федераль ҡоролошо идеяһына килгән. Ахыр сиктә, Англия һәм уның колониялары араһындағы ҡапма ҡаршылыҡ сиселерлек булмау дәрәжәһенә еткәнлектән һәм Британия парламентына мөрәжәғәттәре уңышһыҙлыҡҡа осрағанлыҡтан һәм Лондон сәйәсәтенә петициялар ярҙамында ғына тәьҫир итеп булмаҫын аңлағанлыҡтан, Франклин колонияларҙың метрополиянан тулыһынса бүленеү мөмкинлеген һәм сәйәси бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итеүҙе яҡлап сыҡҡан. Аҙағыраҡ ул башҡарма властың көсәйеүенә, атап әйткәндә, Джордж Вашингтондың арта барған сиктән тыш вәкәләттәренә, сикләнмәгән мөлкәт цензына ҡаршы сыҡҡан, дөйөм һайлау хоҡуҡтарын урынлаштырыу яҡлы, ҡол биләүселек дошманы булараҡ сығыш яһаған.
Фәлсәфәүи ҡараштары буйынса Бенджамин Франклин деизм яҡлы булған. Аллаһы тәғәләнең әһәмиәтен бары тик донъя барлыҡҡа килтереүгә генә ҡайтарып ҡалдырған ортодоксаль сиркәү догмаларына «тәбиғи дин» идеяһыни ҡаршы ҡуйғандар. Хеҙмәт баһаһы теорияһының үҙенсә вариантын формалаштырған.
Франклин «Автобиография»һында яҙғанға ярашлы, зыянлы ғәҙәттәрҙе юҡҡа сығарып, 13 изгелек таһыллығы исемлегенән торған әхлаҡи камиллыҡҡа өлгәшеү планын енетекләп эшләгән һәм тормошҡа ашырырға тырышҡан.
# Бенджамин Франклин
## Баһалау
Б. Франклинға яҙған хатында: «Һеҙ донъяның данлыҡлы ғалимы…» тип яҙған Максимилиан Робеспьер.
Дейл Карнеги: «Әгәр ҙә башҡа кешеләргә нисек өндәшергә, үҙең менән нисек идара итеү һәм шәхси сифаттарыңды камиллаштырыу буйынса бик шәп кәңәш алғығыҙ килһә, Бенджамин Франклиндың автобиографияһын — кеше ғүмере тураһындағы мауыҡтырғыс тарихты уҡығыҙ».
Бөтә донъя кәңәшмәһе ҡарары буйынса Бенджамин Франклин Кешелектең атаҡлы вәкилдәре исемлегендә индерелгән.
# Бенджамин Франклин
## Ғилми һәм уйлап табыу эшмәкәрлеге
* электрик зарядланған тороштоң дөйөм ҡулланышта йөрөтөлгән «+» һәм «−» билдәләмәләрен индергән;
* атмосфералы һәм ышҡылыу ярҙамында алынған электричество араһында тигеҙлек барлығын билдәләгән һәм йәшендең электрик тәбиғәтен раҫлаған;
* ер менән тоташтырылған осло металл предметтар зарядланған есемдәрҙән, уьарға ҡағылмаан хәлдә лә, уларҙың электр зарядтарын үҙҙәренә тартыу һәләтенә эйә тип раҫлаған һәм 1752 йылда йәшен ҡайтарғыс проектын тәҡдим иткән;
* бифокаль күҙлек уйлап тапҡан (1784);
* бәүелгес кресло конструкцияһын уйлап тапҡан һәм патент алған;
* 1742 йылда Франклин мейесе тигән атама алған, өйҙө йылыта алырлыҡ, иҡтисади яҡтан эффектив бәләкәй габаритлы (йәки «пенсильван каминын») уйлап тапҡан, ә 1770 йылда принципиаль рәүештә камиллаштырған һәм, бар ватандаштары мәнфәғәтен хөрмәт иткәнлектән, махсус рәүештә патентлап та томаған;
* электр двигателе илеяһын тәҡдим иткән һәм электростатик көстәр тәьҫире аҫтында әйләнгән «электр тәгәрмәсен» күрһәткән;
* тәүгеләрҙән булып дары шартлатыу өсөн электр осҡонон файҙаланған;
* үткәреүсе обкладкаларҙы бүлеүсе диэлектриктың әһәмиәтле роль уйнауын раҫлаған лейден банкыһының тәьҫир итеү принцибын аңлатҡан;
* быяла гармониканы принципиаль рәүештә камиллаштырған, һәм был музыка ҡоралы өсөн Вольфганг Амадей Моцарт, Людвиг ван Бетховен, Гаэтано Доницетти, Рихард Штраус, Михаил Иванович Глинка һәм Пётр Ильич Чайковский көйҙәр яҙған;
* үҙенең Ваҡыт менән идара итеү системаһын ентекләп эшләгән;
* шторм елдәре (норд-ост) тураһында киң мәғлүмәт йыйған һәм уларҙың килеп сығышын аңлатҡан теория тәҡдим иткән;
* Бенджамин Франклин ҡатнашлығында Гольфстрим ағымының тиҙлеген, киңлеген һәм тәрәнлегенүлсәү үткәрелгән, һәм Бенджамин Франклин исем биргән был ағым картала билдәләнгән (1770).
# Бенджамин Франклин
## Ғилми һәм уйлап табыу эшмәкәрлеге
### Гольфстримды өйрәнеүе
Колонияларҙың почталары директоры булғанлыҡтан, ул инглиз порты Фалмуттан Нью-Йоркҡа оҙатылған почта пакетботтары, Лондондан Нью-Йорктан көнсығыштараҡ ятҡан Нью-портҡа ғәҙәти сауҙа суднолары менән ебәрелгәндәренә ҡарағанда, ике аҙнаға һуңыраҡ килгәненә иғтибар иткән. Һәм был күренешкә Гольфстрим ғәйепле икәнен аңлаған. Был ағым менән таныш булмаған инглиз моряктары был почта суднолары менән , ә сауҙа суднолары менән — Америка ярҙары буйында диңгеҙ промыслаларында йәштән ҡатнашҡан америка моряктары командалыҡ иткән. Франклиндың ныҡышмалығы арҡаһында моряктар үҙҙәренең күҙәтеүҙәрен карталарға теркәй барған, Гольфстримдың беренсе картаһы шуның һөҙөмтәһе булған.
# Бенджамин Франклин
## Ғилми һәм уйлап табыу эшмәкәрлеге
### Атмосфера электричествоһын өйрәнеү
Франклинд йәшендең электрик тәбиғәтен асыҡлау буйынса тәжрибәһе киң билдәле. Ул 1750 йылда баҫылған хеҙмәтендә йәшен ваҡытында «һауа йыланы» осороп тәжрибә үткәреүҙе тәҡдим иткән. Был тәжрибә 1752 йылдың 10 майында француз ғалимы Томас-Франсуа Далибард (Thomas-François Dalibard) тарафынан үткәрелгән. Далибардтың тәжрибәһе тураһында белмәгән Франклин Филадельфияла һауа йыланы менән үҙенең тәжрибәһен үткәргән (15. 06. 1752). Франклиндың тәжрибәһе Джозеф Пристлиҙың 1767 йылғы «История и теперешнее состояние электричества» (ингл. History and Present Status of Electricity) хеҙмәтендә тасуирланған. Пристли, Франклин был тәжрибә ваҡытында, тоҡтың үлемесле хәүефле контуры килеп сығыуы менән бәйле, зыян күрмәһен өсөн, изоляцияланған (бындай тәжрибәләрҙе үткәргәндә ҡайһы бер тикшеренеүселәр: 1753 йылда атмосфера электричествоһын ергә тоташтырылмаған прибор менән тикшергәндә рәсәй ғалимы Георг Вильһельм Рихман һәләк булған. Франклин был хәүеф тураһында алдан белгәнлеген һәм йәшендең электрик тәбиғәтен күрһәтеүҙең альтернатив юлын — антеннаны ергә тоташтырыуҙы файҙаланғанын үҙенең яҙмаларында сағылдырған. Тәжрибәнең таралған фаразы буйынса, Франклин йәшендең һауаға күтәрелгән "йылан"ды һуҡҡанын (сөнки был үлемесле ҡурҡыныс булған) көтөп тормаҫҡа булған. Уның урынына ул "йылан"ды йәшен болото йүнәлешендә осороп ебәргән, һәм "йылан"дың электр зарядын йыйыуын аңлаған.
# Бенджамин Франклин
## Франклиндың ҡайһы бер әҫәрҙәре
* «Автобиография»;
* «Рассуждение о свободе и необходимости, наслаждении и страдании»;
* «Опыты и наблюдения над электричеством»;
* «Необходимые советы тем, кто хотел бы стать богатым»;
* «Путь к изобилию»;
* «Альманах простака Ричарда»;
* «Свисток» (письмо — рассказ).
# Бенджамин Франклин
## Хәтер
### Скульптура
* Франклинға Чикаголағы Линкольн паркта (Lincoln Park Chicago) ҡуйылған һәйкәл
* Пенсильвания университетында Франклинға ҡуйылған һәйкәл
# Бенджамин Франклин
## Хәтер
### Топонимдар
* 1935 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Франклин исемен Айҙың күренгән яғындағы кратерға биргән.
# Бенджамин Франклин
## Хәтер
### Филателияла
</gallery>
* 1861 йылғы АҠШ почта маркаһы
* 1895 йылғы АҠШ почта маркаһы
* 1903 йылғы АҠШ почта маркаһы
* 1918 йылғы АҠШ почта маркаһы
* 1956 йылғы СССР почта маркаһы
* Франклин шулай уҡ Бөйөк Британияның 1976 йылғы почта маркаһында һынландырылған.
# Бенджамин Франклин
## Хәтер
### Бонистика
1914 йылдан башлап Бенджамин Франклиндың портретын АҠШ-тың барлыҡ 100 долларлыҡ купюраларында һынландырғандар.
* АҠШ 100 доллары. 1914 йылғы серия
* АҠШ 100 доллары. 1934 йылғы серия
* АҠШ 100 доллары. 2006 йылғы серия
* АҠШ 100 доллары. 2009 йылғы серия
# Бенджамин Франклин
## Мәҙәниәттә Франклин образы
* Бенджамин Франклин бик эшһөйәр кеше булған. Ул тап билдәле фраза «Ялҡаулыҡ кешене үлтерә. Ялҡаулыҡ өмөт һүнеүгә һәм үлемгә килтерә».
# Бенджамин Франклин
## Мәҙәниәттә Франклин образы
### Һынлы сәнғәттә
* Эдвард Харрисон Мэй. Леди Хау Бенджамин Франклинға мат ҡуя (1867)
* «Бенджамин Франклин күктән электр тогы заряды ала». Рәссамы Бенджамин Уэст (1738-1820)
Ентекләп әйткәндә:
* «Леди Хау Бенджамин Франклинға мат ҡуя», Эдвард Харрисон Мэй картинаһы
# Бенджамин Франклин
## Мәҙәниәттә Франклин образы
### Кинола
* «Джон Пол Джонс» (1959)
* «Джон Адамс» (2008)
* «Азатлыҡ улдары» (2015) | 146023 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Бенджамин_Франклин | Бенджамин Франклин |
# Степанов Леонид Александрович
Леонид Маяксем (тулы исеме Леонид Александрович Степанов; 1938 йылдың 2 ғинуары, Сикасси ауылы, Канаш районы, Сыуаш АССР - 11 ғинуар 2014, Чебоксар) - сыуаш яҙыусыһы, прозаик. 1974 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы.
# Степанов Леонид Александрович
## Биография
Леонид Максим 1938 йылдың 2 ғинуарында Сыуаш АССР Канаш районы Сикасси ауылында тыуған.
Ауыл мәктәбендә 7 синыф тамамлай, аннары Һарытаула киномеханик белгеслеген ала, Яльчик районы ауылдарында күсмә кинозалда кинофильмдар күрһәтә. Армияла хеҙмәт итеп, Чебоксар электромеханика заводында токарь булып эшләй. Чувашрадиола эшләй. Ситтән тороп М. Горький исемендәге әҙәбиәт институтын тамамлай. 1974-1980 йылдарға Сыуашстан яҙыусылар сәнғәт союзының әҙәбиәтын пропаганда бюроһында, әҙәби фронттың Сыуаш бүлеге рәйесе булып эшләй.
2014 йылдың 11 ғинуарында Сыуашстан баш ҡалаһы Чебоксар ҡалаһында вафат була.
Беренсе очеркты 1961 йылда «Ялав» журналында баҫтыра. 1981 йылдан әҙәбиәт һәм профессиональ дәрәжәлә шөғөлләнә башлай.
Күренекле китаптары: «Килет шурăмуç çуталса» (Таң ата, 1970), «Тупатăпах сана, Сильва» (Табармын һине, Сильва, 1972) «Асамлă каскăч» (Тылһымлы төрән, 1976), «Аманнă туратка» (Көсө ботаҡ, 1980), «Вĕлтрен милĕкĕ» (Кесерткән себеркеһе, 1980), «Я найду тебя, Сильва» (Табырмын сине, Сильва, 1984), «Вторая встреча», (Икенсе осрашыу, 1988), «Хунавсăр йывăç» (Үрентеһез ағас), | 164752 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Степанов_Леонид_Александрович | Степанов Леонид Александрович |
# Йәйге ваҡыт
Йәйге ваҡыт (рус. летнее время, ингл. daylight saving time) — билдәле сәғәт бүлкәтендә ҡабул ителгән ваҡыттан 1 сәғәт алға күсерелгән ваҡыт. Күп илдәрҙә өй-урамдарҙы яҡтыртыуға тотонолған электр энергияһын экономиялау өсөн йәйен индерелә. Көҙ көнө ваҡыт ҡышҡы ваҡытҡа кире күсерелә.
Күпселек илдәрҙә ҡышҡы ваҡыт һәр ваҡыт бүлкәтенең астрономик ваҡытына тап килә; әммә Рәсәйҙең күпселек төбәктәрендә ҡышҡы ваҡыт бүлкәт ваҡытынан бер сәғәт алда килә; шуға ярашлы йәйге ваҡыт бүлкәт ваҡытынан 2 сәғәткә алда килә. Мәҫәлән, йәй көнө беҙ иртәнге сәғәт етелә торһаҡ, бүлкәт ваҡыты менән сәғәт биш була. Бының сәбәбе — илебеҙҙең тарихында: СССР-ҙа һәм Рәсәйҙә йәйге ваҡыт ике тапҡыр индерелде (түбәндә «Рәсәй» секцияһында ҡарағыҙ).
Рәсәйҙә 2011 йылғаса ваҡыт йәйгегә марттың һуңғы йәкшәмбеһендә төнгө икелә индерелеп килде: ваҡыт бер сәғәт алға күсерелде. Ҡышҡыға ваҡыт октябрҙең һуңғы йәкшәмбеһендә төнгө сәғәт өстә күсерелә ине. 2011 йылдың февралендә Рәсәй Президенты Дмитрий Медведев йәйге ваҡытҡа күсеүҙе туҡтатыу тураһында ҡарар ҡабул итте.
# Йәйге ваҡыт
## Тарих
Ҡайһы бер боронғо цивилизацияларҙа тәүлектең яҡты ваҡыты, оҙонлоғона ҡарамаҫтан, 12 тигеҙ сәғәткә бүленгән булған. Һөҙөмтәлә, йәй көнө бер үк көндөҙгө сәғәт оҙонораҡ, ә ҡышҡы сәғәт ҡыҫҡараҡ булған. Мәҫәлән, Боронғо Римда ҡулланылған һыу сәғәтендә йылдың төрлө айҙары өсөн төрлө шкала булдырылған булған. Римдың киңлегендә көн тыуғандан иҫәпләнгән өсөнсө сәғәт ҡышҡы ҡояш торошонда хәҙерге ваҡыт менән 09:02-лә башланып 44 минут һуҙылһа, йәйге ҡояш торошонда хәҙерге ваҡыт менән 06:58-ҙә башланып 75 минут һуҙылған.
Урта быуат дәүерендә тигеҙ оҙонлоҡло сәғәт системаһы өҫтөнлөк алған; бынан һуң ваҡыт һәр миҙгелдә бер төрлө үлсәнгән.
1784 йылдың 26 апрелендә Францияла АҠШ-ның илсеһе булып хеҙмәт иткән Бенджамин Франклин аноним хатында, Парижда тороусы кешеләр май шәмдәрен аҙыраҡ тотонһон өсөн таңда иртәрәк торһондар, тигән тәҡдим индергән.
Был хатта ул шулай уҡ ошондай сатирик тәҡдимдәр биргән: тәҙрә ҡапҡастарына һалым һалыу, май шәмдәрен рационлау, һәм таңда ҡалала торған халыҡты пушканан туп атып һәм сиркәү ҡыңғырауҙарын һуғып уятыу. 20-се марттан 20-се сентябргә хәтлем осорҙо бөтөнләй май шәм яндырмай сығып була, тип һанаған Рузвельт; ошолай йылыҡ яндырылған шәмдәрҙең яртыһын экономлап була, тип уйлаған ул.
Хәҙерге йәйге ваҡыт системаһын беренсе булып Джордж Вернон Хадсон, Яңы Зеландия энтомологы тәҡдим итә. Джодж Хадсондың эше сменалы булған, буш ваҡытында ул бөжәктәр коллекцияһын йыйыу менән мауыҡҡан һәм өҫтәмә көндөҙгө яҡтылыҡты юғары баһалаған.
1895 йылда Хадсон көндөҙгө яҡтылыҡты бәрәкәт файҙаланыу өсөн ваҡытты 2 сәғәт алға күсерегә тәҡдим иткән. Ғилми берләшмәлә был тәҡдим ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған, Хадсондың был турала хаты ғилми журналда баҫтырылған.
Уильям Уиллет, Бөйөк Британияла йәшәгән күренекле төҙөүсе һәм асыҡ һауала йәшәргә яратыусы, шулай уҡ йәйге ваҡыт индерергә тәҡдим итеүселәрҙең береһе булған. Йәйге бер таңда иртә тороп, ҡояш иһә күптән ҡалҡҡанын, ә Лондон халҡы һаман йоҡлап ятҡанын күргән. Уиллет шулай гольф уйыны менән мауыҡҡан, әммә киске эңерҙә уйнарға яратмаған. 1907-се йылда Бөйөк Британияның бер гәзитендә уның был турала «Көндөҙгө яҡтылыҡты бушҡа ебәрәбеҙ» тигән мәҡәләһе сыҡҡан. Унда ул ошолай тәҡдим биргән: апрелдең һәр йәкшәмбе көнөндә ваҡытты 20 минут алға күсерегә (барлығы ваҡыт 80 минут алға күсерелә), сентябрҙә иһә сәғәтте кире күсерергә. Үҙенең үлеменә тиклем Уиллет үҙ тәҡдимен Бөйөк Британияла уңышһыҙ алға һөрөп маташҡан.
Европала беренсе булып Уиллеттың тәҡдимен Германия файҙаланған. Беренсе донъя һуғышында был илдә яндырылған күмерҙе экономлау өсөн, 1916 йылдың 30 апрелендә Германияла йәйге ваҡыт индерелә башлай; тиҙҙән был илдең союздаштары ла быға ҡушыла. Бер нисә йыл эсендә, был практиканың файҙаһын күреп, Европаның күпселек илдәре лә ваҡытты йәйгегә бер сәғәт алға күсерә башлай. Рәсәй 1917-се йылда, ә АҠШ — 1918 ҡушыла.
Күп илдәрҙә йәйгегә ваҡытты күсерергә өндәгән плакаттар сыға башлай; улар кешеләрҙең патриотлыҡ хистәренә йоғонто яһай.
Беренсе донъя һуғышы 1918 йылда тамамланғас, Германияла йәйгегә ваҡытты күсереүҙән баш тарталар; был илдә йәйге ваҡыт ҡабат 1940 йылда, Өсөнсө Рейх хакимлығы ваҡытында индерелә. 1945 йылда һуғыш бөткәс был практика туҡтатыла, 1949 йылда (ФРГ-ла) һәм 1950 йылда (ГДР-ҙа) ҡайтанан индерелә.
АҠШ йәйге ваҡыттан 1919-сы йылда баш тарта, 1941 йылда уны ҡабат индерә, һуғыш бөткәс уны туҡтатып тора, һәм 1974 йылда йәнә индерә.
Японияла йәйге ваҡыт 1946 йылда илде баҫып алған АҠШ хакимиәте тарафынан индерелә, 1952 йылда бөтөрөлә.
# Йәйге ваҡыт
## Хәҙерге хәлдәр торошо
Хәҙерге ваҡытта йәйге ваҡытҡа 76 ил (шул иҫәптән 10 илдең ҡайһы бер төбәктәре генә) күсеп тора. 128 илдә йәйге ваҡыт ҡулланылмай. Төньяҡ ярымшарҙа йәйге ваҡыт АҠШ-ла, Канадала, Европа илдәрендә, Рәсәйҙең бар территорияһында ҡулланыла. Төньяҡ ярымшарҙа йәйге ваҡыт Австралияла, Яңы Зеландияла, Парагвайҙа, Бразилияла, Аргентинала, Чилиҙа ҡулланыла.
Япония, Ҡытай, Һиндостан, Сингапур һәм шулай уҡ СССР-ҙың элекке ҡайһы бер республикалары (Үзбәкстан, Тажикстан, Төрөкмәнстан, Грузия, Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан) йәйге ваҡыттан баш тарттылар.
Күп илдәрҙә йәйге ваҡытты ғәмәлдә ҡалдырыу-ҡалдырмау тураһында ҡыҙыу бәхәс бара. Энергетиктар, спорт кейеме һәм кәрәк-яраҡтары етештереүселәр һәм сауҙа селтәрҙәре уға ыңғай килһә, һаулыҡ һаҡлау, транспорт эшмәкәрҙәре һәм фермерҙар ҡаршы килә.
Европала 2002-се йылға хәтлем (хәҙерге Рәсәйҙә һымаҡ) ваҡыт йәйгегә марттың һуңғы йәкшәмбеһендә төнгө сәғәт 2:00-лә индерелгән — ваҡыт 1 сәғәт алға күсерелгән. Октябрҙең һуңғы йәкшәмбеһендә төнгө сәғәт 3:00-тә ваҡыт ҡышҡыға 1 сәғәт артҡа күсерелгән. 2002-се йылдан башлап, Европала ваҡыт йәйгегә Гринвич буйынса сәғәт 01:00-ҙә күсерелә.
# Йәйге ваҡыт
## Рәсәй
Рәсәйҙә йәйге ваҡытты тәүге тапҡыр 1917 йылда Ваҡытлы хөкүмәт декретында индерә. 1931 йылда ҡышҡы ваҡытҡа күсеү туҡтатыла, барлыҡ СССР йәйен-ҡышын «декрет ваҡыты» менән, йәиһә 1 сәғәт алға йәшәй башлай. Йәйге ваҡыт ҡабат 1981 йылдың 1 апрелендә Министрҙар Советы ҡарары менән индерелә; шулай итеп, йәйге ваҡыт 2 сәғәткә алда килә.
2008 йылда депутат Сергей Миронов Дәүләт Думаһына йәйге ваҡытты бөтөрөү тураһында закон проекты тәҡдим итә; уға ғилми тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләре лә теркәлгән була. Был тикшеренеүҙәрҙә йәйге ваҡыт халыҡтың һаулығына кире йоғонто яһай, тип иҫбатлана. Әммә-ләкин Дума был проектты беренсе уҡыуында уҡ кире ҡаға. Оҡшаш тәҡдимдәр Думаға бынан элек тә (мәҫ. 2003 йылда) бирелгән була, тик улар гел дә кире ҡағылып торған. 2011 йылдың февралендә Рәсәйҙең президенты Дмитрий Медведев йәйге ваҡытҡа күсеүҙе бөтөрөү тураһында ҡарарға ҡул ҡуя.
Йәйге ваҡыттан баш тартҡан ҡайһы бер илдәрҙә ябайыраҡ бер практика ҡуллана: предприятиеларҙа ваҡыт айырым килешеү нигеҙендә күсерелә. Йәйен эш иртәрәк, ҡышын һуңыраҡ башлана. Японияла мөһим осраҡтарҙа (мәҫ. имтихан тапшырғанда) эш ваҡыты ҡояш ҡалҡҡас 2 сәғәттән һуң ғына башлана.
# Йәйге ваҡыт
## Рәсәй
### 2011 йылда миҙгелле ваҡытты күсереүҙе бөтөрөү
2011 йылдың 8 февралендә президент Медведев йәш ғалимдар менән осрашыуҙа 2011 йылдың көҙөндә «ҡышҡы» ваҡытҡа ҡайтыу булмаясаҡ тип белдерә һәм артабан сәғәтте күсереүҙе ғәмәлдән сығарыу ҡарары тураһында хәбәр итә. Ошо ҡарар нигеҙендә «Ваҡыт иҫәпләү тураһында» тигән Федераль закон һәм хөкөмәт ҡарары ҡабуо ителде. Даими йәйге ваҡыт ҡалды.
# Йәйге ваҡыт
## Электр энергияһын экономлау
### Сараның файҙаһы
Йәйге ваҡытҡа күсеүҙең кәрәклеге тураһында бәхәстәр тиҫтәләрсә йылдар буйына Европа Берләшмәһе илдәрендә, АҠШ-та һәм Рәсәйҙә бара.
РАО ЕЭС компанияһы баһалауынса, йәйге ваҡытҡа күсеү йыл һайын 4,4 млрд киловатт-сәғәт күләмдә электр энергияһын экономиялай. Был күләмде Рәсәйҙең дөйөм халыҡ һанына (141 млн кеше самаһы) бүлһәк, Рәсәйҙең һәр гражданы йылына 31 кВт-сәғ экономлай, йәиһә һәр рәсәйленең башына йылына ни бары алтмышар һум экономия тура килә. Ҡайһы бер ғалимдар әйтеүенсә, ваҡытты күсереүҙән сыҡҡан юғалтыуҙар иҡтисади файҙаһынан өҫтөн сыға. Заманса (люминесцент, светодиод) лампаларға күсеү тамамланғас, уның файҙаһы бынан да түбәнерәк буласаҡ. АҠШ-ла, Японияла, Бөйөк Британияла үткәрелгән тикшеренеүҙәр йәйге ваҡытҡа күсеүҙең файҙаһының бик аҙ булыуын күрһәтте. Ҡайһы бер осраҡтарҙа уның кире эффектҡа килтереүе лә асыҡланды.
Япония, Ҡытай, Сингапур, Эстония, Ҡаҙағстан, Үзбәкстан, Тажикстан һәм Төрөкмәнстан кеүек илдәр йәйге ваҡытҡа күсеүҙән баш тартты.
# Йәйге ваҡыт
## Һаулыҡҡа йоғонтоһо
Рәсәйҙә һәм донъяла үткәрелгән тикшеренеүҙәр йәйге ваҡытҡа күсеүҙең һаулыҡҡа кире йоғонтоһо булғанлығын күрһәтә. Айырыуса йөрәк-ҡан тамырҙары сирҙәре менән ауырыусылар, башҡа ҡаты сирлеләр, инвалидтар һәм балалар унан ғазап күрә. Статистика күрһәтеүенсә, ваҡыт күскән осорҙа:
* Инфаркт осраҡтары 1,5 тапҡырға арта.
* Үҙенә үҙе ҡул һалыусылар һаны 66 %-ҡа арта.
* «Ашығыс ярҙам» саҡырыусылар һаны ла һиҙелерлек күбәйә.
* Юлдарҙа сыҡҡан бәлә-ҡазалар һаны, производствола имгәнеү хәлдәре лә ҡырҡа арта төшә. | 6863 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Йәйге_ваҡыт | Йәйге ваҡыт |
# Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы
Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы (19 октябрь 1940 йыл) — СССР һәм Рәсәйҙең ғалим-физигы. Рәсәй Фәндәр академияһы академигы (1992). РФА-һы космос тикшеренеүҙәре институтының Почётлы директоры.
Фәнни эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре — плазма физикаһы һәм йыһан физикаһы. 1975 йылдан һуң баҫылған 5000-дән ашыу эшенә һылтанмалар бар. Хирша Индексы — 36.
# Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы
## Биографияһы
Альберт Әбүбәкер улы Ғәлиев 1940 йылдың 19 октябрендә Башҡорт АССР-ының баш ҡалаһы Өфөлә тыуған. 1957 йылда Мәскәү энергетика институтының радиотехника факультетына уҡырға инә. МЭИ-ла уҡыған саҡта самбо көрәше менән мауыға, хатта Мәскәү чемпионы була. Әммә 1961 йылда Новосибирск дәүләт университетына күсә. Университетта уҡыу менән бер рәттән СССР ФА-ның Йәҙрә физикаһы институтында эшләп йөрөй. 1963 йылда уҡыуын тамамлай (НДУ-ның беренсе сығарылышы).
1971 йылдан алып Мәскәү физика-техник институтының йыһан физикаһы кафедраһында уҡыта.
1973 йылда СССР РФА-һы Йыһан тикшеренеүҙәр институтының йыһан плазмаһы физикаһы кафедраһын етәкләй.
1988 йылдан — РФА-һы Йыһан тикшеренеүҙәр институты директоры.
Әлеге ваҡытта — РФА-һы Йыһан тикшеренеүҙәр институтының Почетлы директоры.
1987 йылда — СССР Фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, 1992 йылда академигы итеп һайлана. Ҡояш системаһы физика буйынса Ғилми советы рәйесе.
Макс Планк Йәмғиәтенең, Европа академияһы һәм Халыҡ-ара астронавтика академияһының сит ил ағзаһы, К. Э. Циолковский исемендәге Космонавтика академияһы ағзаһы.
# Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы
## Фәнни ҡаҙаныштары
А. Ә. Ғәлиев плазмала тулҡындарҙың көсһөҙ тәьҫир итешеүе теорияһы өҫтөндә эшләй. Әлеге теория көсһөҙ плазма турбулентлығы теорияһының нигеҙҙәренең береһе була. Р. З. Сәғҙиев менән берлектә токамактарҙа неоклассик күсереү теорияһын эшләй.
Йыһан плазмаһын өйрәнеү менән шөғөлләнә. Альфвен феномены теорияһын үҫтерә. Альфвен тулҡындары ярҙамында корональ тишектәрҙән ҡояш еленең тиҙләтеүен аңлатҡан теория тәҡдим итә.
1979 йылда магнит тоҡанып китеүе аккрецион дискыларында ашырыла тигән һығымтаға килә. Р. Рознер һәм Дж. Вайан менән берлектә ҡара упҡын тирәләй аккрецион дискы тажы магнит-плазма элмәктәрҙән тора, тип дәлилләй.
# Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы
## Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
* Ленин премияһы (1984)
* Ленин комсомолы премияһы
* Рәсәй Федерацияһы Президентының мәғариф өлкәһендәге премияһы (2003)
* Фон Кармандың Халыҡ-ара астронавтика академияһы премияһы
* Александр фон Гумбольдт премияһы
* Ханнес Альфвен исемендәге Ер тураһындағы фәндәр Европа союзы миҙалы (2008).
* Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1986)
* Почёт ордены (2002) | 155712 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәлиев_Альберт_Әбүбәкер_улы | Ғәлиев Альберт Әбүбәкер улы |
# Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы)
Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (урыҫ. Муниципальное общеобразовательное автономное учреждение «Средняя общеобразовательная школа им. Н. Р. Ирикова с. Зилаир» муниципального района Зилаирский район Республики Башкортостан) — Башҡортостан Республикаһы Йылайыр районы Йылайыр ауылы ауылы, Ленин урамы, 87 адресы буйынса урынлашҡан уҡыу йорто
# Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы)
## Тарихы
Йылайыр урта дөйөм белем биреү мәктәбенең тарихы 1928 йылдың 1 сентябренән башлана.
Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында мәктәп үҙ эшмәкәрлеген туҡтатмай, 29 уҡытыусы Ҡыҙыл Армия сафына саҡырыла.
# Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы)
## Етәкселәре
* Симонов
* Домбровский
* Домбровская
* Г. П. Калюжная
* А. Н. Аранскина
* Н. П. Стрижкова
* В. В. Попков (1945) — Попков-Годуленколарҙың педагогик династияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе
* Передельский Александр Павлович (1946—1956)
* Санников Вадим Павлович (1957—1960)
* Филиппов Фёдор Иванович (1960—1979)
* Соболев Пётр Константинович (1979—1982)
* Годуленко Валентина Александровна (1982—1986)
* Федосеенко Надежда Михайловна (1986—1989)
* Ерёмкин Виктор Степанович (1989—1993)
* Сухов Константин Борисович (1993—2016)
* Щипакин Алексей Анатольевич (2016 —)
# Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы)
## Уҡытыусылары
* А. А. Миногина — РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Ф. И. Филиппов — БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* В. И. Воробьев — БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Н. П. Савиных — БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Б. А. Якунин — БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Л. А. Варганова — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Л. К. Еремкина — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Л. В. Попопа — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* К. Б. Сухов — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* А. А. Сухов — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* А. М. Сухова — БАССР-ҙың һәм Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған уҡытыусыһы
* Е. И. Бурзянцева — «Почет билдәһе» ордены
* М. В. Швецова - «Почет билдәһе» ордены.
* Позднякова Надежда Николаевна — директорҙың уҡыу-тәрбиә эше буйынса урынбаҫары, тарих уҡытыусыһы, Башҡортостан Республиканың мәғариф алдынғыһы
* Колбинцева Екатерина Анатольевна — фәнни-методик эштәр буйынса директор урынбаҫары, уҡытыусы
* Каплина Алла Александровна — педагог-ойоштороусы
* Пряхина Надежда Александровна — педагог-ойоштороусы.
* Ажибаева Әлфиә Фәрит ҡыҙы — башланғыс кластар уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы
* Альбаум Лариса Ивановна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Валявина Надежда Михайловна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Рыкова Надежда Александровна — башланғыс кластар уҡытыусыһы, Рәсәй Федерацияһының почётлы хеҙмәткәре
* Тимофеева Елена Валентиновна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Хачина Оксана Юрьевна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Цыганова Елена Александровна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Сипакина Татьяна Владимировна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Шаткова Ирина Анатольевна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Родионова Ольга Георгиевна — тәрбиәсе
* Родионова Валентина Васильевна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Лушникова Татьяна Васильевна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Серкова Анна Викторовна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Джабарова Татьяна Валерьяновна — башланғыс кластар уҡытыусыһы
* Бахарева Елена Анатольевна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Буркова Анна Владимировна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Вилкова Елена Александровна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Исаева Ирина Владимировна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Абубакирова Светлана Ураловна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Михайлова Лидия Евгеньевна — рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Варганов Сергей Владимирович — тарих уҡытыусыһы
* Шәрипова Марина Михайловна — биология, география уҡытыусыһы
* Горшенина Наталья Александровна - химия уҡытыусыһы
* Глазырин Алексей Романович - биология уҡытыусыһы
* Евсеева Елена Вячеславовна - тарих, йәмғиәтте өйрәнеү уҡытыусыһы
* Чигров Максим Николаевич - география уҡытыусыһы
* Кулакова Ольга Гелиевна - математика уҡытыусыһы
* Тарасова Наталья Владимировна - математика, физика уҡытыусыһы
* Харитонова Марина Сергеевна - математика уҡытыусыһы
* Вәлиева Елена Васильевна - математика, физика уҡытыусыһы, Рәсәй Федерацияһының почетлы тәрбиә һәм мәғариф хеҙмәткәре (2021)
* Парфёнова Наталья Игоревна - математика уҡытыусыһы
* Әхмәтова Вилена Ринат ҡыҙы - информатика уҡытыусыһы
* Әмәкәсова Хөснә Шәһит ҡыҙы - уҡытыусы-методист
* Селявсинова Лена Рәйес ҡыҙы - инглиз теле уҡытыусыһы
* Миногина Ирина Александровна - инглиз теле уҡытыусыһы
* Рәмова Зилә Рәйес ҡыҙы — инглиз теле уҡытыусыһы
* Тимерғәлина Илгизә Фәнис ҡыҙы — инглиз теле уҡытыусыһы, Башҡортостан Республиканың мәғариф алдынғыһы (2002); Рәсәй Федерацияһының почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2017)
* Солтанова Гөлсәсәк Әсҡәт ҡыҙы — башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
* Толобаева Әлфиә Мәрүән ҡыҙы — башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы (2021)
* Мәмбәтова Рәмилә Зөфәр ҡыҙы — башҡорт теле уҡытыусыһы
* Аҡҡужина Гүзәл Мөхәмәтшәриф ҡыҙы - башҡорт теле уҡытыусыһы
* Пряхин Юрий Александрович - физкультура уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы
* Семенова Марина Геннадьевна - физкультура уҡытыусыһы
* Танаев Александр Михайлович - тормош хәүефһеҙлеге нигеҙҙәре уҡытыусыһы
* Өмөтбаева Рәмилә Яңыбай ҡыҙы - технология уҡытыусыһы
* Шаранов Геннадий Александрович - хеҙмәт буйынса инструктор уҡытыусыһы
* Пряхин Алексей Александрович - музыка уҡытыусыһы, мәғариф алдынғыһы 2019
* Каплина Марина Сергеевна - физик культура уҡытыусыһы
* Тусалина Гөлназ Кияметдин ҡыҙы - социаль педагог
* Ураҡова Гөлдәр Урал ҡыҙы - педагог-психолог
* Ионова Наталья Ивановна - педагог-китапханасы, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы
# Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы)
## Мәктәпте тамамлаусы билдәле шәхестәр
* Х. С. Ғүмәров — профессор, техник фәндәр докторы
* А. Д. Бурзянцев — РСФСР-ҙың атҡаҙанған рәссамы
* Т. И. Ленникова — РСФСР-ҙың халыҡ артисы
* Л. В. Бусалаев — яҙыусы
* В. М. Кириллов — Рәсәйҙең атҡаҙанған рәссамы
* Л. М. Кувшинов — Советтар Союзы Геройы
* В. И. Маслов — Советтар Союзы Геройы
* Е. А. Павлов — Советтар Союзы Геройы
* П. А. Севастьянов — рәссам
* Г. Г. Валявин — техник фәндәр докторы | 190807 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Ириков_Н._Р._исемендәге_мәктәп_(Йылайыр_районы) | Ириков Н. Р. исемендәге мәктәп (Йылайыр районы) |
# Вохтома (Виги ҡушылдығы)
Вохтома — Рәсәй йылғаһы. Кострома өлкәһе, Вологда өлкәһе, Түбәнге Новгород өлкәһе биләмәләрендә аға. Йылға Вига йылғаһының һул ярына тамағынан 3 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 25 км.
# Вохтома (Виги ҡушылдығы)
## Һыу реестры мәғлүмәттәре
Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәте буйынса йылға Үрге Волга һыу бассейны округында урынлашҡан, һыу хужалығы участкаһы — Унжа йылғаһы, инештән тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Волга, Рыбинск һыуһаҡлағысынан Ока ҡушылған урынға тиклем, йылға бассейны — Волганың өҫкө өлөшө, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока йылғаһын индермәйенсә).
Һыу ресурстарының федераль агентлығы мәғлүмәте буйынса:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 08010300312110000015211
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 110001521
* Бассейн коды — 08.01.03.003
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 10
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0 | 18526 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Вохтома_(Виги_ҡушылдығы) | Вохтома (Виги ҡушылдығы) |
# Яубүләк ауыл Советы (Асҡын районы)
Яубүләк ауыл Советы — Рәсәй Федерацияһы Башҡортостан Республикаһы Асҡын районы муниципаль районының административ-территориаль һәм муниципаль берәмеге.
# Яубүләк ауыл Советы (Асҡын районы)
## Тарихы
Ауыл биләмәһенең статусы һәм сиктәре Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан Республикаһында муниципаль берәмектәрҙең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы» Законына ярашлы ауыл биләмәһе статусына эйә. | 140423 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Яубүләк_ауыл_Советы_(Асҡын_районы) | Яубүләк ауыл Советы (Асҡын районы) |
# Популяция
Популяция (лат. populatio — халыҡ) — үҙ-ара иркен ҡауыша алған бер үк төр заттарының ареалдың билдәле бер өлөшөндә шул уҡ төр заттарының башҡа йыйылмаларынан оҙаҡ ваҡыт сағыштырмаса айырым йәшәй алған йыйылмалары.
Термин тәү башлап фәнгә 1903 йылда Дания биологы, Института физиологии растений Копенгаген университетының Үҫемлектәр физиологияһы институты профессоры, Швеция фәндәр Академияһы ағзаһы Вильгельм Иогансен тарафынан тәҡдим ителә. Бөгөнгө көндә был термин биологияның, экологияның, демографияның, медицинаның һәм психометриканың төрлө бүлектәрендә ҡулланыла.
# Популяция
## Популяция — төрҙөң тәбиғәттә йәшәү формаһы
Һәр төрҙөң заттары ареал эсендә тигеҙһеҙ, утрау-утрау булып таралған. Йәғни заттар йыш урынлашҡан ерҙәр һирәк урынлашҡандары менән алмашына.
Көнбайыш Себерҙең урманлы далаларында ҡайын өйкөм-өйкөм сауҡалыҡтар булып таралған. Илебеҙҙең Европа өлөшөндәге һыҙатта ҡайын ағастары ҡуйы булып үҫә.
1 км2 саф ҡайын урманында меңдәрсә ҡайын үҫһә, ҡатнаш урмандарҙа бер нисә йөҙ самаһы ғына була. Бындай ҡатнаш урмандар 1 км2 майҙанда ҡайындар берәм-һәрәм генә осраған болондар менән алмашына.
Бер үк төр заттарының ареалда тигеҙ таралмауы уның төрлө урындарындағы тереклек итеү шарттарының (микроклимат, аҙыҡ объекттары, тупраҡ, башҡа төрҙәр һәм башҡа сәбәптәр) айырмалыҡтары менән бәйләнгән.
Тереклек итеүҙәре ағас үҫемлектәренә бәйле төрҙәр ареалдарҙа урманлы майҙандарҙы биләп тора. Европа һуҡыр сысҡаны колониялары урман ситтәрендә, болондарҙа осрай, саға торған кесерткән йырындарҙа, йәшелсә баҡсаларында, юл буйҙарында үҫә.
Ҡайһы ғына төр заттарын алып ҡарамайыҡ, улар берәмләп түгел, ә төркөм-төркөм булып йәшәй. Оҙаҡ ваҡыт бергә йәшәү һөҙөмтәһендә был төркөмдәрҙәге заттар араһында ҡатмарлы мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килгән.
Популяция — төрҙөң йәшәү формаһының иң ябай структураһы.
# Популяция
## Популяция — төрҙөң тәбиғәттә йәшәү формаһы
### Заттарҙы бер популяцияға нимә берләштерә һүң
Иң төп берләштереүсе фактор — уларҙың бер-береһе менән иркен ҡауыша алыуы. Бер популяция заттары араһында бөтә булған үҙсәнлектәре һәм билдәләре буйынса оҡшашлыҡ шул уҡ төрҙөң күрше популяциялар заттарына ҡарағанда күберәк була. Бер популяция заттары араһында төрлө енес заттарының осрашып ҡауышыу мөмкинлеге күрше популяция заттары менән булғанға ҡарағанда байтаҡҡа ҙур.
# Популяция
## Популяция — төрҙөң тәбиғәттә йәшәү формаһы
### Популяцияларҙың ҡатнашып китеүенә төрлө ҡаршылыҡтар ҡамасаулай
1.Географик ҡаршылыҡтар — тауҙар, йылғалар, диңгеҙҙәр, климат, тупраҡ;
2.Биологик ҡаршылыҡтар:
Хайуандарҙың:
-енес аппараты төҙөлөшөндәге,
-ҡауышыу һәм оялау ваҡытындағы,
-өң һәм оя ҡороу инстинктындағы,
-ҡауышыу осоронда үҙҙәрен тотоуындағы ҡайһы бер айырмальптар;
Үҫемлектәрҙә:
-сәскә атыу,
-һеркәләнеү осорондағы,
-һеркәләрҙең өлгөрөп етеү тиҙлегендәге,
-һеркәләндереүсе бөжәктәр менән мөнәсәбәтендәге айырмалыҡтар.
Популяциялар тураһында бөтә әйтелгәндәр башлыса ике енесле хайуандарға һәм ситтән һеркәләнеүсе үҫемлектәргә ҡағыла.
Бер төрҙөң популяциялары араһындағы айырмалыҡтар түбәндәге миҫалда асыҡ күренә. Киң таралған ябай алабуға балығы төрө ҙур күлдәрҙә ике популяция барлыҡҡа килтерә.
Бер популяция яр тирәһендә генә йәшәй, заттары ваҡ хайуандар менән туҡлана, әкрен үҫә. Популяцияларҙың икенсеһе тәрәндә тереклек итә, балыҡ һәм уның ыуылдырыҡтары менән туҡлана, тиҙ үҫә.
Популяцияларҙа һәр ваҡыт нәҫелдән килгән үҙгәреүҙәр булып тора. Ҡауышыу һөҙөмтәһендә улар популяция буйынса тарала һәм уны байыта, популяцияла айырмалыҡтар барлыҡҡа килә.
Популяцияла һәр ваҡыт йәшәү өсөн көрәш һәм тәбиғи һайланыш бара, һәм шул арҡала ошо шарттарҙа файҙалы үҙгәрештәре булған быуындар ғына үлмәй тороп ҡала һәм тоҡом ҡалдыра.
Популяция —эволюция берәмеге лә булып тора.
# Популяция
## Эволюция һәм экология күҙлегенән популяция
Хәҙерге эволюцион тәғлимәттәрҙә (мәҫ,Эволюцияның синтетик тәғлимәтендә ) популяция микроэволюция процессының элементар берәмеге итеп ҡарала.
Популяция — популяцион генетиканың төп өйрәнеү объекты.
Йәғни, популяция:
-бер төр заттары йыйылмаһы,
-уртаҡ генофондҡа эйә,
- төр заттарының һанын тотороҡло арттырыу һәләтенә эйә (енси, панмиксия аша, енси булмаған юл менән дә),
-төр эсендәге башҡа төркөмдәрҙән (популяцияларҙан) сағыштырмаса айырымланған (географик һәм репродуктив кәртәләр менән) һәм гендар менән алмашыныу сикләнгән бер төр йәки төрсәнең эсендәге заттар йыйылмаһы. | 159253 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Популяция | Популяция |
# Судобай
Судобай — Рәсәйҙәге йылға. Алтай Республикаһы, Алтай крайы биләмәләрендә аға. Йылға Жасатер йылғаһының һул ярына тамағынан 9 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 13 км.
# Судобай
## Һыу реестры мәғлүмәттәре
Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәте буйынса йылға Үрге Обь һыу бассейны округында урынлашҡан, һыу хужалығы участкаһы — Катунь йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Бия һәм Катунь, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем.
Һыу ресурстарының федераль агентлығы тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010100312115100004592
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115100459
* Бассейн коды — 13.01.01.003
* ГӨ буйынса томы — 15
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1 | 60282 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Судобай | Судобай |
# Жирмунский Виктор Максимович
Жирмунский Виктор Максимович (21 июля [2 августа] 1891, Санкт-Петербург — 31 ғинуар 1971, Ленинград) — СССР һәм Рәсәй тел белгесе һәм әҙәбиәт белгесе, филология фәндәре докторы, профессор, СССР фәндәр академияһы академигы (1966), Бавария, Британия (ағза-корреспонденты, 1962), Саксония һәм башҡа академияларҙың почетлы ағзаһы, бик күп университеттарҙың, шул иҫәптән Оксфорд университетының почетлы докторы (1966).
Немец һәм дөйөм диалектология, герман телдәре тарихы, грамматика теорияһы, төркиәт, немец һәм инглиз әҙәбиәте, сағыштырма әҙәбиәт ғилеме, эпос теорияһы белгесе; бер нисә эше немец немец телендә яҙылған һәм баҫылып сыҡҡан
# Жирмунский Виктор Максимович
## Биографияһы
Жирмунский Виктор Максимович табип-отоларинголог Моисей Савельевич Жирмунский ғаиләһендә тыуған. Әсәһе — Жирмунская Александра Яковлевна (ҡыҙ фамилияһы Малкиель, 1859-1945), Двинск ҡалаһындағы иң билдәле фабрикант һәм төҙөлөш подрядсыһы ғаиләһенән. Инженер-химик Соломон Савельевич Жирмунскийҙың туған ҡустыһы.
Тенишев училищеһын һәм Император Санкт-Петербург университетын (1912) тамамлай. мәктәп йылдарында Жирмунскийҙың йорт уҡытыусыһы Г.Я.Красный-Адмони (1881—1970), шул саҡта ул Петербург университеты студенты, ә һуңынан билдәле юрист була.
Һарытау һәм Петроград университетында, А. И.Герцен исемендәге Педагогияинститутында уҡыта. Марра исемендәге тел һәм фекерләү институтында, СССР Фәндәр академияһының (Пушкин йорт) әҙәбиәт институтында эшләй, унда көнбайыш әҙәбиәте бүлеге етәксеһе. Ленинград университетында герман филологияһы кафедраһы профессоры ( 1956 йылдан).
Өс тапҡыр ҡулға алына (1933, 1935, 1941). 1949 йыда космополитизмға ҡаршы көрәш кампанияһы барышында йәһүд буржуаз национализмында ғәйепләнә һәм Ленинград дәүләт университетынан эштән бушатыла.
1957 йылда — СССР Фәндәр академияһының тел ғилеме институты һинд-европа телдәре секторы мөдире. 1939 йылдың 28 ғинуарынан алып СССР Фәндәр академияһы ижтимағи фәндәр бүлеге буйынса (герман филологияһы, Көнбайыш Европа әҙәбиәте) мөхбир ағзаһы, 1966 йылдың 1 июленән академик. 1957 йылдан «Литературные памятники» китаптар серияһы редколлегияһы составына инә. 1964 йылдан алып — «Вопросы языкознания» журналының баш мөхәррир урынбаҫары»; вафатына тиклем баш мөхәррир вазифаһын башҡарыусы итеп тәғәйенләнә.
Комарово зыяратында ерләнә
# Жирмунский Виктор Максимович
## Биографияһы
### Ғаиләһе
* Беренсе ҡатыны — рәссам Жирмунская Татьяна Николаевна (ҡыҙ фамилияһы Яковлева, 1903—1999); геолог Н. Н. Яковлевтың ҡыҙы, П.Б.Струвеның ҡатынының туғаны , Герд Александр Яковлевичтың ейәнсәре
** Улы — диңгеҙ биологы, академик . Жирмунский Алексей Викторович (1921—2000).
* Икенсе ҡатыны (1946 йылдан) — әҙәбиәт белгесе һәм тәржемәсе Нина Александровна Сигал (1919—1991), билдәле скрипка педагогы Сигал Любовь Марковнаның туғаны (1897—1956).
** Ҡыҙы — әҙәбиәт белгесе һәм филолог Аствацатурова Вера Викторовна (1947), культуролог А. Г. Аствацатуровтың ҡатыны; уларҙың улы — филолог һәм яҙыусы Андрей Аствацатуров.
** Ҡыҙы — рәссам Александра Викторовна Жирмунская (1949).
* Һеңлеһе — Жирмунская Раиса Максимовна (1893—1971), 1913 йылда , рәссам К. А. Жирмунскийға кейәүгә сыға. Беренсе донъя һуғышы ваҡытында Италияла йәшәй
* Ике туған ағайҙары — филолог һәм сәнғәт белгесе Мирон Аркадьевич Малкиель-Жирмунский; музыкаль педагог, виолончелист Константин Исаакович Шапиро; журналист Блох Яков Ноевич; хирург Яков Иосифович Гальперн. ике туған апайҙары — шағирә Блох Раиса Ноевна; Магдалина Исааковна Лосская (ҡыҙ фамилияһы Малкиель-Шапиро, 1905—1968), сиркәү тарихсыһы Лосский Владимир Николаевичтың ҡатыны (философ Н. О. Лосскийҙың улы) һәм дин белгесе һәм филолог Николай Лосскийҙың әсәһе.
* Ҡыҙ туғаны — шағир, тәржемәсе, әҙәби тәнҡитсе Тамара Жирмунская.
* Ир туғаны (әсәһе яғынан) — яҙыусы Юрий Николаевич Тынянов һәм филолог-романист Малкиель Яков Львович.
# Жирмунский Виктор Максимович
## Фәнни эшмәкәрлеге
### Телсе
Тел белгесе булараҡ, В. М. Жирмунский (башлыса герман телдәре материалында) грамматик төҙөлөш, грамматик вариативлык, аналитиклык һәм синтетизм проблемаларына зур иғтибар биргән Ленинград грамматика мәктәптәренең иң күренекле вәкилдәренең береһе булып тора. Уның эшендә К. Леман һәм Б. Хайненың «грамматикализация теорияһының» төп нигеҙҙәре тураһында идеяларҙы алдан әйткән, ул XX быуаттың һуңғы ун йыллығында киң таралыш ала. Ул шулай уҡ фундаменталь немец диалектологияһы буйынса (социолингвистик күҙәтеүҙәр планында); бигерәк тә Рәсәй территорияһында немец диалектын өйрәнеү буйынсе ҙур өлөш индерә. 1930 йылдар аҙағында СССР территорияһындағы Жирмунскийҙың идиш диалекттары буйынса тикшеренеүҙәре баҫылып сыға.
# Жирмунский Виктор Максимович
## Фәнни эшмәкәрлеге
### Әҙәбиәт белгесе
Әҙәбиәт ғилеме өлкәһендә В. М. Жирмунский А.Н.Веселовскийҙың компаративист мәктәбе традицияларын мираҫ итеп ала. Немец һәм төрөк фольклорын һәм эпосын сағыштырма өйрәнә, Гете, Байрон башҡа инглиз һәм немец әҙәбиәте классиктарын, шулай уҡ герман-рус әҙәби бәйләнештәр тарихын өйрәнеү менән шөғөлләнә.
Уның урыҫ шиғыры теорияһына индергән өлөшө ҙур — 1920 йылдарҙа ОПОЯЗ даирәһенең «формаль йүнәлештәре» менән яҡынлашып, уның проблематикаһы менән шөғөлләнә башлай. М.Л. Гаспаров эштәре барлыҡҡа килгәнгә тиклем Жирмунскийҙың иртә тикшеренүҙәре был өлкәлә иң мөһиме булып ҡала. Ахматова ижадының тикшеренеүсеһе булараҡ, Жирмунский акмеистарға ҡарата ҡулланылған «символизмды еңеп сығыусылар» билдәле формулаһын индерә.
Жирмунский тикшеренеүҙәрендә һуңғы йүнәлештәрҙең береһе - төрки халыҡтарының " Ҡырҡ батыр» эпик циклын өйрәнеү була, уның геройҙары Нуғай Урҙаһының бай шәхестәре йөҙөндә реаль прототиптарына эйә була. Был эштәр филологияла ғына түгел, ә тарихи фәндә лә ҙур өлөш булып тора.
# Жирмунский Виктор Максимович
## Фәнни эшмәкәрлеге
### Фән ойоштороусы
В.М. Жирмунский шулай уҡ уңышлы фән ойоштороусыһы була; уның инициативаһы менән 1950 — 1960 йылдарҙа грамматика теорияһы, морфологик типология, аналитизм мәсьәләләре буйынса конференциялар үтәкәрелә һәм мәҡәләләр йыйынтығы баҫтырып сығарыла. Уның уҡыусылары араһында Петербургтан йәш быуындың тел белгестәре күп (мәҫәлән, Ю. С. Маслов, Г П. Торсуев, М.. Ф. Мурьянов); Жирмунскийҙа аспирантурала Н. Я Мандельштам уҡый.
# Жирмунский Виктор Максимович
## Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре
* Ленин ордены (27.03.1954)
* ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (10.06.1945; 09.08.1961)
* Үзбәк ССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре
# Жирмунский Виктор Максимович
## Санкт-Петербург — Петроград — Ленинградта адрестары
* 1909—1941, 1944—1951 — Ҡазан урамы, 33;
* 1951—1971 — Загородный проспект, 10. Загородный проспектының 10-сы йортонда «Был йортта 1951 йылдан 1971 йылға тиклем күренекле филолог академик Виктор Максимович Жирмунский йәшәгән һәм эшләгән» тексы менән 2001 йылда мемориаль таҡтаташ ҡуйыла (архитектор Т.Н. Милорадович).
* Санкт-Петербург, Загородный проспектта мемориаль таҡта
* Санкт-Петербург, Комаров некрополендә В.М.Жирмунский ҡәберендә ҡәбер плитаһыСанкт-Петербург, Комаров некрополендә В.М.Жирмунский ҡәберендә ҡәбер плитаһы
# Жирмунский Виктор Максимович
## Төп эштәре
### Тере сағында баҫмалары
* Немецкий романтизм и современная мистика. СПб, 1914. 206 с. 2021 йыл 11 апрель архивланған. (вышла в октябре 1913). СПб, Аксиома. 1996. 39+230 с.
* Религиозное отречение в истории романтизма. Материалы для характеристики Клеменса Брентано и гейдельбергских романтиков. М., 1919. 204+81 с.
* Композиция лирических стихотворений. Пб., Опояз. 1921. 107 с. 2021 йыл 11 апрель архивланған.
* Поэзия Александра Блока. Пб, Картонный домик. 1922. 103 с.
* Валерий Брюсов и наследие Пушкина. Опыт сравнительно-стилистич.исследования. Пб, Эльзевир. 1922. 104 с.
* Рифма, её история и теория. Пб, Академиа. 1923. 337 с. 2021 йыл 11 апрель архивланған.
* Байрон и Пушкин. Из истории романтической поэмы. Л., Academia. 1924. 336 с. 2 000 экз.
* Введение в метрику. Теория стиха. Л., Academia. 1925. 288 с.
* Вопросы теории литературы. Статьи 1916—1926. Л., Academia. 1928. 358 с, 3 200 экз. 2021 йыл 11 апрель архивланған.
* Национальный язык и социальные диалекты. Л., Гослитиздат. 1936. 297 с.
* Развитие строя немецкого языка. М.-Л., Изд-во АН. 1936. 82 с.
* Гёте в русской литературе. Л.,Гослитиздат. 1937. 674 с., 5 300 экз. 2021 йыл 11 апрель архивланған.
* История немецкого языка: Учебник. Л., Учпедгиз, 1938. 280 с. Изд.2-е. Л., Учпедгиз, 1939. Изд.3-е. М., изд. ин. лит. 1948. Изд.4-е. М., изд. ин. лит. 1956. Изд.5-е. М., Высш.школа, 1965. 408 с.
* Узбекский народный героический эпос. (в соавт. с Х. Т. Зарифовым) М., Гослитиздат. 1947. 520 с.
* Введение в изучение «Манаса». Кыргызский народный героический эпос. Фрунзе, 1948. 112 с. 2 000 экз (дсп).
* Немецкая диалектология. М.-Л., Изд-во АН. 1956. 636 с.
* Эпическое творчество славянских народов и проблемы сравнительного изучения эпоса. М., Изд-во АН. 1958. 145 с.
* Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М., ИВЛ. 1960. 335 с.
* Народный героический эпос. Сравнит.-ист.очерки. М.-Л., Гослитиздат. 1962. 435 с.
* Огузский героический эпос и «Книга Коркута» // Книга моего деда Коркута: Огуз. героич. эпос / Сост. В. М. Жирмунский и А. Н. Кононов. М.; Л., 1962.
* О Диалектологическом атласе тюркских языков Советского Союза // ВЯ. 1963. № 6.
* Драма Александра Блока «Роза и крест». Лит.источники. Л., Изд-во ЛГУ. 1964. 108 с., 3 600 экз.
* Введение в сравнительно-историческое изучение германских языков. М.-Л., Наука. 1964. 316 с., 2 300 экз.
* О некоторых вопросах лингвистической географии тюркских диалектов //Тюркологический сборник: К 60-летию А. Н. Кононова. М., 1966.
* Заметки о подготовке «Диалектологического атласа тюркских языков СССР» // ВЯ. 1971. № 4.
# Жирмунский Виктор Максимович
## Төп эштәре
### Үлгәндән һуңғы баҫмалары
* Очерки по истории классической немецкой литературы. Л., ХЛ. 1972. 495 с.
* Творчество Анны Ахматовой. Л., Наука. 1973. 184 с.
* Тюркский героический эпос. Избр.труды. Л., Наука. 1974. 727 с.
* Теория стиха. Л., Сов.писатель. 1975. 664 с (в этом посмертном издании собраны все основные ранние труды В. М. Жирмунского по стиховедению)
* Общее и германское языкознание: Избр.тр. Л., Наука. 1976. 695 с.
* Теория литературы. Поэтика. Стилистика: Избр.тр. Л., Наука. 1977. 407 с.
* Байрон и Пушкин; Пушкин и западные литературы: Избр.тр. Л., Наука. 1978. 423 с. — 25 000 экз.
* Сравнительное литературоведение: Восток и Запад. Избр.тр. Л., Наука. 1979. 493 с.
* Гёте в русской литературе: Избр.тр. Л., Наука. 1981. 560 с., 3 000 экз.
* Из истории западноевропейских литератур: Избр.тр. Л., Наука. 1981. 304 с., 15 000 экз.
* Введение в литературоведение: Курс лекций. СПб, Изд-во СПбГУ. 1996. 438 с., 3 000 экз. М., 2004 (изд. 2)
* Поэтика русской поэзии. СПб, «Азбука-классика», 2001. 496 с., тир.7000 экз. ISBN 5-352-00020-6
* Начальная пора. Дневники. Переписка. М., Новое литературное обозрение, 2013. ISBN 978-5-4448-0096-6 | 164885 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Жирмунский_Виктор_Максимович | Жирмунский Виктор Максимович |
# Вампир
Вампир (иҫке слав. вѫпырь, пол. wąpierz), йәки убыр, йәки вурдала́к — Европа халыҡтарының түбәнге мифологияһында (низшая мифология народов Европы) тере, ярымүле йәки үле йән эйәһе, төнгө йәшәү рәүеше алып бара, кешеләрҙең ҡанын һура, һаташыу ебәрә.
Вампирҙар тип яуыздар, үҙ-үҙенә ҡул һалыусылар, енәйәтселәр, үҙ-үҙенә ҡул һалыусылар, ваҡытынан алда вафат булғандар йәки башҡа вампирҙар тешләүенән зарарланғандар иҫәпләнә. Вампир образы кинола һәм нәфис әҙәбиәттә йыш осрай, шулай ҙа нәфис әҙәбиәт әҫәр вампирҙарының мифологик вампирҙарҙан айырмалары бар (ҡара: ). Фольклорҙа термин ғәҙәттә Көнсығыш Европа легендаларындағы ҡан эскес затҡа ҡарата ҡулланыла, ләкин йыш ҡына башҡа илдәрҙән һәм мәҙәниәттәрҙән килгән оҡшаш йән эйәләрен дә вампир тип атайҙар. Көнсығыш славяндарҙа шундай уҡ фольклор персонажы —убыр (упырь). Төрлө риүәйәттәрҙә вампирҙың үҙенсәлектәре ныҡ айырыла. Ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә кеше булмаған вампирҙар (мәҫәлән, ярғанаттар эттәр һәм үрмәкселәр) тураһында тарихтар бар. Биологияла «вампирлыҡ» термины һөлөктәргә, ҡан эсеүсе ярғанаттарға һәм йән эйәләренең тән шыйыҡсаһы менән туҡланыусы башҡа организмдарға ҡарата ҡулланыла. Был термин менән ҡорбандарының көсөн, энергияһын һурып алыусы йәки ғүмерен өҙөүсе теләһә ниндәй мифологик сихри йән эйәһен атауҙары мөмкин. Мифик йән эйәләрен, ҡан менән туҡланмаһалар ҙа, йыш ҡына вампир тип йөрөтөләр.
# Вампир
## Этимологияһы
Тикшеренеүселәр фекеренсә, һүҙҙәр вампир һәм убыр дөйөм сығышлы, әммә тәү формала аңлайышһыҙлыҡ бар (*ppirъ? *ppyrъ? *ppěr?). Тәүге өн күпселек иҫәпләнә славян телдәрендә [u]-ға үҙгәрә (унан рус. упырь, укр. упир, бел. вупыр; көнбайышт славян телдәрендә — чех upír, боронғо поляк телендә upir һәм хәҙерге. поляк телендә upiór), ә ҡайһы берҙәрендә, протетик [в] (иҫке.болгар телендә впиръ, боронғо поляк телендә wąpierz) өҫтәлеп, һаҡланып ҡалған. Көньяҡ славян телдәренән (серб-хорват телендәге вампир/vampir, венгр. vampir, немец. vampir аша (унда 1732 йылда барлыҡҡа килә) һүҙ Көнбайыш Европа телдәренә үҙләштерелгән (франц. vampire, ингл. vampire). XX быуат башында 1897 йылда сыҡҡан «Дракула» исемле популяр инглиз телендәге романдан хәҙерге көнбайыш һәм көнсығыш славян формалары (урыҫса васпир, полякса wampir) икенсегә үҙләштерелгән.
Төрки телдәр менән бәйләнеш тураһында версия бар: убыр — ҡан эскес йән эйәһе. Күп кенә әкиәттәрҙә урманда ҡалған йәш кешеләрҙең ҡанын һура.
Ҡаҙаҡ мифологияһында сихырсы бар жалмауыз кемпир (ҡырғыҙ телендә желмогуз кемпир), уның ҡорбанының үксәһенән йәки тубығынан ҡан һурыу ғәҙәте бар. Был һүҙбәйләнештә кемпир (унан убыр һәм вампир килеп сығыуы ихтимал) ҡарт ҡатын тигәнде аңлата, ә ен мәғәнәһе жалмауыз (кеше ашаусы) менән белдерелә.
# Вампир
## Ҡайһы бер дөйөм һыҙаттар (фольклорҙа)
Фольклор вампирын дөйөм тасуирлау ҡыйын, сөнки уның үҙенсәлектәре төрлө мәҙәниәттәрҙә бик ныҡ айырыла.
* Вампир — сағыштырмаса үлемһеҙ йән эйәһе, уны үлтерергә мөмкин, әммә ул ҡартаймай. Европа фольклорының төрлө әҫәрҙәрендә 1000 йылдан ашыу йәшәгән вампирҙар телгә алына. Вампирҙың физик көсө кеше көсөнән күп тапҡырға күберәк, тәбиғи булмаған һәләттәр тураһында әйтеп тораһы ла түгел.
* Европа вампирын тышҡы ҡиәфәте буйынса ғәҙәти мәйеттән айырырға мөмкин. Уның өсөн шикле вампирҙың ҡәберен асырға ғына кәрәк. Вампир сәләмәт ҡиәфәтле һәм алһыу тиреле (бәлки, аҡһыл), уның сәсе һәм тырнаҡтары үҫкән һәм бөтөнләй тарҡалмаған була.
* Вампирҙы юҡ итеүҙең иң ғәҙәти ысулдары — уның йөрәгенә уҫаҡ таяҡ менән сәнсеү, башын киҫеп, тәнен тулыһынса көлгә әйләндереү.
* Вампир була алған кеше ҡәберҙән терелеп сыҡмаһын өсөн, мәйетте аҫҡа ҡаратып ерләйҙәр, тубыҡ тарамыштарын киҫеп алалар йәки, вампир тип һаналған кешенең ҡәбере өҫтөнә, төн буйына уларҙы һанарға мәжбүр итеү өсөн, мәк орлоҡтары һалалар. Ҡытайҙың вампирҙар тураһындағы хикәйәләрендә, әгәр вампир үҙенең юлында дөгө тоҡсайына тап булһа, ул бөтә орлоҡтарҙы һанап сыға. Бындай мифтар һиндостан ярымутрауында ла теркәлгән. Көньяҡ Американың сихырсылар һәм яуыз йәки зарарлы рухтарҙың һәм йән эйәләренең башҡа төрҙәре тураһындағы хикәйәләре лә уларҙың геройҙарының шундай уҡ ғәҙәттәре тураһында һөйләй. Вампиризмда ғәйепләнгән кешеләрҙе йөҙө менән аҫҡа күмеп, ауыҙына ҙур кирбес йәки таш тығыу осраҡтары билдәле.
* Вампирҙарҙан (башҡа тәбиғи булмаған йән эйәләренән кеүек үк) һаҡлаусы предметтар булып һарымһаҡ (күбеһенсә Европа легендаларына хас), ҡояш яҡтыһы, ҡырағай роза һабаҡтары, энәлек һәм дини әйберҙәр (тәре, изге һыу һ.б.) һәм, шулай уҡ, Көньяҡ Америка хөрәфәттәре буйынса, ишек артында йәки уның янында аҫылынып торған алоэ һ. б.. | 189881 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Вампир | Вампир |
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
Книппер-Чехова Ольга Леонардовна (9 сентябрь (21 сентябрь) 1868 йыл — 22 март 1959 йыл) — Мәскәү Художество театрының рус һәм совет актрисаһы. СССР-ҙың халыҡ артисы (1937). I дәрәжә Сталин премияһы лауреаты (1943). Яҙыусы Антон Павлович Чеховтың ҡатыны
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Биографияһы
Ольга Леонардовна Книппер-Чехова инженер-технолог Леонард Августович Книппер һәм вокал класы буйынса профессор Анна Ивановна (ҡыҙ фамилияһы Зальце) Книппер ғаиләһендә тыуған. Күпселек совет сығанаҡтары буйынса, ул Рәсәй империяһы Вятка губернаһының Глазовский өйәҙе Глазов ауылында тыуған (хәҙер Рәсәйҙең Удмурт Республикаһы), әммә актриса үҙе «Глазовтан алыҫ түгел» тип яҙа, һәм хәҙерге тикшеренеүселәр уның тыуған ауылы Кокман (хәҙер Красногорский районы) тип фаразлай, шул ваҡытта уның атаһы Кокман шарап эшләү заводында идарасыһы булып эшләй. 1871 йылда ғаилә Мәскәү ҡалаһына күсеп килә.
Ольга шәхси ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһын тамамлай, һәм, уның һүҙҙәре буйынса, ярайһы оҙаҡ ваҡыт «туташ булып йәшәй» . Атаһы ҡыҙының рәссам йәки тәржемәсе булыуын теләп, театр менән шөғөлләнеүен тыя. Уның ҡапыл вафатынан һуң Ольга аҡса эшләр өсөн музыка дәрестәре бирергә мәжбүр була. «Был эске үҙгәреүҙәрҙең ҙур осоро була, „туташтан“ мин ирекле, үҙенә аҡса эшләүсе, тормошто бөтә сыбарлығында тәүге тапҡыр күреүсе кешегә әйләндем», тип яҙа.
1885 йылда ун һигеҙ йәшлек Ольга дуҫ ҡыҙының ағаһы, йәш, әммә ярайһы уҡ билдәле инженер Владимир Шухов менән таныша. Уларҙың романы ике йылдан ашыу дауам итә, әммә Ольга Шуховтың әсәһенә оҡшамай, бөтәһе лә ышанған уларҙың никахы килеп сыҡмай.
Үҙешмәкәр спектаклдәрҙә ҡатнаша. Башта Кесе театр актеры Александр Ленский студияһына инергә тырыша, әммә теге йәш өйрәнсектә талант күрмәй һәм үҙ класына ҡабул итмәй. 1895 йылда Мәскәү император театр училищеһына ҡабул ителә, әммә тиҙҙән унан сығарыла, сөнки Кесе тетар актрисаһының туғанына урын бушатырға кәрәк була.
Шул уҡ йылда Владимир Немирович-Данченко етәкселегендәге өс йыллыҡ драма кластарына Мәскәү филармония йәмғиәтенең музыка-драма училищеһына уҡырға инә. 1898 йылда училищены тамамлағас Мәскәү художество театрының яңы ғына ойошторолған труппаһына ҡабул ителә һәм тиҙҙән Константин Станиславскийҙың партнеры була. Уның сәхнәлә тәүге спектакле «Царь Фёдор Иоаннович», унда батшабикә Иринаны башҡара.
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Биографияһы
### Чехов менән танышыуы
Ольга Книпперҙың Антон Чехов менән тәүге танышыуы «Чайка» һәм «Царь Федор Иоаннович» (9, 11 һәм 14 сентябрь, 1898 йылда) спектаклдәренең репетицияһында була. Был осрашыуҙан һуң Чехов былай тип яҙа: «Ирина, минеңсә, бик гүзәл. Тауышы, выжданы, ихласлығы — шундай яҡшы, хатта тамаҡ төбө ҡысыта. Әгәр ҙә мин Мәскәүҙә тороп ҡалһам, Иринаға ғашиҡ булыр инем».
Ольга Книппер был осрашыу тураһында былай хәтерләй: «шул осрашыуҙан минең тормошомдоң нескә һәм ҡатмарлы төйөнө тартыла башланы». Чехов Художество театрында «Аҡсарлаҡтың» триумфын күрә алмай, әммә кем уға был турала Ялтаға яҙа, Книппер башҡарған Аркадина ролен билдәләй.
1899 йылдыың йәйенән улар араһында оҙайлы хатлашыу башлана, ул өҙөклөктәр менән 1904 йылдың яҙына тиклем дауам итә. Книпперға Чеховтан 443, ә Книпперҙан Чеховҡа 400 хат тураһында билдәле. Хатлашыу яҙыусының һуңғы йылдарын сағылдыра. Хатта уның вафатынан һуң да Ольга Леонардовна иренә ҡарата хаттар яҙыуын дауам итә
1900 йылдың Мәскәү художество театры беренсе гастролдәре менән Чехов шул саҡта йәшәгән Ҡырымға килә. Ольга уның йортонда йәшәй, һәм шунан алып парҙар үҙҙәренең яҡынлыҡтарын береһенән дә йәшермәй. Улар Ялтала алты аҙна бергә үткәрәләр, һуңынан Мәскәүҙә, шунан һуң инде йәмғиәттә буласаҡ туй тураһында имеш-мимештәр тарала.
1901 йылдың 25 майында (7 июндә) Антон Павлович Чехов һәм Ольга Леонардовна өйләнешә. Өйләнешкәндән һуң тәүге айҙы улар Башҡортостанда, Аксенов ауылында үткәрә, унда Чехов Андреев туберкулез шифаханаһында дауаланған була. шул уҡ йылда Книппер ауырға ҡала, әммә балаһы төшә. 1902 йылда ул яңынан ауырлы була, әммә Петербургта сығыш яһаған мәлендә бер нисә метр бейеклектән асыҡ люкҡа йығылып төшә, шунан операция һәм оҙаҡ ауырығандан һуң башҡаса балаға уҙмай.
1904 йылдың 17 ғинуарында «Вишневый сад» премьераһы үтә, унда Книппер Раневская ролен— үҙенең иң яратҡан ролен башҡара, ғүмеренең аҙағына тиклем тиерлек ул ролде сәхнәлә уйнай. Никахы Чеховтың 2 (15) июль 1904 йылда вафатына тиклем дауам итә. Ул васыят буйынса «Гурзуфтағы дачаны һәм биш мең һум аҡса» ала.
Чеховтың Ялталағы йортон һаҡлаусы Алла Ханило былай һөйләй: "Мария Павловна никах бәхетле булған, тип яҙа. Һәм ул хаҡлы. Чехов әйткәнсә, уға ай һымаҡ күк йөҙөндә һәр көн килмәгән шундай ҡатын кәрәк булған. Шундай ҡатын булған да инде Мәскәү художество театрының актрисаһы Ольга Леонардовна Книппер. Ул Чеховты яратҡан һәм уның туғандарынан айырмалы рәүештә ул бөтә нәмәһен ташлап баш ҡаланан ауырыу иренә провинциаль Ялтаға китергә әҙер ине. Әммә тегенеһе уны туҡтатҡан, ул идеаль парҙар, сөнки бер-береһенә яратҡан шөғөлөнә ҡамасауламайҙар. Һәм ул 1904 йылда Ялтанан һуң килгән немец курорты Баденвейлерҙа уның ҡулында вафат була.
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Биографияһы
### Ғаиләһе
1919—1922 йылдарҙа Качалов төркөмө составында була, ул төркөм менән Рәсәйҙең көньяғы буйлап гастролдәрҙә була. Болгарияла сығыш ваҡытында эштәр хөрт бара, һәм кемдер Василий Качаловҡа Книппер фамилияһына «Чехов» приставкаһын ҡушырға тәҡдим итә, был тамашасыны ылыҡтыра; шул ваҡыттан Книппер-Чехова фамилияһы актрисаға нығына. Ул МХАТ-тың АҠШ һәс Европа буйлап ике йыллыҡ дөйөм сәфәрендә ҡатнаша.
Тыуған иленә ҡайтып, МХАТ-та хеҙмәт итеүен дауам итә. Элекке ролдәренән тыш, ул «На дне» пьесаһында Василисаны, «Смерть Пазухина» пьесаһында Живоедованы, «На всякого мудреца довольно простоты» пьесаһында Турусинаны, «Провинциалка» әҫәрендә Дарья Ивановнаны, «Хозяйка гостиницы» әҫәрендә Гортензияны башҡара.
Инде олоғайғас, Книппер-Чехова үҙенән 30 йәшкә кесе драматург Николай Волков менән ҡауыша, әммә башҡа кейәүгә сыҡмай.
Һуңғы ролен 1950 йылдың 15 мартында Лев Толстойҙың «Йәкшәмбе» романы буйынса пьесала уйнай. Һуңғы йылдарын яңғыҙлыҡ йәшәй, яйлап һуҡырая. 1958 йылдың 22 октябрендә 90 йәшлек юбилейын билдәләгәндә һуңғы тапҡыр сәхнәгә сыға.
Ольга Книппер-Чехова вафат 1959 йылдың 22 мартында Мәскәүҙә вафат була. Ире менән йәнәш Новодевичье зыяратында ерләнә (участка № 2).
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Биографияһы
### Ролдәре
* Атаһы — Леонард Августович Книппер (1838—1894), Венала тыуған, «сығышы буйынса эльзас немецы», әсәһе венгр тамырҙарына эйә булған. Инженер-технолог була. 1864 йылда Рәсәй империяһының Кокман ауылына шарап заводына эшкә китә.
* Әсәһе — Книппер Анна Ивановна (ҡыҙ фамилияһы Зальце) (1850—1919), боронғо рус бароны нәҫеле Зальцанан, уларҙың ата-бабалары Рәсәйгә Тюрингиянан XVII быуатта күсеп килә. Камера йырсыһы һәм музыка педагоы, Мәскәү филармонияһы училищеһы профессоры.
* Өлкән ағаһы — Книппер Константин Леонардович (1866—1924), инженер-тимер юлсы.
* Ҡустыһы — Владимир Леонардович Нардов (1876—1942), опера йырсыһы һәм опера театры режиссеры, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1933).
* Туғандары:
** Ада Константиновна Книппер, рус теле уҡытыусыһы.
** Книппер Лев Константинович (1898—1974), композитор, РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1974).
** Чехова Ольга Константиновна (ҡыҙ фамилияһы Книппер) (1897—1980), театр һәм киноның рус һәм немец актрисаһы.
** Книппер Владимир Владимирович (1924—1996), журналист, мемуарсы, йәштәр театры етәксеһе.
* Ире (1901 йылдан 1904 йылға тиклем) — Чехов Антон Павлович (1860—1904), рус яҙыусыһы һәм драматургы.
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Театрҙа эштәре
### «Чехов» ҡатын-ҡыҙҙары роле
Ольга Книппер-Чехова — Чехов ҡатын-ҡыҙҙарының образын асыҡ һәм сағыу тапшырған бөтә актрисаларҙың береһе. Үҙенең ҡабатланмаҫ һәм үҙенсәлекле булыуы менән, аристократик башҡарыу манераһына эйә булып, Чеховтың мөһим пьесаларында төп ролде башҡарыусы актриса:
* «Чайка» (1898, Аркадина)
* «Дядя Ваня» (1899, Елена Андреевна)
* «Три сестры» (1901, Маша)
* «Иванов» (1901, Сарра)
* «Вишнёвый сад» (1904, Раневская).
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Театрҙа эштәре
### Ролдәре
* Нерисса («Венецианский купец», У. Шекспир, 1898)
* Мирандолина («Трактирщица», К. Гольдони, 1898)
* Виола («Двенадцатая ночь», У. Шекспир, 1899)
* Анна Маар («Одинокие» Г. Гауптман, 1899)
* Майа («Когда мы, мёртвые, пробуждаемся» Г. Ибсен, 1900)
* Лель («Снегурочка» А. Н. Островский, 1900)
* Широкова («В мечтах» Вл. И. Немирович-Данченко, 1901)
* Елена Кривцова («Мещане» Максим Горький, 1902)
* Настя («На дне» Максим Горький, 1902)
* Лона («Столпы общества» Г. Ибсен, 1903)
* Мелания («Дети солнца» Максим Горький, 1905)
* Регина («Привидения» Г. Ибсен, 1905)
* Графиня-внучка Хрюмина («Горе от ума» А. С. Грибоедов, 1906)
* Терезита («Драма жизни» К. Гамсун, 1907)
* Ребекка («Росмерсхольм» Г. Ибсен, 1908)
* Анна Андреевна («Ревизор» Н. В. Гоголь, 1908)
* Ночь («Синяя птица» М.Метерлинк, 1908)
* Наталья Петровна («Месяц в деревне» И. С. Тургенев, 1909)
* фру Юлиана Гиле («У жизни в лапах» К. Гамсун, 1911)
* Гертруда («Гамлет», У. Шекспир, 1911)
* Либанова («Где тонко, там и рвётся» И. С. Тургенев, 1912)
* Белина («Мнимый больной» Мольер, 1913).
* Варвара («Осенние скрипки» И. Д. Сургучёв, 1915)
Совет осоронда бындай ролдрҙә уйнай:
* Живоедова («Смерть Пазухина» М. Е. Салтыков-Щедрин, 1924)
* Мамаева и Турусина («На всякого мудреца довольно простоты» А. Н. Островский, 1924)
* Хлёстова («Горе от ума» А. С. Грибоедов, 1925 и 1938)
* графиня де Линьер («Сёстры Жерар» В. З. Масс, 1927)
* Надежда Львовна («Бронепоезд 14-69» Вс. В. Иванов, 1927)
* Мария Александровна Москалёва («Дядюшкин сон» Ф. М. Достоевский буйынса, 1929)
* графиня Чарская («Воскресение» Л. Н. Толстой буйынса, 1930)
* Полина Бардина («Враги» Максим Горький, 1935)
* графиня Вронская («Анна Каренина» Л. Н. Толстой буйынса, 1937)
* госпожа Пернель («Тартюф» Мольер, 1940)
* Забелина («Кремлёвские куранты» Н. Ф. Погодин, 1943)
* миссис Маркби («Идеальный муж» Оскар Уайльд, 1945).
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Фильмографияһы
### Фильмдарҙа ҡатнашыуы.
* 1927 — Солистка его величества — Зубовтәң әсәһе
* 1928 — Пленники моря — Иван Лерҙың ҡатыны
* 1930 — Завтра ночью — Сергейҙың әсәһе
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Фильмографияһы
### Фильмдарҙа ҡатнашыуы.
* 1946 — Сәхнә оҫталары (документаль)
* 1958 — Ҙур дөрөҫлөк сәнғәте (документаль)
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Фильмографияһы
### Архив кадрҙар
* 1975 — О нашем театре (документаль)
* 2004 — Смерть Таирова
* 2010 — Доктор Чехов. Рецепт бессмертия (документаль)
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
* РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1923)
* РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1928)
* СССР-ҙың халыҡ артисы (1937)
* Беренсе дәрәжә Сталин премияһы лауреаты (1943). — күренекле хеҙмәттәре өсөн
* Ике Ленин ордены (1938, 26.10.1948)
* Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (03.05.1937, 1945)
* «Мәскәүҙең 800-йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы
# Книппер-Чехова Ольга Леонардовна
## Хәтер
ЦТ архивында МХАТ-тың 50-йыллыҡ юбилейындағы яҙмалар һаҡланған, унда Иван Козловский һәм Сергей Лемешев дуэт менән театрға нигеҙ һалыусыларҙың берҙән-бер юбилейға тиклем йәшәүсе Ольга Книппер-Чехова хөрмәтенә «Евгений Онегин» операһынан өҫтәп һәм үҙгәртеп «Я люблю вас, Ольга» арияһын башҡара.
Мемориаль-музей ҡурсаулыҡтың Ҡырым әҙәби-нәфис филиалдарының береһе — А. П. Чеховтың Йорт-музейында (Ялта) (Аҡ дача), «Ҡырым һәм Чехов» музейында О. Л. Книппер -Чеховаға арналған тематик экспозициялар бар, әммә уға Гурзуфта А. П. Чехов һәм О. Л. Книппер-Чехова музейында ҙур иғтибар уның музейы ҙур иғтибар бүленә. (Гурзуф, Чехов урамы, 22). Чеховтың вафатынан һуң дачаға берҙән-бер хужа булып ул йортҡа революциянан һуң да хоҡуҡтарын һаҡлап алып ҡала, һуңғы тапҡыр унда 1953 йылда була. | 160106 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Книппер-Чехова_Ольга_Леонардовна | Книппер-Чехова Ольга Леонардовна |
# Вотяк Ураҙы
Вотяк Ураҙы (рус. Вотская Урада) — Башҡортостандың Яңауыл районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 155 кеше. Почта индексы — 452826, ОКАТО коды — 80259860006.
# Вотяк Ураҙы
## Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | | | | | |
| 1920 йыл 26 август | | | | | |
| 1926 йыл 17 декабрь | | | | | |
| 1939 йыл 17 ғинуар | | | | | |
| 1959 йыл 15 ғинуар | | | | | |
| 1970 йыл 15 ғинуар | | | | | |
| 1979 йыл 17 ғинуар | | | | | |
| 1989 йыл 12 ғинуар | | | | | |
| 2002 йыл 9 октябрь | | | | | |
| 2010 йыл 14 октябрь | 155 | 77 | 78 | 49,7 | 50,3 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
* 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
* 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
* 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
* 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
* 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
* 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
* 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
* Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
# Вотяк Ураҙы
## Географик урыны
* Район үҙәгенә тиклем (Яңауыл): 15 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Яңы Артауыл): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Яңауыл): 15 км | 14227 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Вотяк_Ураҙы | Вотяк Ураҙы |
# Санкт-Килиан
Санкт-Килиан (нем. St. Kilian) — Германияла, Тюрингия ерендә урынлашҡан коммуна.
2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса коммунала 2986 кеше йәшәй. Майҙаны — 54,88 км². Диңгеҙ кимәленән 395 метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 98553 һәм автомобиль коды — HBN. | 29505 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Санкт-Килиан | Санкт-Килиан |
# Сенин Александр Степанович
Александр Степанович Сенин (1891 йыл, Дон Ғәскәре Өлкәһе Донецк округы Боковская станицаһы Евлантьев утары — 1930 йылдың 28 декабре, атып үлтерелә) — казак, рус офицеры, М.А. Шолоховтың «Тымыҡ Дон» романы персонажы, М. Шолоховтың «Күтәрелгән сиҙәм» романындағы Половцевтың прототибы.
# Сенин Александр Степанович
## Биографияһы
Ата-әсәһен бик иртә юғалтҡас, Александр Сенин бер туған ағаһы ҡарамағында ҡала. 1914 йылда хорунжий чинында рус-герман фронтына китә. Александр Степанович 44-се Дон казак полкында бер үк ваҡытта йөҙ командиры вазифаһын да үтәүсе взвод офицеры булып хеҙмәт итә. Һуңғараҡ полк адъютанты, ә аҙаҡ йөҙҙөң өлкән офицеры итеп тәғәйенләнә. Март — апрель 1917 йылдың март-апрелендә полк Донға күсерелә. Сенин дивизия штабының өлкән адъютанты вазифаһына тәғәйенләнә. Беренсе донъя һуғышы осорондағы хәрби хеҙмәте өсөн Александр Степанович Сенин өс Изге Анна ордены һәм ике Изге Станислав ордены менән бүләкләнә.
Белем алғандан һуң, 1918 йылда Дон барлыҡҡа килгәндән һуң, дон армияһына алына мобилизациялана. Йөҙ командиры булараҡ, Александр Сенин Ф.Г. Подтёлков экспедицияһын ҡулға алыуҙа һәм атып үлтереүҙә ҡатнаша. Ф. Г. Подтёлковты һәм М.В. Михаил Васильевич Кривошлыковты хөкөм иткән хәрби-ялан суды секретары булған.
1918 йылдың авгусында етештереү есаул чинында күтәрәләр. 1918 йылдың 20 октябрендә ҡыҙылдар менән һуғышта полк командиры үлтерелә һәм Сенин ваҡытлыса полк менән ваҡытлыса командалыҡ бурысын иңенә ала. Тиҙҙән, Ҡыҙыл армияның һөжүме сәбәпле, Александр Сенин полкы тарҡала. Александр Степанович Чернышевская станицаһында урынлашҡан штабына эләккән. 7-се түш менән шыуышыу бригадаһына эләгә. Чернышевский строевой часть буйынса өлкән адъютант вазифаһында хеҙмәт итә, бер үк ваҡытта бригада штабы начальнигы вазифаһын да башҡара.
1919 йылда Сенин, яраланып, госпиталдә ята. Аҡ армия сигенгән осорҙа ул Новороссийскиҙа була һәм ҡулға алына. Ҡыҙылдарға хеҙмәт итә, береһе-бер атылыуҙан ҡурҡҡанлыҡтан, фамилияһын алмаштыра.
Ҡыҙыл армияла 16-сы кавалерия дивизияһында: башта самокатный ротала, һуңынан ревтрибунал янындағы командала рядовой булып хеҙмәт итә, шулай уҡ күсереп яҙыусы һәм эш башҡарыусы вазифаһын атҡара. 1921 йылда уны, фамилияһын йәшергәне өсөн, СКВО-ның Хәрби трибуналы суды хөкөм итә һәм ҡаты язалауға тарттырыла, ләкин аҙаҡ ҡотолоп ҡала. Юғары суд атыу ҡарарын юҡҡа сығара, язаны биш йыллыҡ төрмә менән алмаштыра. А.С. Сенин, төрмәлә дүрт йыл ултырғандан һуң, өйөнә, Евлантьевский утарына, ҡайта. Бында ул ауыл хужалығы эштәре менән шөғөлләнә, Боковский ете йыллыҡ мәктәбендә математика дәрестәре бирә.
1930 йылдың июль башында А.С. Сенин, Айырым дәүләт сәйәси идаралығының Донецк округы бүлеге тарафынан контрреволюцион баш күтәреүселәр ойошмаһы булдырыуҙа ғәйепләнеп, ҡулға алына. Уның үҙәге һәм төп нигеҙе Вёшенский районы Боковский ауыл Советына ҡараған Евлантьевский утарында урынлашҡан була, ә ойоштороусы һәм етәксе — Сенин А. С. була. Ойошма ағзалары Совет власын ҡолатыу ихтилалын әҙерләүҙә ғәйепләнә. Үҙенән һорау алғанда, Сенин Александр Степанович былай тип әйтә:
Эш буйынса барыһы 98 кеше ғәйепләнеүсе сифатында үтә. Һигеҙ кеше, шулар араһында Сенин А. С., 1930 йылдың 28 декабрендә атып үлтерелә.
1989 йылдың 16 ноябрендә СССР Юғары Советы «30-40-сы һәм 50-се йылдар осоронда булып үткән репрессия ҡорбандары буйынса ғәҙеллекте тергеҙеү буйынса өҫтәлмә саралар тураһында» Указы сыҡҡандан һуң, шул уҡ йылдың 24 ноябрендә Ростов өлкәһе Прокуратураһы А. С. Сенин эшен ҡайтанан ҡарай, ә Сенин Александр Степанович үҙе (1989) үлгәндән һуң аҡлана.
М. Шолоховтың «Тымыҡ Дон» романының бишенсе бүлегендә подтёлков экспедицияһын язалау күренешендә йөҙ командиры А.С. Сенин телгә алына. Ул Подтёлков һәм Кривошлыков отрядының яҙмышын хәл итеүсе төп ҡатнашыусыларҙың береһе.
М. А. Шолохов «Күтәрелгән сиҙәм» романында яңынан Сенин Александр Степановичтың биографияһына һәм шәхси эшенә ҡабат мөрәжәғәт иткән һәм уны Половцев прообразы итеп ҡуллана. Был хәлгә әҙәбиәт белгестәре К. И. Прийма һәм В. В. Гура иғтибар итә. Шолохов К. И. Прийма менән әңгәмәһендә, 1930 йылда Обуховҡа һөйләгәненә өҫтәп шуны әйткән — баҡһаң, яҙыусы төрмәгә Сенинды күрергә генә бармаған, ә һуңғараҡ уның эше менән дә танышҡан:
# Сенин Александр Степанович
## Наградалары
* Өс Изге Анна ордены
* Ике Изге Станислав ордены | 128120 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Сенин_Александр_Степанович | Сенин Александр Степанович |
# Нотус
Нотус (Натус) — Рәсәй йылғаһы. Архангельск өлкәһе биләмәләрендә аға. Йылға Ежуга йылғаһының уң ярына тамағынан 131 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 25 км.
# Нотус
## Һыу реестры мәғлүмәттәре
Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәте буйынса йылға Двина-Печора һыу бассейны округында урынлашҡан, һыу хужалығы участкаһы — Вага йылғаһы. Бәләкәй йылға бассейны — Төньяҡ Двина, Вычегды һәм Малая Төньяҡ Двины ҡушылған урындан түбәнерәк, йылға бассейны — Төньяҡ Двина.
Һыу ресурстарының федераль агентлығы мәғлүмәте буйынса:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 03020300312103000038382
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 103003838
* Бассейн коды — 03.02.03.003
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 03
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0 | 21432 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Нотус | Нотус |
# Самтавро монастыры
Самтавро монастыры — Самтавро Преображенский сиркәүенән һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың изге Нина монастырынан торған комплекс Мтквари һәм Арагви йылғаларының ҡушылған урынында урынлашҡан (Мцхета ҡалаһы, Грузия). Монастырь Грузияның католикос-патриархы, Мцхета һәм Тбилиси архиепискобының ҡарамағында тора.
Был урында беренсе сиркәүҙе IV быуатта батша Мириан III төҙөгән. Вахушти Багратиони әйтеүе буйынса, «Мириан таш көмбәҙ менән күркәм сиркәү төҙөгән, унда үҙе лә ерләнгән». Самтавро сиркәүе батшабикә Наноның да кәшәнәһе була. Ҙур иғәнәләр арҡаһында ҡорам Грузияла иң бай ҡорамдарҙың береһе була.
Ғибәҙәтхана күп тапҡыр емерелә һәм тергеҙелә. XI быуаттың беренсе яртыһында Георгий Iбатшалығы осоронда, католикос-патриарх Мелхиседека I указы буйынса ҡорам киңәйтелә, көньяҡ ҡапҡа эшләйҙәр һәм үҙенсәлекле орнамент менән биҙәйҙәр. Шулай уҡ ҡорам интерьерын да биҙәйҙәр.
Тәре-көмбәҙле Самтавро-Преображенский сиркәүе, Изге Нинаның кесе сиркәүе, XV—XVII быуаттар манараһы, XVIII быуат цилиндрик башня-ҡәлғәһе, XV быуат иконостасы, XVII быуат фрескалары һаҡланған. Көньяҡ ҡапҡала Михаил-архангел сиркәүе, ҡорамдың төньяҡ яғында ике сиркәү бар. Көнсығышында — Изге Иоанн Креститель сиркәүе, көнбайышында Изге Иоанн Златоуст сиркәүе. Ҙур алтарҙың һул яғында ҡорбан салыу урыны, уңда Изге Мириан һәм Изге Нина сиркәүе тора.
Самтавро ҡорамында күп изге әйберҙәр: 1870 йылда батша Георгий XII үҙенең ейәндәренә иғәнә иткән мөғжизәле Божья Матерь Иверская иконаһы, мөғжизәле изге Нина иконаһы, изге батша Мириан һәм Нина ҡәберҙәре, изге Шио Мгвимский һәм Гавриил Самтаврийский мәйеттәре, Бодбенан изге Нина ҡәберенән таш киҫәге һәм башҡа ҡомартҡылар бар. | 152997 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Самтавро_монастыры | Самтавро монастыры |
# Дортмунд опера театры
Дортмунд опера театры (нем. Opernhaus Dortmund) 1966 йылда асыла һәм Дортмунд Театры ойошмаһы ҡарамағында тора. Хәҙерге бинаһы 1904 йылда асылған һәм Беренсе донъя һуғышында емерелгән бинаның алмашына төҙөлгән.
Архитекторҙар Генрих Роскоттен һәм Эдгар Триттхарт модернистик стилдә театр төҙөлөшөн проектлаған. Үҙ эсенә сәхнәне һәм техник зоналарҙан торған сәхнә йортон (нем. Bühnenhaus), башлыса тура мөйөшлө һәм раковина формаһындағы таяу-тышлыҡ аҫтында урынлашҡан айырым тамаша залын индерә.
# Дортмунд опера театры
## Театрҙы асыу
Опера театрының яңы бинаһы 1966 йылдың 3 мартында асыла һәм опера, балет, концерт һәм постановкалар ҡуйыр өсөн тәғәйенләнгән бина. Уның стеналарында 1911 йылда Рихард Штраустың Рауза кавалеры опера спектакле беренсе тапҡыр башҡарылған. Вильгельм Шюхтер Дортмундтың Филармония оркестрына дирижёрлыҡ иткән. Тереза Жилис-Гара Октавиан, саҡырылған артистка Элизабет Грюммер — Маршальша һәм Курт Бёме — барон Окс партияларын башҡарған. Миҙгелдең ҡалған ҡыҫҡа өлөшөндә театр сәхнәһендә Азучена ролен Федора Барбьери уйнаған Джузеппе Вердиҙың Трубадуры, Моцарттың Тылсымлы флейтаһы, Хиндемиттың Рәссам Матис һәм Иоһанн Штраустың Сиған бароны ҡуйыла.
Брехт һәм Беккеттың Галилей тормошо йәки Жан Ануйҙың Аллаһы хөрмәтенә Ҙур йорттоң (нем. Großes Haus) тәүге постановкалары булған. ГДР-ҙың Росток ҡалаһындағы Халыҡ театры унда Петер Вайстың Марат/Баҡса пьесаһын күрһәткән, һәм был «тимер шаршау» дәүерендә ғәҙәти булмаған күренеш тип ҡабул ителгән.
# Дортмунд опера театры
## Етәкселеге
1973 йылдан алып 1979 йылға саҡлы театрҙың генераль музикдиректоры Марек Яновский, булған унан һуңынан был вазифаны Моше Ацмон (1996—2000) , Антон Марик, Артур Фаген, 2008 йылдан алып 2013 йылға тиклем — Стин Як биләгән. 2002 йылдан Дортмунд Филармонияһы Опера театрын концерттар өсөн файҙаланған. Йенс-Даниэль Һерцог 2011 йылдың авгусынан театры директоры.
# Дортмунд опера театры
## Донъя премьералары һәм репертуары
1967 йылда Вильгельм Шюхтер, Дортмунд ҡалаһы заказы буйынса Нелли Закс драмаһы мотивтары буйынса Вальтер Штеффенстың Илаи операһы премьераһында дирижёрлыҡ иткән. | 146610 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Дортмунд_опера_театры | Дортмунд опера театры |
# Яубүләк (Салауат районы)
Яубүләк (рус. Яубуляково) — Башҡортостандың Салауат районындағы ауыл. Арҡауыл ауыл советына ҡарай. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 26 кеше. Почта индексы — 452493, ОКАТО коды — 80247810006.
# Яубүләк (Салауат районы)
## Географик урыны
* Район үҙәгенә тиклем (Малаяҙ): 30 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Арҡауыл): 6 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Кропачево): 61 км
# Яубүләк (Салауат районы)
## Тарихы
1795 йылғы V йәниҫәп уҙғарғанда икенсе Бишәүҙәр ауылы йәғни Яубүләк ауылы билдәле булмаған. Ауылдың ике атамаһы туғандары менән Бишәүҙәр ауылынан күскән Яубүләковтар утары булғанына күрһәтә.
# Яубүләк (Салауат районы)
## Биләмә берәмектәренә инеүе
| Теркәү йылы | Улус, ауыл советы | Өйәҙ, кантон, район | Губерна, Республика | Дәүләт |
| 1757 | улусы | Троицк өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй Империяһы |
| 1816 | -се йорт | 8-се Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1834 | -се йорт | 8-се Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1847 | -се йорт | 8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1859 | -се йорт | 8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1895 | Мырҙалар улусы | Өфө өйәҙе | Өфө губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1920 | Мырҙалар улусы | Мәсәғүт кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы | РСФСР |
| 1926 | Мырҙалар улусы | Мәсәғүт кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы | СССР |
| 1935 | Мырҙалар-Мәсетле ауыл советы | Малаяҙ районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1941 | Арҡауыл ауыл советы | Салауат районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1990 | Арҡауыл ауыл советы | Салауат районы | Башҡортостан Республикаһы | Рәсәй Федерацияһы |
# Яубүләк (Салауат районы)
## Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше
Яңы ауыл бик аҡрын үҫкән.
1816 йылда ул 15 ир-ат һәм 16 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән 6 хужалыҡтан торған. Улар араһында Яубүләктең улы - 45 йәшлек поход старшинаһы Яугилде Яубүләков (уның улдары Ишбулды, Уразбай, Уразмәт, Төхвәтулла), уның туғанының улы Ишмөхәмәт Сәғитов һәм һирәк осрай торған исемле башҡа кешеләр - Килдеш Борханов, Шаршан Бултаҡаев, Балтай Туйсин(уның улдары - Рәхмәтулла, Хужиәхмәт), Өмбәкәй Абдуллин (уның улдары- Дауыт, Ғүмәр) булған.
1834 йылдағы VIII рәүиздән алып ауылдың атамаһы Яубүләк булған. Ул Йүрүҙән йылғаһының һул ярында, Арҡауылдан 2 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ауылдың төп ер биләмәһе бер участкала, туғай һәм урман - дөйөм ҡулланышта булған. Һөрөнтө ерҙәре Ҡаратау янында ятҡан. Игенселектең өс баҫыу әйләнеше өҫтөнлөк итмәгән булған. Ерҙе 2-3 ат һабандары менән һөргәндәр.
1842 йылда 59 кеше 17 сирек ужым, 91 сирек яҙғы ашлыҡ сәскән. Бер нисә хужалыҡ 3 сирек картуф сәскән. Йәшелсә баҡсалары ла булған.
1859 йылда Яубүләктең 13 хужалығында 50 кеше иҫәпкә алынған.
# Яубүләк (Салауат районы)
## Ауылдың XX быуаттағы үҫеше
1920 йылда Яубүләк ауылындағы 17 хужалыҡта 93 кеше йәшәгән.
# Яубүләк (Салауат районы)
## Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | | | | | |
| 1920 йыл 26 август | | | | | |
| 1926 йыл 17 декабрь | | | | | |
| 1939 йыл 17 ғинуар | | | | | |
| 1959 йыл 15 ғинуар | | | | | |
| 1970 йыл 15 ғинуар | | | | | |
| 1979 йыл 17 ғинуар | | | | | |
| 1989 йыл 12 ғинуар | | | | | |
| 2002 йыл 9 октябрь | | | | | |
| 2010 йыл 14 октябрь | 26 | 13 | 13 | 50,0 | 50,0 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
* 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
* 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
* 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
* 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
* 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
* 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
* 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
* Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
# Яубүләк (Салауат районы)
## Ер-һыу атамалары
Тауҙар:
Йылғалар:
Шишмәләр:
Ялан-бесәнлектәр:
Таусыҡтар, түбәләр:
Башҡа урын-ер атамалары:
# Яубүләк (Салауат районы)
## Билдәле шәхестәр
* Ғәйфуллин Абдрахман Зәйнулла улы (6.09.1908—17.04.1945), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкының пулемёт ротаһы командиры, гвардия лейтенанты. 1932 йылдан ВКП(б) ағзаһы. Советтар Союзы Геройы (1945, үлгәндән һуң). Салауат районының почетлы гражданы. | 13276 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Яубүләк_(Салауат_районы) | Яубүләк (Салауат районы) |
# Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы
Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы — Башҡортостан Республикаһының төп дауалау-консультация, ойоштороу- методик үҙәге. 1876 йылда асылған Губерна дауаханаһы (1948 йылға тиклем 1-се Совет дауаханаһы) нигеҙендә ойошторолған. 1976 йылдан табип, дәүләт һәм һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улының исемен йөрөтә. Дауаханала 2367-нан ашыу хеҙмәткәр, шул иҫәптән 532 табип эшләй.
# Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы
## Тарихы
Башта был дауаханала өлкән ординаторҙар Борецкий һәм Чубовский, һуңыраҡ табиптар Чаушанский Николай Витальевич менән Цветков Александр Степанович саҡырыла. Цветков А. С. дауахананың өлкән табибы вазифаһына тәғәйенләнә.
Губерна дауаханаһы бер нисә тапҡыр бер бинанан икенсеһенә күсеп йөрөй. 1888 йылда Өфө ҡалаһының ситендә 9 ағас бина (114 койкалы) төҙөү башлана. Был урында хәҙерге Республика клиник дауаханаһы урынлашҡан.
Дауахана тарихында булған мөһим ваҡиғалар:
* 1878 йылда штатта шәфҡәт туташы вазифаһы индерелә ҡарала һәм ауырыуҙарҙы ҡараусы шәфҡәт туташтары дежурлығы ойошторола ;
* 1882 йылда земство табиптарының йәмғиәте төҙөлә;
* 1890 йылдан ауырыуҙарҙы амбулатор ҡабул итеү башлана;
* 1895 йыл- табип А. Л. Нагибин таҙа хирургия бүлеген аса;
* 1908 йыл- дауахана губерна земствоһының фельдшер-акушер мәктәбе базаһына әйләнә;
* 1909 йыл- ауырыуҙарҙы ҡарау, диагноз ҡуйыу, күҙәтеү буйынса клиник талаптар индерелә;
* 1909 йыл- дауахана советы булдырыла (медицина советы);
* 1910 йыл- тәүге дезинфекция камераһы эшләй башлай;
* 1910 йыл- табип Ч. Я. Ястржемский прозектура (патологик анатомия бүлеге) булдыра;
* 1911 йыл- амбулатория асыла;
* 1911 йыл- клиник һәм бактериологик тикшеренеүҙәр лабораториялары асыла;
* 1911 йыл- медицина китапханаһы булдырыла;
* 1913 йыл- тәүге рентген кабинетта табип Б. П. Ручинский (мөдир) сирлеләрҙе ҡабул итә башлай;
* 1913 йыл- Дрезден һәм Санкт-Петербургта гигиена күргәҙмәләрендә ҡатнашып, дауахана бәләкәй алтын миҙалға лайыҡ була;
* 1914 йыл- Беренсе донъя һуғышы башланыу сәбәпле дауаханала урындар һаны 184-гә етә.
Был осорҙа дауаханала табиптар А. Л. Нагибин, Ч. Я. Ястржемский, И. М. Тимофеев, Б. П. Ручинский, П. П. Чебышев, А.Э Рауэр эшләй. Граждандар һуғышы осоронда дауахананың хәле ауырлаша.
1924 йылдың 11 ғинуарынан Беренсе Совбольницаға (элекке Губерна земство дауаханаһы) өлкән табип итеп Нурлығаян Нуриәхмәт улы Байтирәков тәғәйенләнә (Бәләбәй өйәҙе Шланлыкүл ауылынан). Дауахана тарихынан:
* 1920 йыл — табип М. В. Вакуленко Башҡортостанда беренсе булып хирургия бүлегендә бер кешегә икенсе кеше ҡанын бирә;
* 1924 йыл — хирургия корпусына реконструкция үтә (60 урынлыҡ);
* 1924 год — неврология һәм оторинолярингология буйынса амбулаторияла ҡабул итеү башлана;
* 1924—1932 йылдар — дауаханала 185 урын (хирургия, гинекология һәм оторинолярингология бүлектәре), бында республика хирургтарын уҡытыу буйынса база булдырыла.
* 1931 йыл — Башҡортостанда тәүге нейрохирургик операциялар(баш мейеһендә һәм умыртҡа һөйәге мейеһендә);
* 1937 йыл — профессор Н. Н. Лобанов етәкслегендә ҡолаҡ, тамаҡ һәм танау ауырыуҙары буйынса клиника ойошторола;
* 1938 йыл — 3 этажлы хирургия корпусы төҙөлә , бында травматология бүлеге булдырыла;
* 1938 йыл — патологоанатомия корпусы сафҡа индерелә;
* 1941 йыл — акушерлыҡ һәм гинекология корпусы;
* 1945 йыл — урологик сирлеләрҙе амбулаторийҙа ҡабул итеү башлана;
* 1946 йыл — урологик сирлеләр өсөн урындар булдырыла, 1953 йылда урологиия бүлеге асыла;
* 1948 год — Беренсе Совет дауаханаһы (совбольницаны) Республика клиник дауаханаһы итеп үҙгәртелә, республика бюджетынан финанслана башлай;
* 1949 йыл- ойоштороу- методик кабинет булдырыла (1963 йылдан — ойоштороу-методик бүлек), ул ауыл ерендәге дауалау- профилактика учреждениелары хеҙмәтен ойоштороу менән шөғөлләнә башлай;
* 1949 йыл — санитар авиация булдырыла;
* 1949 йыл — нейрофизиотерапия дауаханаһы нигеҙендә РКД-ның неврология һәм физиотерапия бүлектәре асыла;
* 1949 йыл- Республика клиник дауаханаһы күп профилле дауаханаға әйләнә, гематология, артрология (ревматология), стоматология, эндокринология бүлектәре асыла;
* 1949 йыл — махсус кабинеттар булдырыла (ҡолаҡҡа протездар ҡуйыу, сурдолгия, энә менән дауалау, эндокринология;
* 1948 йыл — тәүге ЭКГ кабинеты булдырыла;
* 1956 йыл — нейрохирургия бүлеге асыла;
* 1957 йыл — ортопедия һәм травматология бүлеге асыла;
* 1958 йыл — Өфө ҡала терапия һәм педиатрия участкаларын Өфө ҡала һаулыҡ һаҡлау бүлегенә тапшырыу ауыл халҡына табип консультацияларын ойоштороуҙы яҡшырта ;
* 1960 йыл — ауыл һәм ҡалаларҙан ауырыуҙарҙы консультацияларға йүнәлтәмә буйынса (путевка) ҡабул итеү ойошторола ;
* 1960—1970 йылдар — консультациялар өсөн поликлиника, терапия корпусы төҙөлә, акушерлыҡ һәм гинекология, хирургия корпустарына реконструкция үтә, ситтән килеп консультация алыусылар, тикшереү үтеүселәр өсөн 200 урынлыҡ пансионат, 150 урынлыҡ ашхана төҙөлә;
* 1976 йылдар — халыҡты медицина хеҙмәте менән тәьмин итеүҙәге уңыштары һәм ойошторолоуына 100 йыл тулыу уңайынан дауахана Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнә ;
* 1976 йылдың 13 сентябрендә Республика клиник дауаханаһына Башҡортостан Республикаһының беренсе һаулыҡ һаҡлау наркомы (1919—1928 йылдарҙа), табип Ғүмәр Ғәлим улы Ҡыуатов исеме бирелә;
* 1984 йыл — «Медик» мәҙәниәт йорто, аптека һәм административ- хужалыҡ хеҙмәте бинаһы төҙөлөп бөтә;
* 1988 йыл — СССР Министрҙар Советы республикала диагностика үҙәге булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итә.
# Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы
## Эшмәкәрлеге
Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы юғары технологиялар ҡулланып медицина ярҙамын күрһәтеүсе Башҡортостан Республикаһының әйҙәүсе махсуслашҡан һаулыҡ һаҡлау учреждениеһы. Күп профилле клиникала 28 бүлек бар, улар заманса нурландырыу, радиоизотоп, ангиография аппараттары менән йыһазландырылған. 2018 йылда стационарҙа 1140 ауырыуҙы ҡабул итеү мөмкинлеге бар.
Бында йыл һайын 29 мең сирле дауалана, 238 мең пациент консультация ала һәм ентекле тикшерелә, 19 меңгә яҡын операция эшләнә. Дауахананың бала тыуҙырыу бүлегендә ике меңгә яҡын бала донъяға килә. Дауахана табиптары санитар авиация менән 2361 ғәҙәттән тыш ярҙамға оса.
Дауахананың бөтә бүлектәрендә лә Башҡорт дәүләт медицина университетының 10 клиник кафедраһы үҙ базаһын булдырған, бында сирлеләрҙе дауалауҙан тыш фәнни- тикшеренеү эштәре алып барыла, яңы диагностика һәм дауалау алымдары индерелә.
Республика клиник дауаханаһы Башҡортостан район һәм ҡалаларындағы дауалау-профилактика учреждениелары өсөн төп ойоштороу-методик үҙәк булып тора. Дауаханала хирургия, терапия, акушерлыҡ һәм гинекология бүлектәре, ауырыуҙарға консультация биреүсе поликлиника, ярҙамсы дауалау- диагностика бүлеге бар. Консультация биреүсе поликлиника көнөнә 47 белгеслек йүнәлеше буйынса 1200 кешене ҡабул итә, консультацияларға медицина университеты профессорҙары ла йәлеп ителә.
Дауаханала фәнни-тикшеренеү эштәре түбәндәге йүнәлештәр буйынса алып барыла:
* гепатобиллиар система патологияһы булған сирлеләрҙе оператив һәм консерватив дауалауҙың яңы ысулдары, шулай уҡ ауыр хәлдәге һәм сир ныҡ аҙған осраҡтағы ашҡаҙан, оторинолярингология, травматология, урология, ҡан тамырҙары, проктология һәм эренле септик сирлеләр ;
* уронефрологияла трансплантология, гепатология, нейрохирургия, оторинолярингологияла травматология ;
* гастрохирургияла, акушерлыҡ һәм гинекологияла, урологияла, проктологияла, ҡан тамырҙары хирургияһында һәм травматологияла әҙ инвазиялы эндоскопик хирургия;
* параклиник медицина (тикшеренеүҙең лаборатор ысулдары , нурланыш диагностикаһы, физиотерапия, эндоскопия, гравитацион хирургия, гипербарик оксигенация);
* хәҙерге заман дауалау- диагностика процесында ғәҙәти медицина;
* хроник сирле ауырыуҙарҙың йөрәк- ҡан тамыр системаһы хәле;
* тирә яҡ мөхит экологияһы (химия һәм нефтехимия сәнәғәтенең аҙ йоғонтоло факторҙарының ҡан тыуҙырыуға һәм иммунитетҡа йоғонтоһо, диоксиндар һәм башҡа);
* неврологияла нәҫелдән кигән дегенератив сирҙәр һәм ҡан тамыры сирҙәрендә экология факторы;
* Башҡортостан Республикаһы территорияһында хромосома сирҙәренең эпидемиологияһы ;
* һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороу һәм иҡтисад, медицина хеҙмәтен комплекслы стандартлаштырыу;
* һаулыҡ һаҡлау учреждениеларында информатика һәм хисаплау техникаһы; | 141484 | https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғ._Ғ._Ҡыуатов_исемендәге_Республика_клиник_дауаханаһы | Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы |
End of preview. Expand
in Data Studio
Plain text of Wikipedia
Dataset Description
This dataset is a plain text version of pages from wikipedia.org spaces for several languages
(Tatar,
Bashkir).
The text is without HTML tags nor wiki templates.
It just includes markdown syntax for headers, lists and tables.
See Notes on data formatting for more details.
Notes on data formatting
Special characters
Superscripts and subscripts are kept as unicode characters when possible. e.g. 3 000 m², P₂O₇⁴⁻.
Unbreakable spaces are kept as unicode characters
(in python, use text.replace("\u00A0", " ") to replace them with normal spaces).
License
This dataset is distributed under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.
Aknowledgements
This dataset was created using script from Jérôme Louradour.
- Downloads last month
- 33