Dataset Viewer
text
stringlengths 258
560k
| source
stringclasses 1
value | meta
stringlengths 435
3.28k
|
|---|---|---|
Киин процессор
Киин процессор (Central Processing Unit, CPU) диэн көмпүүтэр ааҕан суоттууругар аналлаах тэрил. Сүрүннээн кремний олоҕор миллиардынан анал технологиянан үүннэрэллибит транзистордартан (аныгы транзистор кээмэйэ 45 нм) турар. CPU үксэ туспа кыра чип гына оҥоhуллаллар. Ол иhин кинилэр микропроцессор диэн ааттаналлар. Процессордар өйгө тутар тэрилгэ баар программаны толороллор, ол иһин процессар сайалар ыйыылар толорор массыына. Процессор сүрүн туттулар характеристикалара үлэлиир түргэнэ, туһанар электричествата, оҥорумтуота, литографическай процеһа уонна архитектурата буолар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:b6115710-36c7-4a3f-bb9b-4668172d3ea4>", "dump": "CC-MAIN-2013-48", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B8%D0%BD_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%80", "date": "2013-12-06T13:36:45Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2013-48/segments/1386163051776/warc/CC-MAIN-20131204131731-00061-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9999854564666748, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 71, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9999854564666748}"}
|
Ааҥллыы Бикипиэдьийэ
Ааҥллыы Бикипиэдьийэ (Ааҥл: English Wikipedia) диэн Бикипиэдьийэ ааҥл тылынан салаата. 2001 c. тохсунньу 15 к. олохтоммута. 2009 c. атырдьах ыйын туругунан, үс мөлүйүөн ыстатыйалаах. Бикипиэдьийэ бары салааларыттан ордук былыргылара уонна бөдөҥнөрө буолар. 2009 с. туругунан, Бикипиэдьийэ бары ыстатыйаларыттан 22.3% ааҥллыы салаатыгар суруллубуттар эбит.
Ааҥллыы Бикипиэдьийэ Арбитраж Комитеттаах (Arbitration Committee), онно киирэр редактордар бөлөхтөрө энциклопедия атын редактордарын икки ардыларыгар буолар мөккүөрдэрин быhаарар соруктаах. 12 арбитрдаах комитеты Дьимми Уэйлс 2003 c. ахсынньы 4 к. тэрийбитэ.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:874733e3-089d-4914-b55a-1eb50be170b9>", "dump": "CC-MAIN-2013-48", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D2%A5%D0%BB%D0%BB%D1%8B%D1%8B_%D0%91%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D1%8D%D0%B4%D1%8C%D0%B8%D0%B9%D1%8D", "date": "2013-12-05T12:34:48Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2013-48/segments/1386163045140/warc/CC-MAIN-20131204131725-00030-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000083446502686, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 90, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000083446502686}"}
|
Төлөппүөн
Телефон диэн электрическай тэрил, онон туһаннахха икки араас киһи ыраах сиртэн кэпсэтиэхтэрин сөп. Уруккут төлөппүөннэр провод нөҥүө холбонуохтара булгуччулаах этэ, билигин төлөппүөн радио нөҥүө кэпсэтиллиэн сөп. Ону өссө мобильнай телефон ол эбэтэр сиэп төлөппүөнэ дииллэр.
Дьон үксэ Александр Белл телефону айбыт диэн толкуйдууллар, ол гынан баран Антонио Мэуччи үлэлиир телефону 1871 сыллаахха айбыт уонна патеннаабыт. Ол гынан баран кини сатаан үбүлүөн сөптөөх киһини булбатах. Кэргэнэ ыарыһах эбит ол иһин ороҥҥо сытар кэргэнин кытары мастерскойтан кэпсэтэргэ туттар эбит.
Төлөппүөн арааһа[уларыт]
Араас төлөппүөн баар, Тута сылдьа төлөппүөн сиэп төлөппүөнэ диэн аатырар. 1980ус сыллар бүтүөхтриттэн сир үрдүнэн тарҕаммыта. Билигин төлөппүөнэ суох сырыттахха адьас муода баҕайы курдук көстөр. Сорох төлөппүөннэр спутник нөҥүө сигналы ыытыахтарын сөп, ол иһин сир үрдүнэн ханна баҕары үлэлиэн сөп.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:bcada0e8-048f-480a-bfbd-9c94cb402c12>", "dump": "CC-MAIN-2013-48", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D0%BF%D0%BF%D2%AF%D3%A9%D0%BD", "date": "2013-12-06T17:02:46Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2013-48/segments/1386163052216/warc/CC-MAIN-20131204131732-00029-ip-10-33-133-15.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 87, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Арассыыйа импиэрийэтэ
Арассыыйа импиэрийэтэ (нууч. Росси́йская импе́рия, Халыып:Lang-ru-dor) — 1721 сыллаахтан 1917 сыллааҕы Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ буолан Арассыыйа өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиэр диэри баар буола сылдьыбыт судаарыстыба.
Арассыыйа импиэрийэтэ урут үөскүү сылдьыбыт судаарыстыбалартан сирин иэнинэн үһүс миэстэҕэ турар: Британия уонна Монгуол импиэрийэлэрин кэнниттэн — Хотугу муустаах байҕалтан Хара муораҕа дылы, Баалтикаттан Чуумпу акыйааҥҥа дылы. Импиэрийэ баһылыга — бүтүн Арассыыйа императора 1905 сыллаахха дылы тугунан да хааччахтаммат былаастаах этэ.
1917 сыл балаҕан ыйын 1 (14) күнүгэр Арассыыйа Быстах бырабыыталыстыбата дойдуну өрөспүүбүлүкэ быһыытынан биллэрбитэ[2] (де факто Арассыыйа эрдэ, Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ буолбута). Ол да буоллар импиэрийэ сокуон салаатын былааһа — Государственнай Дуума алтынньы 6 (19) күнүгэр эрэ ыһыллыбыта.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:bb99fbbf-879f-4f44-81de-8dab6bc7564f>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%81%D1%8B%D1%8B%D0%B9%D0%B0_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D1%8D%D1%80%D0%B8%D0%B9%D1%8D%D1%82%D1%8D", "date": "2014-03-08T08:37:18Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1393999654272/warc/CC-MAIN-20140305060734-00022-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 160, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Ох саа
Сахалар Орто азия омуктарыттан атын ох саалаахтар эбит. Оҕу оҥороллоругар хатыҥ уонна тиит маһын тутталлар эбит. Ол мастарын хатыыс кутунан силим оҥорон силимниилэр эбит. Бүтүннү оҥоһуллан бэлэм буолбутун кэннэ тас өттүн бүтүннүү туоһунан бүрүйэллэр, сиик тардыбатын диэн.
Ох саа ортото, тутар сирэ тутаах дэнэр, иэҕиллэн токуруйар сирэ чаачар дэнэр, төттөрү токуруйар сирдэрэ кураах диэн дэниллэр, уонна ону нөҥүө муос дэнэр. Ох саа быата кирис диэн дэнэр.
Ох саа киһи төһө күүстээх соччоннон кытаанах гыналлар эбит. Онон күүстээх киһи оҕо ордук күүскэ тэбэр эбит. Күүстээх охтон ытар киһини "Күүстээх эрбэхтээх" дииллэр эбит. Холобура, үүнэн турар тиит маһы дьөлө ытар дьон бааллар эбит.
Бэгэччэхтэрин кирис охсоруттан харыстаан оҕу тутар илии улахан тарбаҕар дапсы диэн муостан оҥоһуллубут тэрили кэтэллэр эбит.
Ох сааннан ытарга икки ньыма баара биллэр, биирэ ыйар тарбаҕынан уонна эрбэҕинэн оҕу кыбытан ыталлар, биирэ ыйар уонна ортоку тарбаҕынан кириһи тиэрэ тутан (спортивнай ытааччылар туталларын курдук гынан баран тиэрэ) ыталлар эбит. Иккис ньыманан ытарга оноҕоско, оххо кирис киирэр олугун биир өттө уһун буолар, ытаргар тарбаххынан туора эһэн кэбиспэт гына.
Ону таһынан ох сааннан кыҥаан ытарга холо диэн тэрили тутталлар эбит. холо бэлэнчигэ туттарыллар кэрдиистээх чараас мас. Бултуур булдуҥ ырааҕыттан көрөн холо кэрдииһинэн ыйдаран ох сааҥ туһаайыытын туруораҕын. Холобура бинтиэпкэҕэ миэтирэтин туруорар курдук.
Ох сааны куонньалыкка илдьэ сылдьаллар эбит. Куонньалык икки аҥаардаах, аллараа өттүгэр ох саа угуллар, үөһээ өттүн ардахха эбэтэр ууралларыгар кэтэрдэллэр.
Ох сааны оҥороллоругар ох саа кыһыаҕа диэн тэрили тутталлар эбит. Ох сааны оҥорор туһунан уустар бааллар эбит, холобур үчүгэй ох сааҕа сылгы үөрүн биэрэллэр эбит.
Атын чугастааҕы омуктарга быһаҕы, батаһы кытта тэҥҥэ саха ох саата эмиэ атыылана сылдьыбыт буолуохтаах.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:4c98590f-24dc-445f-82f4-ffeb5e1cc59e>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%85_%D1%81%D0%B0%D0%B0", "date": "2014-03-12T00:14:47Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1394011377581/warc/CC-MAIN-20140305092257-00063-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 90, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Саахар
Саахар эбэтэр саакыр - минньигэс амтаннаах химия субстанцияларыгар тарҕаныллыбыт аат. Ордук тарҕаныллыбыт саахар арааһа - сахароза, лактоза ол эбэтэр фруктоза. [1] Саахар араас аска баар буолар, уонна араас аска минньгиэс буоларыгар угуллар. Cаахар тростнига эбэтэр саахар сүбүөкүлэ курдук саахардаах үүнэйилэртэн сүмэһиннэнэр.
Учуонайдар саахары углевод диэн аатыыллар, тоҕо диэн саахар чох уонна уу молекуларыттан тутулуктаах. Углеводтар судургу эбэтэр уустук буолаллар. Судургу углевод молекулата биир эбэтэр аҕыйах кыра саахар молекуларыттан тутулуктаах. Уустук углевод элбэх араас саахар молекуларыттан тутуллар.
Крахмал - диэн уустук углевод буолар. Килиэпкэ, бэчиэнньэҕэ, хортуоппуйга баар, элбэх глюкозаттан тутулуктаах. Киһи крахмаллаах аһы сиэтэҕинэ, искэ кыракый саахардарга бытарыллар.
Бразилия дойдута сир үрдүгэр ордук элбэх саахары оҥорор.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:de84d26c-d68f-4218-89ab-36b638a61dd3>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80", "date": "2014-03-07T23:13:45Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1393999651825/warc/CC-MAIN-20140305060731-00009-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 87, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Коралл байҕала
Иэнэ 4068 тыһ. км². Дьириҥэ 9174 м. тиийэр. Коралл үөскэппит арыылар: Уиллис, Трегросс, Бамптон, Честерфилд уонна рифтар. Ордук биллибит риф Улахан хаххалыыр риф, аан дойдуга ордук улахан.
1969 сылтан Аустралияҕа бас бэринэр.
Арыыларга ким да олорбот, Уиллис арыыга метеорология станцията баар.
1942 сыллаахха манна Дьоппуон уонна союзниктар муора күүстэрин ыккардынан улахан кыргыһыы буолбута.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6b75f70e-6da8-4726-b6b5-3a3b44a4e7ef>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%BB_%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D2%95%D0%B0%D0%BB%D0%B0", "date": "2014-03-11T20:33:44Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1394011267211/warc/CC-MAIN-20140305092107-00097-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 66, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Эволюция
Биологияҕа, эволюция диэн организмнар бөлөхтөрө көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иhэр чинчилэрэ уларыйыылара. Бу уларыйыылар сүрүн үс процесс дьүөрэлэһиилэриттэн буолаллар: арахсыы, ууhуу уонна талыы. Организм удьуоругар бэриллибит геннар ылыллыбыт чинчилэри оҥороллор, ол эволюция төрүтэ буолар. Бу чинчилэр араас бөлөхтөргө тус-туспа сайдаллар, кэлэн иhэр көлүөнэлэргэ уларыйыы улаатар. Организм ууhаабытын кэннэ, удьуордара саҥа эбэтэр уларыйбыт чинчилэниэхтэрин сөп. Бу саҥа чинчилэр икки сүрүн суолунан үөскүүллэр: геннар мутацияларыттан эбэтэр геннар араас бөлөхтөр/көрүҥнэр икки ардыларыгар биэрсиилэриттэн.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:ed19b7cc-1190-41f4-a8de-7916b64f9c17>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F", "date": "2014-03-11T12:53:56Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1394011198370/warc/CC-MAIN-20140305091958-00098-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000091791152954, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 84, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000091791152954}"}
|
Байанай
Байанай (Баай Байанай) — хара тыа иччитэ.
Тыа, ойуур көтөрүн-сүүрэрин олоччу бас билэр, улахан иччи. Кини дьонтон кэһиини-тутууну эрэнимтиэ. Кыраҕа даҕаны олус үөрүнньэҥ, бэрт сайаҕас, эйэҕэс, сайдам майгылаах. Кини үөрдэҕинэ-көттөҕүнэ, санаата көнньүөрдэҕинэ, булчукка олус дьэллэм.
Булчуттар Баай Байанайы ытыктыыллар. Булт сиэрин-майгытын тутуһаллар. Байанай халлааны хабарҕатынан, муораны тобугунан сылдьары, күннээх халлааҥҥа быһахтанары сөбүлээбэт. Оннук киһиэхэ булдун чугаһаппат, күрэтэр, куоттарар.
Идэтийбит булчуттар бултуу баралларыгар дьиэлэригэр аал уоту аһатан, Байанайы үөрдэн-көтүтэн баран аттаналлар. Дьиэ кэргэттэрин кытары малааһын тэрийэллэр. Уустаах Избеков суруйарынан, бу сиэри-туому Байанай сэргэтин таһыгар толороллор. Бултуйдахтарына байанай сэргэтин таһыгар махталларын биллэрэр сиэр-туом толороллор. Кырынаас, солоҥдо өлөрдөҕүнэ, булчут таһыттан киирээт да уокка ас биэрэр, бултаабыт булдун тумсун «хойут даҕаны биһиги дьиэбитигэр киирэр буолаар, эйигин бу курдук аһатыам» дии-дии, арыынан оҕунуохтуур.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:52692672-ec5a-4035-8eea-57ef05b8d75b>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B9", "date": "2014-03-11T09:28:26Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1394011163856/warc/CC-MAIN-20140305091923-00050-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 40, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Ыам ыйын 15 диэн Грегориан халандаарыгар сыл 135-с күнэ (ордук хонуктаах сылга 136-c күнэ). Сыл бүтүө 230 күн баар.
- 1852 — Илин Сибиир генерал-губернатора предписание таһаарбыт. Бу дьаһалы толорон Саха Сирин уобаластааҕы бырабылыанньата уонна Киренскэй исправнига Саха Сирин Иркутскай губернияны кытта кыраныыссатын чуолкайдаабыттар.
- 1909 — К. А. Волоссович экспедицията Нуучча Устьетыгар тиийбит. Онно олорон Улахан-Сис хайаны чинчийбит, онтон муора кытылынан Дьааҥы өрүскэ барбыт.
- 1936 — оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата «Бэлэм буол» бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт Абаҕыыныскай буолбут.
Төрөөбүттэр[уларыт]
Бырааhынньыктар[уларыт]
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:b3adda28-c7d2-4930-bb55-cb8cb09a6896>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AB%D0%B0%D0%BC_%D1%8B%D0%B9%D1%8B%D0%BD_15", "date": "2014-03-08T18:17:19Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1393999657009/warc/CC-MAIN-20140305060737-00021-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000094175338745, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 44, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000094175338745}"}
|
Национализм
Омугумсуйуу диэн бэлиитикэ идеологията, бас ылынар санаатынан буолар нация (ил) үрдүкү суолтата уонна кини ил (дойду) тэриллиитигэр алын сүһүөх буолуута. Омугумсуйуу иhигэр элбэх араас хамсааhыннардаах, олортон сорохторо бэйэ бэйэлириниин утарсыылаахтар. Бэлиитикэ хамсааhынын быhыытынан, омугумсуйуу нация (ил) туhаларын көмүскүүр.
Омугумсуйуу бэйэ илгэ (нацияҕа) бэриниилээх буолууга, бэлиитикэ тутулуга суох буолууга уонна бэйэ дьон туhугар үлэҕэ, ил (нация) бэйэни өйдөөһүнүн холбоhуутугар ыҥырар. Идеология быhыытынан, национализм дьон-сэргэ араас араҥалара уонна кылаастара бииргэ сомоҕолоһууларын ситиhэр.
Омугумсуйуу идеология уонна социал хамсааhын быhыытынан Эуропаттан төрүттээх.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:ce2baebd-71dd-4f5f-8e1a-fe2d14b2e39b>", "dump": "CC-MAIN-2014-10", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC", "date": "2014-03-11T23:58:10Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-10/segments/1394011372778/warc/CC-MAIN-20140305092252-00008-ip-10-183-142-35.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000088214874268, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 94, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000088214874268}"}
|
Хакас тыла
Хакас тыла — Хакаастар тыллара, түрк омуктар тылларыгар киирсэр, өссө биир аата тадар тыла.
Үксүнэн Хакасия республикатыгар туттуллар уонна Красноярскай кыраай Шарыповскай улууһугар, кыралаан Тыва республикатыгар.
Хакас тылынан саҥарааччы ахсаана 42 604 киһи (ити 2010 сыллаах перепись түмүгүнэн). Хакас тыла түөрт диалекка арахсар:
- саҕай;
- качинскай;
- кызыл;
- шор.
Литератураҕа үксүн саҕай уонна качинскай диалектар тутуллаллар.
1924 сыллаахха кириллицаннан сурукка-бичиккэ туттуллар буолбут, 1929 сыллаахха латиницаҕа уларыйа сыдлдьыбыта биллэр. Төттөрү 1939 сыллаахтан кириллицаҕа көспүт, эбии 6 буукуба киирэн биэрбит ÿ, ӧ, ң, ғ, і, ӌ.
Хакас тылынан Хабар диэн хаһыат тахсар.
Саха тылыгар сүрдээх маарынныыр тыл буолар. Холобура, сон үрдүнэн курга (хак. хур) кыыннаах быһах туттараллар эбит ( хак. пычах кыны). Сон саҕатын мойдрык диэн ааттыыллар эбит, сахалар моойторук диэннэригэр маарынныыр.
Саа сэбиргэлин ырытан көрдөххө, эмиэ элбэх тэҥ баара биллэр. Холобура, сахалыы кустук, хакастыы хосто диэн ааттыыллар эбит. Сахалыы оноҕос, хакастыы соган. Ухчааннан туталлар эбит (ох саа - сахалыы); чаачах - хакастыы, чаачар саа - сахалыы. Кирис, саадах диэн тыллар биирдэр эбит. Хуннар курдук сахалар да, хакастар да оноҕосторугар хотой эбэтэр боруллуо куорсунун тутталлар эбит. Саха кылыһа хакас омук хылыс «сабля», «мечь» диэннэрин кытары чугас.
Биир дьикти саха уонна хакас омугар баар тылынан барахсан диэн тыл буолар. Хакастыы ити тыл парасхан диэн буолар. Өйдөнүүтэ биир бедняжечка диэн. Ол гынан баран хакас тылын саҕай диалегар парахсан диэн туттуллар эбит.
Хакас тыла биир сүрүн атынынан б буукуба оннугар п туттуллара буолар.
Быһаарыылар[уларыт]
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9e6fc21f-6af4-4418-bdda-2de9f478dc04>", "dump": "CC-MAIN-2014-15", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%81_%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0", "date": "2014-04-23T14:26:02Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1398223202774.3/warc/CC-MAIN-20140423032002-00532-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 69, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Тихо Браге
Тюге Браге (Тихо - латыынныы уларытыы) 1546 сыллаахха ахсынньы 14 күнүгэр Дания үрдүкү сановнигын дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Оҕото суох баай адмирал абаҕата уоран ылбыт (сорох источниктар этэллэринэн виикиннар абыычайдарынан биир уолларын ииттэрэ биэрбиттэр), бэйэтин замогар (Тоструп) ииппит.
12 саастааҕыттан Копенгаген уонна Лейпциг университеттарыгар үөрэммит. 1565-70 сс. Европаны кэрийэн математика уонна астрономия үстүрүмүөннэрин хомуйбут. Аҕатын уонна абаҕатын нэһилиэстибэлэрин тутан баран ол харчытынан кыра обсерватория туттубут. 1573 сыллаахха саҥа сулуһу арыйан (сверхновая) халлаан уларыйар эбит диэн санааны олохтообут. Дания хоруола Фредерик II көмөтүнэн өссө улахан обсерватория туттарбыт (Ураниборг). Бу обсерватория Европаҕа саҥа астрономияҕа арыйыылар кииннэрэ буолбут. Манна Браге Күн систиэмэтин үөрэппит уонна 777 сулус чопчу олохторун быһаарбыт. Кини суоттааһыннарын өлбүтүн кэннэ үөрэнээччитэ И. Кеплер туһаммыт, Исаак Ньютон үлэлэрин олоҕо эмиэ бу үлэлэргэ тирэнэр[1].
Тихо Браге сорох үстүрүмүөннэрэ:
Быһаарыылар[уларыт]
- Britannica Большой иллюстрированный энциклопедический словарь, 2009, Астрель
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:7d14e13b-3f5f-4af3-8157-1c225b3098a3>", "dump": "CC-MAIN-2014-15", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B8%D1%85%D0%BE_%D0%91%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B5", "date": "2014-04-24T14:36:50Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1398223206147.1/warc/CC-MAIN-20140423032006-00141-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000083446502686, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 87, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000083446502686}"}
|
География координаталара
География координаталара, точка балаһыанньатын быһаараллар.
География координаталара сфера координаталарын курдук быһаарыллар. Итинник координаталар атын халлаан куйаарын системаларга эмиэ туттуллаллар.
Кэтирээһин[уларыт]
Сир дьҥнээх халыыба сфераттан атын буолан география кэтирээһинэ геоцентр кэтирээһиниттэн арыый ураты буолар.
Усталааһын[уларыт]
0 до 180° илин диэкки кэтирээһиннэр илин диэн, онтон арҕаа диэкки арҕаа диэн ааҕыллаллар.
Кэтирээһин олохтоох кэми быһаарар.
Үрдүгэ[уларыт]
Точка балаһыанньатын толору быһаарар сыалтан үһүс координата наада - үрдүгэ.
Планета кииниттэн ааҕыллыбат, муора таһымыттан ааҕыллар.
Муора таһымыттан үрдүгэ өссө салгын баттааһыны кытта сибээстээх.
Сигэлэр[уларыт]
- Географические координаты всех городов на Земле(ааҥл.)
- Географические координаты населённых пунктов Земли (1) (ааҥл.)
- Географические координаты населённых пунктов Земли (2) (ааҥл.)
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:e8ab936c-5670-42f0-b2ed-b2290730bd56>", "dump": "CC-MAIN-2014-15", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0", "date": "2014-04-20T11:01:16Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1397609538423.10/warc/CC-MAIN-20140416005218-00212-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000065565109253, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 25, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000065565109253}"}
|
Паданг
Паданг (Padang) - Индонезия дойдутугар баар биир улахан куорат, нэһилиэнньэтэ 1 мөллүйүөн, куорат тулатынааҕы дэриэбинэлэри уонна кыра куораттары аахтахха 23 мөллүйүөн курдук буолар. Улахан биир шопинг, үп, туризм уонна мода киинэ буолар. Улахан норуоттар икки ардыларынааҕы Аэропорт баар, 31 мөллүйүөн киһи сылга ити куоратка эргийэн ааһар.
Бу куоратка саха студеннара бааллар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6939e7ea-5a78-4781-bc3c-e845c22a5d64>", "dump": "CC-MAIN-2014-15", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B3", "date": "2014-04-20T05:47:16Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1397609538022.19/warc/CC-MAIN-20140416005218-00006-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 64, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Рамадаан
Рамадаан (сороҕор Рамазаан диэн этиллэр) диэн ислаам итэҕэлин халандаарыгар тохсус ый. Бу ый кэмигэр мусульмааннар күнүс аһаабаттар. Бу аһаабат буолуулара эмиэ рамадаан диэн ааттанар. Түүр тылларыгар бу ыйы өссө Уразаа диэн ааттыыллар.
Көстүүтэ[уларыт]
Саҕаланар күнэ сылтан сыл аайы атын, ый халандаарыттан тутулуктаах, ону ааһан дойду аайы рамадаан саҕаланр күнэ эмиэ уратылаах буолуон сөп - сорох дойдулар астрономия дааннайдарын туһаналлар, сорохтор - Ыйы кэтииллэр, сорохтор ытык дьон этиилэрин истэллэр. Рамадаан саҕаламмытын кэннэ мусульмаанар сарсыарда күн тахсыытыттан күн киириэр дылы аһаабаттар, уу испэттэр. Үксүгэн 30 күн устата буолар, сороҕор 29 хонук буолар.
Аһаабаттара тулууру иитиигэ уонна өйү-санааны сайыннарыыга аналлаах буолар. Бу кэмҥэ мусульмааннар дьадаҥы уонна дьиэтэ суох дьоҥҥо көмөлөһүөхтээхтэр, истимтиэ буолуу уонна ымсыыны уҕарытыы туһунан саныахтаахтаахтар. Рамадаан кэмигэр таҥараларыттан ааспыт аньыыларын бырастыы гыналларын көрдөһөллөр, уонна оннук дьайыы өссө буолбатын диэн үҥэллэр.
Сорох дьон Рамадааны тутуһаллара булгуччута суох, холобур оҕолор, ыраах айанныыр дьон, хат дьахталлар аччыктыыллара булгуччулаахтык ирдэммэт. Күн киирбитин кэннэ бары да аһыахтарын сөп, ол ас аата ифтар диэн ааттанар. Сороҕор элбэх буолан түмсэн аһыыллар. [1]. Sometimes markets open after Iftar and stay open during the night.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6e546954-9943-441e-9e77-820e75669dba>", "dump": "CC-MAIN-2014-15", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%B0%D0%BD", "date": "2014-04-23T14:21:46Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1398223202774.3/warc/CC-MAIN-20140423032002-00029-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 101, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Радлов Василий Васильевич
Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) Радлов - востоковед-тюрколог, академик, аан дойду түүр тылын чинчийиитигэр саҥа хайысханы арыйан төрүттээччи. РАН Азиатскай музейын салайаачыта (1894-1948). 1837 сыллаахха тохсунньу 17 (тохсунньу 5) күнүгэр Берлиҥҥэ төрөөбүт (өлбүт сыла 1918).
1858 с. Берлиннээҕи университеты бүтэрэн, Санкт-Петербурга кэлэн олохсуйбута. 60 сыл устата Россияҕа олорон түүр тылын чинчийиинэн дьарыктаммыта.
Л.Я.Штернберг бэлиэтииринэн, түүр тылын чинчийиигэ, Арҕааҥҥы Сибиир, Алтай уонна Орто Азия омуктарын олохторун-дьаһахтарын үөрэтиигэ саҥа көрүүлэри киллэрбит киһинэн буолар. Радлов көҕүлээһининэн Орто уонна Илин Азияны үөрэтэр Нуучча кэмитиэтэ тэриллибитэ. 10 сыл радлов Сибииргэ. алтаайга уонна Туркестааҥҥа экспедициялары тэрийэн илдьэ сылдьыбыта. 1891 сыллаахха Моглоияҕа Орхон экспедициятны тэрийэн илдьэ сылдьыбыта, 1898 сыллаахха - Тураан экспедицията диэн ааттаммыт айаҥҥа сылдьыбыта (Арҕаа Кытайга). «Образцы народной литературы тюркских племен» диэн ааттаах сүдү хомуурунньук ааптара.
Түүр тылларын тэҥнээн, историяларын ырытан үөрэтиини саҕалааччылартан биирдэстэрэ. В. Томсены кытта былыргы түүр суругун - Орхон бичиктэрин аахпыта. Саха тылын үөрэтэн, нал үлэни суруйбута. Ол үлэтигэр 1748 тыл төрдүн көрдөрбүтэ, ол тыллартан 1/3 түүр омук гиэнэ диэбитэ, 1/3 - монгуол тылларыгар дьүөрэлээбитэ, 1/3 чааһын кыайан быһаарбатаҕа.
Үөрэммитим тухары Төһө-эмэ сөбүлүүрүм
Үгүс ахан Сүтэн-охтон биэрбэт
Үчүгэйкээн бэйэлээх Сөптөөх бэлиэтэ буоллун
Үлэлэргиттэн диэн,
Үлүһүйбүт курдук Сүрүннээн туран,
Өйбөр түһэрээри Түүйэ да көрөргө,
Үөрэппэхтии түһэн баран, Сөҕө да саныырга
Түс-бас санаа салааларын, Төрдүттэн түктэри
Түмүк түмүктэрин Төрүт илэм сыыһын
Сүрэхпинэ-быарбынан бэлэхтиибин.
С.А.Новгородов
Кини суруйбут үгүс үлэлэриттэн: "Фонетика северных тюркских языков", "Образцы народной литературы тюрских племен", "Опыт словаря тюрских наречий" о.д.а. чуолаан бэлиэтииллэр. О.Н.Бетлингк үлэтигэр тирэҕирэн немец тылынан "Якутский язык в его отношениях к другим тюркским языкам" диэн саха тылын бастакы историческай грамматикатын суруйбута. С.А.Новгородов ситимнэммит алфавита "Радловскай түмсүүгэ" үрдүк биһирэбили, өйөбүлү ылбыта.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:71a816ee-b8c2-407e-8c12-4374965dcff9>", "dump": "CC-MAIN-2014-23", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%BB%D0%BE%D0%B2_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87", "date": "2014-07-29T18:50:10Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-23/segments/1406510267824.47/warc/CC-MAIN-20140728011747-00025-ip-10-146-231-18.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000059604644775, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 69, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000059604644775}"}
|
Фундаментализм
Фундаментализм (лат. Fundamentum - олоҕуруу) диэн муҥутуур консерватив итэҕэл санааны тутуhуу. Сүрүн илгэлэринэн буолар ытык суруйуулар дьаhалларын булгуччу тутуhуу, уонна олору сэмэлээhини эбэтэр либераллык тойоннооhуну утарыы.
Фундаментализм аныгы дьоҥҥо-сэргэҕэ бара турар секуляризацияҕа хардарыы буолар уонна итэҕэл институттарыгар дьоҥҥо-сэргэҕэ бастыҥ туруктарын төннөрөр сүрүн сорудахтаах.
Фундаменталистар итэҕэл аан бастакы, төрүкү сиэрдэригэр төннөрүн ситиhэллэр уонна кэлин буолбут уларыйыылары иэрэс быhыытынан көрөллөр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:12f8758a-aa5a-4096-b9ac-2f2a335914f9>", "dump": "CC-MAIN-2014-23", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC", "date": "2014-07-24T13:00:38Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-23/segments/1405997888972.38/warc/CC-MAIN-20140722025808-00160-ip-10-33-131-23.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000063180923462, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 75, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000063180923462}"}
|
Өлөҥ
Былыр былыргыттан дьон аһылыкка туттар отторо. Сахалар эмиэ сииллэрин, киниэхэ суолта биэрэллэрин элбэх топонимнар туоһулууллар: Өлөҥнөөх диэн сирдэр, күөллэр өрөспүүбүлүкэ хас да улуустарыгар бааллара биллэр. Холобура билиҥҥи Үөһээ Бүлүү Өлөҥнөөҕөр (Нам нэһилиэгин сирэ) нуучча хаһаахтара симиэбийэ туппуттара биллэр, ол сир аатыттан Оленск диэн Бүлүү куорат бастакы аата барбыт диэн буолар. Бу үүнээйи латыынныы аата Glyceria – минньигэс аматннааҕын этэ сылдьар – гириэктии глюкос – минньигэс. Өлөҥнөр бары – уһун силигэхтээх сииктээх сир үүнээйилэрэ. Туораахтаахтар кэргэннэригэр (злаки) киирэр. Өлөҥ соцветиета минньик курдук холбоммут соцветие.
Дьиктитэ диэн биир үрэххэ, күөлгэ үүнэр өлөҥ барыта биир кэмҥэ сибэккилэнэр. Итинник гынан куоппаһырыы элбэхтик барарын ситиһэр. Хайдах итинник тэҥҥэ сибэккилэнэрэ чуолкай биллибэт. Үүнээйи үрдүгэ 120 см тиийэр, умнастара хаптаҕай, элбэх сүһүөхтэрдээх. Сэбирдэхтэрэ кытыыларынан уонна аллараа өттүлэрэ ньуура ньылҕаархай буолбатах (кыра хатыылаах?), алтаттан отут сантиметрга дылы уһуннаах, иккиттэн сэттэ миллиметрга дылы кэтиттээх [2].
Быһаарыылар[уларыт]
- Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта.VII туом, Новосибирскай, Наука, 2010
- Энциклопедия выживания
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9fe8d538-34cd-41f4-82b9-4dfa0b27c33f>", "dump": "CC-MAIN-2014-35", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%BB%D3%A9%D2%A5", "date": "2014-08-31T02:14:33Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-35/segments/1408500835872.63/warc/CC-MAIN-20140820021355-00389-ip-10-180-136-8.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 50, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Сыаналаах кумааҕы
Сыаналаах кумааҕы — ханнык эмит үп-мал баайы бас билиитин туоһулуур докумуон буолар.Атын илиигэ бэриллиннэҕинэ онно суруллубут бырааптар барыта ылбыт илиигэ көһөр диэн Арассыыйа Гражданскай кодеса быһаарар. Аныгы бириэмэҕэ специальнай реестрга эбэтэр компьютернай базаҕа суруллуон сөп.
Арассыыйа сыаналаах кумааҕы ырыынагын маннык нормативнай докумуоннар быһаараллар:
- Гражданский Кодекс РФ Глава 7 «Ценные бумаги»
- Федеральный закон № 39-ФЗ «О рынке ценных бумаг» от 22.04.96г.
- Федеральный закон № 208-ФЗ «Об акционерных обществах» от 26.12.95г.
Юриспруденция өттүттэн көрөххө сыаналаах кумааҕы үп-мал эбэтэр хамсыыр мал быраабын титулун курдук быһаарыллыан сөп. Экономика өттүттэн көрдөххө хапытаал представитела буолар.
Сыаналаах кумааҕы маннык свойствалардаах буолар:
- эргимтиэ;
- дьон туттуутугар тоҕоостоох;
- стандартаах уонна сериялаах;
- докумуоннаах;
- государстванан хонтуруолланар уонна билиниллэр;
- ырыынактаах;
- ликвидтаах;
- рисктаах буолар.
Сыаналаах кумааҕыны таһаарыы[уларыт]
Сыаналаах кумааҕыны таһаарыы (эмиссията) диэн үп-харчы киллэриитин инструменынан көстөр. Ханнык эмит государство, араас былаас органнара, юридическай уонна физическай сирэйдэр таһаарыахтарын сөп.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:ed291621-d22a-456f-b95c-451caf84a5ee>", "dump": "CC-MAIN-2014-35", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D1%85_%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%B0%D2%95%D1%8B", "date": "2014-08-29T08:02:06Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-35/segments/1408500832032.48/warc/CC-MAIN-20140820021352-00031-ip-10-180-136-8.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000072717666626, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 64, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000072717666626}"}
|
Кытыйа (сулустар бөлөхтөрө)
Кытыйа (лат. Crater, Crt) — соҕуруу халлаан сулустарын бөлөҕө. Халааҥҥа 282,4 квадрат кыраадыс иэннээх, 20 харахха көстөр сулустардаах. Арассыыйа территориятыттан кулун тутар ыйга +65° кэтирээһинтэн соҕуруу толору көстөр.
Устуоруйата[уларыт]
Былыргы бөлөх. Гириэктэр номохторунан Аполлон турааҕы кытыйаҕа уу баһа ыыппыт. Тураах смоква мас аттыгар тохтоон мас отонноро буһалларын күүппүт ол иһин хойутаабыт, кэнники гидраны (уу үөнүн) ууга чугаһаппатаҕа диэн буруйдаабыт.
Бөлөх Клавдий Птолемей «Альмагест» каталогар баар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:7e133577-8631-490c-a957-f2fd4fd9c9d2>", "dump": "CC-MAIN-2014-35", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%8B%D0%B9%D0%B0_(%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%B1%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D1%85%D1%82%D3%A9%D1%80%D3%A9)", "date": "2014-09-02T18:53:47Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-35/segments/1409535922763.3/warc/CC-MAIN-20140909052628-00314-ip-10-180-136-8.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000079870224, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 18, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000079870224}"}
|
Халыып:Note
[[#ref_{{{1}}}|^]]
|Бу high-risk template вандааллартан көмүскээн уларытыллара бобуллубут.
Бу туһунан сиһилии билиэххин баҕардаххына көмүскээһин бэлиитикэтин уонна сурунаалын көр. Уларытыы киллэрэр туһунан ырытыы сирэйигэр суруй; эбэтэр {{editprotected}} халыыбы туһанан атыттар сөбүлэспит буоллахтарына дьаһабылынан көннөртөрүөххүн сөп. Эбэтэр сирэй көмүскэлин уһулар туһунан көрдөбүл биэриэххин сөп.
Using ref/note tags is not the only way to do footnotes. Some people prefer to use Cite.php. Cite.php has many advantages, but the use of it is not mandatory. You can use the Ref converter to replace ref/note tags with the newer Cite.php style. Be aware that some articles use both the Note and Ref systems to provide separate Notes and References sections. If you are interested in the discussion, please see the Footnotes talk page.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:10e56ca2-6bef-47b9-90b5-ddf46426b244>", "dump": "CC-MAIN-2014-35", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%8B%D0%BF:Note", "date": "2014-08-27T23:00:45Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-35/segments/1408500829916.85/warc/CC-MAIN-20140820021349-00070-ip-10-180-136-8.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9782084226608276, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 58, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9782084226608276}"}
|
Йосемит национальнай паарката
Йосемит национальнай паарката (Yosemite National Park), АХШ Калифорния штаатыгар баар, Сьерра-Невада хайаларынан, Йосемити-Крик өрүс хочотунан сытар. АХШ-ка бастакы харабылланар сир (1864 сылтан), 1890 сылтан национальнай паарка. Иэнэ 304 тыһ. га.
1864 сыл бэс ыйын 30 күнүгэр президент Авраам Линкольн Йосемит хочотун уонна баараҕай секвойя чараҥын харстыыр туһунан сокуоҥна илии баттаабыт. Паарка улахан аҥаара бэрт кэрэ дьүһүннээх маһынан бүрүллүбүт, хонуулардаах, күөллэрдээх уонна күрүлгэннэрдээх хайа сирдэргэ сытар. В парке активно развиваются туристические программы (более 4 млн. человек ежегодно). В парке произрастают хвойные леса, тысячелетние деревья секвойядендрона гигантского. Здесь обитают около 80 видов животных.
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:0e63ca17-3063-408b-af4d-8cc443cdab6f>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%99%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%82_%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B0", "date": "2014-09-23T06:20:04Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1410657138017.47/warc/CC-MAIN-20140914011218-00327-ip-10-234-18-248.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9998355507850647, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 64, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9998355507850647}"}
|
Кытайдар
|Хань (кытайдар)
(ханьцзу: 漢族 эбэтэр 汉族)
|Сун Ятсен · Дьэки Чэн
Суҥ Чиҥ-лиҥ · Сяо Хоҥ · Яо Миҥ
|Бүтүн ахсааннара|
1,310,158,851
|Олорор сирдэрэ|
|Тыллара|
|Кытай тыла|
|Итэҕэллэрэ|
|Сүрүннээн буддизм уонна таоизм.|
Кытайдар, ол эбэтэр хань (Кытайдыы: судургутуллубуттуу 汉族 эбэтэр 汉人, төрүкүлүү 漢族 эбэтэр 漢人, пиньин hànzú эбэтэр hànrén) диэн Кытай сүрүн омуга. Дойду олохтоохторуттан 91 %. Кытайдар ордук элбэх ахсааннаах омук буолаллар — Сир бүтүн олохтоохторун 21 %. Саха сиригэр 11 тыс. кытай олорор (2009 сыл). Нуучча уонна саха тылыгар "кытайдар" диэн хань уонна да атын Кытай Дьон Республикатын омугун ааттыахха сөп.
Кытайдар Саха сиригэр[уларыт]
|Суруйуу ыытыллыбыт сылларга Саха сиригэр кытайдар ахсааннара|
|1926||1939||1959||1970||1979||1989||2002||2009|
|1 377||621||420||329||329||891||11 000|
Кытайдар Саха сиригэр олороллорун туһунан быстах сурахтар 19-с үйэ диэки баар буолбутттара. Ол кэмҥэ кинилэр тыа хаһаайыстыбаҕа, көмүс хостооһуҥҥа, уо.д.а. араас хайысхаҕа үлэлиир этилэр. Архыып докумуоннара көрдөрөллөрүнэн Кытай уонна Саха сирин икки ардынан күргүөмнээх эргиэн бара турара.
Кытай дьонун күргүөмнээх кэлиилэрэ 1914 сыллаахтан Ленскэй табаарыстыба Маньчжурия рудниктарыгар кытай үлэһиттэрин хомуйааһынын кэннэ саҕаламмыта. Саха сиригэр Сэбиэйскй былаас туруоруллубутун кэннэ кытай үлэһиттэрэ промышленность араас тэримньитигэр үлэлииллэр этэ, да буоллар көмүс хостооһуна сүрүн дьарыктара этэ. Алдаҥҥа көмүс көстүбүтүн кэннэ (1923 с.) маҥнай олорор дьон көмүсчүттэр этилэр, олортон улаханнара кытайдар уонна кэриэйдэр. 1928 с. кытайдар көмүс хостооччулартан уонна үлэһиттэр ахсааннарыттан 60% этилэр.
Кытайдар атын дьарыктарынан сир оҥоруута, чуолаан эттэххэ, оҕуруот аһын үүннэрээһинэ этэ.
Ол кэмҥэ кытайдар бэйэлэрин бэйэлэрэ салайан үксүн туспа олоро сатыыллар этэ. Олохтоохтору кытта ситим суоҕа. Олохтоох аһы, таҥаһы соччо ылбакка эрэн барытын бэйэлэрин маҕаһыыннартан ылан олороллор этэ. Улахан аҥара нуучча тылын билбэтэ. Кытайдар барылартан саамай куһаҕан усулуобуйаҕа үлэлиир этилэр. Ол да буоллар Алдан партията кытайдар иитилэригэр болҕомто уурар, пропагандалыыр үлэни тарҕата сылдьыбыта.
Саха сиригэр үлэлии кэлбит кытайдар улахан ахсааннара — үлэлиир кыахтаах, сулумах эр дьон этилэр. Сорохтор кэлин саха дьахталларын, үксүн Хатыҥ Үрэх диэн сэлиэнньэттэн, ойох ылаллара. Маннык кэргэнниилэр оҕолоро үксүн ийэлэрин араспаанньаларын ыланнар, кэлин олохтоох нэһилиэнньэни кытта букатын булкуһан хаалаллара.
Ахсааннара[уларыт]
Хань омук улахан ахсаана — 1,2 млр. тахса киһи - Кытай Дьон Республикатыгар олорор (92%). Маны таһынан, хань омук ахсаана Гонкоҥҥа (95%), Макаога (96%) уонна Тайбааҥҥа (98%), эбэтэр Кытай Республикатыгар баһылыыр.
Атын омук дойдуларыгар кытайдар эмиэ элбэхтэр. Кытайтан төрүттээх дьону хуацяо (华侨, Huáqiáo), эбэтэр хайвайхуажэнь (海外华人 hǎiwàihuàrén - "муора нөҥүө баар кытай дьоно") диэн ааттыыллар. Ол курдук тас кытайдар ахсааннара аан дойдуга 40 мөл., олортон 30 мөл. киһи Соҕурууҥу-Илин Азия дойдуларыгар олороллор. Маны таһынан элбэх кытай эмиграннара Америкаҕа, Канадаҕа, Перуга, Арассыыйаҕа, Дьоппуоҥҥа, Аустралияҕа, Соҕуруу Африкаҕа, Улуу Британияҕа уо.д.а. дойдуларга олороллор.
Тыллара[уларыт]
Хань омук улахан аҥарын төрөөбүт тыла — кытай тыла буолар. Кытай тыла хас да араас диалектардаах. Бу диалектар бэйэ бэйэлэриттэн туспа араас Түрк эбэтэр Славян тылларын курдук уратылаахтаар, ол иһин араас кытай диалектарынан саҥарар дьон бэйэ бэйэлэрин өйдөһөллөрө уустук буолааччы. Кытай диалектарыттан саамай киэҥник тарҕаммыт, кэлин хал буолбут диалект - Путуҥхуа. Кытайга олорор үгүс дьон бары бу тылы билэллэр. Путуҥхуа Кытайга, Тайбааҥҥа, Гонкоҥҥа, Макаога уонна Сингапурга официал тыл буолар. Кантон (Гуаҥдуҥ) тыла - өссө биир киэҥник тарҕаммыт кытай диалега буолар.
Кытай диалектара төһө да дорҕооннорунан араас буоллаллар (холобур, путуҥхуа 4 фонетическай тоннардаах, Кантон тыла - 6), суруктара биир. Кытай суругар былыргыттан ыла кытай иероглифтара туттуллаллар. Онон кытай иероглифтара араас диалектарынан саҥарар дьоҥҥо өйдөнүөн сөп. Холобур, путуҥхуалыы "дорообо" 「你好」 диэн "ни хао" (nǐ hǎo), кантоннуу — "нэй хоу" (néih hóu).
Итэҕэллэрэ[уларыт]
Кытай нэһилиэнньэтин улахан ахсаана - атеистар (таҥараны билиммэт дьон), итэҕэйэр дьон быраһыана 31. Кытай үс сүрүн итэҕэллэрдээх - конфуцианство, даосизм уонна буддизм. Бу үс итэҕэли элбэх дьон уратыта суох курдук көрөллөр. Атын итэҕэллэртэн киэҥик тарҕаммыт - ислам буолар. Билиҥҥи кэмҥэ Кытайга 18 мөл. мусульман олорор. Олортон үгүс өттө - аҕыйах ахсааннаах Кытай омуктара (уйгурдар, татардар, казахтар, салардар, кыргызтар уо д.а.) Маны таһынан кытай мусульманнара (хуэй) ураты омук курдук ааҕыллаллар. Исламтан ураты сорох сирдэргэ христианизм тарҕанан турар (Кытай нэһилиэнньэтин 7%)
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:e9bfca3b-336e-48cb-9428-f003a086d40b>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D1%82%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D1%80", "date": "2014-09-18T17:45:55Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1410657128337.85/warc/CC-MAIN-20140914011208-00300-ip-10-196-40-205.us-west-1.compute.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.000009536743164, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 92, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.000009536743164}"}
|
Археология култуурата
Археология култуурата - биир сиргэ булуллубут/көстөр, атын сирдэргэ булуллубуттартан туох эрэ уратылаах малы-салы, археология мэҥэлэрин холбуу ааттыыр тиэрмин.
Үксүн археология култууратын ханнык эрэ бэлиэ уратытынан ааттыыллар: иһит-хомуос буоллаҕына ойуутунан, тас көрүҥүнэн, көмүү буоллаҕына сиэри-туому хайдах тутспуттарынан, эбэтэр ханнык сиргэ көстүбүтүнэн. Холобур Саха сиригэр неолит эпохатыгар үс археология култуурата баар диэн ааттыллар: Сыалаахтааҕы эрдэтээҥи неолит, Белькачиитааҕы орто неолит уонна Ымыйахтаахтааҕы хойукку неолит. Бу култууралар дьарыктара биир этэ: бултааһын уонна сылаас кэмҥэ балыктааһын. Ол гынан баран материальнай култууратыгар улахан уратылардаахтар. Сыалаах култууратын туой иһиттэрин тас өттүгэр өрөн оҥоһуллубут сиэккэ бэчээттэнэн хаалбыт, белькачиитааҕыга - туруору түспүт быа бэчээттэммит, оттон ымыйахтаахтааҕыга - баахыла курдук квадрат, көнө муннуктаах түөрт муннук, ромб формалаах сиэккэ. Таас туттар малларын формата эмиэ уратылардаах.
Археология култуурата биистэр уонна омуктар сурук үөдүйүөн иннинээҕи устуоруйаларын сабаҕалыырга туһаныллар[1].
Быһаарыылар[уларыт]
- Саха сирин энциклопедията. 1 туом. Москуба. 2000
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:4e041838-dedb-4c6e-8e96-fcd8e43d5106>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%82%D1%83%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B0", "date": "2014-09-23T08:21:32Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1410657138086.23/warc/CC-MAIN-20140914011218-00308-ip-10-234-18-248.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 79, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Орто Африка
Орто Африка диэн Африка региона. Саhаараттан соҕуруу, Арҕаа Африкаттан илин уонна Улуу Рифт Хонууттан арҕаа баар. Регион устун Конго өрүс уонна кини салаалара сүүрэллэр. Холбоһуктаах Иллэр быhаарыыларынан Орто Африкаҕа тоҕус дойду баар: Ангола, Камерун, Орто Африка Республиката, Чад, Конго Демократ Республиката, Конго Республиката, Экуатор Гуинеята, Габон уонна Сан Томе уонна Принсипе.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9fbe2469-eb2b-417f-a2a3-555715121c3e>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%BE_%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0", "date": "2014-09-30T19:54:37Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1412037663135.34/warc/CC-MAIN-20140930004103-00355-ip-10-234-18-248.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9999899864196777, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 96, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9999899864196777}"}
|
NISSAN
NISSAN (NISSAN Corp), Дьоппуон дойдутун биир улахан тэрилтэтэ, 20-н тахса араас промышленнай уонна научнай табаардары оҥорон таһаарар тэрилтэ, олор ортолоругар араас гражданскай көтөр ааллары уонна массыыналары. Nissan массыыналара 180 дойдуга атыыланаллар, 500-н тахса массыына көрүҥүн оҥорор.
Улахан салалтата — Токио, улахан хомуйар оҥорон таһаарар заводтара Кытайга, Кореяҕа, Америкаҕа, Россияҕа бааллар.
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9a0596fb-0436-4d61-ba84-ea90e62747b0>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/NISSAN", "date": "2014-10-02T04:23:45Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1412037663711.39/warc/CC-MAIN-20140930004103-00339-ip-10-234-18-248.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000075101852417, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 61, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000075101852417}"}
|
Индустрия
Индустрия диэн маллары уонна хааччыйыылары мануфактура ньыматынан оҥоруу, ол эбэтэр массыыналар уонна уустук тэриллэр көмөлөрүнэн. Индустрия оҥоруутунан анал тэрилтэлэр (фабрикалар, шахталар, электростанциялар) дьарыктаналлар.
Түөрт тутаах индустрия экономика сектора баар:
- Бастакы сектор — сиикэй матырыйаалы хостуур индустрия салаалара (холобур, хостооhун уонна агрикултуура)
- Иккис сектор — сиикэй матырыйааллары туттуллар оҥоhуктарга кубулутуу (холобур, ниэп сүүрдүүтэ), тутуу
- Үһүc сектор — хааччыйыылар (холобур, быраап уонна медицина хааччыйыылара) уонна оҥоhуллубут маллары тарҕатыы
- Төрдүс сектор — технологияларга олохтонор билии индустрията, чинчийии уонна айыы дэнэр (холобур, программалааhын уонна биохимия). Атын сектордардааҕар кэлин үөскээбитэ.
Индустрия өрөбөлүүссүйэтиттэн сылтаан Эуропа уонна Хоту Америка дойдуларыгар индустрия оҥоруу уонна үлэ тутаах сектордара буолбута. Индустрия өрөбөлүүссүйэтин кэминээҕи технология баhаам сайдыыта (холобур, ыстаал уонна чох оҥоруута) урукку экономика тутулларын (меркантилизм уонна феодализм) суох гыммыта. Билигин да технология салгыы сайдыыта индустрия саҥа типтарын уонна салааларын үөскэтэ турар. Индустриялаах дойдулар капиталист экономика политикатын ылыммыттара. Тимир суол уонна паардаах ааллар аан дойду баhаардарын ситимнээбиттэрэ, чааhынай компаниялар сөҕүмэрдик байбыттара.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:fcea7ed1-7ea8-46d3-a991-973c7b0026ef>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F", "date": "2014-09-18T15:42:29Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1410657128304.55/warc/CC-MAIN-20140914011208-00020-ip-10-196-40-205.us-west-1.compute.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000079870224, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 87, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000079870224}"}
|
Бэс ыйын 2 диэн Грегориан халандаарыгар сыл 153-с күнэ (ордук хонуктаах сылга 154-c күнэ). Сыл бүтүө 212 күн баар.
1928 — Саха Сирин ВКП(б) обкомун бюрота «Саха омук» уопсастыбаны бобор туһунан уураах ылыммыт. Бобуу төрүөтүнэн уопсастыбаҕа «сэбиэттэри утарар дьон» киирэллэрэ, оттон салалтатыгар «омугумсук интэлигиэннэр» киирэллэрэ буолбут. Бу дьиҥнээх төрүөтүнэн П. В. Ксенофонтов уонна М. К. Артемьев бастаанньалыыр этэрээттэрин утары охсуһуу содула этэ.
Төрөөбүттэр[уларыт]
Бырааhынньыктар[уларыт]
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:868ccd41-db5e-4abf-b2ea-a50a3e86e5ad>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8D%D1%81_%D1%8B%D0%B9%D1%8B%D0%BD_2", "date": "2014-09-20T22:02:10Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1410657133568.71/warc/CC-MAIN-20140914011213-00053-ip-10-196-40-205.us-west-1.compute.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 21, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Хаартылааһын
Хаартылааһын — аналлаах хаарты холуодатын көмөтүнэн оонньонор остуол оонньууларын уопсай ааттара. Оонньуу саҕаланыытыгар оонньооччулар тэҥ туруктаахтар, хайдах хаарты тиксибититтэн уонна ону сөпкө туһанан утарылаһааччылары (эбэтэр бааны, казинону) кыайа сатыахтааххын.
Хаарты оонньууларын икки бөлөххө араарыахха сөп: сүүйүүлээх (сүүйсүүлээх) уонна өй оонньуулара.
Сүүйүүлээх оонньууларга табыллыы, сатаныы суолтаны ылар, ханнык хаарты кэлбититтэн хотуу-хотторуу улахан тутулуктаах. Маннык оонньууларга холобура, остуос, очкуо, бырыы киирэллэр. Үксүн бу оонньуулар түргэнник оонньоноллор.
Өй оонньууларыгар тоҕоос, ханнык хаарты оонньооччуга тиксибитэ инники күөҥҥэ тахсыбат, ол оннугар киһи бэйэтин оҕуруктаах өйө, сатаан аттаран оонньуура улахан суолталаах. Өй оонньууларын холобура: вист, бридж, преферанс. Бу оонньуулар уһун кэмҥэ бараллар.
Бу икки бөлөххө өссө үһүс бөлөҕү эбиэххэ сөп: судургу, дьону кытта алтыһарга аналлаах оонньуулар уонна оҕо оонньуулара. Бу оонньууларга табыллыы да, өй да, үксүгэр тэҥ суолтаны ылаллар. Холобурдар: дураак араас көрүҥнэрэ, марба.
Сорох оонньууларга, холобур очкуоҕа, бэйэни кыатаныы, тулуур улахан оруоллаах буолар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:1ebf329a-7861-4e96-b95f-75c29fb23531>", "dump": "CC-MAIN-2014-41", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D2%BB%D1%8B%D0%BD", "date": "2014-10-02T06:24:02Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-41/segments/1412037663718.7/warc/CC-MAIN-20140930004103-00161-ip-10-234-18-248.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 82, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Дипломатия
Дипломатия диэн бөлөхтөр уонна иллэр икки ардыларынааҕы кэпсэтиилэр дьоҕура уонна практиката. Омуктар икки ардыларынааҕы дипломатия омуктар икки ардыларынааҕы сыhыаннар майгылара, эйэни тутуу, эргиэн, сэрии, экономика уонна култуура эйгэлэринэн дьарыктанар. Омуктар икки ардыларынааҕы сөбүлэhиилэр тустарынан дипломаттар болдьоhоллор, ил баhылыктара ону сөбүлээhиннэригэр дылы.
Дипломатия диэн дьон сыhыаныгар бэйэни туттуу сиэрэ, бүтүн проблеманы бииргэ сөбүлэhэн быhаарыы, бэйэ санааны атын киhиэхэ иирсээнэ суох этии.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:dabd33b7-baf5-4f13-af83-4af3190217f0>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8F", "date": "2014-10-31T05:34:18Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414637898978.59/warc/CC-MAIN-20141030025818-00025-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000089406967163, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 76, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000089406967163}"}
|
Юлиан халандаара
Арассыыйаҕа Юлиан халандаарын эргэ истиил диэн аатынан билэллэр. Бу халандаар итэҕэһэ: планеталар хамсааһыннарын кытта сөп түбэспэт буолан хас 128 сыл аайы ордук күн мунньуллар. Онтон сылтаан, холобур, Ороһооспо аан бастаан кыһыҥҥы күн оройун кытта сөп түбэһэр күн, аа-дьуо сааскы диэки сыҕарыйан испитэ.
Ол иһин кэлин Грегориан халандаарынан солбуллубута.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:a0086a7a-2704-408a-996e-cc544547addb>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%BB%D0%B8%D0%B0%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0", "date": "2014-10-25T02:47:10Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119646944.14/warc/CC-MAIN-20141024030046-00311-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000075101852417, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 95, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000075101852417}"}
|
Пандора
Пандора - былыргы гириэктэр үһүйээннэригэр бастакы дьахтар. Прометей уоту уоран дьоҥҥо биэрбитин кэннэ Зевс дьоҥҥо бэриллибит үтүөнү тэҥнээри Гефест диэн уус-таҥараҕа дьоҥҥо дьахтар оҥорон биэрэригэр соруйбут. Пандора Прометей инитигэр ойох тахсар уонна туох баар куһаҕан, мөкү мунньулла сытар иһитин арыйар. Куһаҕан тыын ол иһиттэн мүлчү көтөн тахсан аан дойдуга тарҕанар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:f4b331ed-34f6-4e06-9661-4f93e0aef924>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B0", "date": "2014-10-30T15:11:52Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414637898226.7/warc/CC-MAIN-20141030025818-00163-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 62, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
In Flames
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
|Бу сирэйи уһаппакка-кэҥэппэккэ сотуллуохтаах диэбиттэр.
Ыйыллыбыт төрүөтэ: түргэнник сотуу критиэрийэ С.1 — кураанах эбэтэр энциклопедияҕа дьүөрэлээх иһинээҕитэ суох сирэй.
Атын тылынан суруллубут ыстатыйаҕа саатар биир сигэлээх ыстатыйаны Бикипиэдьийэ:Тупсарарга диэҥҥэ таһаарыахха наада — маннык ыстатыйалар ТСК С.1 диэҥҥэ сөп түбэспэттэр.
Дьаһабылларга: манна сигэнэллэр, история (кэнники уларытыы), сурунааллар, соторго.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:09c6f891-afdb-4e63-8949-2ce71044d82b>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/In_Flames", "date": "2014-11-01T01:45:38Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414637902725.6/warc/CC-MAIN-20141030025822-00072-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 116, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Кыһыл кинигэ
Кыһыл кинигэ диэн сэдэх, сүтэн эрэр харамайдар, үүнээйилэр уонна тэллэйдэр тиһиктэрэ. Кыһыл кинигэлэр араас дьаарыһы хабаллар — аан дойдутааҕы, биирдиилээн судаарыстыбалар киэннэрэ уонна регионнар Кыһыл кинигэлэрэ.
Сүтэн эрэр сэдэх көрүҥнэри харыстааһын бастакы соруга — бу көрүҥнэри ааҕыы уонна чуолкайдааһын.
Аан дойдутааҕы айылҕа харыстабылын сойууһа (фр. Union internationale pour la conservation de la nature, IUCN, нууч. ВСОП) 1948 сыллаахха айылҕаны харыстааһыҥҥа араас судаарыстыбалар, наука уонна уопсастыба тэрилтэлэрин үлэтин холбообута уонна баһылаабыта.
Кини сэдэх көрүҥнэргэ хамыыһыйата бастакы Кыһыл кинигэни 1963 сыллаахха таһаарбыта. Бу аҕыйах ахсаанынан тахсыбыт «пилотнай» кинигэ буолбута. Бу кинигэ икки туомугар кыыллар 211 көрүҥнэрэ уонна подвидтара, көтөрдөр 312 көрүҥнэрэ киирбиттэрэ.
Саха Сирин Кыһыл кинигэтэ 1987 сыллаахха тахсыбыта.
Хамсыыр харамайдар уонна үүнээйилэр сэдэх көрүҥнэрин Кыһыл кинигэ 5 хаттыгаска араарар:
- 0 (Ex) — арааһа букатын сүппүт көрүҥнэр;
- I (E) — сүтэр кутталлаах көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына хаалаллара саарбах;
- II (Y) — кэбирэх көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына сотору кэминэн «сүтэр кутталлаах көрүҥнэргэ» киирэр кыахтаахтар;
- III (R) — сэдэх көрүҥнэр, аҕыйах популяциялаах, билигин сүтэр кутталлара суох гынан баран кэбирэх көрүҥнэр, тоҕо диэтэххэ ареаллара кыра эбэтэр экологияларын диапазона кыараҕас уонна ареалларыгар ахсааннара аҕыйах;
- IV (I) — чуолкайдамматах көрүҥнэр (үс инники хаттыгастарга киирэллэр, ол гынан баран кинилэр тустарынан үчүгэйдик биллибэт).
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6e22fef1-fd77-41ae-823d-c55fcd726e0b>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D2%BB%D1%8B%D0%BB_%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D1%8D", "date": "2014-10-24T10:16:26Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119645845.57/warc/CC-MAIN-20141024030045-00304-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 82, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Киhи
Киhи (лат. Homo sapiens) — элбэх ахсааҥҥа дьон диэн Hominidae ыалга киирэр көнөтүк хаамар приматтар. ДНА көрдөрүүтүнэн дьон Африкаҕа 200,000 сыл кэриҥэ анараа өттүгэр үөскээбиттэр. Киhи cайдыылаах мэйиилээх, сатабыллара: абстракция, тыл, интроспекция уонна проблеманы быhаарыы. Киhи араас эттиктэри туттар илиилээх. Дьон Сир бары өттүлэригэр тарҕанан олороллор. 2008 с. от ыйыгар дьон ахсаана 6.7 млрд.
Атын үрдүкү приматтар курдук киhи айылҕаттан түөлбэлэhэр. Дьон бэйэ бэйэлэрин кытта билсэллэр - сүрүннээн тылынан кэпсэтэн уонна суруйсан — cанааны этэр уонна бэрсэр, тэрийсэр гына. Дьон социал структуралары тэрийэллэр, ол аата араас бөлөхтөр, ыалтан илгэ дылы.
Киһи икки көрүҥҥэ арахсар, арахсыылара дьон аймах ууһууругар тус-туспа аналлаах органнаахтар. Эр киһи; кини дьахтарга оҕо оҥорор член диэн органнаах. Дьахтар: эр киһиттэн оҕо ууһуур сиэмэтин ылан анал матка диэн органыгар 9 ыйы быһа илдьэ сылдьан ситэрэр оҕо гынар.
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:21da4c3b-dc70-4ac8-9f77-f0aeeb063829>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8h%D0%B8", "date": "2014-10-25T10:13:34Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119648146.0/warc/CC-MAIN-20141024030048-00027-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 117, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Кэм зоната
Кэм курдааһына диэн Сиргэ баар араас уобаластарга араас бириэмэни араарга туттуллар, тоҕо диэн Сир биир өттүгэр күн буоллаҕына түүн буолар. Сиргэ билигин 39 кэм кэрдээһинэ баар, хас кэрдээһин бэйэтэ туспа ааттаах.
Гринвич бириэмэтэ (GMT) билигин UTC (Coordinated Universal Time) диэн ааттанар. Атын кэм курдааһыннара ону кытта тэҥнэһэллэр. Үксүгэр чааһынан арахсааччылар, ол гынан баран сорох сирдэргэ 30 эбэтэр 45 мүнүүтэнэн арахсаһар. Сорох дойдулар сайыҥҥы кэмҥэ көһөллөр.
Гринвич бириэмэтэ (GMT) 1675 сылаахха Гринвич хоруоллааҕы обсерваторияҕа төрүттэммитэ. Онно хараабыллар муораҕа долготаларын баһыаарарга көмөлөһөрө.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:99840245-aa07-4c05-a79e-82d6902db3fb>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8D%D0%BC_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0", "date": "2014-10-26T08:30:53Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119661285.56/warc/CC-MAIN-20141024030101-00211-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 38, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Юннань
ЮНЬНАНЬ (Yunnan), диэн Ар5аанны-Со5уруу Кытай өттүгэр баар улуус. Күрүөлэһэр хоту өттүттэн — Сычуань улууһун кытта уонна Тибет, оттон илин өттүгэр — Гуанси-Чжуан аутоном оройуона уонна Гуйчжоу улууһун кытта, оттон со5уруу өттүгэр — с Лаостуун уонна Вьетнамныын, оттон ар5аа уонна со5урулуу-Ар5аа — Мьянманы кытта. Сирин иэнэ - 394 тыс км2. Дьонун ахсаана - 66 мөллүйүөн киһи (2009).
Уопсайа[уларыт]
Юннань улууһа Кытай атын улуустарыттан эмиэ киһитин ахсаанынан хаалсыбат. Манна элбэх араас омук олорор сирэ. Күөх айылха, ыраас күн уонна халлаан - бу барыта иммиграция тардар. Ол курдук кэлии дьоно 11% баһыйар, олохтоохторуттан.
Экономика[уларыт]
Кытай биир улахан промышленно-сайдыбыт региона буолар. Холобура, Куньминь куорат билигин туох баар инфраструктурата барыта сайдыбыт куорат буолар. Бу улууска элбэх мас үүнэр буолан - манна Кытай 5% маһы обработкалыыр. Улахан АЭС-тар бааллар. ГЭС, ТЭС, ГРЭС. Манна Кытай биир улахан военнай техникаларын онорор заводтар. Электроника сайдыбыт сирэ. Куньминь куоратка уонна эргимтэтигэр улахан аэропортар бааллар. Кэнники Кытай сайдан эрэр буолан, тыа олохтоо5о түргэнник куораттарга олохсуйа барар буоллулар. Баара суо5а 20 сыл устатыгар бу улууска 400 000 араас улахан промышленнай куораттар үөскээтилэр.
Айылхата[уларыт]
НэҺилиэнньэтэ[уларыт]
Улуус территориятыгар 66-80 мөл. киһи олорор, сүрүннээн Кытайдар. Уопсайа 400 араас кэлии уонна олохтоох омуктар бааллар. Кытай омуга - 89,99% ылар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:24aca8d7-b2c9-4f47-b43d-dec87e5886ff>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%8C", "date": "2014-10-25T01:24:46Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119646849.7/warc/CC-MAIN-20141024030046-00295-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 82, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Таджик тыла
Таджик тыла (Халыып:Lang-tg [za’bɔːni tɔːd͡ʒi’ki], эбэтэр форси́и тоҷикӣ́ [fɔːr’siji tɔːd͡ʒi’ki] «таджик фарсита») — Орто Азия таджиктарын тыллара, Таджикистаан судаарыстыбатын тыла. Ииндийэ-Ираан тылларын ираан тылларын бөлөҕөр киирэр. Персия тылын хотугулуу-илин барылын курдук көрүөххэ сөп - таджииктар уонна Ираан персия тыллаах дьонноро билигин да бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөр.
Таджикистааҥҥа, Хайа Бадахшаан автономиялаах уобалаһыгар, Ванч оройуонугар, Узбекистааҥҥа хас да сиргэ (ордук Самаркаанд уонна Бухараа) уонна Кыргыстаан соҕуруу өттүгэр тарҕаммыт. Кытай (Синзян Уйгуур уобалаһыгар олорооччулар) таджииктара атын тылынан саҥараллар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:e9197151-431c-4f2b-b1fd-0f618b05e097>", "dump": "CC-MAIN-2014-42", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BA_%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0", "date": "2014-10-24T08:29:57Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1414119645573.31/warc/CC-MAIN-20141024030045-00240-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9999887943267822, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 78, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9999887943267822}"}
|
Жанна д’Арк
Жанна эр киһи таҥаһын таҥнан баран дофины кытта көрсөр уонна кинини, кини сүбэһиттэрин уонна таҥара үлэһиттэрин бэйэтин өйүүргэ күһэйэр. Француз сэриилэрин бэйэтин тула түмэр, сүргэлэрин көтөҕөр, Орлеан осаадатын суох оҥорор (1429). Онтон французтар сэриилэрэ Реймс диэн куораты босхолууллар, ол куоракка Карл VII хоруол Жанна баарыгар коронацияланар.
Бу кэннэ французтар Парииһы осаадалаабыттара сатаммат, 1430 с. Жанна бургууннарга билиэн түбэһэр, бургууннар кинини англичааннарга биэрэллэр. Карл Жаннаҕа көмөлөһөртөн аккаастанар. Руаҥҥа илдьэннэр англичааннары кытта сойуустаах француз таҥаратын үлэһиттэрэ (духовенство) Жаннаны инквизиция суутугар биэрэллэр.
Дьахтары таҥара дьиэтин утарыыга уонна колдовствоҕа буруйдууллар (1431). Күүһэ кыайарынан көмүскэнэр, ол эрэн пыытканы тулуйбакка билинэргэ күһэллэр. Суут урааҕынан олоҕун тухары хаайыыга сытарга ууруллар. Бу кэннэ Жанна буруйун билининиититтэн аккаастанар, Таҥара санаатын этэр киһибин дэнэр. Ол иһин инквизиция хат сууттаан уматарга уураахтыыр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:432fc2d0-7e7c-4d70-bb2b-fad5afd131bf>", "dump": "CC-MAIN-2014-49", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%E2%80%99%D0%90%D1%80%D0%BA", "date": "2014-11-29T06:07:19Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-49/segments/1416931013466.18/warc/CC-MAIN-20141125155653-00099-ip-10-235-23-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000091791152954, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 93, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000091791152954}"}
|
Алыһар
Алыһар (нууч. окунь, лат. Perca) - Саха сиригэр да Арассыыйаҕа да тарҕаммыт балык. Европаҕа Испанияттан ураты сирдэргэ, Хотугу Америкаҕа уонна Азия хоту өттүгэр барытыгар үөскүүр. Өрүстэргэ да, күөллэргэ да, кыра туустаах күөллэргэ уонна муораларга кытта баар буолар.
Алыһар үксүн бытаан сүүрүктээх чычаас уонна элбэх үүнээйилээх сирдэри талан сылдьар. Кыра балыгынан аһылыктанар.
Ыстатыйаны биикилииргэ.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:ae59d67e-a481-48b7-a5c1-824c3db059d6>", "dump": "CC-MAIN-2014-49", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8B%D2%BB%D0%B0%D1%80", "date": "2014-11-27T22:58:12Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-49/segments/1416931009292.37/warc/CC-MAIN-20141125155649-00199-ip-10-235-23-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 50, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Ил
Ил диэн биир сиргэ олорор дьону холбуур суверенитеттаах политика үлэҕэ. Ил үөскээhинин уонна суолтатын туhунан элбэх санаалар бааллар. Ол аата үөрэххэ да, омуктар икки ардыларынааҕы бырааптарыгар да биир ылыллыбыт быhаарыы билигин суох. Сороҕор дойду диэн өйдөбүллүүн быhыылаhар. Билигин социологтар угустэрэ "ил" диэн билинни ойдобулун маннык быhаараллар: ил - дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта дуогабар туhэрсэн, салайааччылары талан, харчынан бырахсан (нолуок) олорор эйгэлэрин олорорго соптоох онорорго,тупсарарга соруктаах тумсуулэрэ.
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:3a07b28f-e67a-45ab-af41-92b36a9e5b52>", "dump": "CC-MAIN-2014-49", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BB", "date": "2014-11-27T16:01:20Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-49/segments/1416931008899.16/warc/CC-MAIN-20141125155648-00243-ip-10-235-23-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000090599060059, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 97, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000090599060059}"}
|
Людвиг ван Бетховен
Людвиг ван Бетховен (1770—1827) — ниэмэс композитора, дирижер, пианист. Бары жанрга үлэлиир аан дойду биир саамай аатырыт мусукаана. Классическай муусуканы пианоҕа, оркестрга уонна араас инструменнарга суруйбута. Ордук биллэр үлэлэрэ үһүс (Эроика), бэһис, алтыс (Пастораль) уонна тохсус (Хораль) Симфониялара, ахсыс (Патетикалаах) уонна уон төрдүс (Ый уота) пиано сонталара, кэнники олоҕор айбыт икки пиано кэнсиэрдэрэ, "Фиделио" операта уонна "К Элизе" пиано ырыата. Эдэр эрдэҕинэ талааннаах пианоҕо ооннььооччу эбит. Венаҕа биллэр дьон быыһыгар олус биллэр эбит.
1801 сыллаахха дьүлэй буолара саҕаламмыт. Дьүлэйэ олус куһаҕан буолбут, уонна 1817 сыллахха толору дьүлэй буолбут. Кэнсиэрдэргэ ооннььообот да буоллар, ырыалары айарын салҕаабыт. Ол бириэмэҕэ чулуу үлэлэрин айбыт. Классика композитордарыттан биир чулуу композиторынан ааҕыллар. 1792 сыллаахха Венаҕа көһөн баран онно олоҕун тухары олорбут. Кэргэн ылбатах.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:5353203b-3360-419f-a142-c2b3622c6775>", "dump": "CC-MAIN-2014-49", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8D%D1%82%D1%85%D0%BE%D0%B2%D1%8D%D0%BD", "date": "2014-11-21T16:28:28Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-49/segments/1416400372999.9/warc/CC-MAIN-20141119123252-00196-ip-10-235-23-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 117, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Тайпэй 101
Халыып:Сүдү тутуу Тайпэй 101 (кыт. трад. 臺北101, судургу 台北101, пиньинь Táiběi Yīlíngyī) — Тайбаан киинигэр Тайпэйга баар небоскрёб. Небоскрёб 101 мэндиэмэннээх, үрдүгэ — 509,2 м (шпилын кытта). Аллараа мэндиэмэннэргэ атыы-эргиэн кииннэрэ, онтон үөһээ офистар бааллар. Үрдүгүнэн аан дойдуга иккис миэстэни ылар, маннааҕар үрдүк Бурдж Дубай буолар.
Небоскребу тутуу 1999 сылга саҕаламмыта. Официальнай арыллыыта сэтинньи 17 күнүгэр 2003 сылга, онтон ахсынньы 31 күн 2003 сылга үлэтин тэтимнээхтик саҕалаан барбыта. Небоскребу тутуу сыаната 1,7 млрд дуоллар.
Бу небоскрёбка аан дойдуга саамай түргэн лифт баар — түргэнэ 63 км/ч. Маҥнайгы мэндиэмэнтэн одуулуур мэндиэмэҥҥэ, ол эбэтэр 89-с этээскэ дылы, 39 сөкүүндэнэн тахсыахха сөп.
Бу тутууга өстүөкүлэни, ыстаалы уонна алюминийы 380 бетоннай өйөбүл өйүүр, олортон хас биирдиитэ сиргэ 80 м батары түһэ сытар. Тутууурагантан эбэтэр сир хамсааһыныттан самныбатын гына, үөһэ 87 уонна 91 мэндиэмэннэр икки ардыларыгар 660-тонналаах шар-маятник турар. Инженердар этэллэринэн, бу башня күүстээх хамнааһыны 2500 сыл устата тулуйар кыахтаах.
Бу тутууну Тайпэй финансовай корпорацията бас билэр.
Билиҥҥи кэмҥэ, бу тутуу Тайпэй, Тайвань эрэ киэҥ туттуута буолбатах, Азия материга бүтүннүүтэ сөҕөр-махтайар символа буолар.Сир үрдүгэр 101 мэндиэмэннээх уонна сир анныгар 5 мэндиэмэннээх. Архитектурнай истиилэ аныгы уонна кытай архитектуратын холботтоон оҥорбуттар.
Галерея[уларыт]
Примечания[уларыт]
Сигэлэр[уларыт]
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:703d42a9-3f48-4f94-8fc5-ccc291a990f2>", "dump": "CC-MAIN-2014-52", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BF%D1%8D%D0%B9_101", "date": "2014-12-20T06:32:31Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-52/segments/1418802769550.123/warc/CC-MAIN-20141217075249-00031-ip-10-231-17-201.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 59, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0}"}
|
Бүлүүтээҕи ууну хаайар сир
Бүлүүтээҕи ууну хаайар сир. Ирбэт тоҥ тарҕаммыт сиргэ уонна тыйыс климаттаах сиргэ маҥнайгы улахан ууну хаайар сир.
70 м үрдүктээх Бүлүүтээҕи ГЭС быһыта тутуллубутун кэннэ 1963 - 1967 сылларга туолбута. Үксүнэн Бүлүү уонна кини салаата Чуона хочолоро туолбуттара.
Иэнэ 2200 км², сабардама 36 км³. Бүлүү өрүс устун уһуна 430 км., Чуона өрүс устун 250 км.
Кэтитэ 3 - 15 км., Орто дьириҥэ 17 м., ордук дьириҥэ 70 м тиийэр. Кытыла олус өҕүллэҕэс.
Бүлүү өрүс сыллааҕы таһымын хонтуруоллуур уонна уута энергетикаҕа туһаныллар. Балык хаһаайыстыбатыгар туһаныллар.
Уунан туолар кэмигэр Чуона өрүскэ турар Туой Хайа диэн сэлиэнньэ олохтоохторо Арыылаахха көһөрөллүбүттэрэ. Арыылаах билигин Чуона нэһилиэк киинэ.
Ылыллыбыт сирэ[уларыт]
Якутская АССР, словарь-справочник, Якутск, 1980 г.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:1dbaadce-1aaf-4e41-a810-4d190e2f668c>", "dump": "CC-MAIN-2014-52", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D2%AF%D0%BB%D2%AF%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%8D%D2%95%D0%B8_%D1%83%D1%83%D0%BD%D1%83_%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%B9%D0%B0%D1%80_%D1%81%D0%B8%D1%80", "date": "2014-12-18T10:28:27Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-52/segments/1418802765846.54/warc/CC-MAIN-20141217075245-00004-ip-10-231-17-201.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 54, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Абыраам
Абыраам (Дьэбэриэй тыла: אַבְרָהָם, Авраhаам) халдей Ур диэн сиригэр биhиги эрабыт саҕаланыа 2000 сыл кэриҥэ аннараа ɵттyгэр тɵрɵɵбyт. Биибилийэҕэ кэпсэнэринэн, кини бастаан Авраhаам диэн ааттаах эбит, онтон кэлин Аврахаам (Абырахаам) диэн ааттаммыт. Кини ойоҕо Саара кэлин Саарра диэн буолбут. Абыраам Ной үс уолаттардааҕыттан (Шем, Хам, Йафет), Шемтэн тахсыбыт уус тохсус кɵлyɵнэтэ эбит. Кини аҕата Тараах ɵлyɵҕyттэн сиэн быраатын Лоту кытта Ханаан сиригэр кɵспyттэр. Лот Иордан хочотугар олохсуйбут, оттон Абыраам айана салҕаммыт. Кини Сихемҥэ, Бэт-Элгэ, Хевроҥҥа уонна Бер Шеваҕа (Вирсавияҕа) кэрэхтэри туруортаабыт. Ханааҥҥа сут дьыллар yyммyттэригэр, Абыраам Эгиипэккэ, онтон пилистиимнэр дойдуларыгар кɵhɵ сылдьан баран, Ханааҥҥа тɵннyбyт. Лот билиэҥҥэ тyбэспитигэр, Абыраам 318 сэбилэниилээх чаҕардарын кытта тиийэн Лоту уонна кинини кытта билиэн барбыттары босхолообут, түɵрт ыраахтааҕы тyмсyyтyн самнарбыт. Абыраам, биибилийэҕэ кэпсэнэр Содуом уонна Хомуора урусхалларын кэмигэр эмиэ баар эбит. Кини 175 сааhыгар ɵлбyт, кинини Хеврон чугаhынааҕы Махпела хаспаҕар кистээбиттэр. Кини аҕыс уоллаах эбит. Бэргэhэлэммэтэх кэргэн дьахтара Хагаар киниттэн Йишмаэли тɵрɵппyт, оттон Саара сүүс сааhыгар тиийэн баран, Йицхаагы тɵрɵппyт, кэнники ойоҕо Хеттура ɵссɵ алта уолламмыт. Абырахаам Таҥараҕа бэриниилээҕин итэҕэппит, Айыы Тойонтон алгыстаах киhи эбит. Ол иhин этэллэр Айыы Тойон туhунан ахталларыгар дьэбэриэйдэр ытыктаан уонна сүгүрүйэн туран «Абырахаам Таҥарата, Йицхаак Таҥарата, Йааков Таҥарата» дииллэр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6d3baa93-ca46-4013-8eb3-413e860ca849>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%B0%D0%BC", "date": "2015-02-01T13:13:41Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422121899763.95/warc/CC-MAIN-20150124175139-00160-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 91, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Бикипиэдьийэ:Күннээҕи ойуу
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Бу нуучча википедияттыгар баар халыыпка олоҕурбут халыып. Онон сорох быһаарыылар онно сигэнэллэр.
- Источники изображений дня — см. в проекте «Изображение дня» на Викискладе. Служебный список со ссылками на подписи для всех поддерживаемых языков (в том числе на ещё не переведённые):
- Обсуждение и предложения — см. ru:Проект:Изображение дня.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:aa507d40-de79-4c06-b774-2693fe33e75b>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B8%D1%8D%D0%B4%D1%8C%D0%B8%D0%B9%D1%8D:%D0%9A%D2%AF%D0%BD%D0%BD%D1%8D%D1%8D%D2%95%D0%B8_%D0%BE%D0%B9%D1%83%D1%83", "date": "2015-01-28T09:12:52Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422122691893.34/warc/CC-MAIN-20150124180451-00082-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.9920516610145569, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 117, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.9920516610145569}"}
|
© 1996 – 2009 The Office of the High Commissioner for Human Rights
This HTML version prepared by the UDHR in Unicode project, http://www.unicode.org/udhr.
Генеральнай Ассамблея 217 А (III) нүөмэрдээх резолюциятынан 1948 cыл олунньу 10 күнүгэр ылылынна.
Киһи аймах бэйэ суолтатын өйдөбулэ, тэҥ уонна быстыспат бырааба аан дойдуга көҥүл уонна кырдьык биир төрүтэ буоларын болҕомтоҕо ылан туран,
киһи быраабын ахсарбат буолуу уонна сэнээһин түмүгэр дьон аймах суобаһын абардар варвардыы быһыылар тахсыбаттарынан, тыл уонна санаа көҥүлүгэр, кыһалҕата, куттала суох олоххо дьон дьулуһарын болҕомтоҕо ылан туран,
киһи бырааба сокуон былааһынан харыстаныахтааҕын, киһи батталлаах былааһы утары өрө турууну бүтэһик ньыма курдук туһамматын туһугар,
норуоттар икки ардыларыгар доҕордоһууну күүһүрдэр туһугар,
Холбоһуктаах Нациялар норуоттара Устааптарыгар киһи сүрүн быраабыгар, киһи личность быһыытынан бэйэ суолтатыгар, эр киһи уонна дьахтар тэҥ буолууларыгар итэҕэйэллэрин бигэргэппитэрин, ол кэннэ социальнай прогресс өссө көҥүл олох усулуобуйалара тупсарын туһугар улэлэһэргэ быһаарыммыттарын болҕомтоҕо ылан туран, чилиэн быһыытанан киирбит судаарыстыбалар Холбоуктаах нациялар организацияларын кытары киһи быраабын уонна көҥүлүн тутуһуу туһугар ыкса улэлэһиэх буолан бигэ тыл биэрбиттэрин болҕомтоҕо ылан туран,
ыйыллыбыт быраап уонна көҥүл диэн эйдэбуллэри дириҥник өйдөөһүн бу бэриллибит бигэ тыллары олоххо киллэриигэ улахан суолталааҕын болҕомтоҕо ылан туран. Генеральнай Ассамблея,
Киһи быраабын уопсай Декларациятын аан дойду норуоттара уонна судаарыстыбалара толоруох тустаах сыалларынан-соруктарынан биллэрэр, хас биирдии киһи уонна общество хас биирдии органа бу Декларацияны сырдатыы үөрэтии көмөтүнэн быраабы уонна көҥүлү убаастыылларын ситиһиэхтээх, национальнай уонна норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһиннэр көмөлөрүнэн Холбоһук иһигэр киирбит судаарыстыбалар истэригэр, маны таһынан, судаарыстыба сууттуур бырааптарын тарҕанар уобаластарыгар (юрисдикция) олорор норуоттарга киэҥник уонна көдьүүстээхтик тарҕанарын.
Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах.
Хас биирдии киһи, расатыттан, тириитин өҥуттэн, эр киһититтэн-дьахтарыттан, саҥарар тылыттан, омугуттан, религиятыттан, политическай да ханнык да санаатыттан, национальнай эбэтэр социальнай төрүтүттэн, баайыттан- дьадаҥытыттан тутулуга суох бу Декларация биллэрэрин курдук бырааптаах уонна көҥүллээх.
Маны таһынан дьону ханнык да дойдуга, ханнык да политическай, правовой эбэтэр норуоттар икки ардыларынааҕы статуһуттан сиэттэрэн араарыллыы суох буолуохтаах, бу дойду территорията төһө да тутулуга суох, эппиэккэ сылдьааччы, бэйэтэ саламмат биитэр суверенитет өттунэн хааччахтаах буолбутун да иһин.
Хас биирдии киһи үчүгэй олоҕу олорор, көҥүллээх уонна тус тыыттыллыбат буолар бырааптаах.
Ким даҕаны кулуттуур, бэйэтин бас билиммэт буолар турукка сылдьыа суохтаах: дьону кулут оҥостуу уонна дьону атыылааһын ханнык да көрүҥнэрэ бобуллар.
Ким даҕаны киһи быһыытыттан тахсыбыт, киһи быһыытынан түһэрэр уонна бэйэ суолтатын суох оҥорор сордооһуҥҥа, накаастабылга, куһаҕан сыһыаҥҥа түбэһиэ суохтаах.
Хас биирдии киһи, ханна да сырыттар, бэйэтин правосубъектнай быһыытынан ааҕынар бырааптаах.
Дьон барыта сокуон иннигэр тэҥ бырааптаахтар уонна сокуон тэҥ көмүскэбилинэн туһанар бырааптаахтар. Дьон барыта дьиҥнээх Декларацияны кэһэр араас дискриминацияттан көмүскэтэр уонна маннык сарбыйааһыҥҥа киксэрииттэн көмускэтэр бырааптаахтар.
Хас биирдии киһи конституциянан, сокуонунан көрүллүбүт бэйэтин тус бырааптара кэһиллибит түгэнигэр, национальнай cууттар көмөлөрүнэн ол бырааптарын түргэнник уонна толору төннөрөр бырааптаах.
Ханнык да киһини бэйэ талбытынан буруйа суох хаайыллыбат, көҥүлүн сарбыйыллыбат, үүрүллүбэт.
Хас биирдии киһи, холуобунай буруйу оҥорбут диэн дьүүллэнэр буоллаҕына бэйэтин быраабын уонна эбээһинэһин быһаарынаары, маны таһынан киниэхэ тиксэриллибит холуобунай буруй төһө олохтооҕун быһаарар инниттэн, тэҥ бырааптааҕынан туһанан, кини дьыалатын тутулуга суох, кырдьык бары ирдэбиллэрин тутуһар суукка, аһаҕастык көрүллэрин ситиһэр бырааптаах.
1. Хас биирдии буруйу оҥорууга уорбаланааччы киһи, көмүскэнэргэ кыах барыта бэриллэн туран ыытыллар суут кини буруйдааҕын дакаастыар дылы, буруйа суоҕунан ааҕынар бырааптаах.
2. Ким даҕаны ханнык эбит дьайыыны оҥоруу, эбэтэр тугу да гынымыы иһин буруйга, буруйу оҥоруу кэмигэр национальнай сокуон биитэр аан дойдутааҕы быраап быһыытынан буруйу оҥорууннан ааҕыллыбат буоллахтарына, буруйдаммат. Накаастабыл буруй оҥоһуллар кэмигэр туттулла сылдьыбыт накаастабылтан ыарахан буолуо суохтаах.
Ким даҕаны ханнык да киһи тус олоҕор, дьиэ кэргэнигэр, кини олорор дьиэтин тыытыллыбат буолуутугар, кини суруйсуутун кистэлэҥэр буккуһуо, орооһуо суохтаах. Кини чиэһигэр, аатыгар-суолугар апчарыйыа суохтаах. Хас биирдии киһи итинник киһи олоҕор орооһортон сокуонунан көмускэтэр бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи хайа баҕарар судаарыстыба чэрчитигэр көҥүл айанныыр, ханнык баҕарар судаарыстыбаҕа олорор сирин бэйэтэ талынар бырааптаах.
2. Хас биирдии киһи хайа баҕарар судаарыстыбаттан, ол иһигэр бэйэтин төрөөбут дойдутуттан, көһөн барар уонна төннөн кэлэр бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи сойуолааһынтан куотунан атын дойдуларга хорҕойор сир көрдүүр уонна онно хорҕойор бырааптаах.
2. Бу быраап, Холбоһуктаах нациялар организацияларын сыалларын уонна ылыммыт санааларын утарар дьин чахчы политикаҕа сыһыана суох буруйу оҥоруу түбэлтэтигэр туһаныллыбат.
1. Хас биирдии киһи гражданство ылар бырааптаах.
2. Ким даҕаны бэйэ көҥүлүнэн гражданствотыттан матыа суохтаах, эбэтэр бэйэтин гражданствотын уларытар быраабыттан матыа суохтаах.o
1. Сокуоннай саастарын сиппит эр дьон уонна дьахталлар, расаларыттан, омуктарыттан, итэҕэллэриттэн тутулуга суох эрдии -ойохтуу буолан ыал буолар бырааптаахтар. Эрдии - ойохтуу буолалларыгар, эр-ойох буолан олорор кэмнэригэр уонна арахсар кэмнэригэр кэргэнниилэр тэн бырааптаахтар.
2. Эрдии-ойохтуу буолуу дьайыыта икки өттуттэн күһэйиитэ суох сөбүлэҥ эрэ баар буоллаҕына буолар.
3. Ыал диэн общество төрүт уонна сүрүн ячейката буолар, государство уонна общество харыстабылынан туһанар бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи баайын дуолун тус бэйэтэ бас билиэн эбэтэр атын дьону кытары тэҥҥэ бас билиэхтэрин сөп.
2. Ким даҕаны бэйэтин баайыттан олоҕо суохтук матыа суохтаах.
Хас биирдии киһи толкуйдуур, суобастанар, итэҕэллэнэр бырааптаах: бу быраап иһинэн киһи хаһан баҕарар бэйэтин итэҕэлин, санааларын уларытар манны таһынан бэйэтин итэҕэлин соҕотохтуу эбэтэр элбэх буолан сылдьан аһаҕастык, биитэр биирдиилээн үөрэтии, таҥара сулууспатын, религиознай уонна ритуальнай сиэри-туому тутуһуу нөҥүө тарҕатыан сөп.
Хас биирдии киһи бэйэтэ итэҕэбил санаалаах буолар, уонна ол итэҕэбил санаатын этэр бырааптаах: бу быраап иһинэн киһи бэйэтин итэҕэбил санаатын мэһэйэ суохтук тутуһар уонна государство границатыттан тутулуга суох ханнык баҕарар ньыманнан информацияны көрдуур, ылар уонна тарҕатар бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи эйэлээх мунньахтарга уонна холбоһуктарга киирэр бырааптаах.
2. Кими даҕаны күүс өттүнэн ханнык да ассоциацияҕа киллэриллибэт.
1. Хас биирдии киһи бэйэтин дойдутун салайыытыгар быһаччы, эбэтэр көҥүллүк талыллыбыт дьон нөҥүө кыттыыны ылыан сөп.
2. Хас биирдии киһи бэйэтин дойдутугар государственнай сулууспаҕа киирэр бырааптаах.
3. Правительство былааһа норуот көрдөбүлүгэр олоҕуруохтаах; ол көрдөбул кэмтэн -кэмигэр ыытыллар, барыларыгар тэҥ уонна уопсай кистэлэҥ куоластааһын, эбэтэр онно тэҥ суолталаах, куоластааһын көҥүлүн хааччыйар көрүҥ көмөтүнэн чиэһинэй быыбардарга көрдөрүүнү булуохтаах.
Хас биирдии киһи, общество чилиэнин быһыытынан социальнай харалтаны ылар бырааптаах. Хас биирдии киһи, общество чилиэнин быһыытынан, кини бэйэ суолтатын сөпкө тутууга, кини тус бэйэтэ норуот күүһүнэн, норуоттар икки ардыларыгар баар сибээстэрин туһананан, экономическай, социальнай, культурнай уобаластарга сайдар бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи үлэлиир, көҥүллүк үлэни талар, үлэлииргэ үчүгэй усулуобуйалаах, уонна үлэтэ суох хаалартан харыстанар бырааптаах.
2. Хас биирдии киһи, бырааба сарбыллыыта суох төһөну улэлээбитинэн хамнас ылыахтаахтэҥ.
3. Хас биирдии үлэлиир киһи улэтигэр сөп тубэһиннэрэн эппиэттэһэр хамнастаныахтаах, хамнаһа киниэхэ бэйэтин тус наадатыгар уонна кини дьиэ кэргэнигэр тиийиэхтээх, тиийбэт буоллаҕына атын социальнай көмөнөн толоруллуохтаах.
4. Хас биирдии киһи бэйэтин интэриэстэрин көмүскүүр профессиональнай түмсүүлэри (союз) тэрийэр, бэйэтин интэриэстэрин көмускээри, профессиональнай түмсүү чилиэнэ буолар бырааптаах.
Хас биирдии киһи сынньанар, иллэҥ кэмин атаарар, үлэтин күнэ сөп уһуннаах буолуохтаах, кэмиттэн кэмигэр төлөнөр уоппуска ылар бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи бэйэтэ уонна кини дьиэ кэргэнэ доруобай уонна чөл буолалларын туһугар, аһыыр астаах, таҥнар таҥастаах, олорор дьиэлээх, кэмигэр оҥоһуллар медицинскэй уонна социальнай өҥөҕө, маны таһынан, кини улэтэ суох, эбэтэр босхоҥ (инвалид), огдообо буолар уонна кырдьар түгэннэригэр уонна киниттэн тутулуга суох түгэннэртэн сылтаан тугун барытын сүтэрэр түбэлтэтигэр, араас өҥө уонна көмө көрдүүр бырааптаах.
2. Ийэ буолуу уонна саҥа төрөөһүн уһулуччу сыһыаны уонна көмөнү эрэйэллэр. Дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт уонна булумньу оҕолор биир тэҥ социальнай харалтанан туһанар бырааптаахтар.
1. Хас биирдии киһи үөрэнэр бырааптаах. Маҥнайгы уонна орто сүһүөх үөрэхтээһин төлөбүрэ суох буолуохтаах. Маҥнайгы үөрэхтээһин булгуччулаах буолуохтаах. Баҕалаах киһи барыта техническай уонна анал үөрэххэ үөрэниэхтэрин сөп, үрдүк үөрэх кыһатыгар баҕалаах киһи барыта кыаҕыттан көрөн үөрэниэхтээх.
2. Үөрэхтээһин киһини личность быһыытынан сайыннарарга, киһи быраабын уонна көҥүлүн убаастыыры элбэтэргэ хайысхалаах буолуохтаах. Үөрэхтээһин норуоттар, расалар уонна религиознай холбоһуктар икки ардыларыгар өйдөһүүнү, тулуйумтуо буолууну, доҕордоһууну үксэтиэхтээх. Холбоһуктаах Нациялар организацияларын эйэни үксэтэр үлэлэригэр көмөлөһүөхтээх.
3. Төрөппүттэр кыра саастаах оҕолоругар маҥнайгы үөрэх кыһатын талар бырааптаахтар.
1. Хас биирдии киһи общество культурнай олоҕор көҥүллүк кыттар, искусствоттан дуоһуйар, научнай сайдыыга кыттар уонна ол сайдыыннан туһанар бырааптаах.
2. Хас биирдии киһи бэйэтэ айбыт научнай, литературнай эбэтэр художественнай айымньыларын сиэр майгы уонна үп-харчы өттүнэн көмүскэтэр бырааптаах.
Бу дьиҥнээх Декларацияҕа этиллибитин курдук, хас биирдии киһи бэйэтин бырааба уонна көҥүлэ бүттүүн олоххо киллэрэр социальнай бэрээдэктээх дойдуга олорор бырааптаах.
1. Хас биирдии киһи общество ортотугар көҥүл уонна бүттүүн сайдар кыахтаах буоларын быһыытынан, общество иннигэр тус эбээһинэстээх.
2. Хас биирдии киһи бэйэтин быраабын уонна көҥүлүн олохтооһунугар көрсөр хааччахтааһыннара, сокуон атын дьон быраабын уонна көҥүлүн, сигили (мораль) ирдэбиллэрин толорор инниттэн, уонна норуокка табыгастаах тутулу тутар туһуттан олохтообут бобуулартан атын буолуо суохтаах.
3. Бу бырааптары уонна көҥүллэри олоххо киллэрии ханнык да тубэлтэҕэ Холбоһуктаах нациялар организацияларын сыалларыгар уонна ылыммыт санааларыгар утары утарсыа суохтаах.
Дьиҥнээх Декларация ис хоһооно ханнык эмэ дойдуга, дьон түмсүүтүгэр эбэтэр кэккэ дьоннорго бу декларацияҕа суруллубут быраабы уонна көҥүлү суох оҥорорго көҥүлү биэрии курдук тойоннонуо суохтаах.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:d6f83a6d-2505-45f1-9318-e949389bae83>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://unicode.org/udhr/d/udhr_sah.html", "date": "2015-01-28T14:12:48Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422121961657.12/warc/CC-MAIN-20150124175241-00250-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 65, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията
Халыып:Infobox document Америка Холбоhуктаах Штаттарын конституцията - АХШ үрдүкү сокуона. Конституция конвенциятын үлэтин түмүгүнэн 1787 сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр Филадельфия куоракка суруллан бүтэриллибит, уонна кэлин бастакы 13 штаттарга ратификацияламмыт. Тоҕус штат ратификациялаабытын кэннэ сойуус оҥорбуттар, уонна ол штаттарга федеральнай былаас. Ол правительствота 1789 сыл кулун тутар 4 күнүгэр үлэтин саҕалаабыт. АХШ конституцията билигин федеративнай конституциялартан саамай кырдьаҕас. 1787 сылтан Конституцияҕа 27 көннөрүү киллэриллибит. Бастакы 10 көннөрүүлэри "Биль о правах" диэн биллэллэр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:ae43f16d-459b-4aea-b8f3-a7d41be28ac6>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%A5%D0%BE%D0%BB%D0%B1%D0%BEh%D1%83%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%85_%D0%A8%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%82%D0%B0", "date": "2015-02-02T01:44:21Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422122220909.62/warc/CC-MAIN-20150124175700-00065-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000042915344238, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 89, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000042915344238}"}
|
Линус Торвальдс
Линус Торвальдс (Linus Benedict Torvalds) - аатырбыт Линукс (Linux) систиэмэ иччитин суруйбут киһи. Омуга финн, билигин АХШ-ка олорор.
Линус Торвальдс 1969 сыллаахха ахсынньы 28 күнүгэр Финляндия киин куоратыгар Хельсинкига төрөөбүт. Төрөппүттэрэ идэтийбит суруналыыстар, хомуньуустар. Уолу Линус Пойлиҥ (Linus Carl Pauling) аатынан ааттаабыттар - аатырбыт америка химига, Нобель бириэмийэтин лауреаата, ядернай сэрии сэбин утары охсуспут киһи, С битэмиин суолтатын арыйбыт учуонай.
Кыра эрдэҕиттэн көрсүө уонна оҕолору кытта бодоруспат үгэстээх эбит.
Точнай ноууканан уонна техниканан сэргиирин көрөн эһэтэ уол 11 саастааҕар бэйэтин көмпүүтэрин (Commodore VIC-20) кытта билиһиннэрбит. Эһэтэ - ийэтин аҕата Лео Вальдемар Тернквист (Leo Valdemar Toerngvist) - ол саҕана Хельсинки университетын статистикаҕа профессора эбит. Эһэтин салалтатынан Basic тылы үөрэппит.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:0dee9060-f2e9-410e-af01-5da92842c7ca>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D1%83%D1%81_%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D1%81", "date": "2015-01-29T22:25:08Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422115863063.84/warc/CC-MAIN-20150124161103-00204-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000067949295044, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 90, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000067949295044}"}
|
Айаан сэлиэнньэ уонна хомото халлаан куйаартан көстүүтэ
Айаан. (Нууччалыы: Аян) Сэлиэнньэ, Хабаровскай кыраай Айаан-Маайа оройуонун киинэ, Лаамы байҕал кытылыгар айылҕа үөскэппит хомоҕо турар.
Сэлиэнньэ атын бөһүөлэктэртэн ыраах сытар, сырыылара көтөр аал эрэ, сайын уунан.
Остуоруйаттан[уларыт]
- Сэлиэнньэ 1843 сыллаахха Русско-Американскай компания төрүттэбитэ саҥа тракт саҕаланыытыгар.
Тракт Дьокуускайы Лаамы байҕалы кытта холбообута уонна Амма-Айаан диэн ааттаммыта.
Тракт Нельканынан, Аимынан, Уус Маайаннан уонна Амманнан ааспыта. 1846 сыллаахха Айаан муора пордун статуһун сүкпүтэ.
Эргиэн эмискэ үрдээбитэ. Аляска Америкаҕа атыыламмытын кэннэ тракт урукку суолтатын сүтэрбитэ уонна 1867 сыллаахха сабыллыбыта.
- 1880 сылларга Владивостоктан борохуоттар сылдьан барбыттара ол иһин тракт эмиэ чөлүгэр түһэриллибитэ.
- Гражданскай сэрии кэмигэр 1917—1923 сыллардаахха Айааҥҥа хас да кыргыһыы буолбута.
1922 сыл балаҕан ыйын 6 күнүгэр икки борохуотунан генерал Пепеляев Сибиирдээҕи Добровольческай Дружината тиийэн кэлэр.
Айааҥҥа гарнизону хаалларан баран тракт устун Дьокуускай диэкки барбыта.
Саһыл Сыһыыга хотторон баран Пепеляев Айааҥҥа 1923 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр төннөр.
1923 сыл бэс ыйын 17 күнүгэр Айааҥҥа Ыстапаан Вострецов хамаандалаах кыһыл этирээт киирэр, гарнизон капитуляциялыыр.
Бэлиэ сирдэр[уларыт]
- Красноармеецтарга пааматынньык, Ыстапаан Вострецов бүүһэ.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:b5f9e54d-4ee0-45dc-958d-0121acd47b7d>", "dump": "CC-MAIN-2015-06", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%B0%D0%B0%D0%BD", "date": "2015-01-30T02:36:02Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-06/segments/1422115927113.72/warc/CC-MAIN-20150124161207-00166-ip-10-180-212-252.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 19, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Алдан (өрүс)
|Алдан өрүс|
|Төрдө||Становой хребет|
|Ханна түһэрий||Өлүөнэ өрүс|
|Тардыытын дойдута||Россия|
|Уһуна||2273 км|
|Орто түһэрэр уута||5060 м³/с (төрдүн аттыгар)|
|Бассейнын иэнэ||729 000 км²|
Алдан өрүс диэн Өлүөнэ өрүс уҥа салаата, уһуна 2273 км, тэнийэн сытар иэнэ 729 тыһ. км², салаалартан уһуннара буолар уонна өрүс уутун 30% сүүрдүүтэ Алдаҥҥа тиксэр.
Алдан өрүс Становой хребет хоту өртүттэн саҕатын ылар. Өрүс үөһэ өттүгэр элбэх таас боруоктаах, алын өттүгэр хас да үөскэ арахсар. Улахан салаалартан: уҥа - Төмтөөн, Учур, Маайа, Ааллаах Үүн; хаҥас - Амма, Нуотара уонна Таатта. Өрүс 10 км уһун салааларын ахсаана 275. Тэнийэн сытар иэнигэр Алдан өрүс 114 тыһ. тахса уу сүүрүгүрэр салаалардаах уонна 51 тыһ. тахса күөллэрдээх.
Алдан өрүс сыллааҕы уутун ороскуота 5060 м³/сек. Халаан уута ыам ыйтан от ыйыгар дылы бэлиэтэнэр, уу таһыма 7 - 10 м. дылы үрдүүр, ороскуота - 30—48 тыһ. м³/сек. Муус туруута алтынньы ыйтан ыам ыйыгар дылы.
Алдан өрүскэ хатыыс балык элбэхтик тарҕаммыт. Борокуоттар Томмот куоракка дылы сылдьаллар, борокуот сүрүн тиксэр сирэ: Томмот, Уус-Майа, Хаандыга. Алдан өрүс кытылыгар кыһыл көмүс, таас чох, сүлүүдэ, уран сытар сирдэрэ биллэр.
Алдан өрүс салааларыгар ГЭС каскада тутуллуохтаах.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:5b1aae36-da05-4237-915a-0dc31b547413>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD_(%D3%A9%D1%80%D2%AF%D1%81)", "date": "2015-02-28T05:21:10Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936461650.2/warc/CC-MAIN-20150226074101-00016-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.000008225440979, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 106, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.000008225440979}"}
|
Опаал
Опаал — күндү таастарга киирэр минерал.
Аата латыынныы opalus уонна санскриттыы upala диэн «күндү таас» диэнтэн тахсыбыт. Химия өттүттэн көрдөххө опаал — кремний оксидын гидрогеля, атыннык эттэххэ 6-0 % уулаах кварц, химия формула SiO2·nH2O. Опааллар энин араас өҥнөөх буолаллар — кустук бары өҥүнэн; оннооҕор борон уонна хара опааллар бааллар. Сүүстэн тахса көрүҥнэрэ тимир, марганец, никель уонна да атын элэмиэннэр састаабыгар киирэллэриттэн тутулуктаахтар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:828f12b4-4f28-4ba1-acab-dc55cdedc41d>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B0%D0%B0%D0%BB", "date": "2015-03-04T07:02:12Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936463458.93/warc/CC-MAIN-20150226074103-00155-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000091791152954, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 85, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000091791152954}"}
|
Эт
Эт диэн кыыл уонна көтөр этэ. Киhи сиир аhа. Эт үксүн былчыҥ уонна уҥуох этин уонна сыаны ааттыыллар. Онтон таhынан эт диэн кыыл уонна көтөр араас тас уонна ис органнарын ааттыахтарын сөп: тыл, быар, бүөр, мэйии, сүрэх, диафрагма, бас, тирии, куртах у.д.а. Балык уонна атын уу харамайын аhа эт буолбатах.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:6b4cecdc-99d7-4180-a250-3e8dede854ac>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%82", "date": "2015-03-02T07:22:36Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936462720.36/warc/CC-MAIN-20150226074102-00181-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 88, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Киото боротокуола
Киото боротокуола — Киото куоракка (Дьоппуон) 1997 ахсынньытыгар ылыныллыбыт аан дойду дөкүмүөнэ. Сайдыылаах уонна сайдан эрэр экономикалаах дойдулар парниковай эффегы биэрэр гаастары кыччаталарын эбэтэр улаатыннарбаттарын мэктиэлиир. Боротокуолга илии баттааһын 1998 сыл кулун тутар 16 күнүттэн 1999 сыл кулун тутар 16 күнүгэр дылы буолбута.
2006 олунньу 14 күнүнээҕи туругунан Боротокуолу 161 дойду ратификациялаабыт (холбоон аан дойду атмосфератыгар быраҕыллар куһаҕан гаастан 61% быраҕар дойдулар). Биллэр-көстөр бу тиһиккэ киирбэтэх дойдуннан АХШ буолар. Боротокуол бастакы толоруута 2008 сыл тохсунньу 1 күнүттэн саҕаламмыта уонна бис устата барыахтаах - 2012 сыл ахсынньы 31 дылы, ол кэнниттэн кинини атын сөбүлэһии солбуйуохтаах. Саҥа сөбүлэһии 2009 сыл ахсынньытыгар ХНТ конференциятыгар Копенгаген куоракка бигэргэтиллибитэ.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:8b55916c-ec9e-4ae2-9842-5f280f1d7484>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%BE_%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BE%D0%BB%D0%B0", "date": "2015-03-06T07:30:35Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936465693.74/warc/CC-MAIN-20150226074105-00012-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 69, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Франкфурт
ФРАНКФУРТ (Frankfurt am Main) ол эбэтэр Франкфурт Майн өрүскэ, Германия дойдутугар биир улахан куорат уонна Гессен сирин саамай улахан куората. Билигин Фракфуртка - Европа уонна Аан Дойдуга биллэр баанкалара, корпорациялара представительстволара бааллар. Улахан промышленнай куорат - Аан Дойду 8% табаара оҥоһуллар. Нэhилиэнньэтэ 1 000 000 киhи. Биир саамай улахан мода уонна шопинг центра. Аан Дойду биир бастыҥ аэропорда баар. Манна элбэх Саха олорор.
Куорат элбэх аныгы үрдүк дьиэлэринэн биллэр. Сыл аайы араас конференциялар буолаллар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:0163b239-ad4e-4ad6-950b-e20740e015c4>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%84%D1%83%D1%80%D1%82", "date": "2015-03-03T15:04:43Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936463318.72/warc/CC-MAIN-20150226074103-00135-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000091791152954, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 76, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000091791152954}"}
|
Грамматика
Грамматика диэн хайа баҕар тыл этиилэрин уонна өстөрүн састааптарын салайар логика уонна тутул сиэрдэрин ааттара. Термин өссө бу сиэрдэри үөрэтии аата буолар уонна киниэхэ киирэллэр морфология уонна синтаксис, субуллук эбиллэллэр фонетика, фонология, семантика уонна прагматика.
Хас биирдии тыл бэйэтэ туспа грамматикалаах. "Саха грамматиката" диэн саха тылын сиэрдэрин хомуурдара буолар. "Саха грамматиката" ол сиэрдэри үөрэтэр. Тыл грамматикатын ойуулаан көрдөрөр ыйынньык "грамматика ыйынньыга" дэнэр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:738947b7-46a9-41f1-b2f4-83595a7d36c7>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0", "date": "2015-03-05T14:33:41Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936464193.61/warc/CC-MAIN-20150226074104-00221-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 86, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Атыы уонна наадыйыы
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
|Бу сирэйи уһаппакка-кэҥэппэккэ сотуллуохтаах диэбиттэр.
Ыйыллыбыт төрүөтэ: Ы1: кураанах эбэтэр энциклопедияҕа дьүөрэлээх иһинээҕитэ суох сирэй.
Дьаһабылларга: манна сигэнэллэр, история (кэнники уларытыы), сурунааллар, соторго.
Атыы уонна наадыйыы диэн баhаарга сыана быhаарыытын экономика моделэ. Баhаарга мал атыыта уонна малга наадыйыы бэйэ бэйэлэриттэн тутулуктаахтарын көрдөрөр. Онуоха, төһөнөн мал сыаната намыhах, оччонон киниэхэ наадыйыы улаатар, атыыта аччыыр.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9473c5ae-d10d-4969-81b8-9982c8e72786>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D1%8B%D1%8B_%D1%83%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0_%D0%BD%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D1%8B%D0%B9%D1%8B%D1%8B", "date": "2015-02-27T13:08:04Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936461266.22/warc/CC-MAIN-20150226074101-00028-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 10, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Этика
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Этика диэн сөбү уонна сыыhаны, сигилини үөрэтэр философия салаата.
Этика маннык курдук боппуруостарга эппиэтиир:
- Хайдах дьайыы үчүгэйий? Хайдах дьайыы куһаҕаный?
- Туох уларытыылааҕый?
- Үчүгэй уонна куһаҕан бары дьоҥҥо тэҥ дуо?
- Атын дьоҥҥо көмөлөһөр эбэтэр куһаҕаны оҥорор ыарахан дьаһаллары хайдах ылыахха сөбүй?
- Дьон быһыылара атын дьоҥҥо дьайыыта.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:663ec687-eda9-49b8-99df-7af9bde7f95b>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0", "date": "2015-03-06T02:27:42Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936465456.40/warc/CC-MAIN-20150226074105-00169-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000100135803223, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 82, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}"}
|
Нобель бириэмийэтэ
Халыып:Infobox Award Нобель бирииһэ - уһулуччу ситиһиилэр уонна өҥөлөр иһин сыл аайы биэриллэр аан дойдутааҕы наҕараада, Скандинавияҕа баар комитет талыытынан култуура уонна наука айыылар иһин биэриллэр. Альфред Нобель - Швеция хиимигэ, динамиты айбыт киһи, өлөрүгэр кэриэс этэн олохтообут. 1885 сылтан биэриллэр. Физикаҕа, химияҕа, медицинаҕа уонна литератураҕа биэриллэр. Эйэ иһин охсуһуу бирииһэ 1901 сылтан биэриллэр.
1968 сыллаахха Sveriges Riksbank саҥа бирииһи олохтообут - Экономикаҕа чинчийии иһин. Бастаан бириис 1969 сыллаахха бэриллибит. Официальнай Нобель бирииһэ буолбатах эрээри атын бириистэри кытары бииргэ бэриллэр.
Хас бирииһи ылбыт киһи мэтээл, диплом уонна харчы ылар. Ол харчытын сууммата Нобель фондуттан тутулуктаах уонна хас сыл аайы уларыйар. 2009 сыллаахха 10 мөлүйүөн швеция кроната эбит, ол эбэтэр 1,4 мөлүйүөн АХШ дуоллара. Чинчийэччи өлбүтүн кэннэ бирииһи биэрбэт эбиттэр. Биир бириис үс чинчийээччигэ түҥэтиллиэн сөп.[2]
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:908aa4d5-fbe1-4fe6-bbe4-3bec25d78e87>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D1%8C_%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B8%D1%8D%D0%BC%D0%B8%D0%B9%D1%8D%D1%82%D1%8D", "date": "2015-02-28T13:56:46Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936461988.0/warc/CC-MAIN-20150226074101-00089-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 111, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Астроном кээмэйэ
Астроном кээмэйэ (а. к.) — устуоруйаҕа киирбит куйаар ыраахтарын кээмэйдиир кээмэй.
149 597 870,610 километрга[1]. тэҥнээх. Астроном кээмэйэ Сир уонна Күн массаларын кииннэрин ыккардынааҕы ыраах. Эбэтэр Сир атын планеталар сабыдыалларын учуоттаабат сыллааҕы орбитатын радиуһа буолуо этэ, ол гынан баран орбита улахан радиуһа 1,000000036406 а. к.[1] тэҥ.
Күн систематын иһинээҕи объектар ыкардыларын уонна икки хос сулустар компоненнарын кээмэйдииргэ сөптөөх.
Быһаарыылар[уларыт]
- Астрономические постоянные на странице ГАиШ МГУ. ГАиШ МГУ. Тургутулунна 17 Ахсынньы 2008.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:c47ca4b8-f8f1-4f9d-84ba-8495f0d072b8>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC_%D0%BA%D1%8D%D1%8D%D0%BC%D1%8D%D0%B9%D1%8D", "date": "2015-03-02T05:03:05Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936462710.27/warc/CC-MAIN-20150226074102-00014-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000041723251343, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 93, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000041723251343}"}
|
Категория:Кистэммит категориялар
Кистэммит категориялар — ыстатыйаларга көрдөрүллүбэт категориялар. Категория автоматически становится скрытой при добавлении магического слова
__HIDDENCAT__ на страницу категории.
Бэлиэтэммит кыттааччылар кистэммит категорияны көрөргө манна чыычаах туруоруохтарын сөп
Настройки → Внешний вид → Показывать скрытые категории. Кроме того, список скрытых категорий страницы всегда показывается при редактировании, сразу под списком использованных шаблонов.
Механизм скрытых категорий был добавлен в MediaWiki в феврале 2008 года для того, чтобы не засорять статьи временными и узко служебными категориями.
В английской Википедии скрытыми делаются категории, которые служат для редактирования статей и отражают их текущий статус, а не объект, который статья описывает.
Субкатегориялар
11 категорияттан 11 субкатегориялара көрдөрүлүннүлэр.
А
- ► Атын суолталара: суох сирэй ыйыллыбыт (12 С)
Б
С
Х
- ► Хронология бары тиһиктэрэ (11 С)
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:2cac710a-0075-42e0-aed2-3fe1b136e033>", "dump": "CC-MAIN-2015-11", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%9A%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%8D%D0%BC%D0%BC%D0%B8%D1%82_%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80", "date": "2015-03-05T02:35:02Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-11/segments/1424936463679.20/warc/CC-MAIN-20150226074103-00023-ip-10-28-5-156.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 0.6244228482246399, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 73, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 0.6244228482246399, \"rus_Cyrl_score\": 0.18761111795902252, \"inh_Cyrl_score\": 0.17107608914375305}"}
|
Бильярд
Бильярд (биллиард) - анал остуолга шаардары анал маһынан охсон бэйэ-бэйэлэриттэн тэйитэн луузаҕа киллэрэр оонньуу.
Бильярд Саха сиригэр[уларыт]
1998 с. Дьокуускайга бильярд спордун сөбүлээччилэр ассоциациялара үөскээбитэ. Түмсүүнү энтузиаст оонньооччулар бу спорт көрүҥүн киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыалтан көҕүлээбиттэрэ. Ассоциация тэриллиэҕиттэн биирдиилээн бастыыр иһин курэх, эбии дьа-рык секцията тэриллибитэ. 2000 с. бу түмсүү күүһүнэн СР Бильярка Федерацията спор-тивнай общественнай тэрилтэ быһыытынан регистрацияламмыта, Россия Спордун Бильярд Национальнай Федерациятын састаабыгар киирбитэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ федерация 85 актыыбынай чилиэннээх, 12 анал бильярд кулууба, Алдаҥҥа уонна Нерюнгрига феде-рация филиаллара үлэлииллэр. Энтузиастар, бильярды таптааччылар күүстэринэн республика улуустарыгар түмсүүлэр тэриллэллэр. Бу көрүҥүнэн 10 саастаах оҕоттон саҕалаан 70 саастарыгар тиийбит дьон дьарыктаналлар. Федерация инники сыалынан-соругунан бары улууска филиаллары, ирдэбилгэ эппиэттиир спортивнай саалалары тэрийии, үрдүкү категориялаах судьуйалары, тренердэри, спортсменнары бэлэмнээһин, Россия, Аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кыттыы.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:00f05959-31e2-4a69-b2bd-63526920a5d8>", "dump": "CC-MAIN-2015-14", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D1%80%D0%B4", "date": "2015-03-27T10:17:48Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-14/segments/1427131296169.46/warc/CC-MAIN-20150323172136-00138-ip-10-168-14-71.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000056028366089, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 82, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000056028366089}"}
|
Прованц
Прованс (фр. la Provence) — соҕуруу Францияҕа баар территория аата. Средиземнай муора кытылыгар дылы тэнийэр. Прованц 4 административнай департаменнардаах: улахан департамена Вар (Le Var), Альп-от-Прованс (Alpe de Haute Provence), Воклюз (Vaucluse) уонна Буш-дю-Рон (Bouche du Rhône). Улахан куораттара Буш-дю-Рон департамэҥҥэ Марсель куорат, Варга Тулон, Воклюзка Авиньон уонна Альп-от-Прованц диэҥҥэ Систерон куораттар буолаллар.
Былыр былыргыттан манна бэйэлэрэ туспа культуралаах, тыллаах дьон-аймах бөлөхтөрө туспа королевство буолан мустан олороллор эбит, кинилэр прованцалэстэр дэнэллэрэ, кэлин Франция биир сомоҕо государствота буолбутун кэннэ дойду олохтоохторун быһыытынан франсуустар буолбуттар. Ол даҕаны буоллар тылларын, культурнай традицияларын аныаха дылы илдьэ сылдьаллар. Тыллара прованцальскай тыл дэнэр. Культураларын сабыдыала средиземноморье норуоттарын культуратын сабыдыала күүскэ бэриллибит.
Муора кытыыта буолан күннээх, сылаас өлгөм араас үүнээйилээх сир. Элбэхтик үүнэр мастара оливкавай мас уонна араас бэс мас бииһин ууһа элбэхтик үүнэр. Хатыҥ, тиит курдук мастар үүммэт дойдулара. Араас сыттаах аска туттуллар амтаннаах үүнээйилэр үүнэллэр холобура тмин (du thym), базилик (du basilic). Бу сыттаах үүнээйилэри пиццадиэн аска сөбүлээн тутталлар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:56336398-967a-4639-a79f-53d06c42bc16>", "dump": "CC-MAIN-2015-14", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%86", "date": "2015-03-29T13:41:57Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-14/segments/1427131298538.29/warc/CC-MAIN-20150323172138-00073-ip-10-168-14-71.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000054836273193, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 72, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000054836273193}"}
|
Робеспьер
Максимилиан Робеспьер (фр. Maximilien François Marie Isidore de Robespierre, Максимилиан Франсуа Мари Исидор де Робеспьер; 1758, Аррас — 1794, Париж), үөлээннэхтэригэр Атыыламмат (фр. L'Incorruptible) эбэтэр Иирээки Гиена (өстөөхтөрүгэр) ааттарынан биллибит Улуу Французскай Өрөбөлүүссүйэ салайааччыларыттан биирдэстэрэ, якобинецтар баһылыктара.
1789 сыллаахтан Түмэн 1792 сыллаахтан Конвент чилиэнэ. 1793 сыллаахха өрөбөлүүссүйэ бырабыыталыстыбатын салайар кэмигэр Людовик XVI хоруолу уонна кини ойоҕун Мария Антуанеттаны өлөрүүгэ кыттыспыта, өрөбөлүүссүйэ трибуналын тэрийсибитэ, жирондистар, эбертистар уонна дантонистар баһылыктарын өлөртөрбүтэ. 1793 сыллаахха Уопсастыбаны быыһыыр кэмитиэти баһылаабыта уонна тугунан да хааччахтаммат былааһы ылбыта, өстөөхтөрүн утары террор ыыппыта. 1794 сыл от ыйын 27 күнүгэр (9 термидорга) былаастан туоратыллыбыта уонна нөҥүө күнүгэр суута суох баһа быһыллыбыта.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:aab84a5a-268c-4f11-a247-3a3c2651dc71>", "dump": "CC-MAIN-2015-18", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%8C%D0%B5%D1%80", "date": "2015-04-21T05:03:17Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-18/segments/1429246640124.22/warc/CC-MAIN-20150417045720-00055-ip-10-235-10-82.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000070333480835, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 72, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000070333480835}"}
|
Аан дойду тэрилтэлэрэ
Аан дойду тэрилтэлэрэ, угэс курдук, дойдулар икки ардыларынаа5ы эбэтэр дойдуну салайар тэрилтэлэр икки ардыларынаа5ы тэрилтэлэргэ уонна дойдуну салайыыга сыьыана суох тэрилтэлэргэ арахсаллар.
Дойдулар икки ардыларынаа5ы эбэтэр дойдуну салайар тэрилтэлэр икки ардыларынаа5ы тэрилтэлэр сыьыаннаьыылара дойдулар икки ардыларыгар туьэриллибит анал кэпсэтиигэ оло5урбут, чопчу сыаллаах-соруктаах, дьайар хамсатыылаах уонна ситимин быспакка улэлиир тэрилтэлээх, оло5ун булбут холбоьуулар буолаллар. Дойдулар салалталарын икки ардыларынаа5ы сыьыан дойду тутулун быьаарар хайысхалара ыараан иьииитэ уонна аан дойду таьымыгар сыьыаннары дьаарыстааьын тирээн кэлбитин кестуутэ дойдуну салайыыга сыьыана суох тэрилтэлэр олохтонууларыгар тиэрдибитэ.
Дойдуну салайыыга сыьыана суох тэрилтэлэр ис саланыылара дойдуну салайар тэрилтэлэр киэннэринээ5эр уустук туруктаах. Книнлэр толору дойдуну салайыыга сыьыана суох тэрилтэлэр буолуохтарын сеп эбэтэр буккуллубут ис туруктаах буолуохтарын эмиэ сеп. Ол эбэтэр кинилэр истэригэр киириэхтэрин сеп: дойдуну салайар тэрилтэлэр, олохтоох нэьилиэнньэ тэрилтэлэрэ уонна, олору таьынан, биирдиилээн дьон.
Аан дойду тэрилтэлэрэ норуоттар икки ардыларынаа5ы сыьыан туллубат тутаах суьуехтэрэ буолалларын быьыытынан дойдуну салайар тэрилтэлэр икки ардыларынаа5ы сыьыаннаьыыларга тус бэйэлэрин ааттарыттан эбэтэр бу тэрилтэ5э киирэр дойдулар ааттарыттан кыттыахтарын сеп. Аан дойду тэрилтэлэрин ахсаана кун-туун уксуу турар. Аан дойду тэрилтэлэрэ норуоттар икки ардыларынаа5ы сыьыан араас еруттэрин хабаллар. Маннык тэрилтэлэр атыы-эргиэн уонна олох уйгутун тоьумун оцорон таьаарыы, салайар тутул хайысхатын быьаарар, омук олоххо ситиьиитин таьымын кэрдэрэр-биллэлэр, норуотттар сыбыаннаьыыларын быьаарыы эйгэтигэр тэриллэллэр уонна бэйэлэрин истэригэр тус-туьунан торумаах, суоллаах-истээх буолаллар.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:22a3be3b-3789-4bb2-95d9-49d72964c264>", "dump": "CC-MAIN-2015-18", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%BE%D0%B9%D0%B4%D1%83_%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%B8%D0%BB%D1%82%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%80%D1%8D", "date": "2015-05-06T06:26:06Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-18/segments/1430458333760.71/warc/CC-MAIN-20150501053213-00049-ip-10-235-10-82.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000096559524536, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 78, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}"}
|
Отфрид фон Вейсенбург
Отфрид фон Вейсенбург (ньиэмэстии: Otfrid von Weißenburg) (* 800 диэки; † 870 кэнниттэн) аан бастакы бэйэтин аатынан суруйбут ньиэмэс тыллаах суруйааччы, үөрэхтээх монах. Отфрид аатырбыт Фульда монастырыгар Рабан Мавр аббатка үөрэммитэ. Үөрэҕин кэннэ Эльзаска баар Вейсенбург монастырыгар улэлээбитэ (билинни Виссембург, Франция).
Саамай биллэр суруйуута[уларыт | куодун уларытыы]
Liber evangeliorum ('Евангелиелар кинигэлэрэ') диэн 9-ус уйэ ортотун диэки латыынныы ааттаах, ол эрэн ньиэмэс диалегынан суруллубут кинигэ. Тыла - соҕуруулуу Рейн франктарын диалектара. Бу диалект Былыргы Үөһээҥҥи Ньиэмэс диалектарыттан биирдэстэринэн буолар. Отфрид бу кинигэтигэр Иисус Христос олоҕун кэпсиир 4 евангелие кинигэлэрин ис хоһоонун биир гына түмэн, оччотооҕу ньиэмэс дьонугар тиийимтиэ гына өйдөтөн суруйбут. Уопсайа 5 томнаах, 140 бастаах, 1704 строкалаах кинигэ Ньиэмэс Людвигар анаммыт.
Отфрид бэйэтэ суруйбутуттан 3 атын илиинэн устуу (рукопись) баар, балартан билигин ордук биллэрэ - Гейдельберг университетын библиотекатыгар хаһаанылла сытар илиинэн суруйуу (P, Cod. pal. lat. 52). Бу рукопись бүтэһик страницаларыгар Георг туһунан ырыа эбиллибит. Онтон Венаҕа сытар илиинэн устууну (V) Отфрид өссө бэйэтэ көннөрбутэ биллэр. Былыргы уонна Орто Үйэтээҕи илиинэн суруйуулар бүгүҥҥэ диэри маннык учугэйдик хаһааныллан кэлбиттэрэ ньиэмэс литературатын историятыгар сэдэх көстүү.
Отфрид ньиэмэс тылынан суруйар дьонтон аан бастакынан рифманы туттубут. Кини иннинээҕи айымньылар аллитерацияны туттар этилэр. Аллитерация диэн строка саҕаланар дорҕоонун, сүһүөҕүн дьүөрэлэһиитин ааттыыллар. 'Таҥара сөбулуур тыла - киһи бэйэтин төрөөбут тыла' диэн санаанан салайтаран, Отфрид бу айымньытын латыын тыла баһыйан турар кэмигэр соруйан норуот тылынан суруйбут. Отфрид бэйэтэ новатор буоларын билинэн туран 'Cur scriptor hunc librum theotisce dictaverit' ('Тоҕо кинигэ ааптара норуот тылын талбыта') диэн киирии тылыгар таҥара үөрэҕэ норуокка тиийимтиэ буоларын туһугар диэн быһааран суруйбут.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:9127146e-b58e-4972-b332-07916fd54e44>", "dump": "CC-MAIN-2015-18", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%B4_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%92%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3", "date": "2015-05-05T15:16:11Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-18/segments/1430456773322.93/warc/CC-MAIN-20150501050613-00044-ip-10-235-10-82.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.000006914138794, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 40, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.000006914138794}"}
|
Иннокентий (Вениаминов)
Митрополит Иннокентий аҕабыыт (Иван Евсеевич Попов-Вениаминов) (1797—1879) — православнай сыаркап «Сибэтиэй» диэн ааты иҥэрбит киһитэ, Москуба митрополита, миссионер, Бииблия сорох тиэкистэрин саха уонна атын хоту норуоттар тылларыгар тылбаастааһыны тэрийбит уонна бэйэтэ тылбаастаабыт киһи.
Анга диэн Өлүөнэ өрүс тардыытыгар[1], Байкаалтан чугас соҕус Иркутскай губернияҕа баар дэриэбинэҕэ пономарь дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Иркутскайга духуобунай семинарияны бүтэрбит. Онно сылдьан иккис араспаанньатын ылбыт — Вениаминов диэн (ол кэмҥэ өлбүт Иркутскайдааҕы епископ Вениамин кэриэһигэр). 1817 с. ойохтонон баран диакон буолбут уонна Иркутскай куорат Благовещенскай сыаркабар үлэлээбит, онтон 1821 с. иерей аатын ылбыт.
Быһаарыылар[уларыт | куодун уларытыы]
Өссө маны көр[уларыт | куодун уларытыы]
|Бу ыстатыйаны тупсарарга?:|
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:1a5cea1d-5231-4706-b226-f7fe47b246da>", "dump": "CC-MAIN-2015-18", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%B9_(%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2)", "date": "2015-04-26T01:17:58Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-18/segments/1429246652114.13/warc/CC-MAIN-20150417045732-00142-ip-10-235-10-82.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000097751617432, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 95, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000097751617432}"}
|
Марина Цветаева
Олоҕо[уларыт | куодун уларытыы]
Марина Цветаева 1892 сыллаахха балаҕан ыйын 26 күнүгэр Москубаҕа төрөөбүтэ. Аҕата, Иван Владимирович, — Москуба университетын профессора, биллиилээх филолог уонна искусствовед; кэлин Румянцев түмэлин дириэктэрэ уонна и основателем Ойуулуур ускуустуба түмэлин тэрийээччи. Ийэтэ, Мария Мейн (төрдө — нууччатыйбыт поляк-ниэмэс ыалыттан), пианистка этэ, Антон Рубинштейн үөрэнээччитэ.
Уустук олоҕу олорбута. Икки кыыстааҕыттан биирэ оҕо дьиэтигэр иитиллэ сылдьан аччыктаан өлбүтэ. 1922—1939 сылларга кэргэнин үрүҥ эппиһиэри батыһан эмиграцияҕа олорбута. Онтон кэргэнин дойдутугар төннөрүн көҥүллээбиттэригэр ССРС-ка кэлбиттэрэ. Ол сыл сайыныгар кыыһын Ариаднаны уонна кэргэнин Эфрону хаайбыттара, кэлин кэргэнин ытан өлөрбүттэрэ. Соҕотох уола сэрии кэмигэр 1944 сыллаахха бааһыран өлбүтэ.
Бэйэтэ Елабуга куоракка Татарстааҥҥа көскө сылдьан 1941 с. атырдьах ыйын 31 күнүгэр бэйэтигэр тиийинэн өлбүтэ. Көмүллүбүт сирэ чуолкай биллибэт, 1960 с. Елабуга кылабыыһатыгар эдьиийэ Анастасия кириэс туруортарбыта.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:4781c213-5cbd-4493-a9e7-30181402ec7a>", "dump": "CC-MAIN-2015-18", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%A6%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0", "date": "2015-05-06T11:27:27Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-18/segments/1430458535897.50/warc/CC-MAIN-20150501053535-00070-ip-10-235-10-82.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 71, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Үрүҥ эһэ
Үрүҥ эһэ — (лат. Ursus maritimus) — эһэлэр биис-ууһугар киирэр бөдөҥ сиэмэх кыыл. Ардыгар кинини туспа Thalarctos биискэ киллэрэллэр. Латыынныы аата Ursus maritimus «муора эһэтэ» диэн тылбаастанар.
Үрүҥ эһэ — аан дойдуга аарыма улахан сиринэн хаамар сиэмэх кыыл буолар. Кини уһуна 3 м. тиийэр, ыйааһына 800 кг. Атыыра ортотунан 400—450 кг; уһуна 200—250 см, үрдүгэ 130—150 см дылы тиийэр. Тыһыта быдан кыра буолар (200—300 кг). Шпицберген арыыга үөскүүр көрүҥ саамай кыра, онтон Беринг байҕалыгар баар саамай бөдөҥ буолар эбит.
Үрүҥ эһэ атын эһэлэртэн арааһа — уһун моойо уонна хаптаҕай төбөтө буолар. Тириитэ хара. Түүтүн өҥө үрүҥтэн араҕас өҥҥө дылы уларыйар; сайынын түүтүн өҥө наар күн анныгар сылдьарыттан уларыйыан сөп. Түүтүн оҥоһуута бүтэй, өҥө суох, онтон сылтаан гипотеза үөскээбит: үрүҥ эһэ түүтэ сардаҥаны аһарар (нууч. световод) уонна ультрафиолет өҥү иҥэринэр. Ол курдук ультрафиолет хаартысканан түһэрдэххэ үрүҥ эһэ хара буолан көстөр эбит.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:f932443f-2b78-4895-9129-1bed885cf498>", "dump": "CC-MAIN-2015-22", "url": "http://sah.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D1%80%D2%AF%D2%A5_%D1%8D%D2%BB%D1%8D", "date": "2015-05-27T01:50:03Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-22/segments/1432207928865.24/warc/CC-MAIN-20150521113208-00061-ip-10-180-206-219.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000091791152954, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 86, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000091791152954}"}
|
Үрүҥ Аар Айыы Тойон
Үрүҥ Аар Айыы Тойон — айыы үөрэҕин быһыытынан сир-дойду, дьон-сэргэ үөскээ-һинин, олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын, киһи киһи быһыытынан иитиллэн тахсыытын көрдөрөр.
Тэрээнньит. Тэрээнньит диэн олоҕу тэрийэр киһи. Үрүҥ Айыы — тэрээнньит төрдө. Тэрийэр дьоҕуру Орто дойдуга Хотой Айыы түһэрбит. Саха тэрээһинин Эллэй Боотур оҥорбут. Бэс ыйыгар төрөөбүт киһи төлкөтө таҥха бастакы оронугар олорор. Кини аһаҕас, дьэллэм майгылаах, ылсыбытын чэпчэкитик толорор, хотуулаах санаалаах.
Аар Айыы Тойон[уларыт | куодун уларытыы]
Эбэ сууругун курдук тохтоло суох устар Кэм утумнара харыыта суох хатылана тураллар. Олох үөскүү-үөдүйэ, сайда- салҕана турар. Ону барытын көрөн-истэн дьаhайааччынан уонна сири-халлааны, Орто дойду хамныыр харатын, кынаттаах көтөрун, устар балыктарын, ону таhынан үөнү- күрдьэҕэни, үөну- көйүүрү айааччы- уөскэтээччи үүт-таас олбохтоох уус-аас бэйэлээх аар тойон буолар. Кини үрүҥ Айыы Тойон, үрүҥ Аар Тойон, Айыы Хаан диэн ааттарынан биллэр. Аар Айыы Тойон 44 айыы тус-бас дьон арыалдьыттаах. Айыы аймаҕа ураһаҕа уматар аал уота Айыы итэҕэлин биир сүрүн олоҕо.
Ылыллыбыт сирэ:[уларыт | куодун уларытыы]
- Саха ыалын халандаара - 2009
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:578dc62f-57e7-410a-88b4-4e2f2f8668b5>", "dump": "CC-MAIN-2015-27", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D1%80%D2%AF%D2%A5_%D0%90%D0%B0%D1%80_%D0%90%D0%B9%D1%8B%D1%8B_%D0%A2%D0%BE%D0%B9%D0%BE%D0%BD", "date": "2015-07-01T21:10:28Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-27/segments/1435375095270.70/warc/CC-MAIN-20150627031815-00090-ip-10-179-60-89.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000098943710327, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 40, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}"}
|
Чернобыль
Чернобыль сороҕор Чорнобыль (IPA /tʃɜː(ɹ)ˈnɒb.əl/; укр. Чорнобиль, Халыып:IPA-uk; нууч. Чернобыль, Халыып:IPA-ru, Polish Czarnobyl) Киев уобалаһын хоту өттүгэр баар Чернобыль отчужденнай зонатыгар баар сабыллыбыт куорат. Беларусь кыраныыссатыгар чугас турар. Чернобыль оройуонун киин куората
1986 Чернобыль саахалын кэнниттэн олохтоохтору куораттан эвакуациялаабыттара. Чернобыль атом электростанцията куораттан 14.5 километрга сытар. Атом электростанцията Чернобыль диэн аттаммытын да иһин электростанция уонна үлэһиттэрэ Припять диэн куоракка бааллара.
Саахал буолбутун кэнниттэн администрация Иваньков уобалаһыгар көһөрүллүбүтэ. Билигин куоракка дьон олорботун да иһин куоракка аҕыйах киһи олорор. Чернобыль атом электростанциятын үлэһиттэрэ эмиэ Чернобыль куоракка наар олороллор. Эвакуация иннинэ куоракка 14000 киһи олорор этэ. [1] Дьон олохтоохторун көһөрөргө Славутич куорат тутуллубута.
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:5b3d1b53-4b72-4eda-a139-29a61b50747e>", "dump": "CC-MAIN-2015-27", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B1%D1%8B%D0%BB%D1%8C", "date": "2015-07-05T07:48:46Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-27/segments/1435375097354.86/warc/CC-MAIN-20150627031817-00216-ip-10-179-60-89.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.0000090599060059, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 69, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.0000090599060059}"}
|
Мустафа Кемал Ататүрк
1881 сыллаахха кулун тутар 12 күнүгэр Салоники куоракка төрөөбүтэ. Төрүүрүгэр Мустафа диэн ааты биэрбиттэрэ. Кемал («уһулуччу») диэн ааты байыаннай училищаҕа математикаҕа дьоҕурун иһин биэрбиттэрэ.
Аармыйаҕа коррупцияны утары хас да кистэлэҥ уопсастыбалары тэрийбитэ, онтон 1908 с. өрөбөлүүссүйэ кэмигэр Энвер Бейдыын сатаспакка политкаттан туораабыта. Италияны кытта 1911—1912 сыллардааҕы сэриигэ уонна Иккис Балкаан сэриитигэр 1913 с. кыттыбыта. Бастакы аан дойду сэриитигэр дьоҕурдаах армия офицера быhыытынан биллибитэ. Дарданелланы Антанта күүстэриттэн көмүскүүр сэриилэри салайбыта.
Аан бастаан түрк омугун салайааччытын быһыытынан 1917 с. Германия Түркийэ ис дьыалатыгар орооһоору гыммытын утаран бэйэтин биллэрбитэ. Осман Империята сэриигэ хотторон эстиитин кэнниттэн саҕаламмыт тутулуга суох буолуу сэриитигэр, Ататүрк түрк дьонун басхана. 1919 с. гириэк сэриилэрэ Измир куоракка киирбиттэрин кэннэ Мустафа Кемал Анатолияҕа утарсыыны тэрийбитэ. Быстах кэмнээх дьаhалтаны Анкараҕа тэрийбитэ. Анатолия бу кэмҥэ Стамбууллааҕы султаан бырабыыталыстыбатын кытта сыһыаны быспыта. 1920 с. Анкарааҕа кинини Омук улуу мунньаҕын (түмэнин) бэрэстээтэлинэн талбыттара. Гириэктэри Кыра Аазияттан үүрбүтэ, Антанта судаарыстыбаларын Түркийэҕэ арыый табыгастаах дуогабарга илии баттыылларыгар күһэйбитэ, дойдуну босхолообута.
Урукку султанааты уонна халифааты суох гыммыта уонна Түркийэ Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбитэ. 1923 с. бастакы президент буолбута, онтон 1927, 1931 уонна 1935 сс. хос талыллан үлэлээбитэ. Ататүрк президеннааhынын кэмигэр политика, экономика уонна култуура эйгэлэригэр элбэх уларыта тутууну ыыппыта. Ол курдук Түркийэ аныгылыы, демократ уонна таҥара дьиэтиттэн тутулуга суох тэриллиилээх ил буолбут. Түркийэ тас политиката дойду толору тутулуга суох буолуутугар туһаайыллыбыта. Түркийэ Нациялар Лиигаларыгар киирбитэ уонна ыалыы судаарыстыбалары кытта, бастатан туран Грецияны уонна Сэбиэскэй Сойууһу кытта доҕордуу сыһыаннары олохтообута[1]. Ататүрк реформаларын бириинсиптэрэ Кемализм дэнэллэр.
Морис Перно диэн француз суруналыыһыгар М. Кемал былааска чиҥник олорон баран эппит:
|Биһиги политикабыт, биһиги үгэстэрбит, биһиги туруулаһыыбыт барыта Түркийэ Эуропа дойдута буоларыгар туһаайыллыахтара, эбэтэр чуолкайдаатахха, Арҕаа дойдулары кытта тэҥнэһэр дойду буолуоҕа.[2].|
Ататүрк — «Аҕа түрк» — диэн ааты Түркийэ Улуу национальнай мунньаҕа (Түмэнэ) 1934 с. иҥэрбитэ.
Ататүрк Стамбуулга 1938 сыллаахха сэтинньи 10 күнүгэр 57 саастааҕар ыалдьан өлбүтэ.
Быһаарыылар[уларыт | куодун уларытыы]
- Люди
- Atatürk'ün söylev ve demeçleri. I-III. Ankara, 1989, c. 91
|
fineweb-2
|
{"id": "<urn:uuid:db44b854-e6f8-441b-b693-4972dafd714a>", "dump": "CC-MAIN-2015-27", "url": "https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%84%D0%B0_%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BB_%D0%90%D1%82%D0%B0%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BA", "date": "2015-07-01T00:03:16Z", "file_path": "s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2015-27/segments/1435375094629.80/warc/CC-MAIN-20150627031814-00209-ip-10-179-60-89.ec2.internal.warc.gz", "language": "sah", "language_score": 1.000009536743164, "language_script": "Cyrl", "minhash_cluster_size": 96, "top_langs": "{\"sah_Cyrl_score\": 1.000009536743164}"}
|
End of preview. Expand
in Data Studio
README.md exists but content is empty.
- Downloads last month
- 23