id
stringlengths
2
6
revid
stringlengths
2
6
url
stringlengths
39
43
title
stringlengths
1
85
text
stringlengths
5
182k
2026
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2026
Schofkopf
Schofkopf oda Schafkopf is a boarischs Kartnspui füa vier Leit. Gspuid werd entweda mit 32 Kartn oda aba a nur mit 24 Kartn ("Kurzer" ohne 7er und 8er). Da Kurze wird meistns bei Turniere gspuit. Es gibt a no des "Solern", des wia da "Kuaze" a mit 24 Kartn gspuit wird. Solern dan 3 Leit (je 8 Kartn). Und freile ko ma sei Spui blos mid Kartn mid de boarischn Buiddl spuin. Des Gschbei hoast desweng aso, weils fria af "Fassl" (Schaffe) gschbeit woan is. Regln. De Regln san ziemlich komplex. De wichtigsdn san: Zöiweis. Gwunna hom de/dea Schbiela, de/dea als easde/easda 61 Augn als Schbiela und 60 Punkte als Gegna hot. Zeid wiad aso: Es gibt a no "Schneida", des hoasd, das ma als Schbiela unda 31 Augn und als Gegna unda 30 Aung hod (wenn ma um Geit schbuit, kosts dann mera). Wenn iaz oana moant, dasa bessere Koadn als da Schbiela hot, dann konna "Kontra" gem, wos bedeit, das da Voliera des Dobede zeun muas. Oft wead des mid "Spritzn" ogsogt. Da Schbiela konn dann, wenn ea moant, ea hot drozdem bessere Koadn, konna "Re" (Spritzn retour) gem, des is a Voviafachung des Preises. Des kann dan gschdeigat wean bis zu "Messa" (Kontra, Re, Hiasch, Sub, Resub, Messa), wos dann a Vovirasechzgfachung (64) is. Wann des vorm Spui ned genau ausgmacht werd, wia weid ma des geh lasst kummts hejfig zu Stredarein üwa d Regln. Gschbeia. De oanzelnen Gschbeia, wo ma schbein ko, sann da Reih noch: Wenn oana also an Bedl schbeit, kon des vo am Sau-Gschbei übadrumpft wean, und dann wiad des Sau-Gschbei gschbeit, des Sau-Gschbei ko vom Wenz übadrumpft wean und so weida. Zeascht muaß gmischt wen, dea rechts vom Geber muaß obhem, ohne de Koadn ozuschaun, dann gibt da Geber jädm ocht Koadn (zwoa mal vier). Dann deaf dea links song, oba schbeit, wenn ea net schbeit, sogda "weida", dann is dea Nexde dro. Wenn koana schbeit, wiad zammagwoafa und da Nexde gibt. Schbeit oba oana, muaßa zeascht song "I schbei", und wenn a jäda sogt, dasa schbein deaf, konna sei Gschbei osong (Bedl, Sau-Gschbei, ...). Wenn oba a ondara a sogt, ea schbeit, wiad des häare Gschbei gschbeit. Dann schbeit dea links vom Geba de easchde Koadn aus, dann sei linga Nachba und so weida. Es is imma Foapflicht (Oba und Unda zein bei am Sau-Gschbei als Heaz und bei am Solo als de Foa, wo ogsogt is). Oba schdicht Unda (Aussa beim Wenz), Sau schdicht 10, dann da Kine, dann da 9, dann da 8, dann da 7. Ausname bei am Wenz, dann muaß a Unda zuagem wean, wenn dea als easchtz ausgschbeit woan is, ausgschbeit wean, sunst de ausgschbeide Foa (a bei Oba, da dea beim Wenz hindam Kine is). Des gleiche geit fian Geia, nua mit de Oba als hegsde Koadn und de Unda san hindam Kine. Beim Solern gibts koi Sau-gspuier, sondern blos Solo (daher da Nam) und Wenz (ggf. Farbwenz, Geier und Farbgeier)). Es spuit also immer Oaner gega Zwoa. Damit ned so oft zammagworfa wiad kann ausgmocht wern, dass der wo an Oidn (Oichl-Oba) hod spuin muas. Spezialgschbeia. Weas ameu seng mechat, wia des Gschbei genau fungtioniat, dea muß nua ameu ins Wiatshaus gäh. Am 24. Okdober 2006 hams an neia Weldrekord im Dauaschafkopfa aufgstoid.
2033
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2033
Däiz
Däiz (amtli: Bad Tölz), aa Deiz oder Duiz is de Kreisstod vom Landkroas Bad Däiz-Woifradshausn in Obabayern. D' geografische Log. Däiz liegt an da Isar am nerdlichn Rand vo de Oipn. Noch Minga sans fuchzg Kilometer, a's Tiroi eini is a it weida. Vo Däiz ko ma scho recht weit in Karwendl eini schaung. Umadum gibt's Gschichtlichs. D' erschtn Siedlunga auf'm heitign Stodgebiet san an am wichtign Verkehrsknotnpunkt grindt worn. Zum oana san friara Warn vo Italien üba d'Oipn und dann mit de Flouß auf da Isar transportiert worn. De Süd-Nord-Verbindung is vo da Soiz-Straß kreizt worn. De is vom Soizburgarischn im Ostn zum Bodnsee im Westn ganga. Im Jor 1160 is Däiz 's erschte moi in ana Urkundn ois "Tolnze" erwähnt worn. Spader is a ois "Tolenz" in'd Biacha eiganga. 1331 is'm Ort 's Marktrecht valiehn worn. 1845 san Jodquelln vom "Jau'nbaurn" entdeckt worn, des is da Ofang vom Kurbetrieb gwen. 1899 hod Däiz dann den Titl "Bad" kriagt. Seid 1906 hod da Ort as Stodrecht. Wofia Däiz berühmt is. Wenns'd heid jemand vo Däiz was vazäihst, dann kriagst meistns zum hean: 's Alpamare is a groß Erlebnis-Bad mit Rutsch'n und so am Zeig gwen. Da 'Bulle von Tölz' is a Krimi-Serie mit'm Ottfried Fischer. A recht groß jährlichs Ereignis is Lehards (Leharti). A wichtige Sehnswiadigkeit is d' Marktstraß mit ihre aufwendig gmoina Fassaden. Des nennd si Lüftlmalerei. Des weidan d' Stadtpfarrkirch. Bei Touristn is a da Kalvarienberg zwecks da Aussicht, da Lenhardi-Kapein und d' Heilig-Kreuz-Kirch belibt. D' Heilig-Kreuz-Kirch kennt ma in Däiz einglich nur als Kalvarienberg-Kirch. Da EC Bad Tölz is oana vo di äitastn Eishockey-Klubs im Land. Momentan spuin die Buam in da drittn Liga.
2056
30712
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2056
Feiaweah
De Feiaweah (monchmoi aa: "Pfeiaweah") is a Huifsorganisazion, de wo de Afgob hod, bei Brand, Unfoi, Iwaschwemmung und andan Katastrophn Huif z leisdn; d. h. Menschn, Viecha und Sochn z rettn, z schizn und z beagn. Haptafgob is owa es Rettn. Wei in de lezdn Joarzehntn de Zoih vo de Bränd stoak zruckgonga is, iwanimmd de Feiaweah imma stäaka Afgom, de wo iwas traditioneje Brandleschn aussegenga. Domid de Feiaweah schnej kimmd, gibds Notruafnumman: 112 in Bayern (und Deitschland) , 122 in Östareich, 115 in Sidtiroul. Beruafsfeiaweah. Es gibd in Bayern siem Beruafsfeiaweahn (BF): in Augschburg, in Fiath, in Inglstod, in Minga, in Niamberg, in Rengschburg und in Wiazburg. Beruafsfeiaweahla zum sei hoasd, doss ma, im Gengsoz zua Freiwillign Feiaweah, fia sein Dienst zoid wead und a Beamta is. Nadiale hod jeda Beruafsfeiaweahla a spezieje Ausbuidung und muass seine Afgom voi und gaonz beherrschn. A Beruafsfeiaweah hod a bstimmds Eihsozgebiet und muass ba gressane Unglick mid ausrucka. In Östareich gibds sechs Beruafsfeiaweahn: in Graz, Innschbruck, Klognfuat, Linz, Soizburg und z'Wean. Freiwijige Feiaweah. De moasdn Feiaweahn san de Freiwijing Feiaweahn (FF). Ind Freiwijige Feiaweahn ko eigndli jeda eitredn, dea ba Hochwossa, Vakeahsunfäj oda Brand ned nua zuaschaung wui, sondan gonz voan mid dobei sei und midhejfa mechad. Duach reglmässigs Uim is de Eihsozbereidschoft jedazeid gweahleisdd. As Kenna vo da aktivn Monnschoft wead in da Regl olle zwoa Joar duach Leistungspriafunga fesdgstejd. Pflichtfeiaweah. Wenn in oana Gmoa zweng Freiwijige zamkemma, donn muass da Buagamoasta a Pflichtfeiaweah (PF) ausruafa. Do miassn donn olle Leit vo 18 bis 60 midmocha. Gregld is des in Bayern im Bayrischn Feiaweahg'sez. Jugndfeiaweah. Domid owa da Foatbstond vo a Freiwijing Feiaweah gsichad is, hod ma de Jugndfeiaweah (JF) eihgfiahd. Duach vaschiedne Werbeakziona ko ma Jugndliche fia'd FF gwinna. In da Jugndfeiaweah wean de Jugndlichn (moasd vo zwejf bis 18) vom Jugndwart, midm Zui, eanare Midmenschn in Notlong hejfa z kenna, ausbuidd. Duach de reglmässing Ausbuidunga und Uibunga sans optimoi draf voabreidd. Rund 7500 Jugndliche in uma 660 Jugndgruppm vo de Freiwijing Feiaweahn in Bayern wean do af a sinnvoie Afgob mid Peaspektivn voabreidd. De Jugndlichn san in a Gemoschoft eihbundn, in dea wo Teamgeist, Kamaradschoft und Vaantwoatungsbewussdsei gfrogd san. In Östareich gibds de Feiaweahjugnd. Im Gengsoz zua deitschn Jugndfeiaweah is de Feiaweahjugnd(-gruppe) koa eingne Organisazion, sondan a Tei/Gruppn vo da Feiaweah. Bis voa a poar Joar hod ma eascht ob zwejfe zua Feiaweahjugnd geh kenna, iazd is ma vo zehn bis 15 (in monchn Bundesländan 16) dobei und tritt nocha zu de Aktivn iware. Domid donn no a weng a meah Schwung ins Jugndfeiaweahlem kimmd, ko ma bei vaschiedne Wettkämpf, kloanare Wissenstests und Leistungspriafunga midmocha.
2064
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2064
Weißbia
Weißbia is a obagärigs Bia des zum easchtn moi um 1520 a Braua aus Niedabayern braut ham soi. In Niedabayern sejm und in da Owerpfoiz hoaßts "Weizn" und außahoib vo Bayern songs "Weizenbier" oda "Hefebier" oda nua "Hefe" dazua. Weißbia hod a Stammwiaz vo 11 bis 14 Prozent, dees gibt an Oikohoi-Ghoid vo 5 bis 6 Prozent. In da Stoakbiazeit gibts a wejche mit 20 Prozent Stammwiaz. Heit z´dog trinkt ma fast nua no "Hefeweißbia", des g´filtate Kristoiweißbia gibt´s fast goa nimma. Damit hot sie a dea vo vui ois Unsittn o'gsengne Brauch aufg´heat, a Reiskeandl zwengs am Schaum ins Glasl z´schmeißn. Mit Weißbiaglasn soit ma um Gotts Wülln unten ostossn. Des kimmt davo weil friara de Weißbiaglasln im Gegnsatz zu de Maßkriag weid ned so stabil gmacht warn, und a Ostossn mitn oban Rand vom Glasl leicht dazu gfiad hod, das as Glasl brocha is. Da massive Fuaß vo de Weißbiaglasln hoitt vui mehra aus, deswegn soi ma mid dem ostessn. Da derbe Drinkspruuch dazu hoaßt "Weiba und Weißbia stoßt ma untn oo". As dringa von am Weißbia ausm Flaschl is a bsundane Kunst, aba a unvagleichlicha Gnuss. Oa Brauarei hod des ois a Moaktluckn entdeckt und biet a "Flaschnweißbia" o, des aba weniga Koinsaire enthoit. Mischdrangln. S gibt aa an Haffa Mischdrangln, wo nem Woaznbia moast a Krachal enthoidn. A kloane Auswoi: Inzwischn gibts a imma mea featige Woaznbiamischdrangln. Dazua gibts aa a alkohoifreis Woaznbia sowia oans mit redziatn Alkohoighoit. Gschicht. Woaznbia is scho umarah 3000 Joar z Babylon und Egyptn gmocht worn. In Eiropa is de Brautechnik mit Woazn im 16. Jh. vo Behmen noch Bayern kemma. Scho 1520 soi a niedabayerischa Brauer Weissbier heagstejt hom. Vabroadung. In Deitschland gibts heit s Woaznbia iwaroi z kaffa. S existian owa Regiona, wos afgrund vo da Gschicht meara vabroadd is. Dazu ghean Oidbayern, wos zwegn da Tradition a grosse Bandbroadn vo Woaznbiasortn gibt, wo teiweis nua a regionale Bedeitung ham, sowia z Berlin mit seina „Berlina Weiße“. In Owaestareich und Soizburg gibts sechs Brauarein, wo Woaznbia braun.
2070
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2070
Santana Motors
Santana Motors is a Gländfohrzeigheastella in Linares, Provinz Jaen in Spanien. Aigntlich 1955 mitm Nama "Metalúrgica de Santa Ana" gründt woan fia an Bau vo Landmaschina, hod se d'Fabrik 1956 zu am Lizenzheastella vom Gländewogn Land Rover gwandld. Da Santana woar da oanzige Lizenzbau vom Land Rover. A wichtig, da Santana is ohne Zulieferung vo Deile ausm Stammweak aus England gfertigd woan. Santana hod a diverse Modelle heagstejd un woar bei Bauan un Viehzichta gonz gean gseng, ned nua in Spanien. Ma ko heid no aussahoib vo Spanien vaschiedane Land Rover Santana foarn seng (z. B. Marokko oder Algerien). Aktuelle Produktpalette. Santana Anibal/Santana PS-10. Da Land Rover-Freind mid an schmolan Geidbaitl wead bei Santana ned üwan Disch zong, 2002 hod Santana a dotale Üwaoabeitung vom Defender ois an Santana Anibal oda an Santana PS-10 nausbrachd, dea is a hernach in groußen Mengn vom Spanischen Heer kaft woan. Odribn wead da "Anibal/PS-10 Euro II" vo am Dieselmotor mid am "Turbo Intercooler" vo Iveco ("8140.43P") mid a mechanischn Eispritzung, 2.800 cm³ aaf 4 Zylinder, 78 KW/106 PS bei 3.600 Upm, 180 Nm bei 1.800 Upm. Da "Anibal/PS-10 Euro III/Militar" wead ebenfois vo am Dieselmotor mid am "Turbo Intercooler Iveco" ("8140.43P") mid a Common Rail Eispritzung, 2.800 cm³ aaf 4 Zylinder, 92 KW/125 PS bei 3.300 U/min, 275 Nm bei 1.800 U/min. Santana 300/350. Seid ned zu langa Zeid gibds a an Lizenznochbau vom Suzuki Vitara, an Santana 300/350. Da 300er is a 2-dieriga Wong mid vier Sitz, da 350er is a 4 Dierer mit 5 Sitz. Odribn wead da Santana 300/350 vo am Common Rail Dieselmotor vom Typ "DW10TD" bei 1.997 cm³ (4 Zylinder). D'Leistung is 64 KW bei 4000 U/min, 160 Nm bei 1700 U/min. Zum kaffan gibds zwoa, "Lujo" (Geidig) sowie "Superlujo" (Supergeidig). Die hom foigande Sachon eibaud: Halogenliachd, Servolenkung, elektrische Fensterheber, Klimaolag, Fohra- sowie Beifohraairbag, Stoaschutz fias Liachd voan, Heck- sowia an Oirodatrieb, Vinylstoff bzogene Diarn, Alufeing (Bei "Lujo" kosd des wos extra). "Superlujo" hod mehra Extras in Serie: elektronische Klimaolagstairung, gformte Vinylstoff bzogene Diarn, Kotfligelverbraiterung sowia an Schweller in Wongfoob, Lederbzogenes Lenkradl, Alufeing.
2081
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2081
Soifejn am Stoanern Méer
Soifejn am Stoanern Méer (iwerregiónoi: "Soiföen", Hóchdeitsch ómtlich: "Saalfelden am Steinernen Meer") is dia drittgreesst Stáud im Lónd Soizburg in Éstreich. Ausserdém is's da Zentroióscht vam Pinzgauer Soolochtoi. In Soifejn wónand guade 16.700 Leit ("Stónd va 2020"), oisó is's aa dia greesst Stáud an Pinzgau inner. Sejg is zwor schóh oiwei asó gwejn, ower dénnerscht is's nied dia Hauptstáud vam Bezirk. Sejg is Zej am See. Geógraafie. Dés weidleiffige Soifejner Beggen liagg eihbett zwischen:
2092
846205
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2092
Bia
Bia oda Bier (nordboarisch: "Bejer") is a Drangl, wo oikohoi- und koinseirehoiti is und duach Gearung duach Hefepuiz aus Wossa, Moiz und Hopfa braud wead. In Bia wos nit nochm Reinheidsgebod gbraut is, san weidane Zuatatn meglich: Obst, Kraidln und Gwiaz. Da Oikohoi-Ghoid liegt in Bayern und Östareich in da Regl zwischn 4,5 und 6 %. In Bayern wiad a Flaschn (0,5 Lita) a "Hoibe" gnannt. Sortn. Es gibt vaschiadne Artn, wia: De Artn wiedarum untertoaln si in: Des boarische Reinheitsgebot. Am 23. April 1516 ham de Herzeg Wilhelm IV. und sei jingara Bruada da Ludwig X. z Inglstod as Reinheitsgebod eafundn, wo festlegt, wos im Brauvoagang eine deaf und wos ned und wias gmocht wern derf. Daduach wor Bia scho sehr fruah a Lebmsmiddl wo duach a Vaordnung in seina Rezeptur gschitzt worn is. Des Reinheitsgebot vo anno 1516 vo Wilhelm IV. Wia's ausgschenkt wead. Wann ma in da Wiadschaft a Bia bstejd, nacha meisdns a Hoibe ("a Saidla" in Nordboarischn), wos am hoibn Litta entspricht. Wann ma aba auf am Festl is, gibds in Bayern meisdns bloß Massn ("Moussn" in Nordboarischn), des is a ganza Litta. In gleanare Glasl ko mas oba scho á bstejn. De neichdadringa Gefahr vom Voisuff is do oft ned weit. Aussadem gebts unzählie Variantn, wo Bia mid andane Trankln gmischt ausgschenkt wead. In Bayern hand des unta andam Radla, Näga oda Russ. In dem Bereich gebts dauand wos neichs, ob's exotische Zuatatn wia Tequila oda ausgfoine Kompositiona mit Koffein, Limettn, Energy-Drinks etc san. In Berlin, oba aa beispuisweis in Irland, griagt ma manchmoi a Bia mid am bicksiassn Fruchtsirup drinnad. Bia ko ma oba neda blos dringa, es wead aa beim Kocha hergnumma, zum Beispui fia'n Obatzdn oda an Biadoag, in den ma Gmias, Obst oda Fiisch vorm Fritian eitaucht. Aa vom Aristoteles had s a soechas Buach gebm, und a bsundas Schmankal dadraus erfahrd ma aus da Kuriositätnsammlung "Professornschmaz-Essats" vom Atheneios. Ea zitiad aus da selln Schrift vom Aristoteles: „Ebbs Aegntümlichs bassiat mit de Geaschtnsaftdranggal, dem sog. "pinon". Alle de wia vo de ganzn andern Drangg bsuffa hand, de foend nach olle Saetn; wae auf linggs und auf rechts und viarezua und arschlings wirft s es hi. Owa de mid an Bia-Rausch, de haud s nuagrad zruggaus hi und auf n Osch."
2102
25121
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2102
Pfahofa
Pfahofa an da Uim (amtli: Pfaffenhofen a.d.Ilm), (hojadauarisch: "Pfoofa a da Äjm"; is de Kroasstod und greßte Stod im obaboarischn Landkroas, wo genauaso hoaßt. Log. Pfahofa liagt an da Uim im Hopfaland Hojadau, im Dreieck Minga, Inglstod und Augschburg. Gschicht. Vui woas ma net vom ganz oidn Pfahofa. De Meazoi vo de Hoamatfoascha gengan davo aus, dass Menche im 8. Joahundat s Klosta Uimmünsta de "Pfoffnhef" ("Pfaffenhöfe", s heitige Oidnstod, amtli Altenstadt) eigricht ham. In a Uakundn findd ma Pfahofa zan easchtn Moi im Joar 1140. 1197 wead Pfahofa zum Moarkt und 1438 zua Stod danannt. Wehrend am estarreichischn Eabfoigekriag is am 15. Aprui 1745 in da Nechn vo da Stod zua "Schlocht vo Pfahofa" kema. De Estarreicha ham do a franzesisch-bayrische Armee gschlogn. In da Foige hod se Bayern aus da Allianz gegn Östreich vaobschien miassn. In de Zwoatn Wödkriag san vui Pfahofara gfoin oda vawundt woan oda wean vamisst. De Stod sejm is glimpfle davokumma. Glaabm. De katholischen Pfarreien in Pfahofa und de Ortstei ghean zu drei Diezesen: Augschburg, Minga-Freising und Rengschburg. De lutherische Pfarrei gibts seit 1897, seit 1925 hams a eigene Kiacha. Entwicklung vo Pfahofa. Gebietsrefoam. Von 1971 bis 1978 san kleanare Ortschaftn zu Pfahofa dazuakemma. Ortschaftn. De gräßan Ortsteile san Affoitabo, Angkofa, Bachappa, Degabo, Ebastettn, Ehrnbeag, Eitnhofa, Fembo, Füahoizn, Gebeschbo, Gittenbo, Gundamsria, Heißmanning, Hoampatshofa, Kloareichatshofa, Kuglhof, Menzabo, Niedascheyean, Radlheef, Suizbo, Uttnhofa, Weihan, Woifsbeag und Woikersbo. Politisch. Stadtrot. Da Pfahofara Stadtrat hot 30 Stadträt und an Buagamoasta. Bei da letztn Wahl (2014) ham de Pfahofara a so gwêiht: Wirtschafd und Infrastruktua. Vakea. Vo da Stod Pfahofa an da Uim kimmt ma recht schnej nach Minga im Siden, Augschburg im Westen, Inglstod und Rengschburg im Norden und Landshuat im Osten. Ma foart am bestn iba de Autoboh A9 Minga-Niamberg, de A93 Minga-Rengschburg und de Bundesstraß B 13. Da Flughofn Minga Franz Josef Strauß is 45 km wegg. Osessige Firmen. Hipp Babynahrung (Noarungsmiddl- und Babykostheasteja), Daiichi Sankyo Europe GmbH (Pharma-Unternehmen), Panasonic Electric Works (Entwicklung und Produktion vo Relais), E.ON Bayern AG (Energievasorga), Müllerbräu, Brauhaus Pfaffenhofen (Urbanus-Biere), Kloadabiglheastja MAWA, eismann Tiefkühl-Heimservice GmbH (Tiafkuikost), Hecht Technologie (Olognbau fia de schittgutvaorbatende Industrie), Biomasse Heizkraftwerk GmbH, PerkinElmer Elcos GmbH (LED-Technik) Kuitua und Sengswiadigkeitn. Skuipturnpark. Entlang vom Gerolsbochtoi präsentiat da Kunstvarein Pfahofa Skuipturn aus Metoi, Stoa und Hoiz vo namhaftn Buidhauan aus Deitschland und vom benochboatn Ausland. Freizeit- und Spoatologn. Insgsamt gibt in Pfahofa iwa 50 Spoatvareine vom Oipnvarein bis zua Wossawocht. Schäfflatanz. Olle siebm Joar fiat de Schäfflatanzgruppn vom MTV 1862 Pfahofa an traditionelln Zunfttanz af, dea wo bis ins Joar 1517 zruckgehd. Zan easchtn Moi isar 1930 z Pfahofa afgfiat woan. Des nexte Schäfflerjoar woa 2012.
2125
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2125
Tradschbladdl
Tradschbladdl nennt ma a Zeidung, de weakdogs vo Montog bis Samstog erscheint. Im Gegnsatz zu ana noamaln Dogeszeidung legt a sognannte Bulevarzeidung mehra Wert auf reissarische, oft iwadimensionale Schlagzeiln und Buidl. In Bayern wean voa ollem de Mingara "tz" und d´"Abendzeidung" g´lesn. Außahoib da boarischn Haptstod wean iwawiegend Regionalbladdl kaft. De in Deitschland am meistn vakafte Zeidung "Bild" is in Bayern net so wichtig. In Östareich is es de "Kronen Zeidung" de am meistn glesn wead.
2126
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2126
Dogeszeidung
A Dogesszeidung (dt.: Tageszeitung) is a meamojs wechantli, heit zmoast tägli vo Mondog bis Somsdog, eascheinands Medium, des a umfossende Brichteastattung biat unn si on a oijgmoans Publikum richt. S'existian woij mea oijs 100 vaschiadne Definitiona fian Begriff "Dogeszeidung". Dogeszeidunga wean noch eana Vabroadungsgebiat oijs "Regionaizeidunga" unn "Iwaregionaizeidunga" untaschien. A Sundaform vo da Dogeszeidung is de Boulevardzeidung. Fost olle Dogeszeidunga in Deitschland eascheinan mittlaweij aa ois Online-Ausgob, wo meamois am Dog aktualisiad wean. Gschicht. Voalaifa vo da Dogeszeidung woan de im oidn Rom tägli eascheinandn Nochrichtnbulletins, de "Acta diurna". De easchte Dogeszeidung vo da Neizeid is am 1. Juli 1650 in Leipzig easchienan. Zwoa Joar nochm End vom Dreißgjaarign Kriag hod da Leipziga Drucka unn Buachhändla Timotheus Ritzsch sei breits seit 1643 via Moij in da Woch eascheinande „Wöchentliche Zeitung“ in a Dogeszeidung umgwondlt. De neie „Einkommende Zeitungen“ is ob 1650 sechs Moij in da Woch easchienan. A jede Ausgomh hot aus via Seitn im Format vo eppan 13,5 moij 17 Zantimeta bstondn. De Aflog hod eppan 200 Exemplaa umfosst. Gsetzt woan san de „Einkommenden Zeitungen“ in Metoij-Lettan, druckt woan sans af a hejjzanan Druckapress vo da Hond. Dogeszeidunga in Deitschland (Auswoi). De bundesweit vabroadtn, iabaregionai woagnummanen Dogeszeidunga vo Deitschland san z. B.:
2137
66
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2137
Seiger Hóns an Póngau
St. Johann im Pongau, oder'aa Seiger Hons, Seini(g) Hons, Seineng Hons (dt. omtlich: "St. Johann im Pongau", Kurzform: "St. Johann/Pg.") is a Ståd mid guade 11.600 Eihwoner (2024), im Såizburger Lond und neem Behofen d' greessde Ståd vom Bezirk. Geograafie. D' Ståd liegg an Soizachtåi zwischen Ténnengebirg im Norn, am Hånggebirg im Osten und am Heikoarégg an Sien. Stodgliadarung. Seiger Hons is in zéen Katastråigmoaner auftoaét, dé in da Stådgmoah åis eigane Vawåitungsoahheit fungian. Da Stådtoaé Roahbåch und Maasché sand dé am schnöist wåxanden Ortstoaén innerhåib voh da Ståd. In Roahbåch sand in d' 80er und 90er Jor zåireiche Woonungsblégg, sowia in Maasché Oahfamilien- und Reinheiser baud worn, déswéeng is d' Ortschåft Roahbåch heid mi'm iwring Siadlungsgebiet voh St. Johann schiager zommgwåxen. A weidarer wåxender und grosser Ortstoaé is d' Blonkenau "(dt. Plankenau)". A' da Pinzgauer Bundesstråss sand Gewerwegebiate entstonden dé zua dé Katastråigmoaner Roahbåch und Oahéen ghernd. As Stådgebiat untergliadert si noh in weiderne kloanare Ortstoaén, dé åjésomt schiager mi'm bebauden Woonungsgebiat vabunden sand. Da Stådtoaé Åipendorf, der wås zua da Katastråigmoah Blonkenau ghert, is im Zuag voh da turistischen Wichtigkeit fir St. Johann ad 1970er Jor aufbaud und zåireiche Hotöis aus'm Boon gstombft worn. Vurher håds netter glei vaoahzelte Bauernhéf geem. Heidzdåg bsteed da Ortstoaé fåst za Génzen aus Hotöis und Pensioner und fungiad åis Eihtriedsbforten ins Schiegebiat voh da Sportwöid Amadè; durch zwoa Gondeln und zåireiche Schielift. Scheidreit "(Scheidreit)" "Båifnerdérfé (Palfnerdörfl)" Åipendorf (Alpendorf)", Oweråipendorf (Oberalpendorf)", "Zeederberg (Zederberg)" Noiroahbåch (Neureinbach)", Owerroahbåch (Oberreinbach)", Hinterroahbåch (Hinterreinbach)", Vurderroahbåch (Vorderreinbach)", Mauråch (Maurach)", Håidorf (Halldorf)", Steeg (Steg)", Buachstoanersiadlung (Buchsteinersiedlung)", "Gorschtensiadlung (Gartensiedlung" Steffémoos (Steffelmoos)", Owerkirchen (Obkirchen), Huawangerl (Hubangerl)" Ferwerrau (Färberau)", Owermorkt (Obermarkt)"; Untermorkt (Untermarkt)", Zåglau (Zaglau)" Nåchbargmoaner. Åis a direkte Nåchbargmoah bezeichnater Ort, der wås åwer nied direkt ans Gmoahgebiat voh Seiger Hons onigrénzt, is Schworzåch im Pongau der durchs St. Veitner Gmoahgebiat ådrénnt is. Gschicht. Åigmoane Gschicht. Funde deiten auf a erschte Bsiadlung vom Gebiat in da Bronzezeid "(za. 200 v. Kr.)" hih. Ba dé Bauernkriag "(1525/1526)" håd sé St. Johann auf d' Seiten voh d' Brotestanten gstöid. Im Laaff voh dé Kriag is da Ort vawiastt worn. Ba da Ausweisung voh dé Brotestanten aus'm Erzbisdum Såizburg, dé 1731 in Heechbunkt gfunden homd, hom 2.500 Eihwoner d' Gmoah valossen miassen. 1929 håd St. Johann as Recht za da Fiarung voh'ram Wåbben kriagg. Voh 1939 bis zan Énd vom Zwoaten Wöidkriag håd d' Gmoah Morkt Pongau "(Markt Pongau)" ghoassen. Nazionåisozialistischer Birgermoaster is da Kappacher Hons, ernonnt duach'n Kroasloater Kastner Josef, worn. Da Kappacher is in d' 1950er Jor zum Ernbirger voh St. Johann ernonnt worn. A Stråss is heid noh nåch éam bnonnt. Am 24. Juni 2000 is d' Morktgmoah zur Ståd dahoom worn. Morktbrond. Da Morktbrond voh 1855 håd am 31. Mai umara håiwe zwoa Ur nomidåg ohgfongg. Ausglést worn is a durch zwoa junge Buamer, dé in da Måchkommer vom Spannberger Anton in da haiding Leo-Neumayer-Gasse "(Leo-Noimoar-Gåssen)" mid brennerschte Zindhöizeln gspüid und d' umaradumliegerten Hoowéspaandeln ohzindt homd. Umara håiwe zwoa homd d' Kirchengloggen bereits „Sturm“ gleitt. D' Birger- und Grichtsspritzen (Foierweer) håd zeidig an Brondherd lokaalisian kenna und'n Brond bekémbft. Am Ohfong håds recht guad ausgschaugg, das'n Brond unter Kontroin kriangd. Durch'n Siedwind, der wås gråd durchébfiffen is, sand åwer d' Hoizschindeln auf d' benåchbarschten Heiser gfloong, dé åft nåchernd eemfåis boid zum brénna ohgfonga homd. Umara zwoa Ur nåchmidåg is d' Annakapöin und kurz drauf d' Kirch in Flommen gstonden. Aus da Kirch sand Süiwergerätschåften, dé Poaramente und a Toaé voh d' Kirchengwaandeln ins Freie grett worn. Voh da Kirchturmspitzen aus sand d' brennerschten Hoizschindeln in Richtung Norn gfloong und homd duaten d' Heiser in da owern Hauptstråss in Brond gsétzd. Géengara håiwe drei håd sé da Wind draat und håd seih Richtung géeng Westen géndert. Båid amåi drauf håd da restliche Morkt bis zan Griechtsgebeide brenna ohgfonga. Aus d' Nåchbargmoaner sand inzwischen d' Foierweern eidroffen, dé åwer åisomt netter glei mer a bissai ebbs ausrichten homd kenna. Es is åwer glunga aus vaschiaderne Gebeide Worn, Vurräte und Dokumente zan sichern. Umara 21:00 Ur håd schliasslich a schwars Gwitter eihgsétzd, dés bis in d' Mitternåcht dauerscht håd. Es sand åwer trotzdém d' moasten Heiser bis auf d' Grundmauern åbrénnt. Zwoa Dåg spaader homd åiwei noh vaoahzelt Heiser brénnt. Nazionåisozialistische Zeid. Im "Morkt Pongau" håds åb 1941 a Stommlåger fir Kriagsgfongane, as Stalag XVIII C (317), mid zeidweis bis zua 30.000 Gfongane und'ner Wåchmohschåft voh guade 1.000 Monner geem. Blaant is dés Gfonganenlåger netter glei fir 8.000 bis maximåi 10.000 Leit, auf'ner Fläch voh ebber åcht Hektar worn. D' Bauorwaten sand ziagig vuroh driem worn und vur'm Winter 1941 is as Låger verdiggstöid worn. Es is in vaschiane Breich auftoaét worn (Nordlåger, Siedlåger). Es håd zwoa Sistéeme geem: D' Kriagsgfonganen voh d' Westméchtt, wia d' Franzosen, sand entprechend nåch da Génfer Konvenzion bhondelt worn (Siedlåger). Dé im Nordlåger unterbråchten sowjetischen Kriagsgfonganen hihgéeng, homd unter unvurstöiborn Vahöitnissen dahiehvegitian miassen. Durch Hunger, dafrian und Seichen, sand im Stalag Morkt Pongau, voh 1941 bis as Jor 1945 3.709 Kriagsgfongane umkémma. Da sognonnte Russenfriadhof werd vom schworzen Kreiz mustergiatig bfleegt. Wåbben. As Wåbben voh da Gmoah is: "„In an rooden Schüid de auf an greanem Boden stehate, hoib rechts gwéndate Figur vom hl. Johannes am Teiffer mid göiblichen Unter- und braunan, loodenforwing Owergwond, in da Rechten a Buach mid daraufliagaten Osterlaambé, mid'ner Faane håitad.“" Seengswerschts. Liachtenstoahklomm. "Hauptartiké: Liachtenstoahklomm" D' Klomm is a por km vom Zéntrum voh St. Johann entfernt und is åis Ausfluugszüi ser beliabb. Sie håd a Léng voh ebber 4 km, dådavoh is 1 km fir Bsuacher zuagénglich. D' Föisen sand bis 300 m diaf. An monche Stöin is d' Komm netter glei a por Meeter broad. Sie is iwer Hoizsteeg z' besichting, dé sténdig auf d' Sicherheit iwerwåcht wernd. Am Énd voh da Klomm is a Wåsserfåi. Iwer d' Wintermonad is's zuagsperd. A jeeds Jor werds voh iwer 100.000 Leit bsuacht. A' da létzden Eiszeid homd bis zua 300 m hoche Gletscher d' Täler und Berg vom Pongau bdeggt. Wia sé åft's Klima wiader gwondelt håd, håd d' Urgwåit voh d' Gletscher - durchs åschmöizen - d' Haubttäler ausgschliffen. D' Foing voh dém Spektaakel sand meeterhoche Gléndekanten zua d' Seitentäler hih gwéen. Da Grossorler Åchen håd sé im Laaff voh Jortausenden an Weeg durch d' Konntn gråm und håd schliasslich d' Schlucht, in'ner Tiaffen voh 300 m, aussagråm. Nåch a por vageebliche Vasuach, is's schliasslich aner Hond voi Pongauer Åipenvareihsmidliader 1875 glunga, dé Klomm zan aufschliassen. Im Laaff voh d' Orwaten is éaner åwer as Göid ausgonga. Da Firscht Johann II voh und zua Liachtenstoah, der im benåchbaten Grossorl a Jågdwirtschåft betriem håd, håd mid'ner Spénden voh 600 Guiden ausghoifen und so håd d' Daschliassung 1876 voiéndt wern kénna. Seidher hoasst d' Klomm (nåch'm Firscht bnonnt) "Liachtenstoahklomm". Pongauer Dom. D' "Pforkirchen St. Johannes" werd wéeng da ståttlichen Bauweis aa åis „Pongauer Dom“ bezeichnat, obwoi d' Kirchen nia a Bischofssietz gwéen is. D' endgüitige Ferdigstöiung mid d' 62 m hochen Tirm is 1876 dafoigt. Dé vurherige Kirchen is in da gleichen Bauweis darichtt worn, is åwer oahtirmig gwéen und håd an heechern Turm ghåbb, der åwer am 22. Juni 1871 eihgstirzt is. D' Kirchen is a gotischer dreischiffiger Håinbau, mid an oahschiffing Kor, der beåchtliche Måsse aufweist: Annakapöin. D' "Annakapöin" is noch'm vahearenden Morktbrond voh 1855 åis lézder Rest vom ehemåiing gotischen Kirchenensamble dahåiden bliem. D' Kapöin is 1301 baud worn, is da ehemåiige Korner in d' Jor 1995 bis 2000, aussen und in da Unterkirchen, voisténdig saniad worn. A noier Ågong daschliasst in d' Monad Mai bis Septémber d' Unterkrichen, mid jarlich weggselnde Ausstöiungan. D' Annakapöin deaht heid ois Gebeetsheisel fir d' evangeelische Glaamsgmoahschoft voh St. Johann. Arturstoin. A weiderne Seechenswirdikeit is da "Arturstoin", a prähistorische Gruamohlåg mid weidreichende Schåchtsistéeme fir'n ehemåiing Kubferåbau (seid 2600 v. Kr.). A gloaner Toaé is heid fir Bsuacher zuagénglich. Kunst & Kuitur. Krampailaaf. A weiderne turistische Atrakzion is da Krampailaaf in St. Johann, der'a jeeds Jor am 5. und 6. Dezémber ståttfindt. D' Krampailoafen wernd aus Hoiz gschnitzd und håmd speziöi im Pongau a bsunderne dradizionöie Bedeitung. Da Laaf is oaner vo d' greessten im Såizburger Lånd (500 bis 1.000 Krampai und iwer 6.000 Bsuacher) und weidumadum bekonnt. Mittlaraweile is a åwer aa scho zur Turistenatrakzion worn und håd durch dés a Stiggé weid voh seiner tradizionöin Bedeitung valurn (Speziell da Laaf im Owermorkt). Shows mid bengaalische Foier, moderne Musi ban Eihlaaf voh d' Krampai und a Eihtriedsgöid sand mittlaraweile iblich. Kunst. Dé an Jor 2004 grinderschte Kultur:Plattform organisierd sei'm Jor 2006 a Rei voh Vaohståitungan. Es werd vasuacht, Kuitur in iare vüiföiting Spåten z' biaten "(vuråim Musi, Litaratur, Füim, Architektur und Büidende Kunst)" und da Bevöikarung nåchander z' bringa. Ausserdém befindt sé im Zéntrum voh da Ståd as sognonnte Kuitur- und Kongressheisl. Aa dé voh an engagierten St. Johanner organisiade JazzGalerie is fir Insider guad bekonnt. Litaratur. St. Johann håd åis Schaublåtz vom Roman Himmelfahrt "(Otto Müller Verlag, Såizburg/Wean 1998)" vom St. Johanner Schriftstöier O. P. Zier greesserne Bekonntheid ba litaraturintressiaden deitschspråching Bublikum daglongg. Dé mi'm Buachbreis 2000 auszeichende Gsöischåftssatiare „Himmelfahrt“ seziard gnådenlos und in zwonghåfter Wizelei 's Gmoahweesen voh'ner ésterreichischen Fremdenvakersgmoah im åipinen Raum. Måchtgiarige Bolitika/rinnen wern iwer éaner dabormliche Riggsichtslosigkeid, da Lächerlichkeid breis geem. 's Romangscheeng söiwer kroast ums Téema voh da Gliggsuach, wobei da Autor seih Gligg aa in da Litaratur nied findt. Iwer a raffiniad aufbaude Hondlung werd weiders d' Frog bhondlt: wia werds Leem zua Kunst, zua Litaratur. Vüi witzige und åwerwitzige Eihfälle und heechst eihdruggsvoie bschriawane Figurn - so wia d' Ohwåitsgattin „Thea Moser“ oder da Nodorzt „Baumgartner Alex“ - lossens Buach bei heechsten litararischen Niveau, zua'ner eisserst kurzweiling Lektier wern - so da O. P. Zier zua oan voh seine Leeser. Turismus & Sport. St. Johann brofitiad voh seiner åipinen Låg in erschter Linie im Turismussektor. Da Stådtoaé Åipendorf is då vuråim mid seiner Vüizåi voh Hotöis und Schieliftohlång voh Bedeitung. In da Ståd söiwer, am Hausberg Hohbaam "(Hahnbaum)", håds friarer aa a gloahs Schiegebiat geem mid am Sessellift (Hohbaamlift), zwoa Schlebblifte (Grossunterberglift und Owerhohbaamlift) sowia zwoa sognonnte Babyliftt (Huawangerllift und da Hétzenbichélift). Da Owerhohbaamlift und da Huawangerllift sand schoh an étler Jor gschlossen worn, da Hohbaamlift, Grossunterberglift und da Hétzenbichélift sand noh weider betriem worn. 2020 is's éntgüitige Aus vom Hohbaamlift und Grossunterberglift bschlossen und dé zwoa Liftt sand ågrissen worn. A neicher Schlebblift is stått'm Sessellift baud worn, der åwer neammer direkt voh da Ståd bis gonz auffé auf'n Gipfé vom Hohbaam geet. Er startt vom Huawangerl bis ad Mitten vom Hohbaam. Im Summer koh ma vuråim wondern, båden im Wåidschwimmbåd und am Bådesee Blankenau, raalforn, Mountainbiken, u. v. o. Såchen doah As Schiegebiat vom Schievabund Schie Amadè is, laut Ohgåm voh éaner söiwer, mid 270 Schieliftt und Soaébohner oahs voh d' greessten Wintersportgebiate in gonz Eiropa. Es umfåsst insgsommt 28 Orte, dé åiésommt in dé Bundeslénder Såizburg und Steiermork liengan. Vaker. 'schau aa unter: Listen voh d' Stråssen in Seiger Hons an Pongau" D' Ståd is mi'm Auto iwer d' Tauernautoboh (A 10), Knoten Pongau, weider auf da Pinzgauer Bundesstråss (B311), in za. fimf Kilomeeter z' dareichen. Daneem gibbs a Bohvabindung iwer d' Westboh voh bzw. nåch Såizburg. Wirtschåft. Energie. Seiger Hons gherscht zua dé 24 Gmoaner in Ésterreich (Stond 2019), dé mid da heechsten Auszeichnung vom e5-Gmoanden-Energiebrojekt auszeichnt worn sand. As e5-Gmoanden-Brojekt soid d' Umsétzung voh'ner modernan Energie- und Klimabolitig auf da Gmoahéewane ferdern. Vawåitung & Eihrichtungen. Åis Vawåitungssietz vom Pongauhåd St. Johann zåireiche Eihrichtungan und Émter: Bezirkshauptmohschåft, Bezirksbuachhåitung, Bezirksschuiinspektar, Bezirksschuiråd, Omtstviecherorzt, Omtsorzt, Åbteilungen Gewerwe- und Baurecht, Umwöidschutz, Kataschtrofenschutz, Forstwirschåft, omtliche soziale- und psychosoziale Deanste, Bolizei, Vaker- und Jungdwoifort. St. Johann betraib ausserdém noh a Åitershoam, drei Kindergerten, zwoa Voiksschuiner, a Sonderpädagogischs Zéntrum, a Gymnasium, d' neiche Middelschui (Hauptschui), a Hondlsakademie, a Bolitechnische Schui, a Londesberufsschui und as Elisabethinum (im Voiksmund: Lisai, Hauswirtschåftsschui). D' „Goidhaum“ is a militerische Eihrichtung in St. Johann. Dé „Einsatzzentrale Basisraum“, wia da omtliche Nom fia'n Regiarungsbunker lautt, biatt Raum fir Luftraumiwerwåchung, Speise- und Aufenthåitsreimm fir d' Soidåden und håd a eigane Wåsser- und Stromvasurgung. Dé kloah „Ståd“ unter da Erden is voikommen ågriagelt voh da Aussenwöid. Nur berechigte Mitliter- und Zivüibedeanstete hom an Zuadrid. In Kriagszeiden is vurgseeng, das oié Midgliader voh da ésterreichischen Regiarung in dén Bunker dådan iwersiadeln, um voh duaten aus d' Stååtsgwåit z' loaten. Déswéeng is St. Johann aa'ra straategisch wichtiger Bunkt. Bolitik. Gmoahvatreetung. D' Gmoahvatreetung håd insgsommt 25 Midgliader. D' Wåin za Stådvawåitung sand åié fimbf Jor. Dé bishering Sietzvateilungen zoagg d' foigande Iwersicht: Sinstigs. Stådpartnerschåften. St. Johann unterhåit seid 1977 a Stodpartnerschåft mid da Lage an der Lippe in Nordrein-Westfåin in Deitschlond. Ortsbezaichnungen. Im lokåin Pongaurischn Dialekt gibbs fir St. Johann aa noh dé Bezeichnungen:
2141
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2141
Slowenien
Slowenien (slowenisch: Slovenija) is a Stoot in Eiropa, dea wos an Italien, Östareich, Ungarn, Krowozien und d Adria grenzt. Es Laund is am 1. Mai 2004 Mitglied vo da Eiropäischn Union worn. Am 1. Jenna 2007 is aa da Euro, dea wos in slowenischn Tolar obglest hod, eigefiad worn. De Haptstod vo Slowenien is Laiboch (slow.: "Ljubljana"), mid 287.218 Eihwohna (Staund: 1. Jenna 2015). Bevejkarung. Slowenien hod a iwaraus homogene Bevejkarung und bsteht aus foigendn Voiksgrubbm: weitas klaane autochthone Mindaheitn vo Italienan in Istrien (0,11%), Ungarn in da estlichn Region Prekmurje (0,32%), sowia Oidöstareicha (0,10%). Religion. Laut Zensus vo 2002 san 57,8 % vo de Slowenen remisch-katholisch, 2,5 % san Muslime, 2,3 % orthodox, 0,9 % Protestantn. 3,5 % san konfessionslos glaibig. 10,1 % san Atheistn. 22,8 % hom koa Ogob bei dea Umfrog gmocht. Sprochn. In Slowenien wiad vuaoim Slowenisch gredt. A großa Teu vo de Slowenen kau vua oim owa no Serbokrwodisch - duach de launge Zuaghearigkeit zum ehemoling Jugoslawien. Klaane Grubbm redn no Italienisch, Ungarisch, Albanisch und Deitsch. Vawoitungsgliedarung. Slowenien is in 212 Gmoana (slowenisch "občine", Sg. "občina")- drunta öif Stodgemeindn - gliedat. Olladings wead üba de Schoffung vo Regoonan nochdenkt. De 11 Stodgmoana san: Historische Laundschoftn. Slowenien wead traditionö in 5 historische Laundschoftn eiteut: Statistische Regionen. Slowenien is außadem in Statistikregionen eiteut, de wos owa kaa administrative Bedeitung hom: Gschicht. 6. Joahundat bis zum Heilign Remischn Reich. Es wiad augnumman, dass de Slowenen im 6. Joahundat ins heitige Gebiet vo Slowenien eigwaundat san. Im 7. Joahundat is es slawische Fiaschtndum Karantanien (Karantanija), da easchte slowenische Stoot wuan. Im Valauf vo de näxtn zwa Joahundate is Karantanien znaxt unta boarische und daun fränkische Vuaheaschoft gfoin. In da Mittn vom 10. Joahundat woa duachn Sieg vom Kenig und spädan Kaisa Otto I. in da Schlocht aufm Lechföd (bei Augschburg) da Weg frei fiad Ostkolonisation duachs Heilige Remische Reich. De Ungarn hom si in da Foige ausn Gebiet vaum heitign Slowenien in de Panonnische Tiafebane zruckzogn. Karantanien is ins Herzogdum Bayern eigliedat wuan und ob 976 zum Herzogdum Kärntn vom Heilign Remischn Reich wuan. In de foigendn Joahundate is des Gebiet in de Herzogtüma Keantn (Koroška), Steiermoark (Štajerska) und Krain (Kranjska) aufgespoitn wuan. Habsburga bis 1. Wödkriag. Duachn Aufstieg vo de Habsburga in da Mittn vom 13. Joahundat san große Gebiete vo Slowenien habsburgisch wuan. A Ausnauhm woa de Grofschoft Sanegg in Cilli (Celje), de wos se duach gschiggte Heiratspolitik bis zum Aussteabm vo da Dynastie 1456 geng de habsburgarische Hegemonie bhauptn hod kenna. Danoch is Slowenien bis zum Ende vom Easchtn Wödkriag - mit ana kuazn Untabrechung wearend da Napoleonischen Kriag - unta habsburgischa Herrschoft gstaundn. SHS-Stoot bis 2. Wödkriag. Des scho im 19. Joahundat zuanehmend aufflaumende Nationalbewusstsein hod 1918 daun zua Proklamation vom Kenigreich vo de Serbm, Krowodn und Slowenen gfiat; woraufhi Italien de slowenische Küstnregion bsetzt hod, de wos des Kenigreich daun im Grenzvatrog vo Rapallo 1920 offiziö obtretn hod miassn. 1929 is des Laund nochm Stootsstreich vom Kenig in Kenigreich Jugoslawien umgnennt wuan. Doduach hod si de Dominanz vo de Serbm im Kenigreich vasteakt. Zuadem hom de Slowenen untam Valust vo ernana Küstenregjon glittn. Zuanehmend innenpolitisch zarrüttet, hod se des Land oba sei Neitralität beweat. Am 25. Meaz 1941 is Slowenien vo de Axnmächte zum Mitpaktian zwunga wurn. De Militeafiarung hod oba scho zwa Tog späda putscht und hod in Kronprinz Peter II. ois Mochthoba eigsetzt. De Axnmächte hom de Vurgäng aun iara sidestlichn Flankn ois Gfoa eigstuaft und hom deseng im Aprü 1941 des gsamte Jugoslawien bsetzt. Slowenien is nocha unta Italien, Ungarn und Deitschland aufteut wuan. Scho a poa Tog noch da Bsetzung vo Slowenien is de kommunistisch gfiate Widastaundsorganisation "Osvobodilna Fronta" grindt wuan. Zoihreiche Partisanenvaband hom se unta de Kenigstrein - und ob da Kriagserklearung vom Hitler aun Stalin - aa unta de kommunistischn Opposizionön (unta da Fiarung vom Titoformiat. Am End vam zwatn Wödkriag is nohezua de gsamte deitschsprochige Mindaheit vatriebm wuan. Dabei san noch da Beendigung vom zwatn Wödkriag im Gebiet um Maribor (Marburg) und in de Schluchtn vom Hornwoid vo Tito-Partisanen Massnmorde ("Massaka vo Bleiburg") beganga wuan. SFRJ bis Unobhängigkeit. Nochm zwatn Wödkriag is am 29. Novemba 1945 de "Demokratische Fedarative Voiksrepubblik Jugoslawien" grindt wuan. Ab 1963 hod sa se "Sozialistische Fedarative Republik Jugoslawien" (SFRJ) gnennt. De woxande Unzufriednheit mit da Belgrada Fiarung wearend da 1980a Joa hod zua Unobhängigkeitserklearung vo Slowenien am 25. Juni 1991 gfiat. Da drauffoigende Eimarsch jugoslawischa Trubbm hod im sognenntn "10-Toge-Kriag" erfoigreich obgweat wean kenna. Slowenien is binnen an Monat vo oin Mitgliedan vo da EU onakaunt wuan. De ethnisch relativ homogene Bevökarung und de wenign Kriagshaunlungan hom a schölle Stabilisiarung eameglicht. Des is mitm Beginn vo de Beitrittsvoondlungen zur EU im Novemba 1998 honoriat wuan und mitm Beitritt vo Slowenien am 1. Mai 2004 zur EU bsieglt wuan. Eadkund. Obwoi Slowenien relativ klaa is, gibts do recht vaschiedane Laundschoftsfuamen. Im Noadn liegn de Hochgebiage Julischn Oipn, de Karawankn und de Staana Oim. Im Nationalpark Triglav gibts mitn Triglav (2.864 m) in hächstn Beag vom Laund. In de Julischn Oipm entspringan aa da Soča und de Save, de wos neba da Drau und da Mur wichtige Flüss vo Slowenien san. Da Ostn is vo ana Tiafebene prägt, de wos in de Pannonische Tiafebane iwagäht, wearend se in da Mittn und im Westn Middlgebirgszig vom Dinarischen Gebirg befindn. Duat gibts aa de tipischn Karst Erscheinungan. Im aissastn Siidwestn vum Laund liegt de 47 km launge Adria-Küstn, de wos in tiafstn Punkt vom Laund markiat. Iwa de Höftn vo da Stootsflächn san mit Woid bedeggt. Im Südwesten vom Laund herrscht a mediterrans Klima mit woaman Summan und müdn, feichtn Wintan. Winta und Fruajoa bringan an da Küstn oft koide Foiwinde. Im Laundesinnan is des Klima kontinentala prägt. Infrastruktur. Slowenien hod a guade Infrastruktua mit an modernan Autobaunnetz. Da greßte intanazionale Flughofn haßt "Brnik" und liegt in da Näh va da Hauptstod. Danebm gibts zwa klanare internationale Flughäfn, Marburg und Portorož. Entlang vo da Save valauft de Eisnbaun vo Deitschland und Östareich noch Krowozien. A weitare wichtige Eisnbaunvabindung valauft vo Italien noch Ungarn. Wiatschoft. A wichtiga Wirtschoftszweig vo Slowenien is da Tourismus, dea wos si vua oim auf de Oipm, Laiboch, de Adria und aundare Sengswiadigkeitn wia de Höin vau Postojna konzentriad. Des Bruttoinlandsprodukt hod im Joa 2002 21,905 Mrd. € ausgmocht, des bedeidt pro Kopf 11.709 €. De Auslandsvaschuidung hod se 2002 auf 3968 Millionen Euro belauffm. Des reale Woxsdum hod 2002 3,2 % (2001: 3,0 %) betrong. De Inflazionsratn is imma no relativ hoch und hod im Joa 2002 7,5 % (2001: 8,4 %)betrong. De Arbeitslosenquotn hod vo 2001 auf 2002 von 6,4 % auf 6,0 % reduziat wean kena. (2005) hod Slowenien a Inflation vo 2,0 % und a gschätzts Wiatschoftswoxdum vo 3,7 %. Im Vagleich mitm BIP vo da EU ausdruggt in Kaufkroftstandards erreicht Slowenien an Index vo 76.0 (EU-25:100) (2003). Slowenien hod am 1. Jenna 2007 in Euro eigfiad, 1 Euro hod do 239,640 Tolar entsprochn. Politik. Stootsobahaupt vo da Republik Slowenien is da President, dea wos vua oim a repräsentative Funktion hod und olle finf Joa vo da Bevökarung gwöht wiad. Ois a Teu vo da exekutivn Gwoit wiada vom Ministapresidentn und im Ministarot untastitzt, de wos olle zwoa vo da Nationalvasaumlung gewöht wean. Es slowenische Parlament besteht aus zwa Kauman: De Nationalversaumlung ("Državni zbor") und im Nationalroat ("Državni svet"). De Nationalvasaumlung setzt se aus 90 Obgeordnetn zaum, de wos zum Teu duach a direkte Woi oda duacha Proporzjwoirecht bstimmt wean. De autochtonan Mindaheitn vo de Italiena und Ungarn höm a garantiads Voiksgrubbmmandat. In Frong, de wos ausschliaßlich de jeweiling Recht vo da Mindaheit betreffm, bsitzn de Voiksgrubbmobgeordnetn a absolutes Vetorecht. In an Nationalrot wean 40 Abgeordnete aus sozialn, wiatschoftlichn und regionaln Intaressnsgrubbm gschickt. De Parlamentswoin findn olle via Joa stott. Im Zug vo da NATO-Ostaweidarung is Slowenien am 29. Meaz 2004 Mitglied vo da NATO wurn. Seit 1. Mai 2004 is s Mitglied vo da Eiropäischn Union. Spoat. Nebm Fuaßboi und de Wintasportoartn Eishockey, Schi Alpin und Schi Nordisch gibts aa erfoigreiche Anzlspoatla. Im Eishockey is da HK Jesenice slowenischa Rekordmasta. De Flugschanzn in Planica is de grässte vo da Wöid. 1936 is da Östareicha Sepp Bradl ois easchta Mensch iwa 100 m weit gflong.
2145
18523
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2145
Wikipedia
Wikipedia is a freie Enzyklopedie im Internetz. Se wead in meahrare Sprochn vo Haffn Freiwilling gschriem. Da Begriff setzd se zamm aus „Wiki“, des is des Programm mid dem jeda im Internetz entsprechnde Seitn wia d' Wikipedia vaändan ko (des Woat kimmt aus Hawaii und hoassd "schnej") und de letzdn Buachstobn vo Encyclopedia, am englischn Woat fia Enzyklopedie. As bsondane on da Wikipedia is, doss a jeda dro midschreim deaf. So gseng ghean de Artikl nemmads und a jeda deafs frei nutzn, solong a se on de GNU-Lizenz fia freie Dokumentation hoid. Gschicht. Ois Gebuatsstund vo da Wikipedia guid da 15. Jenna 2001, do is de Domene "wikipedia.com" online gonga. 3 Monad spada, om 15. Meaz hod da Jimmy Wales, da Grinda vo da Wikipedia, d Idee ghod, de Wikipedia aa in ondare Sprochn z' mocha. Ois easchts is de deitsche und de franzesische Wikipedia grindd worn. Owa scho om End vo 2001 hods es in 18 vaschiedane Sprochn gem. Om 20. Juni 2003 is de Wikimedia Foundation grindd worn, de Non-Profit Organisation kimmad se um de Wikipedia und um de ondan Projekte. Middlawei gibds de Wikipedia in iwa 260 Sprochn und s'gibd meah ois 40.000.000 Artikl.
2174
833626
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2174
England
England is da gressde und da om dichtesdn bsiedlde Landestei van Vaoanigtn Kinireich. Oft wead "England" foisch aa ois Synonym fias Vaoanigte Kinireich oda fia de gonze Insl Großbritannien vawendd. Da Nam England kimmd van westgermanischn Voik vo de Angeln (oidenglisch: "Englas"). Geografie. England liegd im Sidn vo da Insl Großbritannien und nimmd'n gressdn Tei dovo eih. Es grenzd im Noadn on Schottland und im Westn on Wales und de Irische Sää. Im Ostn grenzd England on de Noadsee, im Sidn liegd England om Ärmlkanoi und da Sidwestn vo England liegd om Atlantik. Politik. De Regiarung vom Kinireich hod, wiara de Kini-Famij, eanan Siez z London. England hod - im Gengsotz za Schottland, Wales oda Noadirland - wedara Landesparlament no a Landesregiarung. De Afgom wean van Parlament und da Regiarung van Vaoanigtn Kinireich woahgnumma. Es is owa in Planung, England in vaschiedne administrative Regiona mid ana oaganan Vawoitung afz'tein. As Vaoanigte Kinireich is da oanzige Stoot in Eiropa ohne a niedagschriemne Vafossung - dohea lossd se goa ned eihdeitig song, ob England nua a Landestei odara oagana Stoot is.
2190
19354
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2190
Minsminsta
Minsminsta (amtli: Münchsmünster) is a Gmoa im obabairischn Pfahofa a.d. Aim. Einheimische song zu eanara Ortschaft a oft bloß "Minsta". Wobeis do zu Missverständnissn kemma ko, weil zum benachbartn Geisenfelder Ortsteil "Engelbrechtsmünster" genauso nua "Minsta" gsogt wern ko. Geografie. Umgebung. De Gmoa Minsminsta ligt im nordestlichstn Winkl vom Landkroas Pfahofa (an da Aim) und an da Ostgrenzn vo Obabayern. De nächste Groasstod is Inglstod (20 km weid weg). Ortstei. Ortstei vo Minsminsta san: Au, Ahausn, Dirnbergamui, Foastpriel, Griasham, Niedamui, Mitta-, Nieda- und Obawea. Wirtschafd. Vakea. Mit da B 16 hot Minsminsta an guad ausbaudn, oba stark befoana Vakeasweg. Ergänzend dazua und für Pendla noch Inglstod-Noad vo hoha Bedeitung is de B 16a. De Bahnobindung in de Richtunga Inglstod und Rengschburg wead vo Pendla genauso wia vo da ortsansässign Industrie gnutzt. Umgebung. Nachbargmeindn: Geisenfeld, Neistod an da Doana, "Oaglschbo", "Pfiaring" und Vohburg.
2212
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2212
Pasing
Pasing is a Stodtei vo Minga mit iba 60.000 Einwohna und ligt an da Wiam. G'schicht. Pasing is am 29. Juni 763 zum easchtn Moi ois "villa Pasingas" urkundle g'nennt worn. Da Nama kimmt vo am bajuwarischn Odlign Poaso/Poso oda Paoso/Paso. 1905 is Pasing Stod worn. 1938 is duach d'Nationalsozialistn zwangsweis z'Minga eihg'moand worn. Wia da große Bruada Minga, hod Pasing heit no a eigans Rathaus und Standesamt; 's gibt an eigna Marienplotz und an Viktualienmoakt. Pasing wead a Schuistod g'hoassn, weis 4 Grundschuin, 2 Realschuin und 4 Gymnasien hod. Außadem gibts no a Fachoba-, a Fachhoch- und a Wiatschaftsschui.
2215
92
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2215
Quadratmeta
Quadratmeta is de SI-Einheit vo da Flächn. Oa Quadratmeta is so grouß, wia a Quadrat vo oan Meta auf oan Meta. Noamal küazt ma de Einheit mit "m²" ob. Es gibt oba a andere Kürzl, wia "qm" oda "m²", de san oba net im Sinn vom Si-System. Es gibt vaschiedne Größnoadnunga vo Quadratmeta. Wenn ma Flächn, de vui kleana oda grässa san, ogebn wui, konn ma de folgendn dezimaln Vuifachn oder Teile heanehma. Quadratmillemeta. As Zeichn is "mm²". A Quadratmillemeta is a millionstl so grouß wia a Quadratmeta. Quadratzantemeta. As Zeichn is "cm²". A Quadratzantemeta is a zehndausendstl so grouß wia a Quadratmeta. Wenn ma an Weat vo Quadratzantemeta in Quadratmeta umrechnen wui, muass ma den duach Zehndausend doin. 1 cm² = 10−4 m² Quadratdezimeta. As Zeichn is "dm²". A Quadratdezimeta is a hundatstl so grouß wia a Quadratmeta. Wenn ma an Weat vo Quadratdezimeta in Quadratmeta umrechnen wui, muass ma den duach Hundat doin. 1 mm² = 10−2 m² Quadratkilometa. As Zeichn is "km²". A Quadratkilometa is a million moi so grouß wia a Quadratmeta. Wenn ma an Weat vo Quadratkilometa in Quadratmeta umrechnen wui, muass ma den mit a Million muidiplizian. 1 km² = 106 m² De Grössnoadnung "Quadratkilometa" is de hägste im SI-System fia Flächn. Bei ganz groußn Flächn wead zu dem "km²" a Zehnaexponenz dazuadoa, um de Größnoadnung ozugem.
2218
22439
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2218
Inglstod
Inglstod, aa Ingoistod (amtli: "Ingolstadt", umgongsprochle: "Shands"), is a kroasfreie Stod on da Donau in Bayern. Mid ara Eihwohnazoi vo 137.072 (zum 30. Juni 2018) is noch Minga de zwoatgresste Stod vo Obabayern und noch Minga, Niamberg, Augschburg und Rengschburg de finftgresste Stod vom Freistoot. De Grenz vo 100.000 Eihwohna hod Inglstod 1989 iabaschrittn und is d'jingste Grousstod vo Bayern und aa vo Deitschland. Inglstod is noch Rengschburg de zwoatgresste deitsche Stod an da Doana und gheat zu de am schneijstn woxndn Städt in Deitschland. 2006 hot Inglstod as 1200-joarige Stodjubiläum gfeiat. 1516 hams z Inglstod as Reinheitsgebod fia Bia vakindt, nach dem se heit no alle Brauarein in Deitschland richdn miassn. Z Inglstod is aussadem de Audi dahoam, da gresste Orbatgeba in da Region. Eadkunde. Ausdehnung und Log. Des Stodgebiet is 133,37 km² grouss. Damit is Inglstod flächnmassi noch Minga, Niamberg und Augschburg de viatgresste Stod vo Bayern. De gresste Ausdehnung vo Ost af West is umara 18 km, vo Noad af Sid in ebba 15 km. De Stodgrenz is 70 km lang. Inglstod liegt 48° 45′ 49″ Noad und 11° 25′ 34″ Ost. De Stodgrenz is zirka 14 km vom geografischn Middlpunkt vo Bayern, dea wo in da Nachan vo Kipfaberg is, entfeant. Da hechste Punkt is mid 410,87 m im Stodtei Pettnhofa, de Oidstod liegt 374 m iban Noamalnui. Da niadrigste Punkt is de Schuttereihmindung ind Doana mit 362 m  ü NN. Z Inglstod guit wia in ganz Deitschland de Middleiropäische Zeid, wobei de middlare Ortszeit dera gengiwa 14 Minutn zruckbleibt. Des Stodgebiet vo Inglstod is zum ollagresstn Tei am neadlichen und siadlichen Ufa vo da Doana in am weiden ebanen Beckn aus. Des so ghoassne „Inglstädta Beckn“ wead im Noadn vo de Juraauslaifa und im Siadn vo tertiärm Higlland begrenzt. Im Sidwestn fangts Donaumoos o, wearend im Ostn de Auwaida vo da Doana ins Stodgebiet einereichan. Des is de zwoatgresste Horthoizaue an da gsamten Doana und oana vo de gresstn Auwaida in ganz Deitschland. Da Sidn vo da Stod wead vo da Sandrach, im oidn sidlichn Haptoarm vo da Doana duachzong, de streckenweis aa de Stodgrenz dorstöid. Im Noadn fliaßt vom Westn her de Schutter duach Inglstod duach und mindt in da Nachan vo da Oidstod in de Donau. Geologie. Des Stodgebiet liegt sidli vo da Doana af a Niedaterrass aus da Wiameiszeit und neadli auf a Hochterrass aus da Riseiszeit. Da Grund z Inglstod is iwawiengd aus Schotta und Sand, im so ghoassna „Donau-Schwemmland“. Im Noadn und Sidn, wo s Stodgebiet in tertiärs Higlland einereicht, findt se in de diaffan Schichtn Siaßwossamolassn. Duach de Oblagarung vo Leess is sei Tongehoit im Laff vo da Zeit stoark ogstieng; desdaweng han de Bedn z Inglstod bsundas doda, wo scaa no dazua Auenloam gibt, recht loamig. Klima. Es Klima z Inglstod wead vo ibawiegend druggane und woarme Summa und druggane und koide Winta kontinental prägt. Mit a duachschnittlichn Niedaschlogsmenge vo umara 650 mm im Joar is es Klima z Inglstod deitlich druggna ois wia im Oipmvoaland. Im Gengsotz dodazua hoitn si vor oim im Hirbst, owaa aa im Winta oft bständige Nebe und Hochnebe, de si aa im Dogeslaff ned afläsn. Desweng braucht ma si ned wundan, wann da Vakeasfunk af da A 9 aa no an Nammidog an Nebe mejdt. Da Wind kummt iwawiegend aus westlicha und siidwestlicha Richtung, im Hiabst eftas aa ausm Noadostn. Im Schnitt is de Joarestemperatur bei zirka 8,2 °C, wobei da Julei und da August mit 18 beziahungsweis 17 °C de weamstn und da Jenna und da Feba mit −1 bis −2 °C im Middl de kejdastn Monad san. Im Julei schiffts am moastn mit duachschnittli 101 mm Niadaschlog pro Gwadradmeta, wearends im Meaz mit duachschnittli 35 mm am wenigstn renga duad. De Doana z Inglstod. De Doana duachfliaßt es Stodgebiet vo Inglstod vo Westn af Ostn auf a Länge vo 14,2 km. Da Wossastand bedrogt bei Niedrigwossa 96 cm, währnd da langjaarige middlare Wossastand bei 218 cm liegt. Beim Joahundathouchwossa im Mai 1999 wor da Pegel bei 748 cm. Im Bereich vo da Stod Inglstod is de Donau zwischn 80 und 100 Meta broad, wobeis bei da 1971 baudn Staustufn im Westn vo da Stod (de wo im Normalbetrieb an Strom fiad Boh mocht) am Stausee hechstns 500 Meter broad gstaut wern ko. Mit Ausnohm vo de Stodteie Haunwäa ("Haunwöhr") und Geroifing ("Gerolfing") und da hoib-legaln Siedlung im Roudn Grias am Baggasee, de wo bei Houchwossa Dag zwengan Grundwossaspiagl leicht a Broblem kriang kanntn, is Inglstod in de letzten Joazehnt vo Houchwossakatastrophn vaschont bliem. As Bestreben vo da Stod is, de Doana wieda mehr ins städtische Lem z integrian. Dazua san im Joar 2007 an da Nordseitn vo da Doana Ufabefestigunga und Terrassn baut worn. Af da gengibaliegendn Sidseitn is de vom Toni Amler konzipiade Seebühne beim Klenzepark gegniba vom Neia Schloß. Nochbagmoana. De Stod Inglstod is vo drei Landkroasn umgem, de wia Inglstod zum Regierungsbeziak Obabayern ghean. Des san im Noadn vo da Stod da Landkroas Eichstätt, im Siidostn da Landkreis Pfaffenhofen an da Ilm und im Siidwestn da Landkroas Neuburg-Schroomhausen. Zamm buidns de Planungsregion Inglstod (Region 10). Foignde Gmoana vom Landkroas grenzn direkt an de Stodgrenz vo Inglstod oo: (sie wern nochm[Uhrzoagasinn ogfanga im Noadwestn gnennt): Stodgliedarung. Des Stodgebiet vo Inglstod is in zweijf Stodbeziak und 61 Untabeziak gliedat. In jedm Stodbeziak gibts an Beziaksausschuss, dea wo zwischn 13 und 17 Mitglieda hod. De Gremien wern noch jeda Kommunalwoi vom Stodroud vo Inglstod nei bestimmt. De Beziaksausschiss san bei wichtign, an Stodbeziak betreffendn Oglengheitn ozhean. De endgitige Entscheidung iba a Maßnohm obliagt in letzta Instanz oba am Stodrout. Nem dera politischen Stodgliedarung existiat a weidare, de wo si aus da Stodentwicklung ergibt und net zletzt vo de zwoa Greangiatl vo Inglstod beeinflusst wead. Untaschien wead dabei zwischn da Oidstod, de wo im Wesentlichen aus de via Oidstodbeziak und im Untabeziak Brucknkopf buidt wead und vom Glacis, im innan Greagiatl, umschlossn wead, und da so ghoassna Kernstod. De bstäht aus de Beziak Noadost, Noadwest, Sidwest, Sidost und de westlichn Untabeziak vom Beziak Mitte, oiso de Stodtei, de si gresstnteis innahoib vum ejssan Greangiatl befindn und aa gschlossene Siedlungsflächn voaweisn. Davo obgrenzt wern de deaflichen Stod- oda Ortstei. Des san voa oim de Beziak Sid, West, Mailing und Etting und aa de Stodtei Rothenturm, Niedafejd und Unterhaunstod. A weitare, grebare Stodgliedarung ergibt si ausm Vahejtnis vo de Stodtei zua Doana. So wead zwischn im Sidn, im Tei wo sidli vo da Doana liegt, und im Noadn vo Inglstod, wo neadli vom Fluss liegt, untaschiedn. Gschicht. Vor- und Fruahgschicht. De ejdastn Fund vom menschlichen Wiakn im heitign Gebiet vo da Stod san Faustkei vom Homo steinheimensis, de wo z Irgertsheim entdeckt worn san. De Zeidn vom Paläolithikum und vom Mesolithikum san nua duach Oanzelfund z Etting oda Gerolfing, nochweisbor. Erscht fia de Jungstoazeid vadichtn si de Fund vo Siedlungsspuan im Ram Inglstod. Während de friahn archäologischn Zeigniss in de Voaoat vo Inglstod gfundn worn san, liegt fia de Bronzezeit easchtmois a Beleg fia a Bsiedlung im Bereich da spadan Oidstod vo Inglstod vor. Es handelt si um mehra Graba, de wo beim „Herzogskasten“ ausgmocht worn san. Wejche Bedeitung des Gebiet an da Donau zu dera Zeit ghabt hod, zoagt da Fund vo da umfangreichstn Grobolog vo da Urnenfejdakuitua in Süddeitschland bei Zuchering, de wo zu de greßten in Eiropa zejt. De bstähd aus zirka 600 Graba, de wo si af an Zeitram zwischn dem 13. und 10. Joarhundat v. Kr. vateiln. A weidas eindrucksvois Zeignis vo dera Epochn is des aus fast 3.000 Tein gmochte Bernstoacollier, des wo 1996 bei Grabunga am Glände vo da Audi AG gfundn worn is. Ihr End findt de houch entwickelte Kultur im Ram Inglstod mit da Vabroadung vo da Eisenvaorbatung. Fia de nochfoigende Hallstattzeit, de friare Eisenzeit, deitn de archäologischen Befund in ebba de Existenz vo am Herrenhof mit Siedlung fian Bereich Zuchering aus. Ähnliche Spuan findn si aa no in Etting und Dünzlau. Fia de „La-Tène-Zeit“ findt si mit dem 1,5 km vo da heitign Stodgrenze entfernten „Oppidum vo Manching“ oane vo de greßten keltischen Siedlunga ibahapt. Im Stodgebiet sejba gibts a boar kloanere Siedlunga vo de Kejtn, de wo scheinbor Nochfolgesiedlunga vo de Niedalossunga in da Hallstattzeit san. Mit am Fejdzug vom Drusus 15. v. Kr. und im Afbau vo da Provinz Rätien is des Gebiet um Inglstod Tei vom Remischen Reich worn. In ebba 50 Joar noch dem Fejdzug is bei[Oberstimm, unmiddelbar an da heidign Stodgrenz, a remischs Kastell zua Sicherung vom 20 km Limes, der wo ebba 20 km weida nerdlich wor, baut worn. Auf de wirtschaftliche und militärische Bedeitung vo da Region weist net zletzt de houche Dichtn an remischn Straßn hi. Restln vom Wegnetz findn si in Hagau, Dünzlau, Etting und Feldkirchen, wo aa da Doaneibagang gwen is. Auf Siedlunga deitn de Restln vo mehra Landhaisa („Villae rusticae“) in Etting, Feldkirchen und Unterhaunstod hi. De Restln vo am Wachposten san bei Zuchering entdeckt worn. Erschte Eawähnung und Stodeahebung (806–1392). De easchte schriftliche Eawähnung vo Inglstod findt si in da Reichsteilungsurkundn vo Karl im Großn, da „Divisio Regnorum“ vom 6. Feba 806, ois „villa Ingoldesstat“, da „Stätte des Ingold“, de wo si scho in da Zeit vo de Agilolfinger entwicklt ham deafat. Inglstod is in dera Urkund zamm mit Lautahofa ois Kenigshof bsundas aussaghoom: Olle zwoa Hef soin am zuakinftign Kaiser, am Karl seim Suhn (Karl da Jingar) foin. Wo dea Kenigshof „Ingoldesstat“ genau gleng is, ko bisetz archäologisch ned nochgwiesn wern. Ois woorscheinli guit aba a Standort im Bereich vo da heitign Oidstod, wobei grad de Archäologie in Stodtei Fejdkiacha net ausschliaßt. Im Joar 841 wead des karolingische Kammaguat Inglstod vo Ludwig im Deitschen, im Nochfoiga vo Karl im Groußn afm fränkischn Kenigsthron, an sein Kanzla Gozbald, am Abt vom Klousta Niederaltaich ibatrong, so das nacha fia lange Zeit des Klousta as Präsentationsrecht fia de "Obere Pfarr" (des is de Moritzkirch, nachm Patron vo Niadaoeda, im heilgn Mauritius) ghobt hod. In da ausgstejdn Schenkungsurkund wead easchtmois de Gräss vom Ort gnennt. Er umfosst nem am Fronhof insgsamt 34 Hubn, davo immahin 12 Hef fia kinigliche Botn (Sintmonna) und aa zwoa Oagnkiran. Zehn Joar spada ibadrogt da Abt seine Besitzunga im Klousta. Es is oba ned ausgschlossn, doss des urspringliche Kammaguad „Ingoldesstat“ gräßa gwen is. Immerhin worns im Houchmiddloita, vor da Stodweadung vo Inglstod, nem dem niederaltaichischen Kloustaguat no a Hafa herzoglicha Bsitz. Denkbor is, doss dea Bsitz, dea Tei vom karolingischen Kenigsguad is, dea wo ned an Niederaltaich ibagem worn is. Guad meglich, doss da boarische Herzog, vielleicht da Arnulf da Bäse, des dem Klousta gstoin hod. Vo Archäologn wead a Valegung vo da Schutter dischkriat. Geologisch gseng is a urspringliche Schuttamindung in de Doana a boar Kilometa obahoib vo da heitign Mindung woascheinlich. Fiar a Siedlung, wias des karolingische Kammaguad und des niederaltaichische Kloustaguad Inglstod gwen is, is net nua a sichare und strategisch ginstige Logn nädich worn, sondern emfois a Muihboch. A Valängarung vo da Schutta bis zum heitign Inglstod häd boads megli gmocht und waar zuadem im Rahma vo de damoligen technischen Meglichkeidn gleng. Fia de Zeit zwischn dem spaden 9. und dem oogfangan 13. Joarhundat fejn uakundliche Belege fia Inglstod. Vamuadt wead a Zastearung vo da Siedlung während de Ogriff vo de Ungarn im 10. Joarhundat oda a groußa Brand, der wo weite Teile vo Inglstod zasteat und damit den Ostoß fia den spadestens um 1200 ogfanganan Wiedaafbau gebm hod und aa zum dalanga vo de Stodrechdt. Inglstod ko in dera Zeit noch da Ibanohm vom Vogteirecht iba Niederaltaich, und somit vo Inglstod duach de Herrn vo Boong, ned ohne Bedeitung gwen sei. Nochm Aussterm vo de Grofn vo Bogen 1242 erm de wittelsbachischen Herzeg ian Bsitz. Daher is a Stodgrindung duach de Wittelsbacha bis zum Aussterm vo de Grofn vo Boong 1242 ned in Frog kema. Mit de Wittelsbacha is a neia Afstieg vom Ort meglich worn, wei do a wichtige herzogliche Zoistättn mit Bruck gleng is, de wo de Straß af Niamberg bewocht hod. Wei de Bruck vo Neiburg bis 1247 in da Hand vo de Pappenheim Marschälle vo Pappenheim gwen is, is de Inglstädter Bruck de oanzige im weiten Umkroas, de wo dena wittelsbachischen Herzeg untastandn is. Im Joar 1234 is de „Moritzkiach“ nei baut worn. Obs zu dera Zeit de Planstod Inglstod scho gem hat, oda ob eascht Herzog Otto II. in de 1250a Joar de Vaeinigung vo verschiedene Siedlunga zua Stod voizong hod, bleibt unklor. Sicha is auf jedn Foi, dass es diverse Siedlunga aufm Gebiet vo dea 1312 vom Kaiser Ludwig IV. bschtätigtn Stod gem hod, de wo emfois auf karolingisches Kenigsguat und niederaltaichisches Kloustaguad zruck gengan. Um 1280 is a easchte Stodmaua nochweisbor. De umschliaßt a Rechteck mit schachbrettortig oglegtn Stroßn und a zentralen Hauptkreizung beim Schliffelmarkt und aa a Burg im sidestlichen Eck vom Stodgebiet, dem heitign Herzogskostn. Da Stodkern war augenscheinlich scho 1258 bewohnbor, wei aus dem Joar de easchte herzogliche Urkunde datiad, de wo z Inglstod ausgstejt worn is. Um 1250 bekommt Inglstod des Stodrecht valiehen und spada iba des ausse des Minzrecht. Im Joar 1254 is da easchte Biaga vo da Stod Inglstod, da Heinrich Trost, urkundli eawähnt worn. Um 1300 is Inglstod untam Kaiser Ludwig im Baiern – wenngleich nur fia uma drei Joar – Haptstod vom Teiherzogdum Obabaiern worn, wei da Ludwig ois Vormund vo de Buam vom Otto III. vo Niederbayern de Teilung vo Baiern wieda zruckgnumma ghobt hod. Scho bei Fertigstejung vo da easchtn Stodumwollung wor a groussa Tei vo da Bebaung aussahoib vo da Befestigung. Trotzdem hods bis in de 1350a Joar dauad bis mit da Stodvagrässarung ogfangt worn is. A wichtige Vorarbeit dafia wor de Zuwefiarung vom Doanahaptptorm an de Stod, de wo um 1360 obgschlossn gwen is. De Stoddaweidarung mitm Bau vona voiständig gmauadn Stodbefestigung is 1362 urkundlich gnehmigt worn. Mit am Bau is in da Mittn vo de 1360a Joar im Ostn am Doanaufa oogfanga worn undam End vom 14. Joarhundat is da Mauerring an da Doana im Westn gschlossn gwen. De Orbaten am Doanaufa hom si no bis in ebba 1430 hizong. Herzogdum Baiern-Inglstod (1392–1447). No während am Ausbau vo Inglstod gorbat worn is, is 1392 zua Teilung vo Baiern in de Herzogtima „Baiern-München“ (untam Johann II.), „Baiern-Landshut“ (untam Friedrich im Weisen) und „Baiern-Inglstod“. Inglstod is daduach Haupt- und Residenzstod vo am souveränen Herzogdum untam Stephan III. („Stephan im Kneißl“). Da Suhn vom Stephan III., da Ludwig VII. („da Boartade“), hod de Stodeaweidarung mit ian 87 Tiam zan Obschluss brocht und mitm Bau vom „Neien Schloss“ und vom „Liabfrauenminsta“ ogfangt, de wo vo franzesischa Architektur inspiriat san. Dem Stephan sei Dochta, de Isabeau, hod an Kine vo Frankreich ghoarat. Da junge Ludwig VII. hod emfois sei Ausbuidung am Hof vo Paris dahoitn. De Zeit vom souveränen Inglstod is vor oim vo de Auseinandersetzunga mitm Teiherzogdum Baiern-Landshut prägt. 1447 is Baiern-Inglstod am End an de Linie Baiern-Landshut gfoin. Ludwig VIII. („da Bucklade“), da Bua Ludwig VII., hod si geng sein Voda afgelehnt und eam an sein Vetta, im Heinrich XVI. ausgeliafat, wo ra nacha 1447 gstorm is. Scho zwoa Joar vorher wor da kinderlos blieme Ludwig VIII. vastorm. Universitätsstod (1472–1800). Des End vom souveränen Herzogdum bedeidt fia Inglstod koan Bedeitungsvalust oda wirtschaftlichn Niedagang. De Landshuada Herzeg hom vui repräsentative Bautn wias „Neie Schloß“ weida baut und 1472 is vom Herzog Ludwig IX. (dem Reichn) vo Niedabayern mit päpstlichem Privileg de easchte bayerische Universität grindt worn. Da Bau vo da Universität Inglstod hod an Zuazug vo Universitätsoghearign und a Steakung vo da Wiatschoft brocht. Anno 1520 is des Pädagogium und 1549 des Jesuitenkolleg Inglstod grindt worn. Hierin liegt de Grundlage fia de Bedeitung ois a Hauptort vo da Gengreformation im Zeitalter vo da Reformation. An Haufa Jesuiten und Theologen, drunta vor oim da Inglstädter Professor Johannes Eck ham zu de heftigstn Widersachern vom Martin Luther zejt. So erscheint 1520 z Inglstod am Eck sei „De primatu Petri adversus Ludderum“ (Üba [den Foi vom] Petrus-Primat (oiso am Papst) gengan Luther), a wichtige Verteidigungsschrift vom päpstlichen Primat. Owa de Universität Inglstod ned nua duach de theologische Fakultät bekannt worn. Besundas de astronomischen und geographischen Forschunga vom Christoph Scheiner und Peter Apian san dabei hervorzhem, noch dene heid zwoa Inglstädta Gymnasien gnennd han. Mit am Werk „Annales ducum Boiariae“ vom Johannes Aventinus hod de boarische Geschichtsschreibung ian Ursprung an da Universität Inglstod. Nem da Universität is Inglstod bereits im 14. Jahrhundert zu am bedeitenden Handelszentrum insbesondere fia Soiz worn. Aber aa da Weinmarkt hot a wichtige Roin gspuit, de aba im 15. Joarhundert zugunsten vom Bier abgnumma hot. Da Bierumsatz steigt vo 15.000 Hektoliter im 15. Joarhundert auf mehr ois 34.000 hl im Joar 1546. Dazua beitrang hod des vo Herzog Wilhelm IV. am 23. Aprui 1516 z Inglstod deklariade Bayerische Reinheitsgebot. Des is as ejdeste, heid no gültige Lemsmiddlgsetz auf da Welt. Des legt de erlaubten Inhaltsstoffe vom Bia auf Geaschtn, Hopfn und Wassa fest. Im Joar 1537 kriagt Inglstod no a weiters Stondbein, indems zua boarischen Landesfestung ausbaut worn is, wos mit a kuazn Untabrechung 400 Joar so bliem is. Der Umstond bringt da Stod den Nama „de Schanz“ ei und no heit nennen si vui Inglstädter „Schanzer“ (zum Beispui da gräßte Fuaßboivarein, schaug aa weida untn). Untam Graf Solms, Herrn zu Münzberg, is a Renneissancefestung mit Bollwerk enstondn, wobei de vorhandene middloitaliche Stodmauer erhoitn bliem is. Heid erinnat no as Münzbergtor ois südwestlichsta Teil vo da Stodmaua a boa Meta vo da Doana weg on eahn. De Bauphase dauert bis in ebba 1565. No bevor de Arbatn beendet worn san, lieng si 1546 im Schmalkaldischen Kriag de Truppn vom Schmalkaldischn Bund und de kaiserlichen Truppen vom Karl V. vor de Stodore fia zwoa Wochn gengüba. Mit am Abzug vo de Schmalkalden hot de Festung de easchte Bewährungsprobe bestandn. Aus dera Zeit kimmt aa des Sprichwort vo de boarischn Landesfiaschtn: "München soll mich nähren, zu Ingolstadt will ich mich wehren." Knapp 100 Jahr spada belogat da Gustav II. Adolf vo Schweden während am Dreißgjaarigen Kriag im Friahjahr 1632 de Stod. Sei Pferd is eam während am Erkundungsritt förmlich „untam Hintern“ weggeschossen worn und is heit im Stodmuseum zum seng, weils noch dem Abzug vo de Schweden in de Stod ghoit worn is. Da „Schwedenschimmel“ guit ois ejdestes erhoitnes Tierpräparat in Eiropa. Am 30. April 1632 stirbt in de Mauern da Stod da Heerführer da katholischen Liga, da Johann Tserclaes Graf vo Tilly, an a Verwundung, de er si in da Schlocht bei Roa am Leech zuazong ghabt hot. De Tatsache, daß de Festung Inglstod vo de Schweden net erobert wern hot kinna, is a wichtiger Faktor fia de schnelle militärische Erholung vo Baiern trotz da Eroberung vo Minga und de meisten andern bayerischen Städt. Sie war da easchte Misserfoig vom Gustav Adolf in seim Feldzug und war gleichzeitig a Faktor fia den weitern Ausbau vo da Festung noch'm End vom Kriag zwischn 1654 und 1662. Bereits im Spanischen Erbfolgekriag is de ausgebaute Festung duach Truppen des Markgrafn Ludwig Wilhelm vo Baden-Baden belagert worn, aba de Belagerung is aufgrund vom Sieg bei Höchstädt aufghoom worn, der de Truppen fia de Besetzung Ulm benötigt worn san. In dera Zeit Anfang und Mitte vom 18. Jahrhundert is an da Universität Inglstod vor oim de medizinische Fakultät aufbaut worn und kriagt eiropaweite Bedeutung. So losst zum Beispui aa de Mary Shelley, obwois nia sejba in Inglstod gwen is, iahn Dokta Frankenstein on da Inglstädta Universität Medizin studiern. Im Umfejd vo da Universität is am 1. Mai 1776 in Inglstod da Illuminatenorden vom Adam Weishaupt gründet worn. Bereits 1773 is noch da Auflösung vom Jesuitenorden des Jesuitenkolleg Inglstod gschlossen worn. Mitm Einzug vo da franzesischen Revolutionsarmee im Juli 1799 in Inglstod valiad de Stod mit der Festung und da Universität de zwoa wichtigsten Standboana. Ende 1799 is de Festung vo de Franzosen gschleift und a Joar drauf is de Universität noch Landshuat verlegt worn, sie glangt vo dort am End 1826 noch Minga, wos heit ois Ludwig-Maximilians-Universität bekannt is. Festungsstod (1806–1938). De Auswirkunga vo dera Entwicklung fia de Stod warn enorm. De Eihwohnazoi is umd Hejftn zruckganga und a Groußtei vo da Kaufkraft in Form vo Professorn und Offizian hod Inglstod valossn. Obwoi Inglstod 1803 an Polizeikommissär kriagt hod und damit unmiddlbor da Regierung unterstähd gwen is (spada kroasfreie Stod gnennt), hod Inglstod de Kroaszuaghearigkeit gwexld, zeascht zum Oberdonaukroas, spada zum Regenkroas und noch da Auflesung vo de oidn Kroas am End zu Oberbayern. Bereits wenige Joa noch da Schleifung vo da Festung Inglstod warns Ibalegungen bezüglich a Neuerrichtung. De Entscheidung foit scho 1806, oba de Arbatn fonga eascht 1828 o, nochdems de duach de napoleonischen Kriag belastetn Staatsfinanzen zuaglassn hom. Da Bau vo da „Königlich Bayerischen Hauptlandesfestung“ war as greßte und deiaste Bauprojekt untam Kine Ludwig I. und hod bis 1848 guat 5000 Bauarbata bschäftigt. De Festung vo da Boarischn Armee besteht aus finf Fronten und sechs Kavalieren. Am End soin in da Festung guat 12.000 Soidotn sei. Des hot zua Folge, daß zum Beispui 1861 nua 7193 zivile Eihwohna 12.750 uniformiade Eihwohna gengibastengan. Dementsprechend houch wor as Mitspracherecht vom Militär bei da städtebaulichn Entwicklung. Jede Bebaung im Bereich da Festung muaß bewilligt wern und des hemmt nodiale de wirtschafdliche Entwicklung. Aba da Ausbau zua Festung bedeidt gleichzeitig aa den Ausbau vo da Infrastruktur in Form vo ara Eisenbahnverbindung und am End a zaghafte Industrialisierung vor oim duach Rüstungsbetriebe, wia da „Königlich Bayrischen Gschützgiaßerei“. Während am Easchtn Wödkriag wachst de Zahl vo de Soidodn auf iba 40.000 oo, zudem san de Festungsbautn ois Kriagsgfonganaloga gnutzt und drei Lazarett in da Stod eingrichtet gwen. Des hot a starke Lemsmiddlknoppheid zua Folge ghobt. Im November 1918 is z Inglstod, wia in Minga vom Kurt Eisner duach an Arbater- und Soidotnrot vom Boikong vom Rathaus kurzfristig a Räterepublik ausgruafa worn. Mit de Bedingunga vom Friedensvadrog vo Verseilles und vo da Reduzierung vo da deitschn Armee und de Rüstungsbeschränkunga stöin de Rüstungsfiama in Inglstod eana Produktion um. Bsundas Erfoig vasprechnd scheint de Herstellung vo Spinnareimaschina duach de „Deitsche Spinnereimaschinenbau AG Inglstod“ (Despag), aba de Wöltwiatschafdskrisn vo 1929 fiaht zua ara Reduzierung vo da Belegschaft vo 2.500 auf 500 Arbater. Am 27. Aprü 1933 hom de Nazis de Mocht in Inglstod ibanumma, wia da nei buidte Stodrat zwoa NSDAP-Mitglieda zum zwoaten und dritten Buagamoasta wählt. Da seit 1930 amtierende Obabuagamoasta Josef Listl (aar a Mitglied vo da NSDAP, nochm Kriag Stodroud vo da CSU) is bis 1945 im Amt bliem. Bis Ende Juni leng de Stodratsmitglieda da SPD und da BVP eanane Mandate nieder. Ibagriffe vo de Nazis richtn si in de easchtn Monat vor oim gega kommunistische Politika und Mitglieda vo da KPD, de wo ibawiegnd in de Arbatasiedlungen im Ostn vo da Stod wohnan. Emfois vawüstet wead as Gewerkschaftshaus. Mehr ois 50 Leit san ins KZ Dochau deportiad worn. Bis zu de Novemberpogrome sinkt de Zoi vo de jidischen Leit duach Repressalien und Boykotte in Inglstod vo 84 auf 46. In da Friah vom 10. November 1938 miaßn de letztn jidischn Inglstädter de Stod innahoib vo a Stund verlassn. Scho 1937 hebt da Adolf Hitler an Status vo Inglstod ois Festung auf, womit de 400-jährige Gschichte ois Festungsstod no vor Beginn vom Zweiten Wejdkriags aufghead hod. Mitm End vo da Festung konn de Stod no in de 1930er Joar expandian und es entstengan bsunders im Siidn und Ostn vo Inglstod vei neie Siedlungen zwischn de Festungsgürtel. 1938 is zudem de Autobahn bei Inglstod fertig gstellt. Kriagsjoar (1939–45). Obwoi Inglstod no Garnisonsstod und Standort vo vui Rüstungsbetriebe gwen is, is de Stod im zwoaten Wejdkriag bis Anfang 1945 vo Bombenogriffn vaschont bliem. Eascht ab Jenna 1945 wead Inglstod mehrmois Zui vo alliiade Luftangriff worn. Schwaar troffa san insbesondere de südliche und östliche Innastod und aa da Bereich vom Hauptbahnhof. Zum Opfer foin eahna unta ondam as Stodheater, da Salzstadel, de Sankt-Anton-Kira, as Doanator und as Gouvernementsgebäude, wejchane im Gegnsatz zu ondane troffane Gebäude nimma wiedaaufbaut wern. Da vermeintlich schlimmste Valust is de Vernichtung vo da barockn Augustinakirch vom Johann Michael Fischer. Bei ihra Zeaschtearung findn iba 100 Menschen, de in ihra Schutz suachan, an Dood. Heid erinnern de in Bodn eiglossna Umrisse und a Gedenkdofe aufm Viktualienmarkt no dro. Aber aa vei Wohn- und Biargahäuser foin de Ogriffe zum Opfer, was zu a Verknappung vom Wohnraum führt. Beim Kriagsend is Inglstod noch da Kapitulation vom Stodkommandantn am 26. Aprui 1945 vo de Amerikaner kampflos besetzt worn. Zletzt san vo de abrückenden Einheiten vo da SS no de Donaubruckn gsprengt worn. Wirtschafdsstod (seit 1945). De Ankunft vo in ebba 5.000 Flichtling und Vatriemne fiahrt zu a weiteren Verknappung vom Wohnraum, was mit der Verwendung da Festungsbaun ois Unterkünfte nur in Ansätze gelöst wern konn. Noch Würzburg und Rengschburg hod Inglstod de dichteste Wohnraumbelegung im Bayern vo da Nochkriagszeit. Dennoch lieng da drin wichtige Faktoren fia den Wiederaufbau. Mit am oogfangaen Wohnungsbau, vor oim duach de „Gemeinnützige Wohnungsbaugesellschaft“, san de Räumlichkeiten in de Kasernen und Festungsbaun frei und denan zahlreiche Unternehma ois Ersatz fia zeaschtörte Produktionsstätten. No 1945 is vo da „Auto Union AG“ in da Stod a Ersatzteillager gründet worn und noch da Einrichtung vo Fabrikationsanlagen in da Friedenskaserne lafft 1949 mit dem DKW-Schnelllaster de Automobilherstellung z Inglstod oo. 1950 foigt de „Schubert & Salzer Maschinenfabrik AG“, de bereits 1938 Mehrheitseigner da „Despag“ worn is. Während in de 1950er und 1960er Joar in da Innastod vei Gebäude, drunta des Neie Rathaus, entstengan, de si net in de historisch gewachsene OidStod eifügn, wandelt si de Einstellung in de 1970er Joar. Beispuisweis is des neie Klinikum Inglstod im Stodtei Friedrichshofen und de Haisa in da Ludwigstraß, wia vei andere historische Bauten, renoviad worn. Bei da Gebiets- beziehungsweise Kreisreform im Joar 1972 wead da Landkreis Inglstod aufglöst. De Stod selba bleibt kreisfrei und wead duach Eigmeindungen erheblich vagreßert. 1989 is Inglstod wieda Universitätsstod und wead im selben Joar zua Groußstod erhoom. 1992 wead z Inglstod de Landesgartenschau veranstaltet, de im Vorfeld zua Entstehung des „Klenzeparks“ und zua Renovierung da Festungsanlagen am Brucknkopf führt. 2006 feiad Inglstod des 1200-jährige Stodjubiläum. Eigmoandunga. Duach de stoarke Bevejkarungszuanahm vo 57 % zwischn 1945 und 1960 is Ofang vo de 1960er Joar nahezua as gsamte Gebiet vo da Stod Inglstod bebaut gwen und es gibt kaam mehr Flächn zua Expansion. Davoa is 1813 des Stodgebiet duach de Ausgliedarung vo de Audeafa sidli vo da Donau im ehemolign Landkroas Inglstod erheblich vakloanat worn. Ums weidare Woxdum vo da Stod zum ermeglichen, san ab 1962 zeascht de Audeafa und spada no mehra Gebiete eigmoand worn. Da greßte Gebietszuawox hod si noch da Aufläsung vom Landkroas Inglstod am 1. Juli 1972 im Rahma vo da "Gebietsreform in Bayern" eagem. Foignde ehemois selbständige Gmoana und Gemarkunga san zwischn 1962 und 1972 ind Stod Inglstod eigliadat woan: Bevökarung. Einwohnaentwicklung. Seitm Middloita und am Ofang vo da Neizeit hods z Inglstod nua a langsams Bevejkarungswochsdum gem, des imma wieda duach de zoireichen Kriag, Seicha und Hungersnöt untabrocha worn is. Bevölkerungszuwächs ergem si vor oim noch da Stodvergrößerung im 14. Joarhundert und de Grindung vo da Universität Inglstod. Da Rückgang vo da Eihwohnazahl zwischn 1762 und 1803 vo 8000 auf 4800 Leit losst se doduach erklärn, doss zum oana da de Jesuitenorden 1773 aufglöst worn is, zum ondan de Universität 1800 noch Landshuat valegt woan is und de Festung und Auderfa duach de napoleonischn Drubbn während da Besetzung vo da Stod 1800/1801 gschleift worn san. Mitm Ofang vo da Industrialisierung währnd am 19. Joarhundert beschleinigt si des Bevejkarungswochsdum longsam. Doch grod da Ausbau vo Inglstod zua kenigli-boarischn Hauptlondesfestung, de zeascht a starks Woxdum mit si bringt wirkt si spada hemmend aus, wei jede Bautätigkeit im Umkreis da Stod vom Militär obgsegnet wern muaß. Eascht noch da Aufhebung vom Festungsstatus 1938 und da Vergreßerung vom Stodgebiet noch 1962 konn si de Stod ungehindert entwickeln. 1914 hod Inglstod 25.000 Eihwohna, bis 1959 vadoppet si de Zoi auf 50.000. De Grenz vo 100.000 Eihwohna ibaschreidt de Stod 1989 und is damit de jüngste Groußstod vo Bayern und aa vo gonz Deitschland. Ende Dezember 2006 ham in Inglstod noch Fortschreibung vom Bayerischen Landesamtes fia Statistik und Datenverarbeitung 122.167 Leit mit Hauptwohnsitz glebt – a historischer Höchststand. Inglstod is damit noch Rengschburg de zwoatgreßte deitsche Stod an da Donau und ghert zu den am schnellsten wachsende Städt in Deitschland. Demografie. De Bevejkarung vo Inglstod is im Vergleich mit de ibrigen bayerischen Groaßstädt de Jingste. So hods mit 18,1 % an hechstn Otei an unta 18-jaarigen und gleichzeiti mit 18,0 % hinta Minga (17,4 %) und Fiath (17,9 %) an drittniedrigstn Otei an iba 65-jaarigen. Zuadem lem z Inglstod a bissal mehr Fraun ois Mona. Da Oteil vo de Weiwaleit liegt bei 50,6 %, der vo de Monnaleit bei 49,4 %. Seit guat 20 Joar (mit Ausnahm vom Joar 2005) zoagt de nadialiche Bevejkarungsbewegung a positive Tendenz. Des hoaßt, dass wenga Leit sterm ois dass nei auf d Wejd kemman. Des eaklärt teiweis des storke Eihwohnawoxdum vo Inglstod. Hinzua kimmt, dass Inglstod in de vagangena siem Joar an Wanderungsibaschuss vo uma 1000 Leit pro Joar vazeichna hod kina. Vo de Zuawandeara stejn de 18 bis 25-jaarigen mit guat 40 %, gfoigt vo den 25- bis 30-jaarigen mit zirka 20 % an greßten Otei. Aa bei de Zuawandara vo de letztn Joar hods an Fraunibaschuss. Da Ausländerontei an da Inglstädter Bevejkarung wor 2005 bei 12,7 %, davo wiedarum keman 26,6 % aus de EU-Mitgliedstootn. De greßte Gruppn unta de ausländischen Eihwohna buidn de Tiakn mit 5273 Leit, gfoigt vo 3442 Leit ausm ehemoligen Jugoslawien und 678 Italiena. Zwischn de Stodbeziake gibts grouße Unterschiede beim Onteil vo da ausländischn Bevejkerung. So lem in de Stodbezirk Sid und West unta 5 % ausländische Biaga, daweis in de Bezirk Nordost und Nordwest iba 20 % san (Piusviadl). Insgsamt liegt da Onteil vo Leit ohne deitsche Stootsonghearigkeit zum Tei deitlich niedriga ois in de ibrign bayerischen Groußstädt. Religion. Kristendum. Inglstod hod vo Ofang oo zum Bisdum Eichstätt gheat, des 741 grindt worn is und Tei vom Erzbisdum Mainz gwen is. Politisch ghert de Stod zum Herzogdum Baiern, des iba de Joarhunderte wegga katholisch bliem is. Ejdestes, heit no erhoitnes vom Godshaus is de 1234 errichte „Moritzkira“, de anstelle a ejdan Kira entstandn is. Zur Zeit vo da Glaamsspoitung is Inglstod mit dem Einzug da Jesuiten zu am Bollwerk vo de Katholikn worn, wobei reformatorische Bestrebunga in da Stod unterdrickt worn san. Duach de politischen Veränderungen zum Anfang vom 19. Joarhundert is des Bisdum Eichstätt 1817/21 da neien Kirchenprovinz Bamberg zugeordnet worn, zu ders bis heit ghert. De Pfarrgmoa da Stod san Tei vom Dekanat Inglstod, am südlichsten Dekanat vom Bisdum Eichstätt. Nur Zuchering mit de Pfarreifilialen in Hagau und Winden ghert zum Dekanat Pfaffenhofen vom Bisdums Augschburg, was duach de oide Diözesangrenze an da Sandrach (ehemals südlicher Hauptlauf da Donau) zu erklärn is. De 64.425 Katholiken (Stand 2006) in Inglstod stellen mit 52,6 % de greßte Glaamsgmoaschaft dar und verteilen si auf 18 Gmoan. Zudem befindn si mit dem „Gnadenthalkloster“ und dem „Kloasta Inglstod“ zwoa Franziskanerklästa in da Stod. Zum Anfang vom 19. Joarhundat ziang de easchtn Protestanten ind Stod. Im Joar 1824 kriang de Gmoagliada ihren easchtn evangelischen Pfarrer und kinnan mit „St. Matthäus“ eanane easchte Kira errichten. De neie Gmoa ghert zua Evangelisch-Lutherischen Kira in Bayern. Innerhalb dera Londeskirch is Inglstod 1935 Sitz vo am Dekanat, zu dem heit olle evangelischen Kirchengmoana ghern. Des Dekanat Inglstod is Teil vom Kirchakreis Rengschburg. De Protestanten stejn heit mit 22.997 Leit beziehungsweise 18,8 % de zwoatgreßte Glaamsgmoaschaft in Inglstod dar, wobei prozentual gseng vui in de tradizionell evangelischn Stodtei Friedrichshofa und Brunnareith wohna. Aa de orthodoxen Christen, drunta de russisch-orthodoxe und aa de griechisch-orthodoxe Kira unterhoitn z Inglstod Godshejsa. In da Stod wirken driba hinaus a Reihe vo Freikircha, drunta de Evangelisch-Freikirchliche Gmoa (Baptisten), de Freie evangelische Gmoa (Bund Freier evangelischer Gmoan in Deitschland|FeG), de Mennonitengmoa und de Siebenten-Dogs-Adventisten (STA). Z Inglstod is aar a Gmoa voa da Kira Jesu Christi da Heilign da Letzten Doge (Mormonen) ansässig, genauso wia am Jehova seine Zeign. Judndum. In Inglstod hod seit am Middloita a jidische Gmoa existiat, wo scho in da zwoaten Hejftn vom 13. Joarhundert schriftlich erwähnt wead. Des jidische Wohngebiet mit Synagoge wor im Sidn vo da Oidstod im Bereich da heitign Schutter- und Spitalstraß. Judnvafoigunga woan z Inglstod in de Joar 1348 und 1450, wobei si zwischn de Vertreibungen wieda mehrare jidische Familien in da Stod ogsiedlt hom. Noch da Vertreibung vo 1450 kriang jidische Leid eascht ab 1861 wieda des Recht, si in Inglstod niedazlossn. Bis 1933 steigt de Zahl vo de Gmoamitgliada auf 100 und es is in am Hinterhof an da Theresienstraß erneut a Synagoge eigricht woan. Duach de Repressalien in da Zeit vom Nationalsozialismus und insbesondere dem Novemberpogrom 1938 hom alle Oghearigen vo da jidischen Gmoa de Stod valossn oda san vertriem woan. Noch 1945 san nua wenige Judn auf Inglstod zruckkema. De wiedaaufgmochte Synagogn 1952 wieda zuagspeat woan. 1968 hom 16 jidische Leit z Inglstod gwohnt. An de Judnopfa eainnan blaue Stelen in da Stod. Islam. Z Inglstod lem in rund 9000 Moslems, in da Meaheit tiakischa und bosnischa Herkunft (Schätzung vom Stodplanungsamt). De verschiedna islamischen Gmoan untahoitn Betstubm und Moscheen, drunta an markanten Neibau an da Hindenburgstraß. In am Obschnitt vom Sidfriedhof is aa a a muslimischa Friedhof. Am Sunndog, in 18. Mai 2008, is z Inglstod de greßte Moschee in Bayern eigweicht woan. Bolidigg. An da Spitze da Stod war anfangs da „Rat“, da easchtmois fia des Joar 1309 bezeugt is. Der Stodroud besteht aus zwoa Kammern, dem „Inneren Rat“, da eigentlichen obrigkeitlichen Stodvawoitung und dem „Äußeren Rat“, da ois beratendes und kontrollierendes Organ fungiad und vo den Biargan da Stod gewejd worn is. Seit 1407 is easchtmois a Buagamoasta nochweisbar, da aus de Reihen des Inneren Rats kemma is. Des Amt vom Buagamoasta wechslt hoibjaarig, spada viadljarig. Noch 1447 loadt a landesherrlicha Bemta ois Pflega de Stod. Ob 1803 is in Inglstod noch und noch de Magistratsvafossung eingfiaht worn, wobei da Magistrat ob 1818 vo de Gmoabevoimächtigtn gwejd worn is. An da Spitzn vom Magistrat wor a Buagamoasta. Teiweis is dena Buagamoastan da Titel Obabuagamoasta valiehn worn. Nochm Zwoatn Wejdkriag drong fost olle Buagamoasta den Titel. Buagamoasta. Da Obabuagamoasta und da Stodroud wern fia a Legislaturperiode vo sechs Joar gwejd. Obabuagamoasta vo da Stod Inglstod is seitm Joar 2002 da Dr. Alfred Lehmann vo da CSU. Er is da Nochfoiga vom Peter Schnell (emfois vo da CSU), der de Geschicke da Stod 30 Jahr lang glenkt hat und am End seiner Amtszeit dienstältester Obabuagamoasta vo a Groußstod gwen is. Zwoata Buagamoasta, emfois seit 2002 is Albert Wittmann (CSU), dritter Buagamoasta seit 2008 Sepp Mißlbeck (FW). Fia de Liste aller Obabuagamoasta da Stod Inglstod schaug aa unta: Liste da Obabuagamoasta vo Inglstod. Stodroud. Da Stodrout setzt si aus 50 gwejdn Mitgliedan, dena via Ortssprecha vo de Stodtei Dünzlau, Mühlhausen, Hagau und Brunnenreuth und dem Obabuagamoasta zamm. Noch da letzten Kommunalwoi vom 2. März 2008 schaugt de Sitzvateilung so aus: – de Christlich-Soziale Union (CSU) mit 23 Sitzn, – de Sozialdemokratische Partei vo Deitschland (SPD) mit zehn Sitzn, – de Freien Wähler (FW) mit acht Sitzn, – Bündnis 90/De Greana (GRÜNE) mit drei Sitzn – de Ökologisch Demokratische Partei (ödp) mit zwoa Sitzn, – DIE LINKE (De Linke) mit zwoa Sitzn, – de Freie Demokratische Partei (FDP) mit am Sitz, – De Republikaner (REP) mit am Sitz. Bei da Kommunalwoi 2008 warns easchtmois in Inglstod a Listenverbindung aus SPD, Freien Wählern, den Greanen und da ödp. Wegen da fehlenden 5 %-Hürde kinnan kloane Parteien emfois Mandate erringen. Fraktionen bilden nur de CSU, de SPD, de Freien Wähler und De Greana. Weil de CSU bei da letztn Woi koa Mehrheid kriagt hod, miassnse se mit de ondan zommraffa, voa oim mit de Freien Wähler. Nem dem Stodrout existiern no 62 Gremien da Stod mit verschiedenen Aufgabenbereichen. De naxtn Woin zum Stodroud wern im März 2014 obghoidn. Bundesdogsabgeordnete. Inglstod is im „Wahlkreis 217 Inglstod“, dem danem no da Landkreis Eichstätt und da Landkreis Neiburg-Schromhausn ooghean. Bei da Woi zum 17. Deitschen Bundesdog is da Reinhard Brandl vo da CSU mit 57,2 % vo de Easchtstimma direkt gwejd woan. Da Horst Seehofer, der wo vorher oiwei fian Wahlkreis auf Berlin ganga is, is middlawein Minischderpresident vo Bayern. Iba de Landesliste san no de Eva Bulling-Schröter fia de Linke und de Agnes Krumwiede fia de Greana in Bundesdog eizong. Woiberechtigt im Woikreis 217 san im Joar 2009 252.615 Leit gwen; de Woibeteiligung is bei 69.8% gwen. Woppn. As Woppn vo da Stod Inglstod zoagt an roat beweahten, feiaspeiadn blaun Pantha auf suibanem Grund. De easchtn Siegl vo da Stod zoang en Heilign Mauritius ois Schutzpatron vo da Moritzkira, da Hauptkira in da Stod. De Woi vom Schutzheiligen geht auf de seitm 9. Joarhundat bstehade Vabindung vo Inglstod midm Klousta Niedaoitaich, aman Heilign Moritz gweichtn Benediktinakloosta, zruck, de im Middloita lang s Bsetzungsrecht vo da Moritzkirch ghabt ham. Ab 1314 stitzt si da Schutzpatron auf an Schuid mit am Fabewesn, am damois ois Pantha bezoachnetn, feiaspeiadn Drackn. Ois volksetymologische Erklärung is aus „Panthier“ im Lauf vo de Joarhunderte da Panther. Ab in ebba 1340 wead da Schuid mit dem Panther ois alloaniges Siegel verwendt und findt si aa auf Münzen und aa dem „Kreiztor“. De Herkunft vo dem Wesens is net mit Sicherheit nochzumweisen. Es wead mehrheitlich oognumma, daß si da Panther vo den spanheimischen Pfalzgrafn vo Ortenburg herleitet, der seit 1260 Nemwappn da Wittelsbacher war und der si emfois im bayerischen Staatswappn findt. A weitere, eher legendäre meglichkeit is de Verleihung vom Woppn duach Ludwig den Baiern im Joar 1313, mit der er de Tapferkeit da Inglstädter in da Schlacht vo Gammelsdorf honorieren wollt. De Stodfahn vo Inglstod hot vier gleich broade, horizontale Streifen in de Farben weiß-blau-weiß-blau und am Seitnverhoitnis vo 3:5. Im Zentrum zoagt sie des Stodwappn auf weißem statt suibanem Grund. Bei da Bannerflagge verlaffa de vier Streifen vertikal und des Seitnverhoitnis bedrogt 5:2. Städtpartnaschaftn. Wia bei allen andern deitschn Städt beginnt de Gschichte da Inglstädter Städtepartnerschaftn noch'm zwoaten Wejdkriag, ois des Britische Generalkonsulat in Minga mit dem Wunsch zum Aufbau vo a freindschaftlichen Beziehung zu a britischen Stod an bayerische Städte herootretn is. Nochdem bereits mehra Partnerschaften zwischn bayerischen und schottischen Städt gschloßn worn san, war de 1962 geschlossene Städtepartnerschaft zwischn Inglstod und Kirkcaldy im County Fife de zehnte ihrer Art zwischn de zwoa Regionen. An de Partnerschaft erinnert heit unta andam a Stele im „Klenzepark“ und sie wead duach vei Schuikindaaustausche pflegt. Im selben Joar is driba hinaus de Partnerschaft zwischn Inglstod und da Stod Carrara im Noadn da Toskana. Zu Ehren da Partnerstod is da Platz zwischn da Reitschui und dem Herzogskasten in „Carraraplatz“ umbenannt und es findn si vei Skulpturen aus Carrara-Marmor im gesamten Stodgebiet. Im Zuge vom deutsch-französischen Freundschaftsvertrages vo 1963 kimts no im selben Joar zua Unterzeichnung vo am entsprechenden Partnerschaftsvertrages mit Grasse in Südfrankreich, womit de easchte Phase vo Städtepartnerschaftn abgschloßn worn is. Sichtbar is de Beziehung in Inglstod unta andam duach des 1992 im Klenzepark erricht Provence-Haus. Eascht 16 Jahr spada is de Verbindung zua damois jugoslawischen und heit slowenischen Stod Murska Sobota und danach dauerts weitere 16 Jahr bis 1995 de Partnerschaft mit dem Zentralbezirk Moskau gschloßn worn is. 1998 foigt de Verbindung mit der türkischen Stod Manisa, vo der si da Buagamoasta, a Architekt, am Entwurf da Inglstädter Moschee beteiligt. De momentan jüngsten Inglstädter Städtepartnerschaftn san 2003 und 2005 mit de Städt Kragujevac und Oppeln gschlossen worn. Mit Abschluss da Verbindung mit dem oberschlesischen Oppeln war a Städtenetzwerk aus de Städt Carrara, Grasse, Inglstod und Oppeln entstandn, in dem jede den andern zua Partnerstod hot. Derzeit wead zuasätzlich a Partnerschaft mit a Stod in am Entwicklungsland in Erwägung zong. Wirtschafd und Infrastruktur. Wirtschafdliche Situation und Struktur. De Stod ghert zu den wirtschafdlich am stärksten wachsenden Gebietskeapaschoftn vo Deitschland. Dazua tragt nem da allgmoa günstign Lage in Bayern de guade Vakeasanbindung bei. De storke Position wead da Stod regelmäße in verschiedanen voneinanda unobhängign Studien eigramt, so in ebba im „Prognos Zukunftsatlas 2007“, wo de Stod Platz via vo insgesamt 439 Kroas und Städt erreicht hot, oda in a Studie vo 2010, wo Inglstod sogar eiropaweit noch Luxemburg und Minga de Region mit de bestn Zuakumftsaussichtn is. De Orbatslosenquotn hot 1997 mit knapp iwa 8 % ian Hechststand erreicht, und sinkt seitdem auf 4,8 % im September 2007, womit sie an niadrigsten Wert vo oin deitschn Großstädd erreicht hot. Zuadem hot Inglstod a hoache Orbatsplotzdichtn, was duach des positive Pendlersaldo, vo 31.078 Pendlan, dokumentiad wead. Inglstod is stark vom Produzierendn Gwerbe prägt, was Sei hoacha Anteil vo 59,0 % (Stand 2004) an da Bruttowatschöpfung zoagt. De Dienstleistungsbereiche kemman zsamma auf an Wert vo 40,8 %, während de Land- und Forstwirtschafd mit 0,2 % da kloanste Wirtschafdsbereich is. De Anzoi da Handwerksbetriebe is mit 1.190 im Verhoitnis zua Größe da Stod relativ gering; eanane Umsätze lieng aba iba dem bayerischen Duachschnitt. Obwoi si de Anzoi an Ibanachtungen seit 1994 vadoppelt, liegt Inglstod im Vergleich zu anderne bayerische Groaßstädt in da Bedeitung vom Fremdenvakea zruck. 2006 san in Inglstod in 42 Beherbergungsbetriem (inklusive Jugendherbergn) 2.475 Gästebettn oobootn, de 295.674 Ibanachtungen (davon 115.163 vo ausländischen Gäst) aufzudeitn ham. Unternehma. Automobilindustrie. Inglstod is duach sei Funktion ois Unternehmassitz und greßter Produktionsstandort vom Automobilhersteller Audi, dem greßten und bekanntesten Inglstädter Unternehma, a wichtiger Standort da Automobilindustrie. Ursprünglich hot Audi, oda korrekter gesagt, de Auto Union, ihrn Sitz in Chemnitz. In da Sowjetischen Besatzungszone is des Unternehma verstaatlicht worn. Noch'm Kriag fangan ehemalige Mitarbeiter da Auto Union oo, alle vora da Richard Bruhn und da Carl Hahn, a Neigründung da Auto Union in Inglstod mit Krediten da bayerischen Staatsregierung und Marshallplan-Hilfen vorzumbereiten. De Audi AG beschäftigt (Stand 1. Jenna 2008) in Inglstod 31.337 Mitarbeiter, davo 19.995 Arbater, 9.903 Angstellte und 1.439 Auszubildende aus 72 Ländern da Erde. Danem ham si vei Zualieferfiamen, wia EDAG, Peguform, Dräxlmaier oda Continental Automotive Systems (zuvor TEMIC, ehemois Telefunken und AEG) mit am Standort zua Entwicklung und Produktion vo Automobilelektronik, niedergelassn. A Großteil dera Betriebe hot sein Sitz im Güterverkehrszentrum Inglstod (GVZ) im Nordwestn vo Inglstod. De Audi AG hot zsamma mit de Zulieferbetriebe groaße wirtschaftliche Bedeutung fia de Stod und de Region. Ölindustrie. Inglstod und sei Umgebung san aa a wichtigs Zentrum vo da Erdölindustrie, des nem Burghausen des zwoate und greßte in Bayern is. In den 1960er Joar san drei Raffinerien in Inglstod und aa zwoa weitere im benachbarten Vohburg und Neistod an da Donau errichtet worn. Alle Anlagen san und wern ohne Ausnahm vo den Pipelines CEL (stillgelegt) und TAL (Umschlagplatz bei Lenting) mit Rohmaterial versorgt. Eigentümer da Raffinerie im Nordosten da Stod is de Schweizer Mineralölgesellschaft Petroplus, nochdem de Raffinerie 2007 vo Esso verkafft worn is. Da Standort Inglstod vo Bayernoil soll 2008 stillgelegt und dafia de Standorte Vohburg und Neustod ausbaut wern. Weiterne Branchen. De EADS is vor de Tore vo Inglstod in Manching mit de Dechta Airbus und Eurocopter und mehra Tausend Mitarbeitern stark vatretn. Da wead unta andam da Eurofighter baut, testet und erweitert. Ebenfalls vo Bedeutung is fia Inglstod de Bekleidungsindustrie, de mit de Firmen Rosner und Bäumler im Nordosten vo Inglstod vertretn is. In Inglstod is weiters da Hauptsitz da Metro-Tochtergesellschaft Media-Saturn-Holding ois Obergesellschaft da Media Markt- und Saturn-Elektronik-Handelshäuser. Aa de Schubert&Salzer Gruppe hot ihren Hauptsitz in Inglstod. In Inglstod, da Stod vom Bayerischen Reinheitsgebots ham ibades vier Bier-Brauereien – Nordbräu, Herrnbräu, Ingobräu (Betrieb middlerweile eingstellt) und Westpark Bräu "1516" – ihren Standort. Des Klinikum Inglstod is des viadgreßte Krongahaus in Bayern und mit uma 3.000 Mitarbata da zwoatgreßte Arbatgeba in Inglstod. Vakea. Inglstod is a wichtiga Verkeasknotenpunkt in Bayern und hot duach sei Donau-Furt iba Joarhunderte hinweg a wichtige strategische Bedeutung ghabt. Straßnvakea. De bedeitsamste Straßnanbindung vo Inglstod is de sechsspurig ausbaute Bundesautobahn 9 (A 9). De Stod is an de duach de Anschlußstein Inglstod Süd (friahere Bezeichnung „Auwaldsee“) und Inglstod Ost/Inglstod Nord ogschloßn. Driba hinaus verlaffa mehra Bundesstraßn duach des Stodgebiet vo Inglstod. De B 16a, de Inglstod mit Vohburg verbindet, kreizt de A 9 im Bereich da Autobahn-Anschlußstei Inglstod Ost/Inglstod Nord und endet in Inglstod. Im Stodgebiet is de duachgehend vierspurig ausbaut worn. Ebenso wia de B 16a, duachquert de B 16 Inglstod in Ost-West-Richtung. Sie is a wichtige Verbindungsstraß noch Neiburg an da Donau und Rengschburg. Vo Noadn noch Siidn verlafft de vorwiegend vierspurig ausgebaute B 13, de Inglstod mit Eichstätt beziehungsweise Pfaffenhofen verbindet, duach des Stodgebiet. Vakeastechnisch vo Bedeutung san driba hinaus de vier fia den Straßnvakea bestimman Bruckn iba de Donau. Des san nem da Autobahnbrücke de Schillerbrücke, de Konrad-Adenauer Bruck und de Glacisbrücke (Aufzählung vo Ost noch West). De Autodichtn in da Stod is mit 751 PKW auf 1.000 Eihwohna de drittgreßte in da Bundesrepublik.; da bundesweite Duachschnitt liegt bei 541 PKW auf 1.000 Eihwohna. Da hoache Wert erklärt si net zletzt daduach, daß vui Werksangehörige vo da Audi AG, de in de umliegenden Landkreisen wohnan, Leasingwagen vo da Audi AG fahrn, de in Inglstod zuaglassn san. Trotzdem guit Inglstod ois a recht radlfreindliche Stod. De groußn Stroßn hom olle an Radlweg und in de Parks und in da Innenstod konnst aa mitm Drodesl foan. Schienenvakea. An des Bahnnetz is Inglstod mit dem Hauptbahnhof Inglstod und dem Bahnhof Inglstod Nord fia den Personenvakea und aa mit drei Rangierbahnhöf fia den Gütervakea umfassend oogschloßn. Im Fernvakea wead Inglstod iba de Schnellfahrstrecke Nürnberg–Inglstod–München zweistündlich vo ICE-Zügen da Relation Minga–Nürnberg–Berlin–Hamburg und München–Nürnberg–Kassel–Hannover–Hamburg/Bremen oogfahrn. Im Abschnitt Nürnberg–Inglstod–Minga ibalagern si de zu am Stundentakt. Zuasätzlich haltn in da Hauptverkehrszeit ICE-Züge da Linie München–Nürnberg–Frankfurt/M.–Köln(–Dortmund), de zsamma mit de andern ICE-Zügen in de Morgen- und Abendstunden an Halbstundentakt bilden. Driba hinaus besteht a tägliche Nachtzugverbindung München–"Inglstod"–Nürnberg–Flensburg–Kopenhagen mit Kurswagen iba Berlin noch Moskau. Im Regionalvakea vakean werkdogs stündli Regionalbahna noch Minga, Treuchtlingen, Doanaweat/Ulm, Rengschburg und Augschburg. An de Wochenenden und an de Feiadag besteht mit Ausnahme da Regionalbahnen noch Minga und Treuchtlingen nur a Zwoastundentakt. Driba hinaus vakean alle zwoa Stunden Züg vom München-Nürnberg-Express und aa in da Hauptvakeaszeit zuasätzliche Züg zwischn Minga und Inglstod. Nohvakea. Da effentliche Leitnohvakea in Inglstod geht af an Bau vo ana Roßbauhn zruck, de wo 1878 zwischn im Hauptbahnhof und da Oidstod betriem worn is. De is ab 1921 duach Omnibusse easetzt woan, wobei Pläne fia an Bau vo an Stroßnbohnetz eascht in de 1960a Joar vawoafn woan san. Seit 1988 wead da effentliche Leitnohvakea in Inglstod duach de Inglstädta "Verkehrsgesellschaft" (INVG) duachgefiat, de wo 44 Buslinien mit ana Gsamtstrecknläng vo 653 km betreibt. Flugvakea. Da ursprünglich nur militärisch gnutzte Flugplatz Inglstod-Manching, der seit a baar Joar vor oim vo den ortsansässigen Unternehma Audi und EADS ibades zivil oogflong wead, is 8 km vo da Stodgrenze vo Inglstod entfernt an da B 16. Da nächstglenge Flughafen fia den internationalen Linienvakea is da 50 km entfernte Flughafen Minga Franz Josef Strauß bei Erding. Schifffahrt. Üba vei Joahundate war de Donau fia Inglstod a zentraler Vakeasweg. Mit da Eröffnung vo da Donautalbahn is aba de Bedeutung vo da Schifffahrt fia de Stod gsunka und des hod 1874 zua komplettn Einstellung vo da Donaudampfschifffahrt in Inglstod gfiahrt. Trotzdem ham bis in de 1950er Joa no ab und zua Ausflugsschiff in Inglstod oglegt. De friahre Hafenanlage war im Bereich vom Stodheater. Während am Zwoatn Wejdkriag san vei Kriagsschiff, drunta sechs U-Boote Typ II, mit am Schwertransport iba de Autobahn noch Inglstod transportiad, im Bereich da heitign Schillerbrücke zu Wossa glassen und ins Schwoarze Meea ibaführt worn. Heit is de Donau bei Inglstod a Landeswossastraß und mit motorisiaden Fahrzeign nur mit Sondergenehmigung zum befahrn. Medien. De oanzige Dogeszeitung vo Inglstod is da „Donaukurier“, de bei da „Donaukurier Verlags GmbH & Co. KG“ erscheint und a Auflage vo in ebba 90.000 Exemplare erreicht. Zusammen mit de Heimatzeitungen (z. B. „Eichstätter Kurier“ fia den Landkreis Eichstätt), de denselben politischen, wirtschaftlichen, sportlichen und kulturellen Teil und nur an eigna Lokalteil ham, erreicht er oi Dag de gesamte Planungsregion Inglstod. Danem informiad täglich de Dogeszeitung Augschburger Allgemeine in ihrer Regionalausgabe Neiburger Rundschau iba Inglstod und de Region. Wöchentlich erscheinan de Printmedien „Schanzer Zeitung“ und aa de Anzeigenblätter „IZ-Regional“ (ein Tochterunternehma des Donaukurier), „Blickpunkt Wochenende“ und „tip – Des Wochenblatt“. Im monatlichen Verlauf wern de Stodmagazine „Gladdys“, „espresso Magazin“, „megazin“, „INVG Haltestelle“, „Wirtschaft10plus“ aus Wttstetten, „60plus“ (ein Tochterunternehma da IZ-Regional) und „ERCI-Panther“ publiziad. Alle zwoa Monat wead des Familienmagazin „Family by megazin“ aufglegt. Ois Online-Portale erscheinan des „Biargaforum“ vo bingo-ev, dem Biarganetz Inglstod e. V. und aa de Webportale „tr3ndz“ aus Pfaffenhofen (ehemals „megazin“), „nra“ aus Vohburg („netradioactive“), „bei-uns“ aus Beilngries (partys-bei-uns), „bayernmatrix“, „shootyou“, „kidnetting“, „nightlifemagazine“ aus Altmannstein (Kurzform „nlm“) und „kbumm“. Da lokale Fernsehsender, dem sei Ursprünge auf des Joa 1986 zruckgehen, hoaßt „intv – da Infokanal“ und is 24 Stunden im Kabelnetz und ois „Stream“ ibas Internet zum empfanga. A teilweis Ausstrahlung vom Programm dafoigt iba Digitalsatellit auf Astra.digital im Rahmen vo am bayernweiten Pilotprojekt. Im Sendegebiet, zu dem nem da Region 10 de Landkreise Neumarkt, Weißenburg-Gunzenhausen und Roth gehören, lem insgesamt 675.000 Leit. INTV is in Beteiligung vom Donaukurier. Des Funkhaus Inglstod is da lokale Rundfunkanbieter fia Inglstod und de gesamte Region. Vo da wead da Sender „Radio IN“ inklusive dem „Kulturkanal-Inglstod“, „Radio K1“, am kirchlichen Programm und „Radio Pegasus“, da Welle da Universität Eichstätt-Inglstod ausgestrahlt. Danem existiad in Inglstod no „Radio Galaxy“. „Radio IN“ und „Radio Galaxy“ san in Beteiligung vom „Donaukurier“. Am Bayernwerk bei Inglstod steht a Sender da Deitschen Telekom, vo dem aus Inglstod mit Radioprogrammen versorgt wead. Zudem strahlt Deitschlandradio sei zwoa Hörfunkprogramme vo am Senderstandort bei Stammham ab. Buidung. In Inglstod is 1472 de Easchte Bayerische Landesuniversität „Universität Inglstod“ gründet worn, de im 19. Joahundat zeascht nach Landshut und nachad nach Minga valegt worn is, wos heid no ois LMU weiter existiert. Inglstod muaß noch da Verlegung vo da Universität im Joa 1800 bis 1989 warten, bis' duach de Eröffnung da „Wirtschafdswissenschaftlichen Fakultät Inglstod“ da Katholischen Universität Eichstätt-Inglstod (KU) wieda Universitätsstod worn is. De Wirtschafdswissenschaftliche Fakultät WFI bietet Studiengänge in Betriebswirtschaftslehre und Wirtschaftsprüfung oo. Im Joar 1994 is mit der Fachhochschui Inglstod de zwoate Hochschui in Inglstod gründet worn. Sie is deutschlandweit bekannt fia den BWL- und Wirtschafdsingenieurstudiengang. Derzeit studieren an den Inglstädter Hochschuin in ebba 3000 Studenten, wobei a Vergrößerung da Einrichtungen angestrebt wead. Seit 2004 is vom Zentrum fia Hochschuldidaktik da bayerischen Fachhochschuin in Inglstod in da Hohen Schule. Danem verfügt Inglstod mit dem Apian-Gymnasium (mathematisch-naturwissenschaftlich und wirtschaftswissenschaftlich), dem Christoph-Scheiner-Gymnasium (naturwissenschaftlich-technologisch und sprachlich), dem Gnadenthal-Gymnasium (musisch), dem Katharinen-Gymnasium (sprachlich, wirtschafds- und sozialwissenschaftlich und naturwissenschaftlich-technologisch) und dem Reuchlin-Gymnasium (sprachlich, humanistisch und naturwissenschaftlich-technologisch (ab September 2007)) iba finf Gymnasien, de alle in Bayern meglichen Zweige obietn. Vo de Inglstädter Gymnasien befindn si vier in da Innastod. Inglstod hot weiters vei weitere allgemeinbildende Schuin. Insgesamt gibts 17 Grundschuin, zwölf Hauptschuin, davo drei Teilhauptschuin, finf Förder- und Sonderschuin und drei Realschuin. Driba hinaus vafügt de Stod iba mehra beruafliche Schuin, drunta zwoa Beruafsschuin, a Wirtschafdsschui, a Fachoberschui und a Beruafsowaschui und aa 14 Beruafsfachschuin. Hinzu kemman weitere Buidungseinrichtungen privater und öffentlicher Träga. Hierzu zejn beispuisweise de David-Oistrach–Akademie, de städtische Simon-Mayr–Sing- und Musischui und aa de Beruafsbildungszentren da Handwerkskammer und da Industrie- und Handelskammer. Beziang auf de Schuikindazahlen san de Beruafsschuin gefolgt vo den Gymnasien und Grundschuin de greßten Schularten in da Stod Inglstod. Gesundheitswesen. Inglstod hot mit dem „Klinikum Inglstod“ a Krongahaus da Schwerpunktversorgung, da dritten Versorgungsstufe mit 1103 Bettn. Es is des viadgreßte kommunale Krongahaus vo Bayern und hot 55 Stationen, wobei de Intensivstation iba 56 Betten verfügt. Zudem is mit dem „Christoph 32“ a Rettungshubschrauber unta Führung vom ADAC am Klinikum stationiad. Danem existiern in Inglstod drei Privatkliniken, de „Klinik Dr. Maul“ und de „Klinik Dr. Reiser“ mit zsamma 112 Bettn und aa de Danivius Klinik fia Psychiatrie mit 87 Plätz. Vo de Kliniken abgseng praktizieren in da Stod 151 Fachärzte, 95 Zahnärzte und 64 praktische Ärzte. Seit 1996 gibts in Inglstod a städtisches Gesundheitsamt, des fia de Gesundheitsaufsicht im Stodgebiet zuaständig is. Kuitua und Sengswiadigkeitn. Theata. Obwoi s oide Stodheata in Inglstod im zasteat worn is, hods bis 1966 dauat bis a neie Spuistättn baut worn is. As neie Theata Inglstod is vom Architektn Hardt-Waltherr Hämer konzipiat worn und hod 663 Plätz. Nem am Groaßn Haus hod s Theata Inglstod no via kloanare Spuistättn. S Kloane Haus am Turm Baur, de Freilichtbühne im Turm Baur, s Studio im Herzogskastn und de Werkstattbühne, de si emfois im Hämer-Bau befindt. Insgsamt findn in Inglstod rund 500 Auffiahrunga im Joar stadt. In da Stod is zudem a grouße Zoih vo weidan Bühnen z'findn, de vo Theatergruppn mit untaschiedlichen Trägan gfiaht wern. Museen. Inglstod hod insgsamt 13 Museen vo unterschiedliche Träga. Greßts und ejdastes Museum in da Stod is vom Bayerischn Armeemuseum mit ana Sammlung vo Waffn, Ausrüstungsgengständn, Uniformen, Fahnen, Standarten, Gemäjden und Ordn mit'm Schwerpunkt auf da [[Bayerische Armee|Boarischn Armee]]. S Museum is im „Neien Schloß“ und im „Reduit Tilly“ untabracht und deckt de Militärgschichte bis samt am Easchtn Wejdkriag ab. Des 1973 afgmochte Deitsche Medizinhistorische Museum, wo in da „Oidn Anatomie“ untabracht is, zoagt de Entwicklung vo da [[Medizin]] seit da Zeit vom [[Altes Egyptn|Oidn Egyptn]] und is s oanzige Museum dera Oat in Deitschland. Nem Gengständen vo da Chirurgie hod s Museum aa an Botanischn Goartn mit ana Fui vo Arzneipflanzna. Im Stodmuseum Inglstod zoang vui Exponate de Entwicklung da Stod und da Region vo da Friahzeit bis in de jingste Gengwoat. Im „Kavalier Hepp“ wern nem am Bernsteincollier aa s Stodmodell vo [[Jakob Sandtner]] und da Schimme vum Schwednkenig Gustav Adolf ausgstejt. Seit 1998 gibts im „Kavalier Hepp“ aa s Spuizeigmuseum. Ebenfois zum Stodmuseum gheat s Bauerngrätemuseum im Stodtei [[Hundszell]]. Vo de Museen unta privata Trägaschaft is bsundas s "museum mobile" vo da Audi AG im Audi Forum hervorzumhem. Es zoagt de Firmengschicht beispuisweise in Form vo iba 50 [[Auto]]s und mehr ois 30 Fahr- und Motorradl. De moderne Kunst is in Inglstod museumsmäßig vor oim duach s Museum fia konkrete Kunst vatretn, oane vo de umfassendsten Sammlungen in ganz Eiropa. Danem existiat no s Museum vom Buidhaua Alf Lechner. Kloanare Museen und Dokumentationsstätten san des Hoamatmuseum Niemes-Prachatiz, wo de Hoamatsammlung vo da Stod Niemes und vom Landkroas Prachatitz in [[Behmen]] zoagt, de Dokumentationsstättn Marieluise Fleißer, de wo in iam Ejtanhaus untabracht is, as Heinrich-Stiefel–Schuimuseum am Brucknkopf und as Eiropäische Donaumuseum Inglstod mit am Ausstejungsraum im Stodmuseum und dem oidn Messpegelhaus am Brucknkopf. Jingsts Museum in Inglstod is as Boarische Polizeimuseum ("Bayerisches Polizeimuseum") im Turm Triva im Klenzepark, wos de Entwicklung vo da Polizei in Bayern seitm Joar 1812 dokumentiat. Musi. Inglstod is de Hoamat vo a boar, bekannte Musika und Bands. Dazua zejn bsundas de Hardrock-Band „Bonfiae“ und des international populäre Dance-Projekt „Groove Coverage“. Mit a Coverversion vom Mike Oldfield-Klassiker Moonlight Shadow hom de in dritten Plotz in de Media-Control-Charts gmocht und hom dafia a Goidane Schoiplottn griagt. Weidane Bands san „Slut“ und „Hotwire“. Kloanare Bands gibts aa an Haufa, und jeds Joahr findt in da Fronte 79 da "Maxi-DSL-Contest" stott, bei dem (moast jingare) Musigruppn aus da Gengd genganond otretn. Mitm „Georgischen Kammerorchester“ gibts z Inglstod aa a renommiats Orchesta. Driwa aussi gibt in da Stod mearane Chere; drunta beispuisweise de „Inglstädter Nachtigallen“, da „Jugendkammerchor“ Inglstod, da Kammerchor „incanto corale“ und da „Motettenchor“ Inglstod e. V. [[Datei:Ingolstadt Panorama Nord.jpg|750px|zentriert|miniatur|Panorama iwa de Oidstod vo Inglstod, vom Pfeiftuam aus gsegn, Mai 2007]] Bauwerk. [[Datei:Jesuitenbibliothek Ingolstadt.jpg|thumb|upright|De ehemolige Jesuitenbibliothek Inglstadt]] Inglstod zeichnet si duach a weitgehend dahoidne historische Oidstod mit Bauweakn aus oin Epochen vo da Stodgschicht aus. Noch Angaben vom [[Bayerisches Landesamt fia Denkmalpflege|Bayerischen Landesamtes fia Denkmalpflege]] gibts in da Stod 582 [[Kulturdenkmal|Baudenkmäler]]. Da „[[Schuttberg#Inglstod|Scherbelberg]]“, a historischer Trümmerberg aus de napoleonischen Kriag, und aa da „[[Pfeifturm]]“, a ehemaliger Wachturm da Stod aus dem 14. Jahrhundert, gewährn an Ibablick iba de Oidstod. Aus da Zeit da easchtn Stodumwallung und Stodweadung san de „[[St. Moritzkirche (Inglstod)|Moritzkirche]]“, de „Untane Pfarr“ aus dem Joar 1234 und da „[[Herzogskasten (Inglstod)|Herzogskasten]]“, des oide Herzogsschloss, erhoitn. Ebenfalls aus dem 13. Jahrhundert stamman de friahesten Bestände vo de zwoa Inglstädter Klöster, dem „[[Kloasta Gnadenthal (Bayern)|Gnadenthalkloster]]“ und dem „Franziskanerklosta“ mit „Franziskanerkiach“, und aa des Spital vo 1319. Vo da zwoaten Stodumwallung aus dem 14. Joarhundert san weite Teile da Stodmaua und aa des „Kreiztor“ – oana vo de vier Haupttore – erhoitn, des gleichzeitig [[Wahrzeichen]] da Stod is. Teil da Stodmauer san aa de zwoa Nebentore „[[Taschenturm]]“ und „[[Münzbergtor]]“ aus dem Joar 1390. Ebenfalls aus dem 14. Jahrhundert stammt des „Oide Rathaus“. Easchtmalig is des im 16. Jahrhundert umgebaut, letztmals 1882. Aus da Zeit vom souveränen Herzogdum Baiern-Inglstod stamman des „Neie Schloß“ und des „Münster Zur Scheena Unsera Liabn Frau“, de „Obere Pfarr“. Oi zwoa Bauwerke, de vo Ludwig dem Gebarteten in Aufdrog gem worn san, san eindrucksvolle Beispui da Spadgotik. Auf de Inglstädter Herzog geht des 1429 gstiftetr „Pfründnerhaus“ zruck, de so ghoaßne „Hohe Schui“, in der ab 1472 de Universität untabracht gwen is. Nem den repräsentativen Bauten findn si in Inglstod vei sehenswerte Biargahäuser. Des ejdeste is des so ghoaßne „Birnbaumhäusl“ aus da Zeit um 1470. Danem des Haus vom Theologen Dr. Johannes Eck, des Sterbehaus vom Feldherrn Tilly und vei weitere Wohnhäuser vo Inglstädter Professoren. Hervorzuheben san do des „Kaisheimer Haus“ und aa des „Ickstatt-Haus“, des duach de höchste Barockfassade vo Süddeitschland besticht. Ebenfalls aus da Zeit ois Universitätsstod stammt de „Oide Anatomie“, a spadbarocker Prachtbau im Stil a Orangerie aus dem Joar 1723, in dem de medizinischen Fakultät da Universität untabracht gwen is. De Maria de Victoria Kirche („Asamkirche“) is zwischn 1732 und 1736 ois Oratorium da marianischen Studentenkongregation erbaut und guit mit eanam monumentalen Deckenfresko und ihrer Ausstattung ois Höhepunkt des Schaffens da Brüder Asam. Mit da „Lepanto-Monstranz“ beherbergt de Asamkirche a da wertvollsten Monstranzn da Welt. Vo da Festungsanlage des 19. Joahundat san emfois groaße Teile erhoitn. Hierzu zejn de Bauten am so ghoaßnen Brucknkopf, dem „Reduit Tilly“ und den Türmen „Baur“ und „Triva“, bei denen Leo vo Klenze an da künstlerischen Ausgstoitung mitwirkte. Driba hinaus san vier Kavaliere, drunta „Kavalier Hepp“ und a da Fronten und aa mehra Batteriestellungen und Flankenbatterien erhoitn . Mit am „Theater Inglstod“ hot Inglstod zudem des jingste Baudenkmal vo Bayern. Sengasweat is driba asse de Dampflokomotiv 98 507 (Bayerische D XI), de 1968 voam Hauptbohhof ois Denkmoi aufgstejt worn is. De is 1903 vo Krauss-Maffei baut worn und is de letzte Vatretarin vo 147 Exemplarn vo da Baureih „98.4–5“. 1960 is de Lokalbohlokomotiv im Bohbetriebsweak Niamberg Rbf ausgmustat worn. Des vo Gunter Henn stoitade „Audi Forum“ is a Beispui fia moderne Architektua z Inglstod. Parks und Naturräume. Inglstod is a greane Stod mit zoireiche Parks, Greanologn und Wejda. Am prägendsten is des „Glacis“, des Vorfeld vom ehemoligen Festungsgiartl rund ums Zentrum. Sie is heit da innere Greangiatl und damit greane Lunge und Pufferflächn zwischn am Autovakea und Wohnbebaung und Schuin. Duachzong wead sie vo weitläufige Fuaß- und Radlwege mit guada Sicht auf a baar da ehemaligen Festungsbautn inklusive vo am guat erhoitnen Teil vom so ghoaßnen „Künettengraben“. Aa da gresste Park vo Inglstod, da „Klenzepark“, des Gelände da Landesgartenschau vo 1992 am ehemaligen Brucknkopf da klassizistischen Festung, is a Tei vom Glacis. Da Ibagang vom Park zum Woid wead im „Luitpoldpark“ deutlich, der am Brucknkopf ois Tei vom Glacis beginnt und im Westtei zuanehmad Woid ähnlichen Charakter oimmt. Da äußere Greagiatl verlafft im Bereich da ehemaligen Vorwerke vo da Festung. Zu eam ghern unta andam da Spuipark „Fort Peyerl“, da „Fort Haslang Park“ und da Stodteipark „Am Augraben“. Gressta Woid in Inglstod is da Auwoid („Schüttel“) am nerdlichen und südlichen Donaufer. Es is oam vo de greßten duachgängig erhoitnen Auwaldstücke in Deitschland, schwarpunktartig gleng zwischn Neiburg und Inglstod mit Ausläufer bis ins Stodgebiet und driba hinaus. Da Auwoid deant ois Naturreservat mit in da Region zum Teil einzigartiger Vegetation und Tiervorkommen, zudem ois greane Lunge und (naturnahes) Naherholungsgebiet. Aa da „Zucheringer Woid“, des Naherholungsgebiet „Am Auwoidsee“ und des Naherholungsgebiet Irgertsheim mit seine zahlreicha Weiher und Seen san Reste vom Auwoid. Sport. Des Sportlem in da Stod wead vor oim vo den 83 eidrogne Sportvareinen trang, wobei nahezua olle Sportoatn bedeant wern. Zoinmassi greßta Varein is da MTV 1881 Inglstod mit iba 3.000 Mitglieda in 16 Abteilunga. Insgsamt zejn de Inglstädta Sportvareine in ebba 41.000 Mitglieda. Inglstod is bsundas duach den Eishockeysport bekannt. Da 1964 gründte ERC Inglstod spuit seit da Saison 2002/2003 in da hechstn deitschn Eishockeyliga, da Deitsche Eishockey Liga|DEL. Mit Ausnahme da Aufstiegsseison und am Spuijahr 2007/2008 hot de Mannschaft oi Joar de Play-offs und bereits zwoamoi des Halbfinale vo de Play-offs erreicht. De beste Vorrundenplatzierung hod da ERC in da Saison 2005/2006 mit Platz zwoa erreicht. Da Fuaßboiverein FC Inglstod 04 hod in da Saison 2008/09 in da zwoaten Fussballbundesliga gspuit, 2009/10 in a dritten, und 20115/16 spuit a spuit in da easchtn Liga. In da Saison 2007/08 is a vo da dritthechstn Spuiklass, da Regionalliga Süd aufgschdieng. Da Verein is 2004 duach de Fusion da Fuaßboiabteilungen da Sportvereine MTV Inglstod und ESV Inglstod entstana. De zwoate Mannschaft vom FC Inglstod spuit in da Landesliga Süd. De zahlreichen Teams vo de andan Fuaßboivereine spuin in niedrigere Spuiklassen, so in ebba da FC Gerlfing und da Türk SV Inglstod, de in da Bezirksliga Oberbayern Nord odredn. Seit August 2010 hot da FC 04 a eigens Stadion, nachdems jahrelang im oidn ESV-Stadion hom spuin miassn. Baseball is in Inglstod emfois vatretn. Da Verein Inglstod Schanzer is 1985 grindt worn und zejt damit zu den ejdestn Baseboivareine in Deitschland. Zwischenzeitli hod de Moschoft aa easchdklassig gspuit, is oba 1999 wieda in de 2. Bundesliga obgstieng. Im Schwimmsport hot si Inglstod duach den SC Delphin Inglstod an Nama gemacht. Da SC Delphin is unta andam da Heimatverein der vo dazeitigen Eiroparekordhalterin Janine Pietsch (50 Meter Rücken) und da deitschn Moastain Raphaela Piehler (200 Meter Rücken). De Wassaballmannschaft vom SC Delphin Inglstod spuit in da Oberliga Bayern. Da oi Jahr im Mai austrongne „Inglstädter Hoibmarathon“ is mit mehr ois 3.000 Starter de teilnehmerstärkste, regelmäßig stattfindende, Sportveranstaltung in Inglstod. De 21,1 Kilometa lang Routn führt vorwiegend duach de Oidstod und an Klenze- und an Luitpoldpark südli vo da Donau. In Inglstod startet seit 1969 oi Joa Ende Juni de „Tour International Danubien“ (TID), de mit 2.080 km längste Kanu- und Ruderwanderfahrt da Welt. De im Joar 2003 baude „Saturn-Arena“ is de greßte Sporthalle in Inglstod. Sie is Ausdrogungsort vo de Heimspui vom ERC Inglstod und hod Bloz fia 4.816 Zuschauer. Fia Trainingszwecke is a weitere Eissporthalle in direkter Nachbarschaft zua Saturn Arena baut worn. Vorhanden is weiters des nimma ibadachte Eisstadion an da Jahnstraß, da friahere „Pantherkäfig“ mit am Sportbloz danem, der aa vom benachbarten Scheiner-Gymnasium genutzt wead. Des greßte Fuaßboistadion in Inglstod is seit 2010 da Audi-Sportpark im Gewerbegebiet mit iba 15.000 Plätz, in dem de Heimspiele vom FC Inglstod 04 stottfindn deana. Davoa homs im Tuja-Stadion (bis 2008: ESV-Stadion) im Stodtei Ringsee gspuit, wo iba 11.000 Leid neibassn. Während de Olympischen Sommerspui 1972 san doda mehra Vorrundenspui im Fuaßboi ausgetrogn worn. Fia de Heimspui vom FC Inglstod is aa no de Bezirkssportanlage Mitte gnutzt woan, de driba hinaus jahrelang Ausdrogungsort vo de „Inglstädter Leichtathletik Meetings“ gwen is, vo dene as letzte 2001 stattgfundn hot. Danem existiern drei weitere Bezirkssportanlagen in de Stodbezirke Südwest, Nordwest und Nordost. Fia de zahlreichen Hallensportarten, wia Handboi oda Basketboi, stengan insgesamt sechs Dreifach- und vier Doppelsporthallen im Stodgebiet zua Verfügung. Vaostoitungssorte. Inglstod hod vui Meglichkeitn fia Vaostoitunga. Gressta Vaostoitungsraum is de „Saturn Arena“, a Multifunktionshoin fia Konzert und kleanare Messn. Fia gressare Messn is des „Messegelände Ost“ neadli vo Mailing baut worn. Fia musikalische Vaostoitunga wead aa de Kloakunstbühne „Neue Welt“, des „Ohrakel“, des Jugendzentrum „Fronte 79“ und des „Cafe Paradox“ ois Ausdrogungsort gnutzt. Weidare Meglichkeitn san des „Audi Forum“ und da „Grouße Festsoi“ im Inglstädda Stodheater. Vaostoitunga. De easchtn grässan Kuituavaostoitunga vom Joar z Inglstod san de „Inglstädter Kabarett-Doge“ und de „Inglstädter Literaturdoge“. Im Aprui foigt des „Fest zu Georgi“, da Vakindung vom Reinheitsgebots fia Bier z Inglstod im Joar 1516. Vor Oustan findt seitm Joar 2000 auf dem Paradeplatz vor dem Neuen Schloß des „Brunnenfest“ statt. Im Zentrum steht da mit iba 3000 Ostereiern, Thujen- und Buchszweigen geschmückte Brunnen mit dem Denkmal Kaiser Ludwig des Baiern, um den si in ebba 30 Verkaufsstände gruppieren. De Anfänge vom „Pfingstfest“ gengan auf de Verleihung vo am ewigen freien dreiwöchigen Markt duach Kaiser Ludwig den Baiern zruck, dea olle Jahr 14 Dog noch Pfingsten stattfindn soll. Sei heitige Form hot des Pfingstfest seit 1946. Seit 1972 is' vom oidn Voiksfestplatz vor dem Taschenturm auf den neien, in ebba 40.000 Quadratmeter groaße Voiksfestplatz verlegt. Des Voiksfest dauert heit nur mehr 10 Dog und hot zwoa Bierzelte und an Warenmarkt. Seit 1985 findt olle Joar am easchtn Wochenend im Juli des groaße „Biargafest“ statt. Im Joar 2006 hod da Stodroud beschlossn, des nur no jeds zwoate Joar, im Wechsel mit dem as easchte Moi 2006 anlässlich vom 1200-jährigen Stodjubiläum stattgfundna „Historischn Fest“, abzumhoitn. Seit 2008 heißt des "Historische Fest" iatz "Inglstädter Herzogsfest". Weitere Veranstaltungen im Summa san da „Inglstädter Kultursumma“ und aa des „Kurzfilmfestival 20 min/max“ und des bereits im Juni stattfindende „Carrara-Weinfest“ da Partnastod Carrara auf dem Paradeplatz. Im September stengan drei größere Feste auf dem Veranstaltungskalender. Hierzu zejn de „Septemberdult“ auf dem Rathausplatz, des „Herbstfest“, des zwoate Inglstädter Voiksfest und des seit 1978 stattfindende „Open Flair“ im Klenzepark. Da Spadherbst is in Inglstod vo zahlreichen kulturellen Veranstaltungen, wia de „Inglstädter Jazz-Toge“ oda den „Da Oktober is a Frau – Künstlerinnentoge“ geprägt. Im Dezember findt auf dem Blotz zwischn Stodheater und Herzogskosten da Inglstädter Christkindlmorkt stott. Er is bereits im Joar 1570 vo Herzog Albrecht V. ois „Jahrmarkt an Nicolai“ gewährt, womit er zu den ejdestn Weihnachtsmärkten in Bayern gehört. Nem den iba 50 Buden is a historisches Hoizkarussell Bestandteil vom Christkindlmarkt. Ehe er an sein iatzigen Platz verlegt worn is, findt da Weihnachtsmarkt auf dem Rathausplatz statt. Erwähnenswert waar vielleicht no da Barthelmarkt, as greßte Voiksfest in da Region, wos jeds Joa am letztn Wochnend im August stodfindt. Der is zwar ned in Inglstod, sundan in Obeaschtimm bei Manching im Landkroas Pfahofa, oba weil des quasi direkt vor de Tore vo da Stod is, seng des de Schanzer ois oans vo de "ihrign" Voiksfest o. Bibliothekn. In Inglstod gibts vui Bibliothekn und Biacharein. Hauptstej vo da Stodbiacharei, da „Marie-Luise-Fleißer-Biacharei“, is da Herzogskostn. Danem existiad mit da Stodteibiacharei Südwest a Filiale und mitm Biachabus, dea wo 39 Hoitepunkte ofohrt, wead des gsamte Stodgebiet obgdeckt. Vo da Stod wern in iare Bibliotheken 180.000 Medien obotn. De Katholische Universität Eichstätt-Inglstod untahoit in Inglstod a „Teibibliothek vo da Wiatschaftswissenschoftlichn Fakultät“. Weidare wissenschoftliche Bibliotheken san de Fachhochschuibibliothek und de „Wissenschaftliche Bibliothek vom Stodmuseum“. Driba ausse hod de „Bayerische Armeebibliothek“ 130.000 Biacha. Dazua gibts no diverse Schuibibliothekn, Pforrbiacharein, oba aa de Patientenbibliothek im Klinikum Inglstod und de Weaksbibliothek vo da Audi. De Stod ois literarische Kulissn. Da Nochhoi vo de medizinischen Experimente an da Inglstoda Universität wor so groß, daß sie no 18 Joar noch eanam End de Mary Shelley zu eanam Erschtlingsroman "Victor Frankenstein owei da moderne Prometheus" inspiriad hom. Sie losst do ian tragischn Hejdn im Inglstod vom Joar 1700 studian und forschn und do sei legendeare Kreatur schoffa. No heit erinnad a Nocht-Gruselfiarung duach de Oidstod do dro. De Hoamatsod Inglstod spuit im Weak vo Marieluise Fleißer a zentrale Roin. In Inglstod hods iba 60 vo eanara 72 Lemsjahr vabrocht, da spuin eanane bekanntestn Stickln, ia Roman und mehra Gschichtn. De Provinz mit iare Menschn, de kloabiagaliche Wejd vo de Handwerka, Soidotn, Schuikinda und Deanstmadln is Thema und Neabodn fia vui vo iare Stickln. Aus iara bayrischn Vawuazlung kimmt de Kroft vo iara Sproch. "Pioniere in Inglstod" is vom Rheiner Werner Fassbinder fias ZDF vafuimt worn. Da Robert Shea und da Robert Anton Wilson hom de Handlung vo iara "Illuminatus-Trilogie" teiweis in Inglstod spuin lossn und hom mit dea Trilogie es Genre vo da belletristischen Verschwearungs-Literatua grindt. Berihmtheidn. Woschechte und echte Inglstoda. Berihmtheidn de wo z Inglstod geborn san oda vo kloa af do gwohnt hom. Zuagroaste Inglstoda. Berihmtheidn de wo zuagzogn san oda an bsundan Bezug zua Stod hom.
2221
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2221
Bäagwachd
D'Bäagwachd is a Huifsorganisation im Bäagrettungsdienst. Z'Ästareich hoaßst´s de Bäagreddung. Bäagwachd in Bayern. Gschicht. D'Bäagwachd (dt.: Bergwacht) is aus lauta griabige loder raus entstandn, de wo si amoi dacht ham, ma kannt doch de Madln und Buam, dena am Berg wos bassiad is, heifn. Am Ofang hams des no fo Minga aus mid am Lastwong gmacht. So noch und noch sans na mehra worn und es ham sie in de Därfa in de Berg Burschn gfunna, de do midgmachd ham. De san damois wia heit aa no vo da arbad weg und ham des Diannai oda den Loda, der sie wos do hod, aus de Berg ghoid. So mid da Zeid na, ham sie do ganze Bereidschafden gegründet, de zum Roudn Greiz ghäd ham. Un na is voi losganga. Irgendwann hams na Audos ghabt, ham si gwande Methodn und Huifsmiddl zua Bergreddung sich ausdacht und des ganze is oiwa bessa worn. Ganz schneidige Läda san denascht mim Voischiam vo am Flugzeug aus o'gschprunga und beim Valätzdn gland. Noascht is na da Hubschrauba kema. Am Ofang sans bloß mid de Hobe vo de Soidotn gflogn, späda san na andere Hubschrauba a no kema. Jetz macht des da ADAC vo Minga aus. Heidsdogs is des ois modern. Aufgom. D'Bäagwachd hoid valedsde und erkrankte Leit vom Berg oba, oiso d'Sanis am Berg om, kwasi. Se schaun oba a auf eana Hoamat und auf de scheene Natua, gä. Wer oid gnua is, oiso 16 Joar oid, dea kon dazua geh und is na Anwärta. Des machd a/sie zwoa Joar lang un duachlafd a anständige Ausbildung. Im Summa graxln und Einradfahrn, im Winta Schifarrn und Akjafarrn. Außadem werd a/s Sani. Wenn a/s des gmachd hod, na farrd a/s zua Prüfung. Oimoi im Summa und na im Winta. Do schaut ma dann, ob des Dianai oda der Bursch am Bäagwachdla gleichschaugt und ob man auf'd Leit loslossn ko. Schafft a des, is a Bäagwachdla(rin). mehra. http://www.bergwacht-bayern.org
2223
841617
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2223
Schmei
Schmei is a fein zribna Tabak, wo ma si in de Nosn affe schiabt. Da Schmei wead z Bayern aa "Bries", "Schnupf", "Schmeizla", "Schmoizla", "Dawak" oda "Nosnlega" gnennd. Gschicht. S Schnupfa vo Medikamentn und Tabak woa bei vuin Vejkan af dera Wejd bekannt, scho bevoa da Tabak in Eiropa eigfiat woan is. Es is schriftli belegt, dass scho voa iwa 1000 Joa zua Zeit vo da Tang-Dynastie (618-907) Arzneimittl gschnupft woan san. Ob dafia aa Tabak vawendd woan is, woaß ma ned mit letzta Sichaheit, es wiad oba von Forschan vamutet. Sicha is, dass ab da Ming-Dynastie (1368-1644) Schnupftabak ogwendd woan is. Nach Eiropa is da Schmei owa vo Amerika kema. Zum easchtn Moi hod a Eiropäa des Tabakschnupfen 1496 bei de Indiana auf Haiti gsegn und driba gschriem; des woa da Mönch Romano Pane. Imma wann de Kenige de Getta um Rat gfrogt ham, hams Schmei (in da Indianasproch "Cohabba") gschnupft. Danoch hams glei eanare Visiona ghobt. 1561 hot da Jean Nicot, franzesischa Gsandta am portugiesischn Hof, Tabakblattln und Saatguat nach Frankreich und an den Kenigshof brocht. De franzesische Kenigin Katharina vo Medici is glei drauf zur begeistatn Schnupfarin woan. Si hot an Schmei gegn Kopfwäh und Migräne vawendt und so es Schnupfn hoffähig gmocht. Deshoib hot ma an Schmei a lange Zeit "Puiva vo da Kenigin" (poudre de la reine) gnennd. Im 17. Jh. is des Schnupfn vo einign Vatretan vo da Obrikeit bekempft woan. Da Papst Urban VIII hot Schnupfan mid da Exkommunikation droht und 1643 hot da Zar Michael s Schnupfn unta de Strof "Nosnobschneidn" gestejd. Auf da andan Seitn woa Kenig Ludwig XIII aa Ohänga vom Schnupfn. 1677 is Sevilla de easchte Schnupftabak-Manufaktur vo da Wejd entstandn, ois kenigliche Tabakfabrik. Se hom duatn schwaan Tabak aus Kuba, domois no a spanische Kolonie, vaorbat. In iara bestn Zeit um 1840 hams mid 40 Tabakmuin und 1.700 Orbeita iba 1.000 Tonnen Schnupftabak jeds Joa produziat. Damid wor Schnupftabak wirschofdlich wichtiga wia de andan Kolonialworn ois do woan Kafää, Tee oda Rohrzucka. Im 18. Jh. is Schmei imma populära woan. Napoleon, Kenig Georg III und Kenigin Charlotte vo England und aa da neiche Papst Benedict XIII woan bekennende Schnupfa. 1733 in Deitschland de easchte Schnupftabakfabrik in Offnbach am Main entstandn, de Firma Bernard de s heit no gibt. Davor hod ma an Schmei in Deitschland nur in Apothekn kriagt. Im 19. Jh. hod nacha s Raucha s'Schnupfa zruckdrängt. In Bayern hod si da Schmeizla oba steaka ghoidn ois im iwrign Deitschland. In letzta Zeit hods in Deitschland und Eiropa aa Wiedaauflebm vom Schnupftabak gem. Des kimmt woascheinli vor oim durch de imma strengan gsetzlichn Rauchvabote. Es gibt iatzt wieda a Schnupfaszene mit Schnupfvareine, Schnupfmoastaschoftn, vuin Obietan, Netzgschaftln (Shops), neichn Schnupfmaschinen und mea. Oatn vo Schmei. Bis vor 200 Joar is Schmeizla ned ois Puiva, sondan in Form vo Karottn oda Bandln vakafft worn. Voam Schnupfa hod ma si domois eascht sejm des Puiva zareim miassn. Schmei untascheidd si nach de Produktionsvafoarn, de vawenddn Tabakoartn und da Aromatisierung. Schmeizla A Brasil. De boarische Spezialität Schmeizla (Schmoizla) Brasil is in Bayern und Österreich de beliabtaste Soatn. "Brasil" hoasst a deswegn, wei a friaha aus gsoßtn dunklen Brasiltabakn gmocht woan is, de ma z'endlos langen Tabakzepf ("Mangotes") gflochtn hod. Und "Schmoizla" kimmt von Schmoiz, wos ma amoi vawendt hod, damit de Bries weniga staubig gwen is. Heit nimmt ma dazu Tabaköi. Da Schmoizla hod an erdig-wiazign Tabakgschmock. Es wean koane oda nura weng Aromen zuagem. Schmoizla is dunklbraun bis schwoaz, vagleichsweis grob zariem und a wengal feicht-klebrig (Tabaköi). Snuff. Snuff is iatz da meistvakaffte Schmei auf da Wejd und kimmt urspringli aus England. Heit is de Firma Pöschl Tabak aus Niedabayern da wejdgresste Herstella vo Snuff. Snuff is meistns aromatisiat, oft stoak. De Konsistenz reicht vo staubig iba puivrig bis bräslad-klebrig. Snuff is meistns fein gmoin und hod a hejbraune bis dunklbraune Foab. Klassika. Des Ahnl vo de heitign Oatn vo Schmei is aus Tabak-Karottn puivad woa. Heit wiad a oba nua no sejtn so produziat. De Klassika schmeckt ganz stoak noch Tabak. Af Aromatisiarung wiad meistns vazicht oda es wiad nua a weng Aroma eigsetzt. De Klassika san mittlfein bis grob gmoin; de Kosistenz is feinkearnig und trocken, nua sejtn feicht-klebrig. Schnupfpuiva. Schnupfpuiva enthoid koan Tabak und is deswegn koa echata Schmei. Da Inhoid is haptsächli Traubmzucka und Aromastoffe. In Afrika und Asien gibts a Schnupfpuiva, des aus Kreitern, Wuazln und Pottaschn heagstejt wiad. Schnupf-Rituale. Nadialich gibds do de vaschied'nsdn Oardn, wia ma so Bries g'niassn ko. Schnupfn vom Handruckn. Ma legd se de Bries auf d Handobafläch'n (iagendwo zwischn Dama und Handg'leng) und na hebd ma d' Hand bis kuaz vor d Nosn und na ziagd ma sauba o. Langjaarige Schnupfa kenna do an Abschdand vo bis zu zwoa Zandemeda schaffa. Schnupfn vo de Fingaspitzn. A andre Weise is, dass ma an Zeigefinga und an Middlfinga ausschdregd und den Schmeizla in de endschdand'ne Schboidn nei legd. Daduach wead mehra Lufd mid o gsaugd, wos an Gschmack duachaus vaendan ko. Schnupfn vo oana Untalogn („Lines“). De Vornehma, de leng an Schmei auf n Tisch oda an Biafuitzl und nema ollawei oan mid Dama und Zeigefinga auf Schnupfn vo kloanan Haifal mit am Rohr („Bombm“). Da Schmei wead mit an Rärl in de Nosn gsaugt. Des bewiakt, dass ma mit weniga Tabak a grässare Wiakung dazuit. Zweng an Eisporeffekt is de Technik bei Jugendlichn sea beliabt. Dafia vawendt ma Snuff. Schmeizla is weng seine älign Konsistenz dafi ned geeignet. Schnupftabakmaschinen. Schnupftabakmaschinen hom in Bayern a lange Tradition. Damid soi de Bries meglichst gezuit und kroftvoi in d'Nosn gschleidat wean. Es gibt oanfoche oba aa handgschnitzte Maschinen mid de absurdestn Auslesemechanismen (Kurbe, Hammer etc.). Oft sans nur fia de "Spass an da Freid" in gselliga Runde. Schnupfn in Gruppn. Ganz neimodean is, dass ma an Schmei in Gruppn konsumiad. Dabei wean Sprich ähnlich wia beim Sauffa aufg'sogd. Tabaksoatn vo Teinehman kenna beispuisweis vamischt wean und es ko midhuif vo Gejdscheinen oda broadn Strohhoim gschnupft wean. Wann vo de Handruckn gschnupft wiad, dann wean de Händ oft im Kroas zsammghoidn und es wia zua synchron gschnupft. Schnupftabak-Bixxn. Wia da Schnuptabak in Eiropa in Mode kemma is, is aa de Manufactur vo Zubehea gfrogt gwen. Schnupftabak-Bixxn hods in oin meglichn Variantn und Materialien gem: vom oanfochn Horn bis zum Suiba, vo eckad bis rund, vo da Toschnbixxn bis zua Tischdosn, vom Metalletui bis zua Porzlanfloschn. Im 18. und 19. Joahundat woan Schnupftabak-Bixxn a gsejschaftsfähigs Schmuckstickl und san bis heit a beliabta Sammlagegnstand bliem. Wiakung. De oregende Wiakung vom Schnupfa kimmt iba des Nikotin, des iba den Nosnschleimhaut aufgnumma wead. Dazua kimmt, dass ma nochm Schnupfa an Drang zum Niasssn hod, wos de Nosn frei mocht. Bis is 20. Joarhundat is Schmei ois Medizin vaschriem woan - gegn Kopfschmeazn, Schloflosigkeit, Zahnschmeazn, Huastn und Erkejtungen. Ob Schnupfa a gsunheitsschädliche Wiakung hod, is umstrittn. A Bries hod nua uma 0,5% vom Nikotinghoid vo oana Zigarettn. Vo de gfealichn Teerstoffn hod da Schmei glei gor nix und Passivschnupfn gibts aa ned. Schmei in da Dichtkunst. De Gschicht "Ein Münchner im Himmel" von Ludwig Thoma erzejd vom Alois Hingerl, Deanstmo Nr. 172 am Mingara Haptbahnhof wiara nachm Dod im Himme af oana Woikn frohlockn muass: "...er setzte sich, wie ihm befohlen, auf eine Wolke und begann zu frohlocken: 'Hahlelujja...Hahlelujja...Hahlelujja...Hahleeeee-lujja ...' Ein völlig vergeistigter Engel schwebte an ihm vorüber. 'Hallo, Sie! Hallo! fft! Hallo! Ham' Sie, ham's koan Schmaizla? 'Schnupftabak? Ham's nix? A Pris? Geh weida, fahr oane her!' Der Durchgeistigte sah ihn nur völlig entgeistert an, lispelte nur "Hosianna!" und flog von hinnen. 'Ja, ja, was is jetz des für a Depp für a damischer? Ja - na, na, na, na, host vei koan Schmaizla ned? Wenn ma scho anständig fragt, werd ma do anständige Antwort krieg'n kenne! Gscherdee Rueb'n, gscherdee! Engel ... boaniger! Mei Lieber, da werd a so a Zeigl hero'm sei! A-a-a-a-a, wos steh i aus!' Er setzte sich wieder auf seine Wolke und begann erneut zu frohlocken, allerdings bedeutend zorniger: 'Halleluja! Luhja! Luhja, sog i! 'zeefix Halleluja! Luhja!'
2225
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2225
Fischbachau
Fischbachau is d'Gmoa vo Fischba im Landkroas Miaschboch. Log. Fischb'a is im groußn Leitzachdoi auf am Eck am Oststiggl vom Doi am Fuaß vom Broatnstoa. Des is uma fuchzehn Kilometa südöstlich vo Miaschboch, fünfazwangsg Kilometa südwestlich vo Rosnham, 32 Kilometa nordwestlich vo Kufstoa, 17 Kilometa vo da A8 und sechtsg Kilometa vo Minga wegad. Da Zug fahrt grod durch Hammer, des is uma zwoarahoib Kilometa vo Fischb'a seim wegad. Am meistn fahrn do de Busse vo Hammer iba Fisch'a und Wörnsmühl nach Miaschboch und ibas Schlierachdoi wieder zruck. Ortschaftn. Ortschaftn in da Gmoa san Fischbachau, Birknstoa, Hamma, Staudn, Hagnberg, Aurach, Elbach, Auerberg, Hundham und Wörnsmui. Gschicht. Fischbachau is in da Freisinger "Liber commutationum et traditionum" ummara 1078/1080 easchtmois erwähnt worn.
2227
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2227
Scheyan
Scheyan (amtle: Scheyern) is a Gmoa bei Pfahofa und hod a oids Benediktina-Kloasta. Eihgmoanunga. Am 1. Aprü 1971 is a Tei vo da aufglestn Gmoa Triefing in de Gmoa Scheyern eihgliedat worn, am 1. Jenna 1972 Mitterscheyern, am 1. Aprü 1973 Vieth, am 1. Jenna 1974 Euernbach und am 1. Jenna 1975 Winden bei Scheyern. Eihwohnaentwicklung. Aufm Gebiet vo da Gmoa san 1970 3271, 1987 3468, 2000 4435, 2014 5003 und im Joar 2015 4268 Eihwohna zejt worn.
2241
14850
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2241
Isar
De Isar is a Fluss, der wo vo de Oipn durch Minga fliaßt und letzendlich gengiba vo Degndorf in d Donau münden duat. Da Ursprung liagt in Estareich im Hinteraudoi vom Kawendl-Gebirg. Zwischn Scharnitz und Mittnwoid fliaßts iaba d' Grenz vo Estareich noch Bayern (Deitschland). Se hod a Leng vo 295 Kilometa. Neba Minga liang de Städt Däiz, Freising, Moosburg und Landshuad an da Isar. De greaßtn Zufliass han d' Amper bei Moosburg, d' Loisach bei Wolfratshausn und d' Moosach bei Freising. D' Isar is noch da Donau, am Inn und am Main da viertlängste Fluss in Bayern. Nama. Lange Zeit hods ghoaßn, der Nama Isar dad ausm keltischn kemma und sovui wia "reißnds Wossa" (ys = schnej, reißnd und ura = Wossa, Fluss) bedeitn. Des guid inzwischn ois vaaltate Meinung. D'Sprachforscher moana jetzad es dad vo da indogermanischn Wurzl "es/is (fia fließnds Wossa)" kemma, de se a in fui andane Flußnama wiadafindt und se in aktuelle Sprachn nua no aufs feste Wossa, oiso s Eis bziagt. Geografischs. A guads Drum vom Wossa des auf'd boarischn Oipn unds Kawendl foid fliaßt durch d' Isar zur Donau und so bis ins Schwoazze Meea. S' gsamte Einzugsgebiat hod a Flächn vo 9000 Quadratkilometa. Wei a Guads vom Niedaschlog in de Berg ois Schnee foid hods zur Schneeschmelz as meiste Wossa. Mit am mittlern Abfluss vo 175 Kubikmeta in da Sekund zählt d' Isar zu de mittlgroßn deitschn Flüss. Ma kos sogseng mit am Lech, da Mosel, am Main und am Neckar vagleicha. Quellen vo da Isar. Da Ursprung vo da Isar liagt im Hinteraudoi im Karwendl auf 1.160 Meta iaba Normalnui (). Do fliaßt da Lafatsch an de Isarquelln vorbei. Da Lafatsch hod sei Quelln in da Nach vom Hallerangerhaus. Er is da längste vo de Quellbäch. Sei Nama ändert se bei de Isarquelln in Isar, oafach wei de Quelln vui mehra Wassa bringa, ois ea sejba hod. Nebnfliss. In de Berg han ois wichtige Nebnflüß da Rißbach, d' Achn und d'Jachn zum dawähna. Da Rißbach kimmt aus da Eng und trifft bei Vorderriß auf d' Isar. D'Achn kimmt vom Achensee und mündt in Sylvensteinsee, dem sei Zua- und Abfluß d' Isar is. D'Jachn kimmt vom Walchasee, fliaßt durch d' Jachenau und mündt in da Nach vo Fleck und Wegscheid. De wichtigstn Nebenflüß außahoib vo de Berg han d' Amper und d' Loisach. Insln. De meistn Inseln und Kiesbänk in da Isar untaliegn wega de starkn Hochwassa a ständign Änderung in ihra Form und Log. A boar gressane Inseln in de Städt han im 19. Jahundert gegas Hochwassa gsichert worn: Energie. D'Isar werd auf vaschiedne Artn zur Energie-Gewinnung gnutzt. A guada Tei vom Isarwossa werd in da Nach vo Mittnwoid zum Woichnsää umgleit. Des werd gmacht, wei s' Woichnsääkraftwerk mehra Wossa bracht, ois vo sejba in See fliaßt. Da Sylvenstoa is a Stausee, dear vor oim gegas Hochwassa baut worn is, aba a zua Stromerzeugung gnutzt werd. Im weidan Valauf gibts mehrane Flußkraftwerke z. B. am neadlichn Stadtrand vo Däiz und de "Isarwerke 1-3" inahoib vo Minga. Neba da Nutzung vo da Wassakraft is as Isarwassa indirekt ois Kühlwassa fias "Kernkraftwerk Isar" bei Landshut vo Bedeitung. Umweltproblematik. A wenn Wassakraft ois was recht umweltfreindlichs ogseng werd hods fia'd Isar einschneidnde Folgn. Lange Zeit is as ganze Wassa zum Woichasee umgleit worn. Da a as meiste vom Rißboch zum Woichasee umgleit wurd is d'Isar zwischn Krea und am Sylvenstoa ab und zua a austrocknd. Des ganze Wassa kimmt zwar letzendlich iaban Kochesee und Loisach wiada zruck in d'Isar, aba bis Wolfratshausn fejds im Flußlauf. Inzwischn werd a greaßana Teil vom Wossa in da Isar glassn. A de fuin Seitnkanäle fia de Flußkraftwerk z. B. in da Nach vo Minga entziehn am wildn Flußlauf as Wossa. Außadem vahindern de Wehre an Transport vom Geschiebe. Deszweng grobt se d' Isar a tiafas Flußbett. A de Nutzung ois Kühlwassa fias Kernkraftwerk tuat am Fluß ned guad, wei dadurch sei Temperatur steigt. Dafia gibts aba Grenzwert, in oam hoaßn Somma hod as Kernkraftwerk scho drosselt wern miaßn, weis sonst de Umweltauflagn ned dafüllt hed. Farb. Fast scho zum Nama dazua gheard ois Zuasotz da Farbeidruck. S' is ois "greane Isar" bekannt. Des is aba nua de Farb vo am klarn Wossa, des erscheint tatsächli greablau. De Farb hods in niederschlogsarme Zeitn, wenn da greaßte Teil vom Wossa aus de Quelln stammt. Noch starke Regnfäll gibts durch Erosion an Haffa Schlamm und Dreck im Wossa, dann werds undurchsichtig lehmig braun. Iaba s' Enstehen vo dea greablaun Farb is ma se ned ganz einig. Wahrscheinlich is a Zammspui vo Algn und am glästn Koich. Da Eindruck werd vastärkt durch de helln Koichsteana am Grund vom Fluß und dem sonst recht klarn Wossa. Dadurch kimmt a Haffa Liacht aus'm Fluß zruck und iabastrahlt des vo da Oberflächn reflektierte Liacht. So hod de tatsächliche Farb vom Wassa an greaßan Eifluß auf an Farbeidruck ois de Farb vom Himme oda da Umgebung. Fo da Farb is a as Biamischdrangl d'Isarmass inspiriad. Isarpyramidn. Zwischn Arzbach und Däiz is oana recht fleißig dabei, daß a noch am jedn Hochwassa seine Stoahaffa nei aufschicht. De Haffa han ois Isarpyramidn bekannt und a scho mehrmois in da Zeidung und am Fernsehn erwähnt worn. Da Erbauer sejba nend des Platzl "Kloa-Kairo". D' Isar in Kunst, Literatua und Musi. A Altarbuidl vo 1480 in da Jakobskirch in Lengrias is a Beispui fia oide Darstellunga vo da Isar. Da unbkannte Moier hod s'Köpfn vom Apostel Jakobus ans Ufer vo da Isar valegt. Im 19. Jahrhundert ham an Haffa Mola aus da "Münchner Schui" d' Isar ois Motiv fia eanane Buidl entdeckt. Wei de recht gnau gmoid hom wern de Buidl a ois Dokumentation fia de Vaänderunga vo da Landschaft durch d'Leid ogseng. Im "Jäger vo Foi" hod da Ludwig Ganghofer am Isarwinke und seine Bewohna a literarischs Denkmoi gsetzt und damit zur Bekanntheit vo der Gengd beitrong. Oans vo am Willy Michl seine erfolgreichstn Liadl is as "Isarflimmern". Er sejba hod an so starkn Bzug zum Fluß, daß a se "Isarindianer" nend.
2242
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2242
Siaßa Semf
Siaßa Semf (aa "Münchna Semf", "Weißwuaschtsemf") is de traditionelle (und vo de meistn Einheimischn ois oanzig korrekt empfundne) Oaart vo Semf beim Genuss vo lokale Spezialitätn wia Lebakaas oder Weißwiascht. Da siaße Semf word vorzuagswoas zu de boarischn Weisswürschtl greicht. Sei Uarsprung is im Middloita zu findn, woa de Ridda gern amol den Budnsoatz von earam Metkruag afs Brotn kippt ham.
2243
37387
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2243
Freising
Freising is a Stod an da Isar. Sie is Universitätsstod und Grouße Kreisstod im gleichnamigen Landkreis 33 km neadlich vo Minga und is noch Minga, Inglstod und Rousnam de viertgreßte Stod in Obabayern. Gschicht. De Stod war im Middloita Herzogsitz (ab Anfang 8. Jahhundat) und Bischofsitz (seid 739) und spada ois Fürstbistum vo groußa Bedeitung - ab'm 15. Joahundat is sie aba imma mehra auf Minga ibaganga. Marktrecht fia d´Stod ab 996. Um 860 Domschui und Dombibliodähk, aba aa earsta Dombau, dea aba 903 abbrennd is. Dann zwoadda Dombau, am Poimsonndog 1159 wieda obbrennt, ab 1160 dridda Dombau. Da romanische Dom is godisch verändat worn, um 1621 erstmois barockkisierd, 1723/1724 durch die Gebrüda Asam nei barock gstoidt. Otto von Freising war Bischof vo 1112-1158, Bischof Johann Franz Eckher von Kapfing und Liechteneck vo 1696-1727. 1803 is des Fürstbistum säkularisiert worn und zu Bayern kemma, aus'm Bistum Freising is des Erzbistum Minga und Freising mit Haptsitz in Minga worn. Im Joa 2005 is da vormalige Erzbischof von da Diözesn, da Ratzinger Joseph, in Rom von de Herrn Kardinäle zum Papst gwejd worn.
2257
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2257
Obelix
Da Obelix is a Phantasiegschtoit vom Albert Uderzo ausm Franzosnland. Da Obelix lebt sei Lebm in ana Reih vo Buidabiachan de ma "Comics" nennt. De Zeit wo des Comic spuit is de Zeit wo de oidn Rema des hoibade Eiropa besedzt hom. Domois war des Fanzosnland no Teil vo Gallien und da Vercingetorix, da Schef vo de (franzesischn) Gallier hodt se eigantlich de Rema und eanam Chef, dem Gaius Julius Cäsar untawoafa. Nua oa oanzigs Doaf hodt se draudt und eahm und seine Soidaten, de Legionäre, Widastand gleist. Noch da Legend is da Obelix ois kloana Bua in an Hofa mit Zaubatrank einegfoiin und hod seitdem bsondane Kräft. Vo Beruaf is a Hinklstoaliferant. A Hinklstoa is a groß Trumm Stoa dea a Foam hodt ois wia a umdrahtda Dannazapfa. Da Obelix schaugt a eppa aa so aus, bloß dass a no dicka is ois wia seine Hinklstoa, eigantle mehra wiara Birn, und oiwei a weiß-blau-gschtroafte (da Läng noch, wei des schlangg macht!) Hosn ohodt. Da Obelix is a kloans bissal langsam im denga, des gleicht a aba durch sei Guatmiatigkeit und sei große Trei zu seim Doaf und im spezielln zu seim Spezl, im Asterix aus. Wofia ma an Obelix olldiwei hom ko is a kräftig Raafarei mit de Römer oda a Wuidsau. As Bia duatd eam nedta so guad, wei a ja sunst nua a Goassnmilli dringgt, und an Zaubadrank deaf'a aa nimma, weisn sunst vastoanadt. Eah duadt gean dabailde Hej'm sammen, dea de Rema vo de Ruam oweahudt und eah hodt a bsondare Schwächn fia des Deandl Falbala. Sei besta Spezl is da Asterix und sei Hundal, da Ideefix.
2264
64082
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2264
Lebakaas
Lebakaas (dt.: Leberkäse) is a Art vo Wuascht, die wo in Bayern hauptsächlich am Vormidog (zua Brotzeit) g'essn werd. A boarischa Lebakaas werd aus am gsurdn Rindfleisch, am Schweinern mit am hoha Fettanteil, Speck ohne Schwartn, Wossa, Zwüfin, Soiz und Majoran g'mocht. Mid Eis wern des ganze dann in am Cutter zu Braat veroawat. Leba oder Kaas g'hert in an traditionellen Lebakaas ned nei. Da Lebakaas werd eascht in a Form neigstricha (eigschlong, sagt da Metzga dazua) un in ana Loawefoam bei niedriga Hitz (ned häa ois wia 120 °C) mit a weng Wossadampf bacha bis a durch is und a resche braune Krustn an da Owaseitn griagt hod. Kenner essen am liabstn as Scherzl. Ma konn an roudn oba a an weissn Lebakaas, der aa Koibskaas g'nennt werd und aus ungsurdm Fleisch und am Teil Koibfleisch g'macht werd, kaffa. Beim roudn Lebakaas wird aussadem no zwischen am feina und am grobn undaschiedn. Gonz neimoderne kaffa a oan mit Bapprika drinnat, oder gar an Pizzaleberkaas. Ober des han de wenigstn. Es gibt a an Kaaslebakaas mit kloane Kaasstickln drin, de wos schmoizn, ähnlich wia a Kaaskraina. "Wolf Haas" schreibt in seine »Brenner«-Romane, dass da Lebakaas aus de Reste von de Knackwiascht gmacht werd (und de Knackwiaschtl aus de Reste vom Lebakaas). Oba mit dene ganzn Fleischskandale, woaß ma nix g'wiß ned, oiso muaß ma se sein Metzga scho guad aussuacha. In Estarreich gibts foiweis aa no an Rosslebakaas, dea wo a Tei vo da Weana Kuchl is. Traditionell werd da Lebakaas in Bayern oft mit siassm Semf g'essn, de Zuagroastn essn' an haifig ober a mit am Mittlschoarfn. Es gibt aba a Leid (sog. Banausen), de wo an Lebakaas mit am Ketschab oda Mayonnaise essn. An Lebakaas konnst a koid essn. Nacha werd a in dünne Blattl gschnittn und wiera Wurst aufs Brod oda d Semme glegt (mit oda ohne Sembf) oda in na dickan Scheim mitm Messa in Stroafa gschnittn und mit de Finga gessn oda mitm Messa aufgspiesst. De dickan Scheim vom koidn Lebakaas wern in da Pfanna vo beide Seitn oo bratn bis resch braun san. Des nennt se dann obrainta Lebakaas. Speisn. Stramma Max<br>(Zwoa) Ochsnaung auf (zwoa) Scheibn Lebakaas (aufara Scheibn Schwoarzbrod) Lebakaas Hawai<br>A Scheim koida Lebakaas (uma 1 cm), obraint. Drauf a Scheim Annanas, a weng a Ketschab, driwa a Scheim Schmejzkaas. Des ganze im Ofa (oda da Mikrowejin) iwabacha, bis da Kaas schmuizt. Des Gricht stammt aus am boarischn Fernsehkrimi und es gibt a gleichnamige CD vom Gerhard Polt. Wers erfundn hod, lasst se derzeit ned mit Bstimmtheit song. Im Netz. Uasprung, Inhoit und Produktion vom Lebakaas in Estarreich
2265
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2265
Schnodakreiza
Des Heagem va an Schnodakreiza is a oida Brauch. Won wer a Kind auf d'Wöd bringt, keman guati Frend und Bekonnti nochher amoi fabei und bringan fian Nochwuchs an Schnodakreiza mit. Wo is des da Brauch? Des Woad Schnodakreiza is im owan Pielachtoi in Niedaöstareich bekont. Woascheinli gibts owa a nu ondare Gegandn wo ma des kennt. Va wo kimt des Woat? Schnodan = Schnattern (de) Kreiza = Kreuzer (de), mit de Kreiza hot ma in Östarreich friara zoit. Schnodan hot friaraszeitn a so fü ghoasn wia fü redn und woa ba de kloan Kina a a Zoacha fia d'Gsundheit. Da Schnodakreiza is oiso a kloas Geschenk mit den ma an Kind fü Gsundheit wünscht. <br>
2268
29829
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2268
Uim (Fluss)
D´ Uim oda Ejm (amtle: Ilm) is a Fluss, dea zwoa Quejn im Dochaua Land hod. De Uim mindd ba Gegging in de Ams. De wiedarum is a Zuafluss vo da Donau. Ba Vohbuag wead a Großtei van Wossa obzweigd, da ois Oidwossa (oda: "kloane Donau") duach Vohbuag fliassd und ba Wackerstoa in d´Donau rinnd. Bis in de Middn vo de 1920a Joar woa de Uim a Nemfluss vo da Donau und is ba Godn (Gmoa Pförring) in de Donau gflossn. Im Rohma vo Regujiarungsmoßnohma is da Fluss owa bis Ams valängad worn.
2269
3976
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2269
Alex Harvey
Alex Harvey (* 5. Feba 1935 in Glasgow, Schottland; † 4. Feba 1982 in "Zeebrugge, "Belgien) wa a schottischer Rockmusiker. Gstorbn is a an am "Herzkaschpal", oan Dog vor eam seim 47. Geburtsdog. Sein greastn Erfolg hoda mit da Sensational Alex Harvey Band (kurz SAHB) ghobt, die er aa gegründet hod. Da Gitarist vo SAHB, "Zal Cleminson", hod aa bei "Nazareth" gspuit und is immer wia die Leid vo Kiss gschminckt. Ma soit aba song, dass es SAHB scho länger wia Kiss gibt.
2274
57705
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2274
Doana
De Doana, aa Donau is noch da Wolga da zwoatlängste Strom in Eiropa. Offiziej fangts bei Donaueschingen in Bodn-Wiattmbeag o, wo's a gfosste Quejn gibt und de Brigach und de Breg zammakema. De Doana kimmt ba Uim af Bayern und hinta Bossa af Östareich. S naxte Land is de Slowakei, danoch Ungarn, Krowozien und Serbien. In Rumänien is de Doana de Grenz zu Buigarien, Moldawien und zua Ukraine, bevoas im rumänischn und ukrainischn Doanadelta ins Schwoaze Mea mindt. Eadkunde. De Doana fliasst duach 6 Stootn, Deitschland, Östareich, de Slowakei, Ungarn, Serbien und Rumänien. Fia weidane via Stootn, Krowozien, Buigarien, Moidowien und Ukraine is s a Grenzfluss. Insgsamt san 1071 Kilometa oisdann 37 % vom Valauf vo da Doana Stootsgrenzn. (Beleg: Donaukommission, Budapest, Jenna 2000 bis Meaz 2004)</small> Nama. S wead ognumma, dass da Nama Doana sein Uasprung in da kejtischn Sproch hod, de wo amoi am Obalauf glebt ham. Belegt san "" fia "diafs Wossa" und fia "zwoa Wossa", wos si af de zwoa Quejfliss beziagn kennt. De konstuiate indogermanische Wuazl hoasst "*" ‚Fluss‘ konstruiad. Bis zan End vo da Antike hod de Doana zwoa Nama ghobt: "Ister", , griech. wor de Bezeichnung fian Untalauf, "Doana" ("Danuvius") hod da Obalauf ghoassn. Domois wor da Zammahang iwahapts ned klor, weis koana exaktn kartographischn Aufzeichnunga gem hod. De Ur-Doana. Da zwoatlengste Fluß vo Eiropa hod scho efta sei Flussbett gwexlt. Jo ned nua des. Vua umma 20 Müllionan Joah is de Ur-Doana nu nochn Atlantik zua ogflossn. Ois Afrika de Oipn und de heidign Middlgbiag oiweu hecha aughom hod und a da "Jura" gwoxn is, woa da Doana da Weg in Westn hi vaschpiad und se hod in Ostn zua ofliaßn miassn. De frian Donauquöfliss haum nu vü weida westli augfaungt ois Heid. Eascht ois se Middleiropa weida ghom hod und da eupäische Wuamfuatsotz weida unt a mid Asien vaschmoizn is, is midm Doanantalauf weidagaunga, bis schpoda, hi zan schwoazn Mea. De uawixige Doana. Bis ins 18. Joahundat woa de Doana a launischa Fluss. Se woa gaunz aundas ois mia se heid kenan. Und Ois is vo foßt unduachdringlige Auwöda umschlossn gwest. Außa es is am Owalauf, wida a launge Koitzeid (Eiszeid) ins Laund zogn. Nemfliss. Da längste Nemfluss vo da Doana is de Theiß. Sechs weidane Nemfliss ham a Läng vo mea wia 500 Kilometa: "Pruth, Save, Drau, Olt, Sereth "und Inn. Theiß, Save und Drau mindn im sidlichn pannonischn Becken (Serbien und Krowozien), Pruth und Sereth kurz vorm Doanadejta am Iwagang vo da Grossn Walachei za de moldawischn Lända. Da Inn is da oanzige grosse Nemfluss neadle vo de Oipn. Bsiedlung. Im Eizugsgebiet vo da Doana lieng sechs Millionenstädt: Wean, Budapest, Belgrad, Minga, Sofia und Bukarest. An de Doana grenzn de Gemarkunga vo zwejf Grossstädt: Uim, Inglstod, Rengschburg, Linz, Wean, Pressburg, Budapest, Novi Sad, Belgrad, Russe, Brăila und Galați. Za de wichtigstn Middlstäddn ghean: Bossa, Krems, Komárno, Mohács, Drobeta Turnu Severin, Widin, Giurgiu, Silistra und Tulcea. Za de wichtigstn Kloastädt zejn Sigmaringen, Nikopol und Sulina. Nazionalparks und Reservate. Am Laff vo da Doana liegn mearare Natuaschutzgebiet: Scho in Bodn-Wiattmbeag da "Naturpark Obere Doana", ba Bossa s "Naturschutzgebiet Doanaleiten" und in da Weana Lobau da "Nazionalpark Doana-Auen". In Ungarn liegt da "Nationalpark Doana-Eipel", do, wo de Drau in Krowozien zua Doana kimmt, da "Naturpark Kopački rit", in Serbien as "Naturreservat Deliblatska peščara" und an da Grenz zwischn Serbien und Rumänien da "Nazionalpark Đerdap". Oanzigartig is as "Biosphärenreservat Doanadejta".
2291
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2291
Listn vo de Stodbeziake vo Minga
De Listn gibt oan Iwablick iwa de 25 Stodbeziak vo Minga. Ehemolige Stodbeziak. Vor da Neieinteilung wor Minga in de foigandn 41 Stodbeziak gliadat:
2302
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2302
Rechna
A Rechna oda Computer (vo lat.: "computare", "zammrechna") is a Apparat, dea Datn mid Huif vo Rechnvoaschriftn (Programme) vaoabatn ko. Uaspringli woan Computer schlicht und oafoch Rechnmaschiina, hom owa im Laff vo da Zeid imma meah ondare Funkziona iwanumma. A gengige Bezeichnung fia an Rechna is aa de Obkiazung: PC, wos fia Personal-Computer stähd. Zu am Rechna ghead a Buidschiam oda sunst irgand a Ausgobgerät (in da Fochsproch nennd ma des: "Peripheriegerät"), wos oam de Eagebnis vo de Berechnunga, de im Kistl g'mochd worn san, ozoang duad. Um de Rechnunga ins Kistl eihz'bringa, is a Eihgobgerät notwendig. Heitigndogs is des im Reglfoi a Maus und a Tastatua. Gschicht vo de Rechna. De Leit, de mid an Haffa Rechnen z'doa ghod hom, hom scho ollewei iwalegd, wia sa se de Oabat leichda mocha kannt'n. Dobei homs sa se aa scho recht boid Huifsmiddl g'numma, wia d'Finga, Stoana oda Stecka'n. Oans vo de om längsdn bnutzdn Rechnmaschiina is da Abakus, dens scho seit mindestns 1100 voa Jessas' Gebuat gem hod. Ollahond raffiniade Maschiina gibd's, de ma drahn ko, um zamzehjn z'kenna, indem ma on na Kurwe drahd, doch des is vo om heiting Computer weid weg. Den easchtn, dea a wiakli funkzioniad hod, hod da Konrad Zuse baud. De Maschiin woa no gonz und goa mechanisch afbaud und hod domois, anno 1938, weng da manglndn Gnauigkeit leida no ned so recht goabad. Spaada, noch'm Kriag, wo de Z1 afg'oabad woan is vo de Bombn, hod mas' nomoi baud und festgstejd, doss aa gonga is. Oana vo de easchtn Rechna, dea wos nua mid de heit genging Transistoan, oiso nix mid Reahn und so, goabad hod, woa as Mailüfterl. Den hod a Östareicha baud, und zwoar da Heinz Zemanek. Des woa Ofong vo de 1950a Joar.
2309
3976
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2309
Helle
As Helle ois Biasoatn is vor oim in Bayern a ungsättigts gejbs Bia mid oana Stammwiazn zwischn 11 und 13% und am Oikohoighoid vo 4,5 bis 6%. Dobei gibts koa schoafe Grenzn zu de Biasortn „Lager“ und „Export“. As sejbe Bia ko vuimehr ois „Helles“, „Lager“ oda „Export“ im Gschäft sei. A Bia gibts in de unterschiedlichn Foarbm von hejgeib bis schwoaz. Weis oafacha is werd aber in de meisten Fejn bloß zwischen Hej und und dunke untaschien. De boarischen Helle wean noch da Mingna Brauart, emso wia de boarischen dunken Biar braut.
2310
30577
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2310
Oitadum
Vom Oitadum oda vo da Antike spricht ma in da Gschicht vo da Menschheid vo da Zeid vo de easchtn Hochkuituan bis zum Middloita. Ma untascheid no zwischen drei Epochn: In die Friagschicht foin die easchtn Hochkuituan wia de easchtn Stodstootn am Euphrat und Tigris, s Assyrische Reich, des oida Egyptische Reich sowie die easchtn Wanderungen dea Indoeiropäischn Väika. Mit de griachischn Stodstootn fongt de klassische Antike o. Dazua zejt wead die Grindung und de Expansion vom Remischn Imperium. D´Spaadantike is de Zeit, wo des Kristndum in Rom scho Stootsreligion woan is und end mim Untagong vom Westremischn Reich.
2311
838298
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2311
Middloita
Unta'm Middloita (dt.: Mittelalter) vastähd ma a Epoch vo da eiropäischn Gschichtschreibung und moand domid de Zeid vo uma 500 bis uma 1500, S’Middloita is de Zeid zwischn da Antikn und da Neizeid Ma undascheidd grob no in drei vaschiedne Eihteilunga: De gsejschoftlichn Grundziag aus dera Zeid woan prägd van Kristndum, da Ständ und'm Feudalismus. De Buidungssproch woa Latein. De zeidliche Eihoadnung. Historisch gseng liegd da Ofong van Middloita zwischn om Eihfoi vo de Hunnen ins Remische Reich 375, om Untagong van Westremischn Reich 476 und da Kristianisiarung bis 600 und s’End uma 1500 mid'm Ofong vo da Friahn Neizeid. S’Friahe Middloita. De Hunnen, a asiatischs Reitavoik, hom mid'm Iwatritt iwa d’Woiga 375 de Alanen westweats vadrengd und aso de Vejkawondarung ausgläsd. Des eh scho politisch ogschlongne Remische Reich hod de Auswiakunga vo dera Wondarung ned iwastondn. So san mid da Zeid vui germanische Vejka ins Westremische Reich eihgfoin, wia de Gotn, de Wandaln, de Franggn, de Buagunda, de Saggsn, de Bajuwarn und de Langobardn und hom doat eingne Reiche gmochd. Umara 600 hod se des ois a wengal beruhigd. Um de Zeid is donn de Bevejkarung aa wieda gwoxn. Ob 650 san donn de Araba iwa d’Strass fu Gibraltar un hom's Westgotische Reich in Spanien bis 720 untawoafa. Des woa's End van gmoasoma Handlsraum van Middlmeea. S’oanzige Voik, des sei Reich af’m Kontinent dahoidn hod kenna, woan de Franggn. Se hom se, bsondas duach'm Koal on Grossn, weide Tei fu Westeiropa eihvaleibd. So is’s Franggnreich zu seina Zeid vo de Pyrenäen im Westn bis zan Donauknia im Ostn, bis za da Elbe im Noadn und bis af Obaitalien gonga. Da Karl is nahat 800 za remischn Kaisa vo Rom kränd worn. Des Reich is owa scho mid sei Enken ausanondagfoin. Aus dene Teireiche is as friahe Franggnreich und as Heilige Remische Reich deitschta Nation worn. In de Zeid foin no de Raubziag vo de Winkinga, unda dena de Bewohna vo de britischn Insln zan Leidn ghod hom, sowia da Eihfoi vo de Magyaren, de heiting Ungarn. Wiatschoftli woa im friahn Middloita da Natuaralienhandl voaheaschnd. Fia d’Kuitua woa des a diafa Ruckfoi, so san grod aus dera Zeid nua de Kiachbautn wos gwesn, wos ma heit no siagd. Lesn und Schreim hom zu dera Zeid nua de Klostaleit kennd, desweng is Latein aa de Sproch bliem, mid dera se olle hom vastäning kenna. S’Hohe Middloita. Ois da Otto fu de Saggsn in Rom zum Kaisa kränd woan is und so de Zeid van deitschn Kaisareich ogonga is, do beginnd’s hohe Middloita. In dera Zeid hod se de Wiatschoftsfoam van Feudalismus duachgsetzd und es woa de Hohe Zeid vo de Ritta und de Minnesänga. De Kreizziag zua Befreiung vo de heiling Städt in Palästina foin gnauso in de Zeid wia de Grindung vo de moastn Bettloadn vo de Priasta. Aa's kiachliche Schisma, wos hoassd de Drennung vo da remischn Kiach und da Ostkiach, is in dera Zeid gwen. Duach de Kristanisiarung hom se in Noad- und Osteiropa neie Reiche buidd, wia Änglond, Norwegn, Ungarn, Behmen und mid da Huif vo Byzanz duach de Wikinga da Kiewa Rus, da Voagenga vo Russland. Uma 1000 fonga de Kristn aa o, Spanien wieda zan Eaoban. In dera Zeid fongd’s longsom wieda o, doss's Kuitua gibd. So wean de grossn Kathedroin ogfonga zan Baun, d’Minnesänga singa in da eingna Sproch und da philosofische Zweig vo da Scholastik hod do sein Hähepunkt. S’Spaade Middloita. Ob 1250 schbrichd ma donn van spaadn Middloita. Duachn Eihfoi vo de Mongoin umara 1223 wead da Ostn vo da Entwicklung im Westn zruckgwoafa. Mid Akkon foid 1291 de letzde Kreizfoahrafestung on da Levante und uma 1350 brichd de Pest aus. Wei do so vui Menschn dro gstorm san, hod ma fia d' Oabat meah Gejd griagd. So hod d’Stod oda de Leit vo da Stod s’Wiatschoftslem in d' Hond gnumma. Owa da Iwagong zua Gejdwiatschoft is on zwoa Orte bassiad. Oamoi in Italien, wo de Stodstootn on Handl mid'm Orient in d' Hond gnumma hom, und in Noadeiropa de Hanse. S’End. S’End van Middloita gehd fliassnd in de Friae Neizeid iwa. So san de sejm Uasochn dofia ausschloggemnd:
2312
832887
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2312
Regau
Regau is a obaöstarreichische Marktgmoa zwischn Vöcklabruck und Gmundn. S'Gemeindegebiet umfosst 33,93 km² bzw. 36 Oatschoftn vu denen Schoichhaum mit üwa 1000 Leid de greßte is. De schau mea wia 1200 Joa oide Gmoa hot 6750 Eihwohna (Stand 1. Jenna 2017). Seitm Joa 2000 is Regau a Moaktgmoa, seit 1981 gibts a offiziells Woppn. Da Buagamoasta is da Peter Harringer vu da Voikspartei. Sengswiadigkeitn. Sochn des im Gmoagebiet zum seng gibt san: Traditionsvareine. De Gemeinde is weithin bekaunt fia iare Traditionsvareine wia zum Beispü de Bürgagarde, d'Büagakorpskapön oda de "Goidhaum und Kopftuachgruppn".
2314
65361
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2314
Roß
Roß (Pl.: Ressa) oda Hauspfead (lat.: "Equus ferus caballus") san weit vabroadde Hausviecha. Ressa gibts af da ganzn Wejd in vui vaschiedanan Rassn. So wern schwaare und grosse Ressa "Koidbliadla" gnennt und sportliche Ressa "Woarmbliadla" (dees beziagt si nua afn Charakta und ned afs Bluad). Ressa de gleana san wia 148 cm (wobei de Greas an da hechstn Stej vom Rugga (sog. Widarist) gmessn wead), nennt ma Ponies. A Roß is de domestiziate Form vom Wuidpfead ("Equus ferus"), des wos mitm Esl und am Zebra vawandd is und zamma de Famij vo de Pfead (Oahufa, Equidae) buidn. Bedeitung. As Roß is a wichtiga Faktor in da Entwicklung vo da Menschheit gwen und is aa imma nu. Gaunz am Ofong homd de Urmenschn as Roß nur zan Essn hergnumma. Weis do a so vui gem hod, homs sa se a nix denkt und oft gaunze Herdn iwad Leitn owigsteßn, damit se de Viecha darennan. Spada, wia donn "Pfei und Bogn" afundn wuan is, hod des Metzgan donn aufghead. Donn hod de sognennte "Hausviechaweadung" ogfongt. Wei oba s Rindviech, s Schof und d'Goaß oafocha zan hoidn woan, hod se as Gwicht zeascht amoi auf de Oatn valogat. As Roß woa ois Fleischliefarant nimma so wichti. Irgadwonn is ma donn draufkemma, daß eigadlich ned bled wad, womma nimma söba sei Zeigl trogn muaß, sundan des wem ondan auflona duad. Do hods Roß wieda a wengal gwunna, weis schnölla woa ois de Rindviecha. Sicha homd se domis a scho Kinda amoi aufn Bugl vo so am Roß aufigsitzt und a Gaudi dabei ghod, wonns donn groß und schnö gwen han. So deafad donn as Reitn entdeckt wuan sei. As Reitn woa deszweng vian Menschn a so wichti, wei a schölla vo A noch B kemma is. Da Hondl hod si vobessad und da Kriag is a gfählicha wuan. Ohne Roß heds de großn Eroberungen ned gem kinna. Donn hod ma gmerkt, dass ma as Pferd ned nur zum Trogn und zum Reitn hernemma ko, sundan a zan Zoign. Oiso hod ma Wogn baut. De homd se mid da Zeit imma bessa entwickld. Am Ofong woans nu oaagsad und kloa und fian Kriag. Des Gschirr hod de Ressa oba d'Luft odruggt. Oba wia gsogt, ma hod de Wichtigkeit kennt und imma mehra Oabat einigsteckt. An Mittloida woa donn wieda a kloane wirtshafdliche Revolution. Ma hod nemigs as "Kummet" entwicklt. So hod des Roß bessa schnaufn kinna wonns zoigt hod. Und so homd de Leit gmerkt, daß a Roß vui bessa fiad Landwirtschafd geeignet is, ois wia a Ochs. Es hod zwoa ned a so vui Kroft wia der, oba es is schnölla und obat gleichmäßiga. As Roß woa donn bis zum Zwoatn Wödkriag eigatlich des wichtigste Transportmittl, bevor die oigemein Motorisierung eigsetzt hod. Heid wead as Roß nur mehr in de ärmaren Gegendn vo da Wöd ois echte Oabadsviecha eigsetzt. A da westlichn Wöd und bei de Araber is mehr a Liabhoberei, a "Luxus" und a Sport. Voaoim de Koitbliata homs nochm Kriag recht schwa ghod, wei mas nimma braucht hod. Heidztogs weand e oba a wieda interessant. Voaoim im Tourismus sands recht beliebt fia Kutschfoatn und zan Schlittnzoign. Und a im Reitsport segt mas imma efta. In monche Lända, zan Beischpü in Frankreich und in Bejgien weans goa nu zua Fleischproduktion zicht. Entwicklung. As Roß gibts - stommeseschichtlich gsegn - scho vui länga ois an Menschn. De ödasdn Fund sand uma 60 Mio. Joah oid. Des Viech hod freili no ned a so ausgscheigt wia de Ressa heid. Es woa so groß wiera kloana Hund und is an domolign "Regnwoid" in Nordamerika entstondn. Des hod ma "Eohippus hyracotherium" ghoaßn. Es hod a nu koana Huaf ghod wia heid. Iwa a Londbruckn is des kloana Eohippus donn noch Eurasien kemma und hod si nadiale weidaentwicklt. Wia de Londbruckn donn voschwundn is, homd se de beidn Stämme untaschiedlich entwicklt. Wei se des klima donn gändat hod, homd de Ressa ihr Ernährung umstön miaßn. Es is trockana wuan, jiatz hods oiso mehra Gros gem. Do homd de Ressa neiche Zähnt und a aundane Vadaung braucht. Se hand greßa wuan und oiwei schnölla. A da Steppn ko ma se jo ned so guad vosteckn. Sche longsom is fost so groß wia heidige Ressa wuan und hod Huaf griagt. Zu dera Zeit hods bsundas vui voschiedane Oatn gebm. Vor 4 Millionen Joah is donn des eigentliche Roß entstondn. De neiche Gruppn nennt ma "Equus". Do homd sa se a noch "Zentralfrika" ausbroat und homd duatn den seitnzweig vo de Zebras gründt. De wos in Asien, Nordafrika blim hand, sand zu sognennte "Onager" und Esel wuan. De, de wos in Eiropa, Mittlaren Ostn und im Orient ausghiodn homd sand zu insare heidign Ressa, "Equus caballus" wuan. In Nord- und Südamerika is as Roß dafia ausgstorim. Des woa vor uma 10.000 Joahr. Es gibt a Theorie, daß de iwrign Ressa in Eiropa und Asien in vier Grundtypn untateid wean kinnan. Aus de vier Urtypn leit ma donn insane heidign Rassn ob. "Typ 1" is a Steppnpferd und hod ongeblich a so ausgscheigt wia as Przewalskipferd (des is iwrigns des oanzige no lebade echte Wüdpferdl wos gibt. Olle ondan sand ausgrott wuan.). Des Roß woa recht guad on de Steppn und kontinentales Klima opaßt. Ausgscheigt hods a wengal ugromt und hoizwuid. As heidige "Highland-Pony" aus Schottland soid eam a nu recht ähnlich sei. "Typ 2" woa in Nord-Westeuropa dahoam. Es woa recht kloa, grod amoi 1,20 m. Hod se oba a suba on des feichte Wedda opaßt. As "Exmoor-Pony" entspricht woahscheinli am bestn dem Typ. "Typ 3" woa recht groß fia domis (uma 1,45 m) und hod in Zentralasien gwohnt. Es woa recht zaach und sehnig. Es woa schlonk und hod a dünns Fö ghod. Hoid recht praktisch fia de Wüstn. De Rass "Achal-Tekkiner" derfad aus dem Typn ausagwogsn sei. "Typ 4". Der Typ woa kloa und dünn, wo ausm westlichn Asien und is woascheinlich da Stommvottan vom Araber-Roß. Heid gibts nu a Rassn, as "Kaspische Pony", des wos dem Typ ziemlich noh zuwe kimmt. Aus dene Typn homd se donn wieda voschiedane Oatn aussabüd. Unta ondam da "Tarpan", der wos in Mittel- und Südosteuropa dahoam woa, donn as "Waldpferd" aus Norwesteuropa, as "Tundrenpferd" in Sibirien und natiale des scho gnennte Przewalskipferd. Wobei da Tarpan und as Woidpferd am Wichtigst sand fia insare Rassn. Ausm Tarpan hand de woambliata wuan, und ausm Woidpferd de bißl ruhigaren Koitbliata. Des woa deszweng as so, wei da Tarpan a da Steppn gwohnt hod. der hod schnoi davorenna miaßn, wonn a Gfoah wor. Des woa de oazige Meglichkeit, daß a davo kimmt. As Woidpferdl hod im Woid und an Moor glebt. Wonn ma do oafoch davodeifid, donn passiert schnö ebbs. Oiso is des Roß a wengla ruhiger, woat eascht amoi a wengal, bevors donn davotrobt. Wuidpfead. As letzt echte Wuidpfead is as Przewalskipferd. Des hod da polnische General N. M. Przewalski 1881 a da Mongolei entdeckt. Es woa fost ausgstorim, oba wei in de Zoos in Eiropa a poa vo de Viecha eigspiad woan, hod ma wieda an kloan Bestond zomzichtn kinna. Heid probiert ma a da Mongolei wieda a poa vo dene auszwuidan. Obs wos wiad, wead ma segn. Da Tarpan is am End vom 19. Jhdt ausgrott wuan. In da Ukraine homd a poa Bauan zwecks Gaudi den letztn wuidn Tarpan z'Tod ghetzt, weis schaun woitn, wia schnej de wuidn Viecha ned wadn. An Mittloida hod ma in Eiropa wuide Ressa ois Jogd-Wuid gsegn. In Poin homs donn am längern iwalebt, bis duadn de Bauan de letztn eigfongt und in eanre Hausressa eizicht homd. Da letzt echte Tarpan is 1887 z Minga im Zoo gstorm. Donn hod ma probiert, daß mas wieda zruckzicht. Ma hod aus Poin a poa vo de Ressa ghoid, in de wo da Tarpan eikreitzt wuan is, und dazua hod ma nu a poa oida Rassn wia an "Konik" einigmischt. So is da "moderne" Tarpan entstondn. Der is oba koa Wuidpfeadl mehr, sondan schaugt nua so aus.
2315
46304
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2315
Ernesto Che Guevara
Da Che Guevara [sog: "Tscheh Gewaara"] (* 14. Mai 1928 in Rosario, Argentinien; † 9. Oktober 1967 in La Higuera, Bolivien; eigntli: "Ernesto Ché Guevara") woa a argentinisch-kubanischa kommunistischa Revolutionäa. Kämpft hot ea in easta Linie gengd USA und dera iam vo eam voagwoafanan Imperialismus, sei Kaumpfstil woa da vu eam entwückite "Guerillakriag" (spr: Gerijja). Sei Schbädse woa da Fidel Castro, mit dem ea um 1960 Kuba erobat hot, bei seim zweitn wiakli großn Kriag in Bolivien is ea daschossn woan. Fia vü is er a Idoi weng seina Züstrebigkeit und seim Karisma, aundare seng in eam an Massnmöada.
2316
57319
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2316
Nil
Da Nil is 6852 Kilometa laung und damit da längste Fluss vu Afrika und - je noch Sichtweise - neman Amazonas da längste vu da Eadn. De Quön liegt in Burundi und haßt Luwironza, insgesaumt hom 10 Lända Zuagaung zum Nil oda am Quöfluss. Ma untascheidet an Blaun und an Weißn Nil, da Weiße kimmt vum Viktoriasee und is länga, da Blaue aus Äthiopien und hot mea Wossa wia da aundare. In Kartum im Sudan treffan si si und rinnan gemeinsaum zum Delta bei Kairo in Egyptn wo a daun ins Middlmeea kimmt. Wei de Quön oiso weit weg san und in da Wüstn Sahara ka Zuafluss mea dazuakimmt, is da Nil a Fremdlingsfluss. Da Nil woa schau voa 6000 Joa a gscheida wichtiga Fluss. Davau berichtn a heit nu de großn Stoapyramidn in Giseh. Dozumois woan nu de Katarakte a Problem, oba des hot ma glöst indem ma in de 1960a-Joa an Staudaumm baut hot. Duach den Staudaumm gibts iatzand oba in Egyptn kan fruchtboan Schlaumm mea, dea jo fia de Oidn Egypta enoam wichtig woa. Außadem gibts iatzand a Probleme mit da Wossaqualität und mit Kraunkheitserreger und -überträger im Flusswossa.
2317
28647
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2317
Popst
Da Popst is des Obahaupt vu da katholischn Kiachn und zgleich Bischof vo Rom. Popst wiad ma, indem ma vu de Kardinäle im Konklave gwöht wiad. Popst is ma auf Lebnszeit, waun da oite Popst gstuam oder zruckdretn (can. 332 § 2, CIC 1983) is, treffn si de Kardinäle wieda und wöhn an neichn. Da Papst is a s'Stootsobahaupt vum Vatikanstod. Da easchte Popst woa da Apostl Petrus. Iatst grod is da Franz dro. Ea stommt aus Argentinien und is da 266. Popst. Sei Voagänga, da Benedikt XVI., is aus Obabayern kumma.
2318
45825
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2318
Schifoan
Schifoan (dt.: Schifahren) is a Wintaspuatoat. Beim alpinan Schifoan schnoit ma si zwaa Brettln auf de Fiaß und foat de Beag obe, auf dena wos a Schnää liegd. De echtn Voi-Profis mochn des mit iwa hundad km/h. Ma brauchd nem de Schi owa aa no Schi-Steckn, Schi-Schuach und a g'scheits G'waund. Kloaraweis brauchd ma no an Schnää und a Beagl, am bestn aans mid an Lift, damit ma es Beagl kommod aufekummd. Aussa natiali, ma gehd auf aa Schitour, do brauch ma des ned, do hod ma obaraa aundare Schi mid aana sognaunndn Tournbindung. Gschicht. Gschichtli gseng gibds es Schifoan oisa Fuatbewegungsoat in Flochn scho seid da Staazeid, wia ma an kinäsischn Höhnmòlarein siachd. In Skandinavien wead mindeschtns seit 4500 Joah Schigfoan. Des waass ma deswegn, wäu ma in an schwedischn Moor an Schi Aus dera Zeid gfundn hod. Min alpinan Schifoan, wia mas jezan kennd, hòd oba eascht da Mathias Zdarsky, a gebiartiga Tschech, augfaungd, der wos daunn im Joah 1905 im östareichischn Lilienfööd es easchte Wettrenna ausgrichd hòd. Er hòd si de alpine Schibindung ausdenkd, mid dera ma beim Obefoahn an gscheidn Hòit auf de Brettln hòd. Dafia isa damòis von de meistn Leit fia an Spinna ghòitn wuan. Kaana hòd si vuastöön kennan, doss des amoi an Massnspuat wean kennd. Neiadings kumman a imma meah Leit in de Beag g'foahn, de wos nua aa Brettl dabei hom; des is owa a wengl braada und hod zwaa Bindunga drauf fia de Haxn. Und des, wos de damid dan, haassd ma snowboadn. Aana von vüü beriehmte Schifoara is zum Beispüü da Benni Raich ausm Pitztoi, des is a Toi in Tiroi.
2320
3976
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2320
Tennis
Tennis is a Spoat, wo zwo (nennt sie Einzl) oda via (des net ma Doppl) Leit auf am sandichn Untergrund oda auf an kurzn Rosn an so genauntn Tennisboi üba a Netz schlogn. Es geht darum, dem Boi imma ins gegnerische Föd zu bringa, ohne dass der aundere den Boi dawischt. Guad wärs, wenn da Boi nur a Moi aufm Platz auffeschlogt. Wenn zwoa Hansln zamad spuin na hoaßt des Doppel. Wenn jezad a Mandl mit am Weibal spuit, nennt ma des "Mixd". De Punkt zöht ma so: 0, 15, 30, 40 - und gwinna tuat der, der, wenna scho 40 Punkt hot, nu an Punkt mocht. Wenn jetzt oba olle zwoa 40 haum, daun is des a Einstaund und muaß so laung gspuit wearn, bis oana zwoa Punkt mehr hod. Dann griagt ma a Spui, und wennma sechse hod, hod ma an Satz gwunna. A Mätsch wead normalerweise auf zwo gwonnane gspuit. Der derweil beschte Mätcher is da Federer Roger.
2326
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2326
Margl
A Margl is da Nom vo oana Geideinheit. De Obkiazung hoaßt "DM" und woa vom 21. Juni 1948 bis zum 22. Mai 1949 de offizieje Währung vo de drei Bsatzungszona vo Deitschland. Ma konns a untateiln in Hortgeid und Scheine. Nachdem de "Bundesrepublik Deitschland" am 23. Mai 1949 g'rindt worn is, host in Deitschland mit m Margl bis 31. Dezemba 2001 einwandfrei eikaffa kenna. Oa Margl han hundat Pfenning oder a gscheide Lebakaassemme wert g'wen. Seits aber seitm 1. Jenna 1999 an Euro eigfiahrt hom, guit as Margl bloß no bis 1. 1. 2002. Vo dem Tog o, host in koam Gschäft mehr "offiziell" mim Margl zoin kenna. Aber wemma mog, no kommas umdausch'n in da Bank, des komma solang wia ma mechat und sovui wia ma mog. De Deitsche Bundesbank hot g'moant, dass bis Ende Septemba 2005 grod aramoi 55% vo de Margl, de wo im Umlauf han, umdauscht woan san. Des war'n dann Summasumarum umara 7,24 Milliardn Margl! Das zes des Gejd wiedakriang, homs bei de Telefonzejn vo da Deitschn Telekom teilweis eigführt, dass ma a mitm Margl telefoniern ko. Da Grund is ganz oafach dea, dass des Metoi vo de Münzn mehra wert is ois wia da aufgstanzte Weat sogt. A hom se a boar Gschäft des ois Reklamegäg ausdenkt, dass ma eahna no oda wieda mitm Margl zoihn ko.
2338
3976
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2338
4. Joatausend v. Chr.
* Erfindung vom Nagl * Erfindung vo da Pinslmalerei in China
2349
847512
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2349
Obapfoiz
D Owapfoiz oda Owapfolz (amtli: Oberpfalz) is oana vo de sim Regiarungsbeziak vo Boarn. D Haptstod vo da Owerpfolz is Rengschburch. Eadkund. D Owapfolz liegt im Ostn vo Bayern und grenzt on Tschechien und on d Regiarungsbeziake Owaboarn, Nidaboarn, Middllfronkn und Owafronkn. Da Regiarungsbeziak Owerpfolz umfosst de drei kroasfraia Stedt Omberch, Rengschburch, d Wain und de sim Londkrois Omberch-Sulzboch, Chom, Neimakk, Neistadt, Rengschburch, Schwondorf und Dirschnrad. Sprouch. In grejsstn Tol vo da Owerpfolz wead nordboarisch gredt, in Sidn und Siidostn noadmiddlboarisch, ner in da Stod Rengschburch westmiddlboarisch. Noadboarisch wead aa in Echerlond, in middlestlinga Eck vo Owerfronkn, in sidestlinga Eck vo Mittlfronkn, in Owerbayern neadlich vo da Doana, und in sidlinga Owern Vogtlond gredt, Noadmiddlboarisch aa in neadlinga Niderbayern. Gschicht. D Owerpfolz hout a wechslvulle Gschicht. Folng tout ejtz a Iwersicht. Politik. Voras ligt da Noadgau, der hout schou in 7. Joarhundad nouch Kristus zon Herzogtum Bayern ghejert. Da Noadgau wor ower grejsser wej de haintiche Owerpfolz, da Westn von Noadgau ghejert haint zo Middlfronkn, da Noadn zo Owerfronkn, da Noadostn (es Echerlond) zo Tschechien. 1329 is da grejsste, neadliche Tol vo da Owern Pfolz, wejs durtmols ghoissn worn is, min Hausvatroch vo Pavia vo Bayern glejst und da Rhainpfolz zousprocha worn. 1628 is de Owere Pfolz offiziöll wider Bayern avalaibt worn, nouchdean daßs 1621 mit Gwolt daowert worn is. Sidla. Es Gebejt neadle vo da Doana wor nu in easchtn Joartausad kam bsidlt, des wor a unwegsoms, woldreichs Lond. Ner a por boarische Sidlunga und in Ostn slawische Sidlunga houts durtmols gem. Eascht von 11. Joarhundead o han an Haffa boarische Sidler inn Noadgau zung. Dej hom se mit de Slawen, dej wou schou duatn worn, gmischt. Spejter han von Westn her nu frenkische Sidler dazoukumma. Dej olle hom is Lond graitt, des hoisst es Hulz ghaut und es Lond urbor gmocht. De vüln Ortsnoma mit -richt, -ried, -reuth (a Rait is a graitter Ploz) beleng des. Es Woppm. Des is dreitolt: Oum links is da pfölzische Lejb, der stejt fir de ejmoliche pfölzische Herrschoft, oum rechts han de boarischn Rautn, dej stenga fir des, daß d Owerpfolz zo Bayern ghejert, untn han de Rengschburcher Stodschlissl, dej stenga firn Zommaschluss vo Rengschburch mid da oltn Owerpfolz.
2351
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2351
Leopoidstod
De Leopoidstod (aumtlich: Leopoldstadt) is da zweite Weana Gemeindebeziak. Geografie. Log. Da 2. Hieb liegt auf da Insl zwischen da Donau und in Donaukaneu und grenzt aun an 1. Beziak. Weidas hod ar aa Grenzn zu de Beziak 3, 9, 11, 20 und 22. Den grässtn Teu vom Beziak nimmt da Proda ei. Beziaksteu. Zaumgwoxn is da Beziak aus de aanzlnan Uatschoftn Leopoidstod, Jagazäun, Brigittenau (1900 ois 20. Hieb ausgliadat), Zwischnbruggn (seit 1900 a Teu vom 20. Beziak) und Kaisamühn (1938 ausgegliedat). Dazua gibts no a grosse Aunzoi vo klanare Teu, de wos ma aa Grätzln nennt, wia s Karmelitaviatl oda aa s Stuwaviatl. Zum zweitn Hieb ghead aa no da Proda, es Messezentrum Wean und da Freidenaua Hofn (Wintahofn). Gschicht. De easchte Besiedlung wiad um 1300 vamutet. Ausm Joa 1368 staumt de Eawähnung vo aana Bruckn zum "Untan Werd" ("wead", mittelhochdeitsch fia "Insl") beim Rotntuamtoa vo da Stod (bis 1782 de aanzige!). Bis 1450 woa nua des Areäu zwischn Hollandstroßn, Taborstroßn und Prodastroßn vabaut; und da greßte Teu vom Untan Werd woar a Auwoid, der wos vo vüü Donauoam duachzogn woa, de si bei aan Hochwossa a imma wieda gändat hom. 1439 is daun beim heitigen Gaußplotz de easchte meatäulige Jochbruckn iba de Donau und eanare Seitenoam baut wuan. 1529 is de Bruckn während da easchtn Tiaknbelogarung zasteat wuan, da Untare Werd is vo da osmanischen Armee besetzt gwesn. 1625 is fia de Judn im Südteu a Ghetto aunglegt wuan, damits vo da Innenstod wegga kuman. Und obwois des eftan sogoa von duat vadriem wuan san, zum Beispüü 1670, san de Judn ollawäu wieda duatn hi zruck kumman, sodoss da zweite Hieb bis zum Holocaust dea Beziak woa, wo de meistn Judn gwohnt hom. Wegn dem hod ma zum 2. Hieb a „Mazzesinsl“ gsogt. 1850 san dann olle Uatschoftn auf dera Insl zum Beziak Leopoidstod zaumgschlossn wuan. 1900 is da neadliche Teil, da heitige Beziak Brigittenau obdrennt wuan, wäu da zweite Beziak scho meah Einwohna ghobt hod ois da Easchte. Politik. Seit Joazehntn dominiat de SPÖ de Politik im Beziak Leopoidstod. Bei de Woin am 23. Oktober 2005 hom de Grienan in zweitn Plotz gschofft und stön zum easchtn Moi en Beziaksvuasteha-Stövatreta. Beziakspartnaschoftn. 2007 is da Weana Beziak Leopoidstod mitn New Yorker Stodbeziak Brooklyn a Bziakspartnaschoft einganga. Sehnswiadigkeitn. Bsundas gnaund wean muass nadialich da Proda, bsundas des Stickal, wos Riesnradl steht, oisa da "Wuaschtlproda", des wos aans vo de Woazeichn vo Wean wuan is.
2365
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2365
Flächn
Flächn (Pl.), Fläch Sing. nennd ma de Ausdehnung in da Läng und in da Broadn. De Moßeihheit is Quadratmeta.
2368
55746
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2368
Geografische Koordinatn
Mit d'geografischn Koordinatn (geografische Broadn und d'geografische Leng) ko ma jedn Punkt af unsam Planetn b'schreim. D'Eadn is dazua in 360 Lengagrad und 180 Broadngrad afteit. D'Lengagrad valaffa duachn Noad- und Sidpoi, d'Broadngrad prallej zum Equator. D'geographischn Koordinatn wean oft im Sexagesimaisystem ogem, d. h. 1 Grad is untateit in sechzg Minutn, 1 Minutn wiedarum in 60 Winkesekundn. D'Broadngrad wean vom Equator as zejht, d'Lengagrad vo an festglegtn Nuimeridian. Friacha hods vaschiadane Nuimeridiane gem, heit wead in da Regl da Nuimeridian vo Greenwich oigmoa akzeptiad.
2371
21772
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2371
Noamalnui
As Noamalnui (dt.: Normalnull, NN oda N.N.) woa bis 1992 in Deitschland de amtliche Bezugsfläch fia de Häh iwan Meearesspiagl. Umgongssprochli weads Noamalnui oft ois Synonym fia'n middlan Meearesspiagl vawendd. Heit wead in Deitschland s Noamalhächnnui (NHN) vawendd. In Deitschland is de Noadsää ba Amsterdam de Bezugsfläch, in Östareich de Adria ba Triest in Italien. De Schweiz nimmd's Middlmeea ba Marseille in Frankreich ois Bezugspunkt. Und so rechnd se da Untaschied zwischn de drei Hähn. Es guid: formula_1
2375
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2375
Großstod
A Großstod (Pl.: Großstädt) is a Stod, in dea meahra ois 100.000 Leit wohna. Des hod a intanationoie Schtatistikkonfarenz 1887 festglegd. Großstädt im boarischn Sprochraum. Im boarischn Sprochraum gibds de foingdn zehn Großstädt: Deitsche Großstädt. In Deitschland gibd's zua Zeid 82 Städt mid iwa 100.000 Eihwohna. Immahin 28 vo eahna kemma iwa de Viadlmillion-Grenz. Nein ondare woan in de lezdn 60 Joar amoi a Großstod, san des owa etzad nimma, wei inzwischn de Leit wegzong san, so dos's wieda wenga wia 100.000 Eihwohna hom. In de 82 Großstädt hom im Joar 2005 guad 25 Milliona Leit gwohnd, wos fost 31% vo da deitschn Gsomtbevejkarung woa. Östareichische Großstädt. In Östareich gibds fimf Großstädt: Großstädt af da gonzn Wejd. Im Joar 2010 hod's wejdweid uma 4000 Großstädt mid 100.000 Eihwohna und meah gem. Schau aa:
2389
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2389
Kölsch
Kölsch is de rheinische Kurzform vo „kölnisch“ und moant aa:
2406
46304
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2406
George W. Bush
Da George Walker Bush (* 6. Juli 1946 in New Haven, Connecticut) woa da 43. amerikanische President. Davoa woar da Schoarsch obm 94a-Joa da Gouverneur vu Texas. President woan is a im Joa 2001, nochdem a de Woih im Joa davoa extrem knopp gwuna hot. Er hod sogor weniga Stimmen ghobt ois sei Gengkanidat, da Al Gore, owa auf des kummts im Woihrecht dortn ned au. 2004 is a bei da Woih bestätigt woan, sei gfäahlichsta Gengkandidat woa da John Kerry. Intanazional kritisiad is a woan, weu a de Kriage im Irak und in Afghanistan augfaunga hos, da Bush söba nennt des "Kriag geng an Terrorismus". Dabei beziagt a si auf de Terroraunschläge vum 11. Septemba 2001 afs "World Trade Center" und afs "Pentagon". Innenpolitisch steht a ziemli rechts, sei Politik gheat zum "Neokonservatismus" und "Neoliberalismus". Des haßt, ea beziagt si in seina Politik af (aungebli) kristliche Weate und stärkt de Wiatschoft, indem a ia vü Freiheitn losst. Mid seina libaraln Wiatschoftspolitik in am Zusaummenhaung stehd de Finanzkrise vu de Joa 2007 und -8. Kritisiat hod ma'n aa weng am z'laungsaumen Krisnmanagement nochm "Hurrican Katrina", bei dem vü Leit in New Orleans, darunta vü Afro-Amerikana, gstoam san. Sei Nochfoiga is im Jenna 2009 da Barack Obama woan, da Bush wieda hod in Bill Clinton obgläst. Dem sei Voagänga wieda woa im Bush sei Voda, da George H. W. Bush
2409
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2409
Stod
A Stod is a gressane, obgrenzde Siedlung. Städt (Pl.) san ofd on Stroßn, Fliss oda om Meea enstondn. Doss a Ort za ana Stod dahom wead, muass a in Deitschland mindestns 2000 Eihwohna, in Östareich zirka 4500 Eihwohna (es gibd Ausnohma, z. B. Efading) hom. Ma untascheidd donn noch: Kloastod, Middlstod, Großstod, Millionastod und Wejdstod. Status. In Bayern gibd's Kroasfreie Städt ohne an eingna Landkroas und Kroasstädt, in deane de Vawoitung vom Landkroas is. Beispü fia a kroasfreie Stod is Inglstod, fia a Kroasstod Pfahofa. In Östareich gibt's Städt mid am eigenen Statut - hoaßt si nochand Statutarstod - und sunstige Städt, de koan eingna Beziak hom, sondan zu am Beziak ghean. Innschbruck is z. B. a Statutarstod, es zuaghearige Umlond hoaßt Innschprugg-Land. Im Netz. [[Kategorie:Geographie]]
2418
25121
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2418
Augschbuag
Augschbuag (amtli: Augsburg) is d Haptstod vom boarischen Regiarungsbezirk Schwobm. Se is mid meah ois 300.000 Eihwohna (Stond: 2020) noch Minga und Niamberg de drittgreßte Stod in Bayern. Da Nam gehd af de remische Provinzhaptstod Augusta Vindelicorum zruck, de wo 15 v. Kr. untam remischn Kaisa Augustus ois Castra grindt worn is. Domit gheat de "Fuggeaschtod" za de ejtastn Städt vo Deitschland. Eadkund. Augschbuag liegt am Lech und da Wertach. Im Sidn liegt s Lechfejd, a nocheiszeitliche Schottaebene zwischn de zwoa Fliass. Do hod si zan Tei a Urlandschoft dahoidn, de wo zu den oartnreichstn in Middleiropa zejd. Da Oipnrond is umarah 70 Kilomedda weit wegga. Dea "Naturpark Augsburg – Westliche Wälder" (aa Stauden gnennt), a groß Woidgebiet, grenzt unmiddlboa an Augschbuag. Oba aa s Stodgebiet hod vui Greanflächn. Dafia hod de Stod an Eiropäischn Preis "Greanste und lebenswertaste Stod" dahoidn. Augschbuag is aa da gresste kommunale Woidbesitza in Bayern und dea drittgresste in Deitschland. Stodgliedarung. Augschbuag hod offiziej 42 Stodbeziak, de wo 17 Planungsraime buidn. De Stodgliedarung gibts scho seit 1938. De Gsamtflächn vo da Stod is ca. 147 Quadratkilometa, damit liegt Augschbuag an da 39 Stej unta de deitschn Großstädde. Ba de Stodtei hondlt sa si teiweis um friar sejbstständige Gmoana, de wo im Lauf vo vaschiedanen Gebietsreformen noch Augschbuag eigliedat woan san und teiweis um nei oglegte Wohngebiet. Gwässa. Augschbuag is a Dreiflissestod: Da Lech is des gresste fliaßande Gwässa und wead duachn Zuafluss vo da Wertach (ba Wolfzonau) vabroadt. Da dritte Augschbuaga Fluss is de Singold, de wo in da Stod ins weit vazweigte kinstliche Boch- und Kanalsystem mindt. Daduach is Augschbuag aa a Stod vo Bruckn: Mit insgsamt 500 Bruckn iwatrifft de Stod sogor Venedig. Gschicht. Augschbuag is 15 v. Kr. vo de Rema ois "Augusta Vindelicorum" grindt worn. Damit is nach Trier de zwoatejteste Stod in Deitschland. Olladings hods scho friara a poor kejltische und germanische Siedlunga gem. Z Haunstettn hod ma Urnengräba aus da Bronzezeit gfundn. Wei do da Lech mit da Wertach zammafliasst, wor des recht guad fia Siedlunga geignet, zwengan Wossa und zwengan Bodn. Um des Remaloga, des wo vor da Zeitnwende oglegt worn is, hod si im easchtn Joahundat n. Chr. de Siedlung "Augusta Vindelicorum" buidt. Da Kaisa Hadrian hod am Ort 121 n. Kr. des remische Stodrecht valiehn. Augschbuag wor aa de Hauptstod vo da remischn Provinz Rätien, es is owa ned genau bekonnt, wanns dazua eanannt worn is. Vor Augschbuag hod Kempten (Cambodunum) de Funktion inne ghobt. Am End vo da remischn Herrschoft um 450 san de Alamannen in de Gegend eigfoin. Scho in da Spadantikn is Augschbuag zan Sitz vo an Bischof worn. Des Matyrium vo da Afra vo Augschbuag foit aa in de Zeit. Nochdem de Bedeitung vo da Stod im Fruahmiddloida zeascht ognumma ghobt hod, is noch da Schlocht am Lechfejd 955 wieda gstiegn. Dobei hod da Bischof Ulrich vo Augschbuag an Kaisa Otto I. ghoifn, de Ungarn sidli vo da Stod z schlogn. Im Middloida woa Augschbuag oane vo de reichstn Städd in Eiropa, wo a de Fugger und de Welser erane Gschaftln ghabt ham. Sengswiadigkeitn. Am meistn bsuacht wead de Fuggarei, a middloitaliche Armensiedlung. Da Dom "Unsa Lieba Frau" und de Basilika "St. Ulrich und Afra" san wichtige Kiacha. In da Näh vom Rathaus san a poor sengasweate Brunna. Oft bsuacht wern aa de Maximilianstraß und aa de Annastraß. Bekannt is aa de Augschbuaga Puppnkistn. Stodlegendn. Stodgeddin Zisa. Agebli soi d Zisa (dea Ciza) d Stodgeddin vo Augschbuag gwen sei. A Buidl vo da Zisa ko ma afm Wedafahnl vom Perlachturm segn; da Legendn noch, soin aa a boar Doarstejunga af d Bronze Tialn vom Dom de Geddin zoang. Dea Beag af dem ia Tempe gstondn sei soi, soi "Zisenberk" ghoassn ham. Da Stoinerne Ma. Da "Stoinerne Ma" ("Stoanane Mo") is a lemsgroße Stoafigua an da estli Stodmaua. Es is a oaoarmiga Beck mit an Loab Broud und an Schuid af oam schnecknfeamign Podest. Im Dreissgjahrign Kriag hod a d Stod vor oana Belogarung grett, wei ra a foisches Broud aus Saglmeh vor d Stodmaua gschmissn hod und da Feind glabt hod, dass dena in da Stod so guad geht, dass s Broud weghaun kina. Bei dera Aktion is eam a Oarm obgschossn woarn. Es soi Glick bringa, wen ma d Nosn vom stoanan Mo oogreift. Desweng gengan Spaziagenga do gean voabei, bsundas Valiabte. Buidung. Seit 1970 hod Augschbuag a Universität und seit 1971 aa a Fachhochschui. Medien. De greßte Dogeszeidung is de "Augsburger Allgemeine". Nem an Haufa kloanare Zeidunga wia z. B. de Stodzeidung hods no an oagna TV-Senda, der wo ATV hoasst. Wirtschafd. In Augschbuag hods net nur mehrane große Brauarein (wia zum Beispui de Brauerei Riegele), sondan a mehrane DAX-Firma wia Siemens oda MAN, d'KUKA oda d'EADS. Sport und Freizeit. Fuaßboi. Z Augschbuag gibts an bekanntn Fuaßboivarein, an FC Augschbuag. Seid 2009 wead im neia Stadion gspuit (momentan hoist die WWK-Arena), vorher wor da Varein im "Rosenaustadium" dahoam. Da FC Augschbuag is da Rekordmoasta vo da "Bayernliga" und spuit seit 2006 in da Zwoatn und seit 2011 in da Easchtn Fuassboi-Bundesliga. Mit "TSV Schwaben Augschbuag" gibts no an zwoatn Fuassboivarein mit Tradition, dea wo zeitweise in da Bayernliga gspuit hod.
2419
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2419
Hechn
Hechn oda Häh (dt.: Höhe) is da Obstond im 90°-Winkl (Lot) vo oam Punkt za ana Refarenzfläch. De Moßeihheit is Meta.
2429
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2429
Kemii
De Kemii (dt.: Chemie) is de Wissnschoft, de wo se mid de Stoffn und Stoffändarunga befossd. A Stoffändarung is, wann a so a Stoff midan ondan Stoff reagiad, oiso ebba wenn da Sauastoff midn Wossastoff zan Wossa reagiad. De easchtn Kemika – im Sinn vo da Kemii ois exakde Natuawissnschoft – hods im 17. und 18. Joarhundad gem. Friaha hods owa scho Alchemisdn gem, de wo voa oim vasuachd hom, doss' aus om Blei oda wos a Goid mocha kunntn. A kemischs Element definiad se owa iwa de Ozoih vo de Protonen im Kean von am Atom, vo dohea ko ma oa chemischs Element (wia ebba Blei) ned iwa a kemische Reakzion in a ondas chemischs Element (wia ebba Goid) umwondln; hiafia brauchads a physikalische Reakzion. De kemischn Elemente san im „Periodnsystem vo de chemischn Elemente“ goadned. Teibereiche vo da Kemie san de Oigmoane Kemii, Anoaganische Kemii, Oaganische Kemii, Biokemi, Physikalische Kemii, Technische Kemii und Theoretische Kemii.
2430
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2430
Fei
fei („bestimmt, gwiss, wiakle, owa, do, voll, übrings") is a Umstandswoat (dt. "Modalwort"), Fui- und Wiazwort, des wo besondas oft im Boarischn und Frenggischn vawendd wead. Nochweisn losst des seitm 12. Joarhundat. Heakumft und Bedeitung. As Weatal "fei" ko vui bedeitn und de Wuazln san aa no ned obschliassend kleat. Sabine Krämer-Neubert vom Dialektinstitut vo da Universität Wiazburg hod si damit intensiva befosst. Da Uasprung vo "fei" is demnoch des lateinische Woat „finis“ (Grenz, End), des wo iwas Franzesische („fin“) ums zwejfte Joarhundat ins Land kema is. Im Oidhochdeitschn und im Oidboarischn hoassts aa no „fin“. Do hods de Bedeitung vom Absolutn. Beispui: „Des is fei vabotn. Des geht fei ned.“ Weidare Bedeitungsnuacen vo "fei" san spada dazuakema, oiso „hibsch, fesch, artig, liab“ oda ebm “so guad wia megli“. Beispui: „Pass fei auf!“ oda „Sei fei fleißig!“ („Sei fein fleißig!“ is aa no vom Goethe vawendd worn). Es werd oba aa ois "Wiazwoat" hergnumma, um de Wichtigkeit von am Sotz deitlich z mocha. Es vasteakt umara so wia "wiakle" oda "woi". Lossat ma des Weatal oafach weg, dad si am Sinn vom Sotz nix grundlegend ändan, nua de Bedeitung warad gringa. Beispui. Mit "fei" wean im Boarischn Nuancen ausdruckt, de wo im Deitschn gor ned megli san: Do üwaoi ois Bedonung, Vaschteakung: "fei" im Sinn vo "fein" is a ganz andas Woat (koa Umstandswoat sondan a Oagnschoftswoat): Auszoachnung. De Feansehzuaschaua und Radioheara vom Bayrischa Rundfunk hom 2004 "fei" zu "Mei liebst's boarisch Woat" gwejd.
2437
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2437
U2
Ju Tu, "(eigntli U2)", is a irische Rockband. Gem duats de Gruppn seit 1976. Seit de 80er-Joa hod de Gruppn imma wieda internationale Erfoige und dazwischn Ruhepausn. De Band hot si dabei imma wieda an aktuelle Trends aungepasst, grundsätzli sans oba imma a Rockband blim. Programm. De Band und voa oim da Bono aungaschian si voi fia oame und untadrückte Leit. A bei "Live Aid" und "Live8" sans dabei gwesn.
2442
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2442
Hades
Da Hades is in da griachischn Mythologie da God vo da Untawejd und vom Dodnreich. Er isch dor Sohn vo die Titana Kronos und Rhea und Bruader vom Zeus. Oft steahts Wort Hades als Synonym firs Toatenreich. Sein Hondlonger wor dor Charon, der die Toaten bon Tor zur Unterwelt empfongen hot. Mythos. Wia da Kronos mit seine Titana vo de Olympia gschlogn gwen is, hom se de olympischn Briada im Losvafoarn de Wejd afteit. Da Zeus hod in Himme griagt, da Poseidon s Mea und da Hades de Untawejd. De Eadn und da in Olymp worn da Gmoaschoftsbereich. Oanmol hot er di Persephone entfihrt und sie kheiratet. Weil des ihre Muater, die Demeter traurig gmocht hot, hot dor Zeus entschiedn, dass sie sechs Munet bon Hades bleib und sechs Munet ba dor Muater. Die Demeter wor bo ihrer Rückkehr jeydes Mol so froah, dass sie olls zum bliahn gebrocht hot (Langes, Summer), und als die Persephone wieder zin Hades gongen isch, wor die Demeter so traurig, dass olls finschta und kolt g'wordn isch (Herbst und Winter). Und so sein die Joareszeitn entstondn.
2456
92
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2456
Flussdelta
As Delta vonaram Fluss is de Schdej, wo da sej Fluss ins Mea einefliassd. Delta nennt mas nochm griachischn Buchstom Delta, dea wia a Dreieck ausschaud (Δ). De Gengd um a Delta is aso flach, dass da Fluss nimma in oam Doi bleibd, sondan zu laudda gloane Flüsse und Bachal wead. Des kimmd aa vo de gonzn Schdoandal und dem Sand, wo da Fluss midschlebbd. Des gonze Zeigl ko am Bodn vom Fluss liengbleim, wo as Wossa rechd langsam und seichd is. Nacha is des a Hindaniss fian Fluss und ea brauchd an ondan Lauf. Des schaugd aus da Lufd so aus wia a Baam mid vui Zweigal. Zwengs dem gonzn Wossa gibd des an sauban Sumpf und deszweng hods do bsundane Pflanzn und Viecha, wo ma eahoiddn muas. Schdanzn ghods do grod gnua, zum Beischbui, aa wenn des nix bsundas is. Bekaunnte Deltas hom zum Beischbüi de Donau, da Nil, da Amazonas, da Ganges, d'Lena, da Orinoko, und da Irawadi. De olle mündn a Mea, owa aa in an See, an Fluss oda in a Ebene oda Wüstn eine kauns a Delta gem, des nennd ma daun Binnendelta.
2458
25172
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2458
Woif
Da Woif oda Wuif (dt. "Wolf"; lat. "Canis lupus") is a Raubviech aus da Familie vo de Hundsoatigen, wo in da Noadhemisphär fiakimmt, oiso in Eiropa, Asien und Nordamerika; in Middleiropa wor a zwischnzeitlich ausgstorm, heit is a zum Tei wieda eihgwandat. Er is d wuide Stommfoam fom zauma Haushund ("Canis lupus familiaris") und gheat zua sejm Art. Da Woif woa bis zua Vabroadung vo Ockabau und Viechzucht des haifigste Raubviech vo da Wöd. Da Wuif wiad in am Haffn Märchen ois bäsoatigs Viech hiigschtöt, woraf se de meistn Kinda voa eam fiachtn. Des woar oba net imma so. In da remischn Mithologie woa a Woifin oba de Stiafmuada vom Romulus und Remus. Lemsweis. An Woif kaun ma in da Wüdnis aa alaa auntreffn, de normale Sozialuadnung is owa s Rudl. Des Wuifsrudl beaunsprucht a festes Revia. De Gress vom Revia variat und hängt vo de Beieviecha ob. De duachschnittliche Gress vom Revia schwaunkt dahea je noch Region zwischn a boa Dutzend bis zu 13.000 Quadratkilometa. In da Wüdnis bsteht a Woifsrudl of nua aus ana Famülie: A Ötanpoa und da Nochwux.
2460
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2460
Vegl
De Vegl ("Aves") (Oazoi: Vogl) san a Klass vo de "Landwiabeviecha", nema de "Wechslviecha" ("Amphibia"), "Griachfiecha" ("Reptilia") und di Spoviecha ("Mammalia"). De Wissnschoft vo di Vegl hoaßt "Ornithologie". Fegl hods af olle Kontinent vo da Wejd. Bis heid kennt ma uma 9.800 Oartn; owa ungwiss is, obs ned insgsamt vui meara Oartn gawad, wamma aa olla ausgstoamna midrechna dad. A jeda Vogl hod an Schnowi ohne Zähnd und Fliagl ois vordane Gliedmaßn, aa wanna neda fliang ko; as Gfieda wird reglmassi gwechslt (lMausa). Aussadem lengts oi Oa. tippisch fia d Fegl is aa nu da Nestbau. Zu de Vegl ghearn unta ondam dazua: De grässte Klass sant owa de Singvegl, zu dene wos meara wia de Höiftn vo olle Vogloartn dazuaghearn, z. B.:
2461
19808
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2461
Auf
Da Auf oda Uhu ("Bubo bubo", engl.: "owl") is de grässte Oart aus da Ordnung vo de Aina ("Strigiformes"). Er kimt in fost olle Gegadn vo Eiropa und Asien fia; in Deitschland gibts umara 800 bis 900 Bruadbaal vo eam, in Estareich uma 320 (Stond: 2004). Da Auf hod an massign Keapa und dickn Schädl mid Fedaoawaschln. De Aung san orange-gejb. Sein Bruadplotz suacht a oft in Fejsn oda in an Beaghang, nua sejtn in Gebaidn. Da Grund dafia is, dass da Fux und da Marda junge Auf fressn. Fia an ausgwoxnan Auf ko nua da Odla gfährle wean. Woatheakunft. Auf und Uhu keman vo dasejm Wotwuazl: oidhochboarisch "buf", middlhochboarisch "uve" - vo lateinisch "bubo"; lautmolarisch vom Schrei vom Uhu. Bei "Auf" is zua Diphtongiarung vom langa "u" keman, des wo fias Boarische tipisch is (vgl. Hus > Haus), obwois nacha natiale neama lautmoarisch is; deshoib ko ma aa Uhu gejtn loss.
2464
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2464
St. Pödn
(amtlich:) is de Hauptstod vo Niadaestareich und hot Eihwohna (). Damit is dees a de gresste Stod in Niadaestareich. St. Pödn is Statutarstod und somit sowoi Gmoa ois a Beziak. Da Naum geht aufn Hl. Hippolyt zruck, noch dem s easchte Klosta gnennt wuan is: "St. Hippolyt – St. Polyt – St. Pölten" Eadkunde. De Stod liegt an da Traisen im neadlichen Oipnvualaund, sidlich vo da Wachau. Damit gheats zan Mostviadl. Stodgliedarung. St. Pödn gliedat si in öf Stodtei, de wos wiedarum in 42 Katastralgmeindn untateut wean. Gschicht. Weu St. Pödn im östareichischn Kernland Niadaestareich liegt, hod da Ort de söwe wechslvolle Gschicht wia Estareich. Friahgschicht und Remazeit. S Gebiet vom heitign St. Pötn woa scho in da Jungstaazeit bsiedld, dees is duach Funde belegt. De Oidstod liegt duatn, wo vom easchtn bis zan viatn Joahundat de Remastod Aelium Cetium glegn woa. Untan Kaisa Hadrian hod Cetium dees Stodrecht dahoidn und hod nem Carnuntum und Ovilava (Wels) zu de wichtigstn Zentren vo da remischn Provinz Noricum gheat. In da Spädantikn hod Cetium zugunstn vo Favianis (Mautern) aun Bedeitung valuan und is in da Foige aa nimma gnennt wuan. Middloida. Scho seit 771 gibts a Benediktinerklosta am Ort, des wos in Hl. Hippolyt gwidmet is und vom Klosta Tegernsee aus grindd wuan is. Gstiftet hods da boarische Graf Ottocher, dea wod de Awarn aufm Ybbsföd besiegt ghobt hod. Des Moaktrecht hod St. Pödn ummara 1050 kriagt. Zua Stod erhom is da Ort 1159 duachn Bischof Konrad vo Passau wuan. Weu St. Pödn im östareichischn Kernland Niadaestareich liegt, hod da Ort de söwe wechslvolle Gschicht wia Estareich. 1338 hod de Stod vom Bischof Albrecht II. vo Passau a neies Stodrecht dahoidn. Bis zan End vom Mittloida is St. Pötn passauisch bliem. Neizeit. Zua Landeshauptstod vo Niadaestareich is St. Pödn mit Landtagsbeschluss vom 10. Juli 1986 wuan. Seit 1997 is St. Pödn nochm Auszug vo de Landesbeheadn aus Wean und in Bau vom Landhausviadl aa Sitz vo da niadaestareichischen Landesregiarung. Politik. Gmeinderot. Da Gmeinderot hod 42 Mitglieda und setzt si seit da Gmeinderotswoi 2016 aus Mandaten vo de foigendn Parteien zaumm: Stodsenat. Da Stodsenat setzt si ausn 1. und 2. Vizebuagamasta sowia 11 weidan Mitgliedan zaumm: Buagamasta. Da aktuölle Buagamasta is seit 2004 da Mathias Stadler, vua eam woars fia neinzehn Joa da Willi Gruber. In Summe hot de Stod seit 1785 onadreisg Buagamasta ghobt.
2466
18887
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2466
Kristbaam
Da Kristbaam is a Symbol fia Weihnochtn, des aufputzt in da Wohnung aufgstejt wead. Gschicht. De easchtn Kristbaam san im 12. und 13. Joarhundat aufgstejt worn. Dea Brauch is aba no vui ejta: scho de Haidn soin si Äst in´d Wohnung ghoit ham. Aba gwiss woass mas net, ob dees mit an nachmalig'n Kristbaambrauch zammhengt Baam. Friara hot ma meistns a Fichtn heagnumma, heit san de meahran Christbaam Tanna. Manche nehma aba a Kiefan. Ham si de Leit friahra an Baam sejba ausm Woid g´hoit, kimmta inzwischn meistens aus ana Plantaschn. In da "oidn Zeit" is a Christbaam mit echte Keazn, Äpfe und Strohstean aufgpuzt worn, heit´z´dog san elektrische Keazn, Lametta und Christbaamkugln am Baam. A bsundana Baam is da Berchtsgoana Baam. Vo jeher scho ham de Berchtesgadna in da Winterszeid aus dem wos eahna vo da Hoizarbat üba blie'm is Hoizspuizeig, Sterndl aus Hoizspandln und soicha Zeigl g'macht. Des war zu dera Zeid fast a Industrie gwen, so weit is des Zeigl g'fiehrt wor'n. No, und da hams as hoit aa auf'n Christbaam auffi, fir de Kinda. Wia da Leopold Mozart, da Vatta vom Woiferl de Trompet'n und Pfeiferln und Ratsch'n amoi gseng hot, is eahm die Idäh zu seiner "Kindersinfonie" kemma, a lustigs Stück'l, in dem de Hoizinstrument'n (Trompet'n, Pfeiferln, Ratsch'n und Trommen) oisamt vorkemmand.
2469
204
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2469
Hauskotz
De Hauskotz (Felis silvestris f. catus) is a fleischfressads Spoviech, de wo zua Famij vo de Kotzn gheat. Wia scho da Nama sogt, wead de Kotz ois Hausviech ghoidn. Wen ma im Boarischn „Kotz“ sogt, moant ma fost imma de Hauskotz. Im Weanarischn kunntad mid „Kotz“ aar a fesches Mensch (Madl) gmoant sei, dea Ausdrugg is owa vaoited. Gschicht. De easchtn Hauskotzn ibahaptsa hots scho voa 9000 Joar gem. Ois Hausviecha hams de oidn Egypta entdeckt. Vo dene eanana Foibkotzn stamma olle unsare Hauskotzn ob. Seit de Menschn sesshoft worn san, hams auf Kotzn nimma vazichtn kina. Vua oim wei Kotzn de Mais fanga, bevoa de as Droad fressn.
2473
30577
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2473
Statutarstod
Statutarstod (Stod mid oagnan Statut) moant:
2480
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2480
Benedikt XVI.
Benedikt XVI., biagalich Ratzinger Joseph Alois (* 16. Aprui 1927 z Marktl, Obabayern, Bisdum Bossa, afgwoxn in Aschau am Inn, Tittmoning und Traunstoa; † 31. Dezemba 2022 z Vatikanstod), war Papst und s Owahapt vo da remisch-katholischn Kircha und vom Stoot vo da Vatikanstod. Vua seim Pontifikat wora zletzt Dekan vom Kardinalskollegium und Präfekt vo da Kongregation fia de Glaumsleare. Ea wor a sea eiflussreicha Kardinal und theologisch und kiachnpolitisch de rechte Hand vom friaran Popst Johannes Paul II. Sei Woi zan Popst wor am 19. Aprui 2005 scho im viatn Woigang; mid 26 Stund is des Konklave vagleichsweis gschwind vurbeigwen. Jugend. Da Ratzinger Sepp is am 16. Aprui 1927 in Marktl, am obaboarischn Derfe ned weid vo Oideding, geborn worn; sei Voda Joseph wor Gendarmeriemoasta und sei Muada Maria Kechin. Tauft worn isa glei am sejm Dog, wos a Karsamsdog gwen is, mit am Taufwossa, wos fias Osterfestl frisch gweiht wor - drum hoda spada a oiwei wiada gsogt, dassa a bsundans Vahejdnis zu deram Gheimnis vom Osterfestl hod. Wiara zwoa Joar oid gweng is, is sei Famij nach Dittmoning zong, wos a ondane kloane Stod an da Soizach is, und drei Joar spada af Traunstoa. Do hod da Ratzinger Sepp an gresstn Tei vo seina Kindheit zuagbrocht. Sei Umfejd wor diaf religies prägt, ois Kind wor a Ministrant. Sei Grossonkl wor da Priesta, Landdogs- und und Reichsdogsobgeordnete und Schriftstöller Georg Ratzinger (1844–1899). Herstamma deand alle zwee Ratzinger (da Papst üwa sein Vadda) ausm Ratzingerhof z Riggaren (Pfarrei Schwanenkirchen). Akademische und theologische Laufboh. 1951 isa nacha z Freising zum Priester gweiht worn und is boid drauf aa Doktor gworn. 1958 hoda an Lehrstui fia Dogmatik und Fundamentoitheologie in Freising kriagt. Spada hoda aa in Bonn, Münster, Tibingen und Rengsbuarg glahrt, owa 1977 hot des ois a End ghobt, no hod nemli da Papst, da Paul da Sechste, gsogt, dass da Ratzinger Sepp Erzbischof vo Minga und Freising wern soi. Ois a soichaner issa aa scho boid Kardinal gworn und hod 1978 zwoamoi an neian Popst wejn derfa - bam zwoatn Moi is da Wojtyla Karol da Gwinner gwen, der wo dann an Naman Johannes Paul da Zwoate ognomma hod und dem sei engster Vatrauter da Ratzinger Sepp spada worn is. Präfekt vo da Glaumskongregation. Da Papst Johannes Paul II. woit glei am Ofang vo seim Pontifikat, an Kardinal Ratzinger zan Präfektn vo da Glaumskongregation eanenna. Weira eascht andathoib Joar Erzbischof z Minga wor, hod a um Bedenkzeit betn. Easch wia da Johannes Paul II. drei Joar spada de Beruafung wiedahot hod, hod a zuagsogt. Vo 1981 bis zu seina Woi ois Popst wor da Ratzinger nacha Präfekt vo da Glaumskongregation mit am Stob vo 40 Mitorwatan. Mit da Aufnohm vo dera Tätigkeit isa vatikanischa Stootsbiaga worn, hod owa sei deitsche Stootsbiagaschoft bhoidn. Indem a ois Präfekt umstrittane Osichtn vatretn hod, wora umstrittn. Zum Beispui hoda de Bfreiungstheologie varurteilt, er hod gsogt, dass de Priester weiterhin ned heiratn derfa, dass de Protestantn koa wirkliche Kirch ned san und so weida. Aus da Sicht vo seine Kritika wor a gegn pluralistische Osätze und de Fordarung noch Dezentralisation vo da Kiachn. Duachwegs positiv is 1998 sei Oordnung vo da Effnung vo Geheimarchiven (Inquisition und Indexkongregation) afgnumma worn. Pontifikat. Am 19. Aprui 2005 is da Ratzinger im Konklave zan 265. Papst in da Gschicht vo da remisch-katholischn Kiach gwejd worn. Da Ratzinga Sepp is mit 78 Joar da ejtaste Popstkandidat seit Clemens XII. (1730) gwen. Ois easchta deitscha Papst seit Hadrian VI. (1522–1523) und easchta boarischa Popst iwahaps, is sei Woi vor oim in Deitschland und Bayern gfeiat worn. De Buidzeidung hod sogor gschriem: „Wir sind Papst!“ ("Mia san Popst!"). Boed noch saena Waeh is a Medallion mit saem Porträt in der Galerie vo de Päpste in da remischn Basilika "San Paolo fuori le mura" zu saene Voagänga dazuagmojt wordn (vorn im rechtn Seitnschiff, meistns is s a(nglaecht): Da had a scho zu Lebzaetn sein Platz in da Kirchngschicht ghobt. Am 11. Feba 2013 hod a in am Konsistorium bekanntgem, dass a am 28. Feba zrucktritt, so das auf d Nacht um achte sei Pontifikat vobei is. Des woar recht schbektakulär, wei bis jetz habm eascht zwoa Päpst eahna Amt freiwilli aufgem. Reisn. Zwoamoi wor da Benedikt XVI. in Deitschland, oamoi affm Wejdjungeddog in Köln, s andamoi in Bayern, des hoaßt z Minga, Rengschburg, Oidäding und ganz kurz z Marktl. Z Regnsbuarg hoda a Redn ghoitn, de wo vui Muslime ned gfoin hod, weila do an oidn ostremischn Kaiser zitiat hod, der wo gsogt hod, da Islam hätt nix Guats ned brocht. Enzyklika. Da Benedikt XVI. hod zwoa Enzyklika gschriam, d'oane iwa de Liab (Deus caritas est = Da Herrgod is de Liab), und de ander iwa de Hoffnung (Spe salvi = Aufd Hoffnung hin samma grett). 2007 hoda as Motu Proprio Summorum Pontificum rausbrocht, wo er an oidn, tridentinischn Messritus wiada offiziej zuaglossa hod. Woppm. Benedikt XVI. hod si ois Papst fiara neies Woppm entschiedn, wo vom Andrea Cordero Lanza di Montezemolo entworfn worn is. Sei Woppm enthoit Symbole, wo si scho in seim erzbischeflichn Woppm gfundn ham, wia zan Beispui an Korbiniansbean ausm Stodwoppm vo Freising. Iwaroschend wor de Entscheidung stott da sonst iblichn "Tiara" (Papstkrone) de beschefliche "Mitra" (Bischofsmitzn) z setzn, damit soit signalisiat wean, dass da Popst unta de Bischef a "primus inter pares" warad; oiso de Betonung af a kollegiales Fiarungsprinzip so wias de Christn vo de easchtn Joarhundate praktiziat ham. Nochm Pontifikat. Da Benedikt XVI. hod zletzt zruckzogn in am Kloster im Vatikanstod glebt. Im Dezemba 2022 is a nach schwarer Kronkheit mit 95 Joahr gstorbn. Schriftn (Auswoi). Da Ratzinger hod iwa 600 Schriftn vavosst. A Großteil vom Weak vom Ratzinger is ab 2008 im Herder Valog in ana af 16 Bend oglegtn Buachrei nei edidiat wordn. A Auswoi vo de Vaeffentlichunga:
2481
833455
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2481
Båssa
Bossa (amtli: Passau) aa: Bassa oda Bassau is a kroasfreie Stod in Niedabayern on da Grenz noch Estareich, de wos am Zsommafluss vom Inn, da Uiz und da Doana ligt; zwengs dem wead Bossa aa oft Dreiflüssestod gnennt. Mid 50.566 Eihwohna (Stond: 31.12.2015) is Bossa de zwoatgrässte Stod vo Niedabayern, und is do aa s zwoate wichtige Zentrum noch da Haptstod Landshuad; z Bossa gibts aussadem de oanzige Universitet vo Niedabayern. Gschicht. Bossa gibts scho, seitdem de Kejtn in da jetzing Oidstod gsiedlt hammd. As kejtische Oppidum Biodurum is donn im easchtn Johundat noch Kristus vo de Rema erobat worn und is a Stiggl vo da Provinz Raetia worn. Do wo heit da Dom steht, hammd de Rema as remisches Kastell Batavis baut, damieds eanan Limes bfestign hammd kinna. Da Nam vom Kastell kimmd vo de germanischn Soidotn, vom Stomm vo de Batava, de wo do stationiad worn. Dohea kimmd aa da heidige Nama Bossa. In da spaadn Kaisazeid is am andan Innufa, in da remischn Provinz Noricum, as Kastell Boiotro entstandn, des wo bis zum Obzuag vo de Romanen bstondn hod. Im Jo 476 hammd d'Rema d'Region valossn. D'Bajuwaren hammd af da Hoibinsl a Herzogsbuag darricht. Scho im Joa 739 is Bassau Bischofssietz g'wen. Zu dera Zeit is aa as Glousta Niadanbuag g'rindt worn, des iwa grouße Ländarein im Eihzuagsbereich vo da Uiz vafiagt. Im 11. Johundat woa dotn d'Gisela, d'Schwesta vom Kaisa Heinrich II. und Witwe vom Kine vo Ungarn, Stefan I., Äbtissin. Wia 999 vom Kaisa d'wejdliche Herrschoft iwa d'Stod am Bassaua Bischof Christian iwadrong woan is, hod d'Voaherrschoft vom Glousta g'endt. Zwischn 1078 und 1099 hamm d'Bassaua Bischäf voriwagehnd d'Herrschofftsrechte iwa d'Stod on d'neigschaffane Buaggrofschoft Bassau und am vom Kine Heinrich IV. eihgsetztn Grafn Ulrich valoan. Noch dem seim Doud hand d'Recht zruck an d'Bischäf gfoin. In da easchtn Hejfdn vom 12. Joahundat is as Baussaua Schmieadehondweak bedeitsam g'wen. 1217 is Bassau zum Fiaschtbistum g'worn. As Glousta Nieadanbuag, wejchs am Bischof 1161 vom Friedrich I. Barbarossa gschenkt worn is, is zum Sitz vom Fiaschtbistum g'worn. Bassau hod 1225 Stodrechte griagt. Es hod meahrane Afständ vo de Biaga geng d'Herrschaft vo de Fiastbeschäf gem, z'letzt 1367/68, de oba ollesamt gscheitert han. Andaraseits hod as Bistum an beträchtlichn Woistand entwicklt und hod imma wiada Begehrlikeitn beim Nochboan Bayern und am Herzogtum Estarreich g'weckt. Bassau is aa da Entstehungsort vom Ausbund, wos as ejdeste bis heid nu bei de Amischen hergnummane Gsangsbiachl vom Protestantismus is. Sei Kensommlung is zwischn 1535 und 1540 im Valias vo da Bassaua Buag entstondn. D'Autorn worn inhaftiate Deifa. A boa vo eana han scha währnd da G'fongaschoft gstoam. D'mehran Deifa, wo do g'fonga g'wen han, hamm im Oschluss on d'Hoftzeit an Märtyradoud dalittn. De druckte Easchtausgob hod an Titl: "Etliche schöne christliche Gesäng wie sie in der Gefengkniß zu Passau im Schloß von den Schweizer Brüdern durch Gottesgnad gedicht und gesungen warden. Ps. 139." 1552 is in da Stod da Bassaua Vadrog gschlossn worn, der wos a Wegbereita fia d'Toleriarung vo de Konfessiona im Augschbuaga Religionsfrien wor. 1622-33 is d'Philosophisch-Theologische Hochschui g'rindt worn. 1676 hod in Bassau de sognennte Kaisahochzeit vom Leopold I. und da Eleonore von Pfalz-Neuburg stottgfundn. D'Stod is efta vo stoake Houchwossa und Bränd hoamgsuacht worn. 1662 is d'gonze Stod obbrennd. Italienische Baumoasta (Carlone und Lurago) homm's donoch wieda nei afbaud und da Stod aso iah wejsch-barocks Auschaung gem. 1786 is d'easchte Bassaua Zeidung aussakemma. D'Zeit vo Bassau ois sejbstständigs Fiaschtntum hod mid da Säkularisation 1803 afghead, duach des wos zu Bayern dazua kemma is. 1821 is d'Stod wieda Bischofssietz worn. Vo 1806 bis 1839 woa Bassau Haptstod vom Untadoanakroas. 1860 is d'Eisnbohlinie noch Straubing afgmocht worn. 1870 is St. Nikola eihgmoant worn, 1909 Heidnhof und 1923 Beiderwies. Vo 1935-1945 is Bassau a wichtiga Stondort vo da Wehrmocht g'wen. In da Stod hand voa oim Eihheitn vo da Infanterie g'leng. Außadem hand in Bassau stoake Flak-Kräfte g'leng, wia in de Teiorte Kachlet und Doblstoa. Seit 1942 hods in Bassau a Außnloga vom Konzentrationsloga Dachau gem. D'Häftling hand beim Bau vo om Untawossakroftweak beim heidign Stausee Obaejzmej ei'gsetzt worn. Ob Novemba 1942 is des Außnloga am KZ Mauthausen untaleng, des wos im Meaz 1944 d'Außnstejn Passau II und im Meaz 1945 d'Außnstejn Passau III afgmocht hod. D'Häftling hand doatn in de Woidweak Bassau-Uizstod und bei da Bayer. Lloyd zum Entlon vo Schiff eihgsetzt woan. Am 1. Juli 1972 hand d'Gmoana Gruabweg, Hois, Hacklbeag und Heining wia aa Tei vo da Gmoa Kiachbeag vor'm Woid in d'Stod Bassau eihgmoant woan, woduach as Stodgebiet vo 20 af 70 Quadratkilometa g'wochxn is und d'Eihwohnazoih uma 40 % af 50.000. Seit 1978 is Bassau Universitetsstod. D'Universitet hod bsundas in de Bereich Jura, Betriebswirtschoftsleahre und Informatik an guadn Ruaf. 1980 is d'Stod Bassau mid'm Eiropapreis auszeichnt worn, wei sa se so fian eiropäischn Integrationsgedonkn eihgsetzt hod. 1993 hod Bassau d'Markn vo 50.000 Eihwohna iwaschrittn. Domid iss as Obazentrum vo da Region Doana-Woid. Stodgliedarung. S'Stodgebiet is in d'foigadn ocht statistischn Stodtei gliadat, de wo im Groußn und Gonzn d'Gemarkungs- oda d'ehemojign Gmoagrenzn hand. D'Stodtei weand weida in Ortstei untagliadat. Bolidik. Seit 1900 woan Buagamoasta bzw. Obabuagamoasta vo Bassau: 2008 is da Dupper Jürgen (SPD) ois Nochfoiga vom Zankl Albert (CSU) zum Obabuagamoasta gwejd worn. Da Stodrod hod an Mangold Urban (öpd) und an Jungwirth Anton (FDP) zu seine zwoa Stejvatreta gwejd. Aso setzt se da Stodrod zamm: ¹ ² ³ Olle Jo findt in Bassau und Umgebung da Politische Aschamiedwoch stott. Bis zum Jo 2003 hod d'CSU eanane Vaostoitunga in da Nibelungenhalle obghoitn, bevoa's in da neibaudn Dreiländerhalle am Stodrond umzong is. In Bassau hamm a boa Bewohna 1998 aus Protest geng a Dogung vo da NPD dsognennde "Passauer Aktion Zivilcourage (PAZ)" g'rindt. De hod as Zui g'hod, an Wiadastond geng de in Bassau reglmäßig stottfindndn Vaostoitunga vo da rechtsextremen NPD ned auschliaßli da Antifa iwalossn, sundan aa-r-a broade Zuastimmung vo da Bevejkarung fia des Zui zum gwinna. S'woa as Zui vo da PAZ, de NPD-Dogung duach Blockadn und Nötigung zu stean. An entsprechndn Afruaf an d'Bassaua Biaga hamm unta ondam d'Kabarettistn Bruno Jonas und Sigi Zimmerschied untaschriem, a boa Stodrodsmidgliada, G'weakschoftssekretäre, Gostwiate, Schuia und Kiachnvatreta, da Generoivikar vom Bistum, da Leita vo da Bassaua Stodweake und da Gschäftsfiahra vom Schlochthof. Letztli woa de NPD-Vaostoitung jedoch duach's Vasommlungsrecht vom Grundgsetz gschitzt. Doss d'Vaostoítung vo da NPD oda da DVU seit a boa Jo nimma in Bassau stottfindt, is af'n Obriss vo da Nibelungenhalle zruckzfiahn. Biagabegeahn. Seit da Eihfiahrung vo de kommunoin Biagabegeahn hod d'Bassaua Bevejkarung bishea vier Moi entscheidn kinna. Bei olle Obstimmunga, de wos bishea gem hod, hods fia's in Bayan fia d'Guitigkeit notwendige Qorum fia Zuastimmung bzw. Oblehnung vo 15 % vo de Woihberechtigtn glongt: Partnastädt. Bassau untahoit mit foingdn Städt Partnaschoftn: Städtfreindschoftn. Bassau is freindschoftlia vabundn mid: Patnstädt. Patnstädt vo Bassau han Bad Griasboch, d`Freyng, Hauzenberg. Bocking und Simboch am Inn . Kuitua und Sengswiadigkeitn. Stodbejd. D'Oidstod ligd afa-r-a schmoin Hoibinsl om Zsammfluss vom Inn und vo da Doana. Da Dom "St. Stephan" stehd af om gloana Higl, am Dombeag. On oie zwoa Flussufa hi foind d'Gossn teiweis in gaache Stiang owe. As Stodbejd schaugt donk a boa italienischn Baumoasta a wengal siadländisch aus und is duach Heisa im Stui vo da "Inn- und Soizachbauweis" prägt. Zwengs dem wead Bassau aa eftas as "Venedig vo Bayan" ghoaßn. Drentahoi vo de zwoa Flussufa steigt d'Londschoft in greane Higln a. Iwarogt wead d'Stod im Noadn vom Obahaus und im Sian vo da Woihfoahtskiach Mariahejf. Da westliche Tei vo da Oidstod zwischam Haptbohhof und em St.-Nikola-Klosta is in de letztn Joah neigstoidt worn. Wega da Reduziarung vo Gleisolong duach d'Deitsche Boh wia-r-aa duach'n Ruckzug vo da Bundeswehr und a neia Vaostoitungsstättn in Koibruck hod ma duat an groußn Bereich in da Innenstod nei gstoitn kinna. Des Projekt, wos ma ois "Neie Middn" kennd, is 2011 obgschlossn worn.. Dreiflissestod. Am Fuaß vo da Buagonlog Veste Niederhaus fliaßt z'eascht amoi d'Uiz vo links und kuaz donoch vo rechts da Inn in d'Doana eine. As Wossa vom Inn, des wos vo de Oipn her kimmd, is grea, des vo da Doana blau und des vo da aus am Moorgebiet kemmadn Uiz schwoaz, aso doss d'Doana a längans Stickl noch'm Zammafluss drei Wossafoam (Grea, Blau, Schwoaz) hod. Auffoin dobei duad, wia stoak as greane Wossa vom Inn as Wossa vo da Doana zuwe drängd. Des hängt nem da zeitweis seah groußn Wossameng vom Inn haptsächli mid da stoak untaschiadlichn Diafn vo de beidn G'wässa (Inn: 1,90 Meta / Doana: 6,80 Meta) zamm - "da Inn ibasträmt d'Doana". Zwoa fiahd da Inn im Joasmiddl aa etwoa fimf Prozent meah Wossa wia d'Doana sejba, doch riahd des haptsächlich vo de stoakn Hochwässern vom Inn bei da Schneeschmejzn hea, währnd d'Doana a deitli konstantne Wossafiahrung afweist. Se fiafd d'meiste Zeid vom Jo (sieben Manad, Oktoba bis Aprui) meah Wossa mid se wia da Inn. Aa wenn da optische Eihdruck oiso nohelegt, vo da Mindung vo da Doana in'n Inn zum sprecha, is d'Namasgebung "Doana" fia'n se eagemdn Strom weidahi grechtfeatigt - ned nua duach d'Läng vo da zruckglegtn Wegstreckn (Doana: 647 km / Inn: 510 km). Sengsweate Bauweake. Da Stephansdom is da Sietz vom Bassaua Bischof. Dea gehd zruck af a Kiach, de wos scho umara 450 gem hod. D'Bischofskiach hod ma 730 zum easchtn Moi uakundli eawähnt und se is seit 739 Kathedroi vo da Diozesn. Zwischn 1280 und 1325 hod mas duach an friagotischn Dom dasetzt. A Osttei im spadgotischn Stui is vo 1407 bis 1560 drabaut worn. Wia d'Stod 1662 brennd hod, is da Dom bis af d'Außnmaua vom Osttei komplett obbrennd. Vo 1668 bis 1693 is a vom Carlo Lurago nei afbaud worn, desmoi im Barockstui. Bsundas eawähna muass ma'n Innaausbau, Stukkatuan vom Giovanni Battista Carlone und Buidl vom Johann Michael Rottmayr in de Seitnoitän. Da Stephansdom is da gräßte Barockdom neadle vo de Oipm. D'Domorgl mid 17.774 Pfeifn und 233 Registan is's de gräßa Domorgl vo da Wejd. Nebam Dom is af'm Domplotz, dea wo an hächstn Punkt vo da Oidstod bejt, is nu as Lamberg-Palais eawähnasweat; duartn is 1552 da Baussaua Vatrog gschlossn worn. Sidli vom Dom liegt d'Oide Residenz, de heid as Landg'richt b'heabeagt. Im ehemoign fiaschtbischäflichn Opernhaus b'findt se heid as Stodtheata. As 1645 urspringle ois Boihaus errichtete Gebäude is ob 1779 ois Hofkomödienhaus g'nutzt und schliaßle 1783 af Anweisung vom Fiastbischof vo Auersperg durch Johann Georg Hagenauer zum Opanhaus umbaud woan. Am Doanauafa b'findt se as Rathaus aus'm 14. Joahundat mid seim 38 Meta houm Tuam, der wo 1890 hinzuagfiagt woan is. Am Rathausblotz beherbergt as Patrizierhaus "Wilder Mann" as Passauer Glasmuseum mid Exponaten vom wejdberiamtn "Böhmischen Glas". Estle vom Rodhausblodz stehd as 1848 bis 1851 vom Friedrich vo Gärtner darrichtete klassizistische Hauptzoiamt. Ned weid vom Rodhaus befindt se d'ehemoiige Jesuitnkircha St. Michael mid'm benochboartn Komplex vom ehemoiign Jesuitnkolleg, weida Richtung "Oatspietz" as ehemoiige Benediktinerinnenklosta Niedernburg. "Im Oat" stehd as Biagaliche Waisenhaus, des vom Schiefsbaumoasta Lukas Kern 1749 gstift woan is. Des Gebäude is 1750 bis 1755 vom Domkapitel-Baumoasta Johann Michael Schneitmann baud woan. Vorm Waisnhaus stehd a Johannes Nepomuk-Standbeeitl vom Bassaua Buidhaua Joseph Carl Hofer ausm Joa 1759. De so gnannte "Oatspietz" ligt am Zsammfluss vo da Doana, am Inn und da Uiz. D'Gschitzbastion in Form vo am Kleebladl ausm Joa 1531 hod friaha d'Flusstäla geng Ostn gsichat. D'Pforkiacha St. Paul is 1050 easchtmois urkundle dawähnt woan; da heidige Baubstand stammd aus de Joahan 1663 bis 1678. Am Rindamoakt daneem stehd d'zwoaschiffige Spitalkirche vo 1380 vom 1200 g'rinntm St.-Johannes-Spitois. In da Breigossn bfindt se as Museum Moderna Kunst (MMK). Sei Begrinda Hanns Egon Wörlen, Sohn vom Moia Georg Phillipp Wörlen, bleibt da Kunst und seim Museum aa in seim hohan Oita nu drei. Im Zentrum da Oidstod ligt da Residenzblodz mid seine Patrizierheisan und da Nein Bischäflichn Residenz. In da Residenz is as Domschatz- und Diözesanmuseum zu bsichtign. In da Mittn vom Blodz b'findt se da Wittlsbochabrunn, der 1903 ois Erinnerung an d'100-jaarign Zuaghärigkeit da Stod zu Bayern vo Jakob Bradl aus Minga darricht woan is. As "Herberstein-Palais" (Schustergasse 4) mid seina duach Wandpilaster gliadate Fassadn bsitzt an Renaissance-Arkadenhof im italienischn Stil vo 1590 und bherbergt heid as Amtsgricht Bassau. Lohnad is a Spaziergang entlang da moiarischn und sonnign Innpromenad. Durt kimmd ma am Schaiblingsturm vurbei, am rundn Wehrturm, der im Middloita zum Schutz vom Soizhofn darricht woan is. Drentahae da Innbruggn, in da Innstod, steht di Sevainskirch, fia Gschichtsinteressiade anschaunswerta wia fia Kunstkenna. Si raecht ned nur mit da Tradition, sondern sogoa mitm Mauerwerk in de spätantike Remazaet zruck und war as Zentrum vom Wirkn vom heilign Sevain. Da Friadhof drumumma is oana vo de ältestn in ganz Daetschland. D'Ludwigsstroßn und ihre Nemstroßn buin d'Fuaßgängazon mid Gschäftan und Cafes. Am Eck zua Heiliggeistgossm stehd d'Votivkircha, d'Klosterkircha vom ehemoiign Franziskanerklosta. Drent ahoi vo da Doana rogt af am Hugl d'mächtige Veste Obahaus af. De bherbergt heid unta andam as Oberhausmuseum mim Stodmuseum und nu weidane Sammlunga mid Schwerpunkt af Ostbayern und d'Nochboalända Bähm und Èstarreich. Untahoi vo da Veste, iba-r-an Wehrgang mida-r-anand vabundn, ligt zwischa da Doana und da Uiz d'Veste Niadahaus, de wo ara Privatperson ghead. An n'Burgberg agloant zur Uizseitn hi stehd d'ehemoiige Woifoahrtskircha St. Salvator, de wo ab ara 1479 baut woan is an dem Blotz, an dem wo zwoa Jo friara bei am Judnpogrom wega-r-am angeblichn Hostienfreve d'Sidnagong obgrissn woan is. Bis dohi woa d'Uizstod s'middloitaliche Junviadl vo Bassa. Gedenkstätt. Mittn auf m Domplatz steht a Denkmoi fia n Kini Maximilian I. An da Ae(nmindung vom Sand in d Innstraß, oeso wisawi vom Theater, steht saet 1844 auf da Innpromenad s naegotisch Denkmae fian Ignaz von Rudhart mit a daetschn und griachischn Aufschrift. An da Godfried-Schäffer-Strass erinnat a Denkmae an den 1870a Kriag: A Lindn (Tilia cordata), de wia 1871 aepflazd worn is, is umgebm vo am Graes vo Metaeplattn mit de Naman vo de Gfallna aus da Bossaa Infanterie-Garnison. De Naman san gordnd nach de Schlachtn-Ort auf de oazelna Plattn und auf dem Granitsoggl drunta. Aufm Residenzbloz steht da Wittelsbacherbrunn. Den habm s z Flaeß vor d Bischofsresidenz gstellt, 1903 fias 100-Joah-Jubiläum vo da Säkularisation und vo da Mediatisierung, saed dera wo ganz Bassa, also aa der bischöfliche Tael, zum Staad Bayern ghört. Auf'm "Innstod-Friadhof" erinnat a Denkmoi an olle Opfa vo da NS-Gwoitherrschaft. Auf m Hammerberg saethaeb vo Maria-Höif steht saet 1957 s Ungarn- oda Stephanskreiz zum Andenkn an den Ungarnaufstand vo 1956, der wega da altn Vobindung zwischn da Stod und Ungarn - di selige Gisela, a Tochta vom boarischn Heazog Heinrich II., war nach Ungarn vohaerat und is nachm Tod vo ihram Mann, dem Kini Stefan I., dann Äbtissin vo Niedernbuag gwen - aufgstejt worn is. Davoa is dort saet 1933 a anders Kraez gstandn, s Schlageter-Kraez, zum Gedenkn an Albert Leo Schlageter, oam vo de easchtn Nazionalsozialistn, dea wia bom Ruahkampf 1923 Attntate voübt had und higricht wordn is.
2487
30577
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2487
Doag
A Doag (dt.: Teig) is a Stoffmischung aus vaschiedne Komponentn. De san moasd Mej und Wossa oda Muich, Zugga, Soiz und so weida. Duach de Mischung vo festn und flissign Komponentn entstähd a foamboare Masse. Da Doag wead in da Regl oba ned roh gessn, sundan im Roah bocha, im Pfandl mid Fett aussabocha oda in Wossa bzw. Dompf kochd. Bschreibung. Bam Doag wead duach des Mischn oda Riahn im Mej mid da Flissigkeid a Kleba freigsetzd. Je meahra ma an Doag riahd, desto bessa bappta. Miabe Sachan soidt ma deszweng nedt zstoark oda zlang riahn. Duach irgand a Middl kemman Luftblosn in den Doag. Des ko zan Beispui sei: gschlongs Oagload, Germ de gärd, Bachbuifa oda a Sauadoag. Ban Bacha vaändad dea Bapp vo dem Mej sei Struktua, wead fesd und hoidt de Luftblosn, de se in da Hitzn no ausdehna, fest und wead daduach lockana. Ma duad, je noch dem wos ma draus macha mechd, a no gean a Fett in Doag, Nussn, drickads oda frischs Obst, doss a softiga oda siaßa wead. As Doagal is ned ebban a weng a kloa grodna Doag, a so nennd ma a Gmisch aus Wossa, Muich oda Rahm und a weng am Mej, um a guade Soß zan Bindn. Oartn. Es gibd vaschiedane Oartn vo Doag. Eintein ko ma an Doag noch:
2490
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2490
Breiss
Breiß is a Schimpfwort, des einglich fia Norddeitsche heagnomma wead. Synonyme Schimpfwäata fia Breissn im Sinn vo Norddeitsche han no Nordliacht oda Fischkoobf. De Grundfoam Breiss ko ma ano mit andre Woerta zamdoa um de Boshaftigkeit zum vasteakn. Recht oft wean do Woerta vom Land gnumma, "Saubreiss" und "Mistbreiss" san blos a boa. Manchmoi weads a ois glatts Gengtei vo Bayer heagnumma, quasi fia olle Ned-Bayern innahoib und aa aussahoib vo Deitschland. Wanns aso iaba die urspringli Bedeitung veaallgemeinad wead, head ma a manchmoi was vom "amerikanischn Saubreiss", am "japanischn Saubreiss" und so weida. Gschicht. Da Ausdruck Breiss kimmt vom Voik vo de "Preussen" de unta Otto vo Bismarck de östareichische Voamachtsstellung im deitschn Gebiet beendt und iwanomma hom. Dabei homs ziemli s moaste neadlich vom Main eignomma. Bayern, Baden und Württemberg und da sidliche Teil vom Hessen (do is nua wo sidlich vom Main iwabliem) hom se dageng zsamgschlossn. "Woaßt, Bua, d'Franzosen san schlimm, aber no schlimmer san d'Preißen." Opa vo d'Muadaseitn vom Franz Josef Strauß, Bauer in Niederbayern, 1922. Dea Ausdruck Saubreiss soi zwar aus dera Zeid kema, hod oba ogebli seine Wurzln no weida zruck in dera Zeit wo Österreich genga Bayern Kriag gfiaht hod (zur Zeit vom Napoleon I.) und de Östareicha de Bayern Saubayer nochgruafa hom ums zum dratzn. Aus boarischa Sicht. De Moanunga wos a echta Breiss is, genga aussananda. Vui moana de Grenz war de Donau, de in dem Zsammhang aa "Weißwuascht-Äquator" gnennt wead. Oft wead a da Moan ois Grenz ogseng. S gehd ned danach, wo de betroffne Person etzad wohnt, sondan woheas stammt. Gean wead dea Ausdruck heagnomma, wens um an Deitschn gehd, dea jetzad in Bayern wohnt, koa boarisch red und vastehd und voa oim aa mid da boarischn Lebnsoart ned zrechtkimmt. De Feindseligkeit gegaiaba de "Breissn" kimmt fia vui Bayern vo dem Eindruck, daßd Breissn so dean, ois obs vui schlaua waradn ois wia de Bayern. Aus östareichischa Sicht. Aus östareichischa Sicht ko gsogt wean, dass de Preissn in de Gebiete wohnan, de wo aussahoib vo Oidbayern, Schwobm, Bodn-Wiattmberg (sidlich vo Stuggart) san. Fia de Östareicha san des de Deitschn schlecht hi. De Bayern und de Schwobm (Alemannen) siagt da Östareicha im Oigmoanan ois eingständige Vejka o, de wo bei da Bundesrepubblik Deitschland dabei san. Manche Östareicha, Bayern und Südtirola dadns ned schlecht findn wann aus Oidbayern, Östareich und Sidtiroi a sognennte "Oipnrepublik" entsteh dadad - wei des hoid kuiturell und mentalitätsmäßig guad zammpassn dad.
2491
24754
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2491
Piefke
Piefke nennt ma in Estarreich oft de Deitschn außahoib vom siddeitschn Sprochraum. In Deitschland is Piefke a Synonym fia Wichtigtmocha und Aungeba. De Bedeitung is aa da Hintagrund fia de estareichische Vawendung. In Siidtiroul heart man in di leschtn Joar ollaweil efter die Form Pief. In Wean sogt ma aa Piefkinesa. Wuatheakumft. "Piefke" is eigentli a Famüliennam in Breissn. Dea Begriff is im neinzentn Johundat entstandn, entweda im Deitsch-Dänischen oda im preißisch-estareichischen Kriag. So wiad vastädnlich, dass des aa ois Synonym fia Breiss vawendt wiad. Im Feansäng. Bsundas bekonnt worn is der Ausdrugg duachn Felix Mitterer sei Feansääserie "Piefke-Saga", de wos in de 80a Joar in Estarreich grennt is. A Schimpfwoat dadraus is "Pief-Oasch".
2492
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2492
Enzyklopädie
A Enzyklopädie is a Osommlung vo afgoabatn und recherchiatn Informationa, friara oiwei in Buachfoam, heitz'dog gibt's des aa im Internetz. De bekonnteste und lebendigste is derwei d'Wikipedia.
2495
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2495
Strudl
A Strudl is a typisch middleiropäische Möispeis, de wos as in Bayern, Estareich und in di oroanadn windischn Lànda (wia Bema, t'Slowakei und d'Groa) in faschiene Variantn gibt. Ohàngi fo da Fuin untascheidt ma an Opfistrudl, an Birnanstrudl, an Dopfnstrudl, an Mostrudl, an Nussstrudl, an Milliràmstrudl und nu föi meara. Aussadem gibts aa deftigane Variàntn wia Grautstrudl oda Fleischstrudl. Gmoa is olle dene Strudlsortn, dass da Doag bloß aus am Wossa, am Öi (zmoast Sonnanblumaöi), am Möi und am Soiz gmocht wird; niamois wird a echta Strudl aus Blàdldoag, Plundadoag oda Mobdoag hergstöid. Da Doag wird nochm Ruahn ausgwoaglt, bisa hauddinn is, und mid da draufgemna Fuin wieda zsommgruid; so dagibt si nochm Bocha beim Aufschnein s'typische Strudlmusta, noch dem wos da Strudl sein Nom hod. Traditionell is ned de Bearwadung mitm Nudlhoiz zum ausdinna sondan dea Doag wead üwan Handrückn solang gleichmäßig zong, bissa so haudinn iss wiara sei soi. Ganz gschickte werfan den Doag in d Luft um des zum erreichan. Gschicht. De Strudlspezialitätn san in Wean und in da Habsburgamonorchie zu Voiendung greift. Da Ursprung liegt owa vamutlich in Siidosteiropa bzw. im Nohn und Mittlan Ostn. Do haßn de beliabtn Bockwoan aus dünnan Dagschichtn Burek (Bosnien) oda Baklava (Tiakei). Baklava soi scho im 8. Jh. v. Kr. bei de Assyra bekannt gwen sei. Domois woa de Möhspeis owa ned "groit" sondan in Schichtn "glegt". Duach de Araba is dann da Strudl iwa Ägyptn, Palästina und Syrien woascheinlich in de Tiakei kumma. S ötaste haundschriftlich iwaliefate Strudlrezept iwahaupt is a Rezept fia an Müllirahmstrudl ("Mülch Raimb Strudl") und steht in an anonymen Kochbuach ausm Joa 1696. Ka Zuafoi, wei da Strudl duach de Tiakn (ois wichtige Marschvapflegung vo da osmanischn Armee), im Zug vo da Easchtn und da Zwatn Tiaknbelogarung (1683), noch Wean kumma is. Sicha is dea easchte Kontakt mit da Strudl duach in Einfluss vo da ungarischen Kuchl auf Wean vasteakt woan. Wos nu intressant is. Auf Hebräisch und Jiddisch hoast des @-Zaichn bai e-mail Adressn "shtrudel" (שטרודל), wai s ausschaud wia a zaumgroida Schdrudl. D Akademi fia Hebreische Schbroch befoazugt owa s Woat "krukhit" (כרוכית) wos d hebreische Iwasezung fu Schdrudl is. Da Schdrudl is im Joa 2003 zua ofizieln Nazionalmöschbais fu Texas eaklead woan, gemainsaum mid de mexikanischn Sopaipilla. Oana vo de schnejstn Strudlmacha is da Heinrich Wittmann aus Wean, dea innahoib vo 10 Minutn 5 Strudl komplett featig heagricht hod.
2500
57319
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2500
Brooz
Da Brooz oda Heppan (dt. "Erdkröte", engl. "common toad", wissensch. "Bufo bufo") is a Frooschluach aus da Goddung vo de Echtn Groodna, innahoib vo da Famij vo de Groodna (Bufonidae). Worscheins is des koa oagne Oart sondan a Komplex vo mehrane Taxa, wo s zua Zeit koa kloare Owgrenzung gibt. Da Brooz is vo da Deitschn Gsejschoft fia Herpetologie und Terrarienkunde zum Luach vom Joar 2012 gwäit woarn.
2501
14850
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2501
Oachkatzl
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" /> S Oachkatzl, aa Oachkatzal (deutsch: Eichhörnchen, lat.: "Sciurus vulgaris") is a Spoviech aus da Famij vo de Heandl (Sciuridae). Es is des oanzige Viech aus da Gattung vo de Oachkatzln, des wo in Middleiropa natiali vierkimmt. Zua Untascheidung vo andanan Oatn wia am Kaukasischen Oachkatzl und am graun Oachkatzl (Grauheandl), des wo in Eiropa eibiagat woan is, weads deshoib Eiropäischs Oachkatzl gnennt. s Oachkatzl und da Mensch. In da Antike hod ma glabt, dass se de Oachkatzln mit eanan riesign Schwoaf sejm Schottn gem kenna. So is a zu eanan wissenschoftlichn Gattungsnama kemma; vom griechischn Nama σκιοῦρος 'skiuros" („Schottnschwanz“). In da noadischn Mythologie findt ma s Oachkatzl (Ratatöskr), des wo an da Wejdeschn Yggdrasil affe und owe rennt. Dass Oachkatzl friara gessn woan is, beleng Funde vo Iwarestln in dena jungstoazeitlichn Funde in Pfoibautn in da Schweiz.. Oachkatzlfej san aa seit oitas her zua Heastejung vo Gwand gnutzt woan; Beleg dafia findt ma in oidn Woppm. Heit wead nur no des Fej vo de graun Oachkatzl aus Russland dafia vawendt. De Fej wean "Feh" gnennt.
2504
56918
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2504
Pfund
Mit am Pfund (lat. "pondus", Gwicht) bezeichnet ma a oide Moßeinheit fia de Massn und entspricht 500 Gramm. Wos heit a hoibs Kilo wiegt, hod bis voa ungefäa 20 Joar no oa Pfund gwogn. Ham de Leit a Packl Butta braucht, nacha hams a hoibs Pfund kafft - aa wenn auf da Vapackung 250 g draufgstandn is. Fost oi Viktualien san in Pfund ogwogn worn, außa Guakn, Radi und so. De Estareicha hams Pfund net, wei de in Deka rechna. S englische "Pound" is a Tei vom Angloamerikanischn Moßsystems mit da Umrechnung: De Obkiazung lb, gleichbedeitand mit "lbm" oda "lbm", eascheint in dn Vereinigten Staaten bai Mengen >1 haife in da Pluralform als lbs (Beispui: "1 lb", owa: "2 lbs"). Fia Rohrleitunga noch amerikanischm Standard wead de Druckfestigkeit mit "psi" oda "lbs" ogem, wos lbs per square inch moant. Gschicht. S Pfund taucht zan easchtn Moi im karolingischn Reich af. Es geht af de oidremische "Libra", af de sizilianische "Litra" bzw. am griachischen "Litron" (lat.: Pfund, Waage) zruck, wo aa s Kuazzeichn "Lb", "lb" oda "℔" iwanumma worn is. Im Middloida wors Pfund ois Gwichtsmoß in ganz Eiropa vabroadd, sei Gwicht wor owa vo Stod za Stod ondas festglegt. Als „Kramagwicht“ wor 1 Pfund = 16 Unzen = 32 Lot = 128 Quentchen = 512 Pfenniggwichta = 1024 Hellagwichta (oda 1 : 16 : 2 : 4 : 4 : 2). Pfund im iwatroganan Sinn. Im iwatroganan Sinn moant Pfund de Fehigkeit oda Begobung vo am Menschn (in Ospuijung afs biblische Gleichnis vo de"ovatrautn Talent" im Evangelium vom Matthäus 25,18). Aa da Begriff "Talent" bezeichnet sowoi a Wearung wiara de Begobung. Ins Boarische is beispuisweis eiganga ois "Pfundskeal" oda "pfundig". In da Sproch vo de US-amerikanischn Amischn is da „Pfunder“ a Fiarungskroft.
2505
815771
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2505
Bsundaheitn im boarischn Vokabular
De boarische Sprouch hout se wej olle lewendinga Sprouchn iwa d Joarhundert entwicklt und entwicklt se aa su waiter. Es git an girbtn Wortschoz, asserdean wern wej in praktisch jeder Sprouch Werter as ondere Sprouchn (z. B. franzesisch, jiddisch, tschechisch...) mit afgnumma und braucht, wej wenns ainge warn (assimiliad). Gem touts asu aftolt Erbwerter, Lenwerter und Fremdwerter. A ondere Aftalung gejt nouch de Bsunderhaitn in Wortschoz. Dou gits speziöll boarische Kennwerter, dej wous blous in boarische Dialekte git. Waiters Werter, dej wou es Boarische gmoansom mit ondere owerdeitsche Dialekte hout. Und es git Werter, dej wous mit da Houchsprouch gmoansom hout. Dej olle natirle in mejer oda wenger boarische Entwicklungs- und Lautforma. Der Artikl ejtz gejt afn unterschiedlinga Wortschoz zwischa Boarisch und Standarddeitsch a. Boarische Kennwerter (speziöll boarischer Wortschoz). Bol d Sprouchwissnschoftler vo boarische Kennwerter ren, nou moanas Werter, dej wou de boarischn Dialekte (historisch) vo de Nochbardialektgruppm ogrenzn. Des hoisst ower niat umbedingt, das dej Werter eanere Wurzln in Boarischn hom mejn, und niat, dass dej Werter nejchads sunst in deitschn Sprouchraum gem ko oda frejers gem hout kinna, oda dass olle Werter in gsomtn boarischn Sprouchraum git oda gem hout mejn. Oa Werter han schou asgstorm, oa kenna ner nu de öltern Lait, und oa gits ner nu in a por olte Londmundortn oda ner nu in a por Gechadn. Ondere dageng wern nu braucht, und a por han sugor in d Standardsprouch afgnumma worn. A Aswol vo boarische Kennwerter, mit eanerer Sprouchgschicht: Waiterer unterschidlicher Wortschoz zwischa Boarisch und Standarddeitsch. De gnenntn Werter in de Tabölln kinna frale ner a kloane Aswol vo de etle tausad boarische Werter saa. Gej touts douda niat um Werter mit Lautunterschid, sundern wenn in Boarischn gonz ondere Werter fia de standarddeitschn oder gmoaeitschn stenga. Artikl. D Bsunderhait ba de Artikl han niat d Werter on sich, sundern das es Boarische betonte und unbetonte Forma hout. Dou ejtz werns ner kurz dorgstöllt, mejerer stejt af da Saitn zu da boarischn Grammatik. Nama. Vornama. Wia in andane Sprachn a gibts an haufn Vornama, de zwar woandas a heagnomma wean, oba lokal a eigne Ausproch oda Kuazfoam hobn. Im Boarischn wead eiganlte fast a jeda Nam vaküazt. Heifig gschicht des duachs weglassn vo am Teil hint' oda voan und duachs ohenga vo da Vakloanarungfoam. Des geht dann aso: Ludwig --> wig (des "Lud" wead wegglassn) und dann vakloanat mit "-al" --> Wiggal. Beim Ludwig gibts a no a wengal schwera erkärbare Foam: Ludwig --> Lug (des "dwi" lasst se scho sakrisch schwar ren mit 6 Hoiwe!) --> Luggi. * Da Done is da Anton (Preißn deafn a Toni song, head si sunsd wia "Danone" o) * Da Flori is da Florian * Da Fonse hoaßt in da Hochsproch Alfons * Da Gust(l) is da August oda da Gustav * Da Hansi hoaßt einglich Johann oda Johannes * Da Hausl is da Balthasar * Da Hias(l) hoaßt Matthias, wobei des "ia" zsamzong ausgsprocha werd * Da Jackl hoaßt Jakob * Da Klausi hoaßt vielleicht Klaus, kunt aba a da Nikolaus sei * Da Lenz is da Lorenz * Da Lugge, da Luze oda da Wiggerl is da Ludwig * Da Moatl oda Martl is da Martin * Da Nazi is da Ignaz * Da Schorsch hoaßt Georg * Schosi hod da Schorsch ghoaßn wiara no kloa gwen is * Da Sepp oda Bebbe hoaßt einglich Josef oda Joseph * Da Stachus is da Eustachius * Da Vesti is da Sylvester * Da Voitl is da Valentin * Da Wastl is da Sebastian * S'Anamirl hoaßt Anna-Maria * De Beppi (oda Peppi) is de Josephine * D'Fanni odas Fanndal oda Zisse hoasst d Franziska, modana songs "Franzi" dazua * S'Hannel hoaßt eigentlich Johanna * Wer a Katl (a Katharina) hod, dea braucht koan Humd am Hof, song d'Bauan * D'Lisi, S'Lisal und a d'Sisi hoaßn olle Elisabeth * D'Mari kimmt vo Maria * D`Miatzl oda D`Mitzi hom am Taufschei a Maria schteh. * S'Nandl hoaßt Anna * D'Nessi haßt Agnes (z'mindest im Ostn) * D'Resl wiedarum kimmt vo da Theresia * D'Rosl ko d' Rosemarie, d' Rosa oda a d' Roswitha sei * De Schoschi is de Georgine * De Vevi oda s' Veverl is de Genoveva´ * D'Vroni kimmt vo Veronika * D'Zenze kimmt vo Kreszentia * D'Zili hoaßt Cäcilie Madl. Zu friahrane Zeitn hom de Pfarrer in manche Gegndn vo Baiern des kirchliche Recht recht restriktiv ghandhabt und am ledig geborna Kind an Nam vom Dogheilign der grod zu da Geburt im Kalenda dro war gem. Warn grod zwoa Heilige dro, hots da ausgfoinare sei miassn. (D'Pfarrer woitn damit d'Muada unds Kind füa d Sünd strafa) Des hod in Baiern manch sejtna Vornam zu am ziemlichn Aufschwung vahoifa, wia zum Beispui am Sylvester oda am Eustachius. Zwoa recht scheene Nama, de aba durch de neiere Gschicht international mit recht negative Sachn verbundn wern und deswegn kaum mehr benutzt wern san foigende: Bei da Deitschn Wikipedia steht beim , daß wega da Vabreitung vo dem Nama Ignaz im Böhmischn und in Estareich d' Leid aus Estareich und Böhmen friara umgangssprachlich Nazi gnennt woan san. Schau aa Listn vo boarische Vornam Nachnama. Freili gibts im boarischn Sprachraum ned nur Vornama, sondan a Nachnama. Und das ned so oafach is a no an Ruafnama und manchmoi a an Hausnama. Wenns'd oan froagst wiara hoaßt, sogd a da wahrscheinli sein richtign Vornama, wiara im Pass steht. Wenns'd wissn mogst, wia sei Nachnama laut, frogstn wia ra si schreibt, wei der werd einglich nur zum Untaschreibn hergnomma. Ruafn duad ma d'Leid entsprechend de oban Beispui. Aufm Land de Bauernhöf ham oft a no an Hausnama, dann nennd ma d'Leid noch dem Hof, vo dems kemman. Kunnt oiso durchaus vorkomma, das oana so seine Nama daklärt: "I bin da Bernwieser, schreib mi Huber, hoaß Nikolaus und werd Niki gruafn" Abircherte Werter as ondere Sprouchn. Asn Franzesischn. Schou vor lengerer Zeit hom se an Haffa franzesische Asdrick ins Boarische abirchert. Es houd ols vornem goltn, wem'ma dej hernumma hout, wal vor olln d Aristokratn om Hof franzesisch gsprocha hom. Ner d Assprouch is a wengal opasst worn. A Tol vo de gonzn franzesischn Werter wird haintzadoch ower nemmer su oft und vo wenger Lait braucht wej frejers. Dou hejert oans nou ondere boarische Werter oda Werter as da Standardsprouch, bsunders vo de jingern Lait. Asn Lateinischn. Aa von Lateinischn hout es Boarische Werter, dej wou in Boarischn efters zon Hejern han ols wej de niatlateinischn oda d Entsprechunga in Standarddeitschn. Asn Italienischn und ondere romanische Sprouchn. Sidlich von boarischn Sprouchraum ligt da italienische (romanische). Su hout es Boarische aa Werter vo durtn afgnumma. As slawische Sprouchn. Estlich und sidestlich von boarischn Sprouchraum ligt da slawische. Aa vo durtn hout es Boarische Werter afgnumma, bsunders es Boarische in Esterraich. Assprouch vo Fremdwerter. Im Boarischn san Wöata aus andane Sprachn eigentlich fast imma a soo ausgsprocha worn, wia mas schreibt. Oiso zum Beispui "Klaud(e)-Lorrein-Strass" statt frz. "Clood-Lorä'-Strass" oda "Emeil" statt engl. "Iimäejl". De ejtane Generation hoit an dera Weis imma no fest. De jüngan Leid gengan dazua üba, de nei zuagroasstn Wöata a soo auszprecha, wia sas im Fernsehn hern oda in da Schui lerna, oiso meistns korrekt in da jeweilign Landessprach - mit aran kloana Schuss boarischa Aussprach drin. Variantn in boarischn Wortschoz. In Boarischn gits an Haffa Variantn, des hoisst, dass fia jewals oa Soch mejer wej oa Wort git. A jede Variantn hout quase ira Gai und ira Gschicht. De druntere Tabölln stöllt a por Variantn fia, min jewalinga Raum wous braucht wird. * WMB = westmiddlboarisch * OMB = ostmiddlboarisch
2507
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2507
Mej
Mej (östareichisch: Möö, dt.: Mehl, engl.: "flour") is a Puiva, wo aus Droad-Keandln gmoin is. Es is da Haptbestondtei vo Brod und domid a Grundnoarungsmiddl vo vuin Zivilisationa. Mej wead aus Woaz, Dinkl, Koan, Howan, Geaschtn, Hiasn, Gugaruz und Reis gwunna. Mej aus Woazn, Dinkl, Emma und Roggn nennt ma Brouddroad, wei mid dena alloa bockd wean ko. Im weidan Sinn nennt ma aa puivafeamige Produkt vo am Moivoagang Mej, wia beispuisweis Fischmej, Quarzmej, Segemej usw. Produktion. Da wichtige Stejnweat vo Mej hod aa de technische Entwicklung weida triem. Uaspringli hod ma de Keandln oafoch mid Stoana kloaghaut, spada hodma runde Reibestoane und Moasa vawendd. Da ejtaste Reibestoa is z Australien gfundn worn und is 30.000 Joar oid. De Rema hom nacha scho Rossmuin ghobt. De Gotn hom im 6. Joarhundad Schiffsmuihn vawendd, wo duach a Wossaradl otriem worn san. Im Middloita san Wossa- und Windmuihn dazuakemma. Heit wead des Droad in dena moadeanan Muihn zwischn Moiwoizn im Woiznstuih zu Mej zakloanat. Dabei wead des Droad vaschiedn fein gmoin. Wann des Mej ban Moin vo Schrot, Kleie, Griass bzw. Dunst separiat wead, redd ma vo Auszugsmej. Wann des Droad komplett duachgmoin wead, sogtma dazua Voikornmej bwz. Voikornschroud. Aa da Neastoffghoit vom Mej hengt vom Moigrad ob.
2508
31495
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2508
Druid
A Druid oda Druide woa a Priesta und Gsetzgeba vo de Köitn. Gem hods as in Frankreich, wos domois Gallien ghoassn hod, und in England drentn und in Estareich des Noricum ghoassn hod. Bei de Iren woans a. Sunst woass mas ned so genau oba ma kos scho onehma. Obs a Weibaleid ois Druidn gebm hod, woaß ma a ned. Oba Priestarinnen homs scho a ghobt. Wos a so gmochd hom. Schriftliche Quön. De Köitn hom nix aufgschriebm, jetzt woass ma ned recht vui driwa. A boa Griachn (zum Beispü da Poseidonis und da Strabon) hom wos driwa aufgschriem. Do hoassts, daß de Druidn recht vui Ohnung vo da Astrologie, vo da Medizin und vom Politisiern ghobt hom. Und de Philosophie soid eana a rechd taugt hom. Da Cäsar hod a a wengal wos dazua beidrogn, daß ma heid wos vo de Druidn woass. Oba wei a mit de Druidn ned so a Freid ghobt hod, muaß ma a wengal aufbaßn bei eam. Späda homd de Kristn in Irland und Schottland donn wos nodiat. Ob a do muass ma schaun, wos stimmt, wei de homd gern a bissl ebbs umgschriebn, damits eana einipasst. Oaganisation. Oaganisiat woan de Druidn recht guad, und zwoa londesweit noch ana Hierarchie. De guade Oaganisation ko ma se scho desweng zomreima, wei ma aus da Gschicht recht vui Anekdotn kennt, de a gmoaschoftlichs Bewusstsein voraussetzn miaßn. Oamoi im Joah hom se de gallischn Druidn troffn. Des woa in am heilign Woid im Lond vo de Karnuten. Des woa a Stomm a da Mittn vom heidign Frankreich. Des woass ma a vom Cäsar. Es ko natiali a sei, daß des ondaswo genauaso gwen is. Druide hod ned jeda wean deafn. Nua de Bessagstödn homs bei eana zualossn. Wos ned schlecht woa: Ois Druide hod ma koane Steian ned zoid, und zum Heer homs a ned miassn. Es is a gonga, daß a Druide gleichzeitig zu sein Omt a a Kini oda a Haiptling woa. Heirotn hobs fei deafn und Kinda kriang a. Des homs ned a so eng gsegn wia späda de remische Kiachn mit ihre Pfoarra. Ausbüdung und politische Bedeitung. Weis nix aufgschriebn homd, miassns a recht a guads Gmiak ghobt hom. Wei se homd se eanane Gettagschichtn und astrologischn Sochan nur gegnseitig vazöhd und a so meaka miassn. Des homds woahscheinlich mit mea oda weniga longe Gstanzl träniad, wei wonns a se reimt, merkt ma si des leichta. De Ausbüdung hod, laut am Cäsa, fost zwoanzg Joah dauad. Ka Wunda. Da Cäsa hod a gschriebn, daß de Druidn de Gsetz gmocht und ausglegt homd. Nua weis nix aufgschriebn homd, hoaßt des oba ned, daß koa Kuitua ned ghobt händ. Zum Rechnen und Faktoriern homs außadem auf Griachisch gschriebn, späda donn auf Ladein. De Wissnschoft moant, daß de Druidn a recht a hoche Stöllung ghobt homd a da köitischn Gsöschoft. Se homd frei voam Kini redn deafn und monchmoi homs as sogoa gschofft, dass an Kriag vohindan, obwoi de zowa vofeindtn Seitn scho aufmaschiad gwen han. Des is gonga, weis gmoant hom, daß des grod ned paßd. Bsundas wos de Gschicht betrifft, deaffatn de Druidn a recht a Aunung ghobt hom. Se homd jo ned nua de Gsetz gmocht, und und diverse religiöse Festln oaganisiert. Se woan a zuaständig fian politischn Zusommenhoit vo de oanzlnen Gruppn, homd se de oanzlnen Wondarungen vo de Stämme gmerkt und sicha a eftas de Födzüge midoaganisiert. Und weis eana Wissn jo oiwei weidagebn homd, hod se des iba Joahundat ghoidn. Vom Tacitus woass ma, daß de gallischn Druidn 69 n. Kr. bei ana Kundgebung genau driwa untaricht woan, daß eanane Vuafoahn vo 390 bis 387 v. Kr. Rom besiegt und eignumma homd. Se homd se driwa auslossn, dass domois so bled woan und a Lösegöd volongt homd und deswegn Rom wieda in Ruah glossn homd. Des homs ois nua mindlich iwa de Joahundat weidagem. Se homd a de Iwalieferungen vom Ursprung vo de Koitn gwusst. Des hod da Timagenes aufgschrim. Nua bledaweis homs in Text, wo genau des Thema donn a weng ausfialicha bschriem is, vaschmissn. Wia wichtig de Druidn und de Koitn eana Gschicht woa, kennt ma zum Beispü a am Stommbaum vo da irischn Familie MacCharty Mor. Des sand Nochfoahn vo de Eoghanacht-Kini vo Munster, de wos noch da Eroberung durchn Willhelm III 1691 auf Fronkreich gflücht hand. De Franzosn homd eanane Titl onakennt, und so homd de an vo de oidastn Stommbam vo Eiropa. A da männlichn Linie geht der 51 Genarationen zrug bis aufn Kini Eoghan Mor, der wos 192 n. Kr. gstoam is. Buidung vum Voik. Se homd a teiweis de Buidung iwanumma. Aus spädare irische Texte woaß ma, daß de Bevölkerung durchaus oafoche Verträg lesn hod kenna, dass ollesomt rechnen homd kinna und a einiges iwa de Gschicht vo enam Lond gwißt händ. Des zoagt, daß de Druidn do recht an Wert drauf glegt homd, daß eana Voik ned bled ghoidn wead. Wia de Britn donn Irland eignumma und ois irische vobotn homd, hod se de Tradition vom Untarichtn mit Wondalehrer wieda aufto. Des woan donn Mandei und Weiba, de wos, wia de Druidn und Bardn a, iwas Lond gfoan han, und hoamli im Woid de Kinda untaricht homd, damit de Englända des ned mitkriang. Des hod ma "Heckenschulen" gnennt. Kunst und Wissnschoft. Wos a nu wichtig is, is, daß de Druidn se a nu mid da Kunst beschäftigt homd. De Musi und de Litaradua homds recht pflegt. De irische Musi kennt ma jo heid nu ois a recht a schwaamiatige, ongenehme Untahoidung. Bei de Bretonen und Walisa is do a nu a Restl iwrig blim. Wias koane Druidn mehr gem hod, homd de Bardn des iwanumma. Literarisch, oiso dass ebbas aufgschrim homd, sands eascht späda wuan. Recht vui Schriftstella aus da Antike, de ma ois Rema bezeichnet, sand aus de besetztn Gebiete kemma und woan eigatlich Koitn. Ma meakts a on da Oat wia de schreibn. Nämigs recht pro-keitisch. Des häd a Rema nia do. Dass de Druidn oba nu long im Sprochgebrauch an fixn Stönwert ghod hom, segt ma, waun ma irische und walisische Texte aus da Zeit vo da Kristianisierung bis ins spade Middloita lest. Do kemman de imma wieda vua. Olladings weans do mid Zaubara und Wuide Monna gleichgsetzt, de oba nu a Wissn homd, wos sunst koana mehr kennt. Oiso hod mas ned nua negativ gsegn, wos de so gmocht homd. A da Astrologie und da Astronomie hom sa se a nu auskennt. Des woa wichti, damid de Leid a wissn waun woichads Festl zan feian is, wonn da Troad zan saan is usw. Auf dem Gebiet deafatns recht guad gwesn sei, wei de Griachn homd des oft aufgschriebn, daß de Druid, do bsundas vui gwußt homd. Philosophie woa a nu sowas, wos de Druidn leana hom miassn. Do woan de Griachn und Rema sogoa einig, daß de Druidn do wos drauf ghobt homd. Außadem woans a nu Seha und Medizina. De homd sogoa scho Schädloparationen gmocht. Obs oiwi guadgonga is trau i ma jetzt oba ned behauptn. Wos aus eana woan is. In Irland woan de Rema nia, deszweng hom se duad drent de Druidn am längst hoidn kinna. Wia donn späda de Kristn kema sand, sand de Druidn vaschwundn. Monche moanan, daß a poa vialleicht ins Klosta gonga hand. So is de irische Kiachn a wengal ondasd wuan ois wia de remisch-katholische (Do hods long Streidarein gem. Zum Beispü wega da Frisur. De Katholischn Mönche homd ois Tonsur a Kranzl ghod, de Iren oba homd se vuan de Stirn rasiat. Des soin de Druidn ongeblich aa scho ghobt hom. Am Papst hod des ned daugt, des wegn hod as vobiatn lossn. Aussadem homd de Iren a poa Feiadog ondasd glegt. Do homds aa recht gstridn. Ostern wad do ois Beispü zan nenna.). Vo Irland und Schottlond aus is donn a de easchte Missionierungswöön iwa Eiropa ausgonga. Aus dera Zeit gibts erstaunlichaweis koane Mertyra. Die iro-schottischn Menche deafn do a recht a guads Gspia ghobt hom. Meglichaweis wei ebn a poa druidische Aunsichtn midgspuid homd. Die easchtn Klesta aufm Festlond sand vo iro-schottische Mönche gründt wuan. In Wean hoasst da Schottenring noch eana, weis duatn gwohnt hom. De Druidn und de Rema. Wia gsogt, da Cäsar hods ned rechd meng und hods vafoign lossn. Des woa ned unbedingt üblich bei de Rema, wei eigentlich homs de Religionen mid de dazuagherign Priesta vo de erobatn Lända imma in Ruah loßn. Oba de Druidn homd eftas an Aufstond auzeddld, weiß de Rema aus Gallien nausschmeißn woidn. Des homds oba nimma gschofft. Endgütig vabotn sands donn 54 n. Kr. wuan. Des woa da Kaisa Claudius. Heitzdogs. In England, Schottlond und in Irland homd se seit a poa duzad Joah wieda a poa Leid zomgfundn, de wos vasuachan, des Druidntum wieda auflem zlossn. Des hod mit der Originale oba woahscheinli ned vui zan toa. Im Fernsehn segt ma inzwischn a scho recht vui zu dem Thema. Und wei de Köitn so schene Musta mocha hom kina, loßn se neiadings a gaunza Haufa junga Leid soichane Musta auffitätowian. Ob de Druidn domis des a gmocht hom, ko ma ned sogn. Berihmtheitn. Da bekonntaste Druide is woahscheinli da Mirakulix aus de Asterixheftl. Duatn ponscht der a Zaubadrangl, damit de Gallia de Rema oane aufs Mei haun kinnan. Fia de Gallier is des wia fia de Bayern as Bier. In des Saftl duad da Mirakulix untaondam oiwei recht vui Mistl eini.
2509
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2509
Listn vo köitische Gedda und Sogngstoitn
Bei de köitischn Gedda gibts a so vui, daß mas goa ned olle aufschreim ko. Oba a boa gengan scho. Bei monche steht a ebbs dabei. Zeascht de Mandl. Alator Albiorix Alisanus Amarcolitanus Anextlomarus Vo dem homs wos in Nordenglond gfundn, wo sei Nom draufgstondn is. Der hoaßt sowas wia "großa Bschitzer". Antenocitius Artaius Arvernus Atempomarus Atesmerius Barex Belatucadrus Belenus Bolvinnus Borvo Braciaca Britovius Budenicus Buxenus Camulus Condatis Caturix Dem sei Nom hoaßt uma "Schlochtnkenig". Cicollus Cissonius Cnabetius Cocisius Condatis Cnabetus Corotiacus Cososus Dinomogetimarus Divanno Dumiatis Esus/Cernunos Gebrinius Bei dem woaß ma ned ob a köitisch oda germanisch woa. Grannus Intarabus Iovantucarus Latobius Lenus Leucetius Maponus Matunus Medecius Mogetius Moltinus Moritasgus Mullo Nabelcus Nodons Ocelus Ogmios Olloudius Rudianus Rudiobus Segomo Smertius Sucellus Der hod wos mim Tod zan doa. Sutugius Taranis Teutates Tuotorix Ucuetis Veteris Vindonnus Visucius Vorocius Daun de Weibal. Aeracura Ambeth Ancamna Andarta Hod vielleicht wos mid "Bär" zan toa. Andrasta Arduinna Noch dera homs de Ardennen gnennt. Arnemetia Artio De duad a mim Bärn umanaund. Belisama Bergusia Bodb Borbeth Brigantia Brigit Coventina Damona Epona Des woa de Geddin fia de Ressa. Icauna Litavis Dera ihr Nom hoaßt woascheinlich "die weide/broade". De Waliser nennan de Bretagne heid no so. Matrona Nantosuelta Nemetona Des hoaßt oafoch "de Heilige". Noreia Noch dera hom se de Noriker, de wos uma aufm Gebiet vom heidign Östareich gwohnt hom, gnennt. Rigani Hoaßt Kenigin auf boarisch. Is oba ned sicha, obs wiakli a Gettin is, wei ma hod nua oa Tafal gfundn, wo der Nom draufgstondn is. Ko oiso a a gaunz noamala Nom sei. Rosmerta Sequana Des is ned nur da Nom vo da Gettin, sondan a vom Fluß Seine in Frankreich. Sirona Souconna Sulis Verbeia Wilbeth Sogngstoitn. De sand jiatz a wengal schwa und ungwängt zan aussprecha, wei de sand olle aus Irland oda aus Wales. Und de Sproch duadn is hoid gaunz aundas ois wias Boarische. Do hüft aa as Englische ned weida. Koma oba nix mochn, is a so. Aife Ailill Aulom Ailill mac Mágach Aillén Anu Arawn Arthur Des is da Kini Artus. Balor Des is a Kini vo am Haufn wüde Gstoitn, de Fomoire, de wos in Irland gwohnt hom, bevor de Menschn kema sand. Dea hod nua oa Gugg ghobt, des woa oba so schiach, daß jeda gstorm is, den a damid ogscheigt hod. Banshee Waund de schreit, und ma head des, donn woaß ma, daß boid wea tot is. Blodeuwedd Des woa a schene Frau, de aus Bleamen künstlich zombaud woa. Bran Fendigeid Des woa a Riese in England. Der hod sei Schwesta mim Kini vo Irland vaheirat, damid dea a Ruah gibt. Oba donn hods doch an Kriag gem. Do homs an Bran so zomghaut, daß gonz aus woa. Do hoda zu seine Leid gsogt, se soin eam an Schädl ohaun und den donn in London eigrom. Dea Kopf liegt, so hoaßts, oiwei no duatn. Und zwoa untam Tower. Vo duatn schaut a iwas Meer ume, damid a segt, wonn wer kimmt. Branwen ferch Lyr Bricriu Calatín Caledfwlch Do draus wird da Nom "Caliburnus", und späda donn "Excalibur". Und des woa as Schwert vom Kini Arthus. Cathbad Ceridwen Cesair Coll fab Collfrewi Conchobar mac Nesa Con Céthathach Connla Cú Chulainn Des is oana vo de wichtigst Hödn in de irischn Sagn. Culann Dagda Der is eigentli a God. Sei Nom hoaßt sowos wia "da guade God". Des spricht fia a vorköitische Herkunft. In de Sagn is a da Anfiahra vo de Tuatha Dé Danann. Deirdre Dian Cécht Don Drystan fab Tallwch Aus dem is da bekonnte Tristan wuan. Eigentli kummt sei Nom ausm Piktischn. Dubthach Dael Ulad Enid Ernmas Essyllt Des is de Isolde, die wos da Tristan so gern ghobt hod. Fergus mac Roich Fianna Des woan a poa gaunz stoake Manna. De homd oiwei graft. Finn mac Cumaill Fir Bolg Des woa laut Sage de dritte Gruppn vo Siedlern de noch da Sintflut auf Irland gfoan sand. Ma sogt, de homd de Insl in de fünf Provinzn eiteut. Fomoir Des woan gonz schiache, wüde Hund. De homd vo de Tuatha Dé Danann Tribut valongt, ob späda donn sands besiegt wurn und hom vaschwindn miaßn. Dena eana Kini woa da Balor. gae bolga Des is a gaunz a bsundana Speer mid vui Zackn auf da Seitn, der wos nua im Wossa gonga is. Goll mac Morna Gráinne Gwenhwyfar Des woa de Frau vom Arthus, hoaßt auf Deitsch Ginevra und woa Kinigin vo England. Hafgan Henwen So hoaßt a Sau, de wos zauban hod kinna. Vo ihr kimmt da Woaz, de Geaschtn und da Beavogl (ma sogt a Imp dazua). Lancelot Des is eigentlich koa köitische Figur. Den homd de Franzosn in da Arthussage eascht vü speda dazuadicht. Oba wei den jeda kennt, nemmaman mid. Leborcham Des woa a oids Weibe, des am Hof vom Kini Cinchobar in Irland gwohnt hod. In de Gschichtn steht, das a furchtboa schiache Haut gwesn is. Und weis oiweids a so grauslich dahergredt hod, hods koana megn. Da Kini hods oba öftas ois Botin braucht. Leprechaun Des is a kloana Zwerg, der oiweids an oam oanzign Schuach umadumweaklt. Außadem paßt der auf an Schotz auf. Wauman fonga ko, kriagt ma den Schotz ois Lösegöd. Üba den Zwerg gibts a an Gruslfüm. Llyr Noch dem hod da Shakespeare sein Kini Lear gnennt. Loeg mac Riangabra Lug mac Ethnenn Des woa da Enkl vom besn Balor. Oba im Gegnsotz zu seim Opa woa der recht fesch und hod a sunst recht vui draufghobt. In da letztn Schlocht vo de Tuatha Dé Danann gegn de Fomoir hod sein Opa oba umbrocht. Aft isa donn zu am God wuan. Mabon fab Modron Macha Manannán mac Lir Des woa a Herrscha iba a geheimnisvois Reich hintam Meer. So a Oat Wossageist. Medb Medrawd Am Aufong woa des a Kriega vom Arthus. Späda is donn zu sein Buam wurdn und hod Mordred ghoaßn. Midir Mil Des is laut Sage da easchte Ire gwen. Myrddin Aus dem homs an Merlin gmocht. Hod mid dem oba nur an Nom gemeinsom, sunst ned recht vui. Nemed Des woan die Vohrfoan vo de Fir Bolg. Nuadu Argatlám Des woa oana vo de Aunfiahra vo de Tuatha Dé Danann. Dem homs in da letztn Schlocht gegn de Fomoir an rechn Oam oghaut. Oba ea hod an neichn aus Süba griagt. Oengus Oisin Olwen Peredur fab Efrawg Des woa a dumma oba liaba Bua und is mid dem bekonntn Parzival vom Wolfram von Eschenbach und dem Paceval vom Chrétien fost gleich. Ma woaß oba bis heid nu ned genau, warum des so is. Pryderi Rhiannon Scáthach Des woa a gaunz a gfährlichs Wei. Bei dera hod da Cú Chulainn as Kämpfn glernt. Taliesin Des woa a großa Dichta in Nordenglond. Tír na n-Óg So homs oans vo ihnare Paradiese gnennt. Duatn soids voi sche sei, ma wiad nia krong und ma stiabt a ned. Tuatha Dé Danann Des woan zaubakundige Gstoitn aus da Vorzeit. De homd in Irland glebt. Zeascht homs de Fir Bolg ausseghaut, donn de Fomoir. Späda donn sands oba vom Míl und seine Leid bsiegt wuan und sand in de Higl umzogn. Duat soins heid nu wohna. Nur ej sands koane Hoibgetta mehr, sondan Feen. Uathach Des woa oa Tochta vo da Scáthach. De woa a recht a grobe und hod a zuaghaut. Genau wie ihr Muaddan. Obwois a so a Harbe woa, hod se da Cú Chulainn wos mid ihr ogfongt. Ygerna So hod se de Muaddan vom Artus auf kymrisch gschriebn. Ysbaddaden Bencawr
2510
3045
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2510
Köitische Getta
De Köitn homd an gonzn Haufa vaschiedane Getta und Gettinen ghobt. Dazua kemman nu gaunz vui Naturgeista. Wiavui des jiatz genau woan, komma ned sogn, wei des woa regional imma a wengal ondas, und wonn bei dem oan Stomm der oane Gott so ghoaßn hod, ko bei am aundan Stomm da söbe scho wieda gaunz an ondan Nom ghobt hom, woa oba fias gleiche do. Des is donn fei goa ned so leicht zan darodn. Amoi grundsätzlich. Da Cäsa hod in seim Aufsotz "Da Gallische Kriag" a poa vo de köitischn Getta aufzöhd. Außadem hod ma dawei recht vui Grobstoana und Devotionalien aus da Römazeit gfundn, auf dene de Nomen stengan. De Röma homd oba bledaweis de Originalnomen mit de vo eanane eiganen Getta austauscht, jiatzt feiglts a wengal beim forschn, und ma muaß recht long suacha, bis ma wos stimmigs beinond hod. Ko oba monchmoi a höfn, woma beide Nomen auf da söbn Statue findt. Donn ko ma nämigs vagleichn. Den Umstond nennt ma Interprettatio Romana. Der Begriff is ausm Latein und da oide Tacitus hodn afundn. Getta und Gettinnen spuin bei de Köitn a wichtige Roin. Des kennt ma scho alloa deszweng, wei des indogermanische Wort fia "Gott/Göttin" (indogerm. deivos/deiva) in olle köitischn Sprochn vuakimmt. Im Gallischen und im Britannischen kummt da Wortstomm "devo-" recht oft in Orts- und Personennomen vor. Und de Griechn und Röma hobd a scho gschriebn, daß de Köitn recht religiös gwen han. Wia se de Köitn eanare Getta vor da Römazeit a so vuagstoid und wos sa se drüba vazöd homd, woaß ma ned, weis nix aufgschriebn hom. Oba de Griechn hom gsogt, daß koane Tempen ghobt händ, sondan se sand zum betn indn Woid gonga. Und duadn is donn a recht oafoche Statue aus Hoiz gstondn. Wia de Röma donn kemma sand, homs as a wengal realistischer gschnitzt, wei des grod a so modern woa. Oba do gibts a kloana Anekdodn, wia de Gallier 279 v. Kr. Delphi erobert homd. Da Haiptling soid, wie er de griachischn Geddastatuen gsegn hod, zum Locha augfaungt hom, weis wia Menschn ausgscheigt hom. De Köitn hom se de aunscheinend ondasd vuagstöd. Die Griechn homs oba ned so lustig gfundn. De wichtigstn Getta. Drei vo de köitischn Getta, komma sogn, kemman übaroids bei eana vor. Deswegn mochama zeascht amoi de drei. De find ma a monchmoi auf so schene Bronzebitschn aus dera Zeit ois Vazierung. Und wei die Bitschn olle recht oid sand, komma durchaus onehma, daß repräsentativ sand, wia ma so sogt. Da Taranis Da Taranis is oft ois Roß doagstöt wuan. Monchmoi hod des Roß a nu an Menschnkopf. Des hod ma oft auf da hintan Seitn vo köitische Münzn gfundn, de wos im gonzn köitischn Siedlungsgebiet gfundn homd. Ois Begleita hod a monchmoi an Adler dabei. Ma glaubt, daß da Taranis a ähnliche Funktion wia da Jupiter/Zeus ghobt hod. Das er oiso an Blitz schmeißn hod kinna, fias Wedda zuaständig woa und so fia de Fruchtboakeit vom Bodn gsorgt hod. Sei Nom kummt jednfois ausm köitischn Wort fir Donner (walisisch: taran). Da römische Dichta Lucan hod gsogt, daß ma dem Taranis a Menschn gopfert hod. Ma hod do woascheinlich (wauns stimmt) Gfongane hergnumma, und de hod ma in am Hoizkäfig vabrennt. Weil a mim Blitz umgeh hod kinna, glaubt ma, daß a poa Bräuche, des heit no gibt, no auf sein Kult zruckgengan. Im 4. Joahhundat noch Chr. hod a Bischof in Frankreich se aufgregt, wei in seim Revier nu imma de Gallier oamoi im Joah a großes Radl ozendn und donn an Berg oberoin lossn hom. Sowos ähnlichs gibts heid nu. Aufm Kessel vo Gundestrup, des is a Topf aus Süba, den wos ma in Dänemark gfundn hod, segt ma so a Radl a. Da Teutates Da Teutates is a recht wichtig gwesn. Den hom de Köitn oft mid am Schöpsnkopf doagstöd. Auf jend Foi mit Schöpsnheandl. Monchmoi a mid ana Maskn. Oba oiwei mid dene Heandl. Sei Viech is monchmoi da Saubär. Da Lucan setzt eam mim römischn Mars gleich. Sei Nom hoaßt vuileicht "Stammvater" und setzt si eventuell aus der ödaren Form "teuto-tatis" zom. Sicha is des oba ned. Am Teutates homs a Menschn gopfad. Dazua homs in a grouß Schaffe oda in a Gruabm Wossa eigfüd, und donn homs de Leid einighaud damids dasaufn. Des segt ma a auf dem Topf aus Dänemark. Der woa so a Woid und Wiesngott. Der woa fia ois do. Da Teutates hod si vuileicht mid am aundan Gott vamischt, und zwoa mim Lug. Da Esus/Cernunnos Da Esus schaud wia a Mensch aus, nur hod a monchmoi de Haxn vo am Hirsch. An Boat hod a a und an Mittlscheitl. Auf seim Kopf woxt eam a Hirschgweih, und Mistlblattln sand a nu dabei. A da Händ hoid a Schlong mit Schöpsnheandl und an Hoisroafn, den wos ma Torques nennt. Der Roafn is übrigns vo de Römer ois typisch köitisch gsegn wurn. Auf a poa Doastellungen sitzt da Esus im Schneidasitz do. Des nennt ma "Buddhahoitung". Wos sei Nom hoaßt woaß ma ned. Es gibt do zwoa Meglichkeitn. Waun ma des "e" long spricht, kannt ma a Ähnlichkeit mit dem venetischen Wort "aisu" (des hoaßt sovü wia "Gott") segn. Spricht mas "e" oba kurz, donn kannt mas mim lateinischn "erus" (des hoaßt "Herr, Gebieter") vobindn. Es is hoid wia so oft bei de Koitn, ned gonz kloa. Am Esus homs - wia de ondan beidn Getta a - Menschnopfa doabrocht. Seine hobs angeblich auf zwoa ibas Kreiz gsponnte Bama gfesslt, und donn homs de Bama auslossn, und des Opfa hods a da Luft zrissn. Die Röma hom des grauslich gfundn und si ziemlich drüba aufgregt. Wos da Esus gmocht hod, oda fia wos a guad woa, woaß ma a ned. So wias ausschaut, hod a oba wos mim Woid und mid da Untawöd zan toa ghobt. Da Esus hod si oba mid an ondan Gott vamischt. Des woa da Cernunnos. Der woa scho vorher do. Vo dem hod da Esus sei Hirschgweih griagt. Den Gott deafadn de Leid recht gern ghobt hom, wei wieda a poa Pfoarra und Bischöf in Frankreich homd im Mittläuta nu gsuddad, daß se de Leid am Lond z'Neijoah ois Hirschn vokleidt hom und donn umadum ghupft sand. Des homd de Kirchnvoddan natiali immawieda vabotn, hod obba ned recht vui gnutzd. Ma ko oba scho aunehma, daß de Köitn so ähnlich tau hom zu ihra Zeit. An Esus/Cernunnos find ma wia seine beidn Habara a aufm Kessl vo Gundestrup. De wichtigstn Gettinnen. Auf dem gonzn oidn Glumpad, wos ma vo de Köitn a so ausgrobm hod, hod ma ned recht vui weibliche Gottheitn gfundn. Aufm Kessl vo Gundestrup segt ma oane. Ma woaß oba ned, wia de hoaßt. Sunst kennt ma oba recht vui Nomen, weil so kloane Weihetaferl, wo da Nom draufsteht, gibts zum saufuadan. Oba de Köitn deafadn an Kult fia Muaddagottheitn ghobt hom. Ma hod nämich recht vui Statuen gfundn, wo drei Weibaleid drauf sand. De nennt ma Matronen. Oba de Statuen san meistns aus da Römazeit. Des woa oiso zu ana Zeit, wo de Köitn scho recht romanisiert woan. De drei Weibaleid woan woahscheinlich de drei Muaddagettinnen: de Jungfrau, de Muadda und ois dritte des oide Wei, as Ahnl. De drei Gettinnen homd monchmoi a nu ebbs a da Händ. Des steht donn untn bei de eiganen Artikl dabei. De drei homd a nu Nomen kriagt. De junge nennt ma Wilbeth, de mittlare Ambeth und de Oide Borbeth. Monche glaubn, daß vo de drei Weiba (weis hintn oiwei "-beth" steh hom) vui Ortsnomen und Flurbezeichnungen herkemman. Kannt sei, daß in soichane Gegendn oiso amoi a Heligtum gwesn is. Iwaroids in dem Gebiet, wo Köitn gwohnt hom, gibts vui aufgstöde Kreiz, de oft ois rods, weisses und schwochzes Kreiz augredt wern. De kreiz söbm hand natiali aus Christlicha Zeit, oba Foabm hand de vo de drei Gettinnen. De stengan a oft ned weid voanaund weg. Vo de Kreiz vazöhd ma si a eftas schiache Gschichtln, de da Kirchn sicha ned bsondas taugn. Des kunnt a mid de drei Weiba zaumhänga, muaß ma obe oanzln übaprüfn. Wei grod auf Wegkreizungen, wo soichane Martal aufgstöd hand, woa im Mittlalter oft a da Goign. A rods Kreiz ko oiso a wos mim Hirichtn zan toa hom. Ma segt oba, daß de drei Weiba recht heifig und beliebt woan. Und wei des so woa und de Leid koa Ruah ned gem hom, homs bei de Christn die sogenonntn "drei Heilign Madln" draus gmocht. Des kummt donn a bei de oanzlnen Gschichtln. De Wilbeth Oiso, de Wilbeth is de jingste vo de drei Weiba. Ihr Foab is Weiß und a da Händ hods a Radl. Sie steht fian Kreislauf vo da Natur, und daß ois oiwei a so weidageht wias hoid geht. Aus ihr is bei de Christn de Hl. Katharina wurn. De hoit übrigens a a Radl a da Händ. De Ambeth De Ambeth steht ois Muadda do und wad de wichtigste. De, de wos fruchtboa is. Ihr Foab is Rod und sie hod monchmoi a Schlong a da Händ. De Schlong is a oids Fruchtboakeitssymbol, wos ma bei vui vaschiedane Gettinnen aus ondane Religionen find. Zu ihr hod ma bet, wonn ma a gsunds Viech woit, oda daß de Ernte guad wead. Ihr ghead de Erdn, wei aus der ois wogst. Aus da Ambeth is de Hl. Margarethe wurn (de hoit an Wurm oda an Drochn fest). De Borbeth Des wad de letzte vo de drei Weiba. Ihr Foab is Schwochz, weis scho so oid is, und zu ihr ghert da Turm. Sie steht fian Tod und fia de Weisheit im Oita. Sie mochds meglich, daß wos Neichs ausm Oidn kummt, weis Oide wegstiabt und Plotz mocht. Da Turm, der wos ihr ghead, steht donn woascheinli fia de dunkle Untawöd. Aus ihr homs bei de Christn de Hl. Barbara gmocht. De hod ois Attribut a an Turm und is de Schutzheilige vo de Bergoabata, oiso vo de Leid, de wos tiaf drin in da Erdn sei miaßn. De Bodb Des is a irische Gettin, und de is fian Krieg zuaständig. Aussprechn tuat ma dera ihrn Nom ned so wia man schreibt, sondan des "d" is wia des "th" im englischn "then", und des zweite "b" wiad wies "v" in Violine gsogt. Monchmoi weads a Morrígain gnennt. Des is oba nu schwiariga zum Aussprechn. De Bodb kimmt meistns ois a Krah daher. Und der schwochze Fogl paßt a recht guat zu ihr, wei sa se üba de todn Kriaga noch da Schlocht recht gfreit. De kummt in de irischn Märchen oft vur. Aundane Getter und Gettinnen. De findt ma don bei da Listn vo köitische Getta und Sogngstoitn
2520
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2520
Fuaßboi-Wäidmoastaschaft 1930
De easchta Wejdmoasterschoft im Fuaßboll is 1930 in Uruguay ausgetrang worn. Isgsamt ham nuar via Moanschaften voa Europa mitgmacht (Belgien, Fronkreich, Juchuslowien, Rumänien). De Engländer hom net mitgmacht, wei se sia fua zu guat ghoidn hom. Uruguay woa scho 1924 und 1928 im Fuasboll Olympiasiecher. Des Duanier hom de Moanschaften voa Siidamerika dominiat. Des woa de einziche Waidmoasterschaft, woa de Moanschaften eiglodn woan san. Duanierverlaf. Des Duanier hod om 21. Juni miat dem Spui Froankreich gecha Mexiko ogfonga. De Froanzosen hom miat 4:1 gewonna. Des woa de anzige Siag vo de Froanzosen in dea Gruppn. De Argentinier hom de Gruppn beherrscht. Am end san de "Gauchos" de Gruppnsiager gwen. In den Dreiagruppn san Uruguay, d'USA und Juchuslawien Gruppnsiager worn und hom des Hualbfinale erreicht. Doat hom Uruguay und Argentinien ihre Spuie mit 6:1 gwunna. Am End wor Uruguay Wejdmoaster, de wos de Argentinier mid 4:2 gschlong hom. Ehrungen. Uruguay is da easchte Wejdmoaster im Fuaßball in der Gschichte worn. Ehrungen wir bei spetren Wettbewerbe hots da no net gebm, Guillermo Stábile is ols besta Torschütze vom Duanier ausgezeichnet worn, er hot ocht Toare gschosssn. Im Netz. Infos üawer de Waidmoasterschoften im Internetz
2521
30712
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2521
Pfiade
Pfiade sogd ma, wenn ma wen vaabschied. "Pfiade" oda "Pfiati" (manchmoi aa "Pfia' God") is de Kurzform vo "Pfiat Di God". Des wiadarum kimmt vo "B'hiad Di God". Wann oana mehra Leid vaabschid, sogd a Pfiad Enk ("Pfiad Eich"). Bei ana Respektsperson, mit dea ma ned per Du is, soiad ma Pfiad Eana song. Aussadem hod se aus dem Gruaß a oangs Verb entwicklt: auf Boarisch sogt ma "si pfiatn"' stod "si vaabschiedn". Es Gengtei vo "Pfiade" is Griaßde. Tschüss. Mit da Vawendung vo da Vaabschiedung „Tschüss“ zoagt ma in Bayern eingli glei, das ma ned vo do is. Weis a Vaabschiedung is, de wo vo oim im Nordn vo Deitschland heagnomma wead. Intressant dro is oba, dass se de Breissn ab und zua recht lustig mochan iaba de Bayern mit eana „religiesn“ Griaß wia „pfiade God“ und „Griaß God“. Dawei hod des "Tschüss" an ähnlich stoakn Gottes-Bezug. S is nämli iaba de Zwischnfoam "Atschüss" aus französische und spanische Wurzln dastandn:
2522
832519
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2522
Kini
Da Kini, aa Kinig, Kenig oda Kineng (auf Oidhochdeitsch hoaßt a "kuning", C "künec" oda "künic", und auf lateinisch nennt ma'n "rex") is nochm Kaisa da hechste monarchische Herrschatitl. Im deitschsprochign Raum is des Kinitum ausm fränkischn Reichskinitum entstandn, da deitsche Kini war oft aa römischa Kaisa. Im Middloita und in da friahn Neizeid wor da Kini in da Regl da hächste Souverän vo seim Land: Er woa obasta Richta, Gsetzgeba und regierenda Herrscha. In manchn Ländan woa da Kini aa geistlichs Obahapt. In modernan Monarchien hod da Kini nua no repräsentative und zeremonielle Aufgom. Da Kini wiad mit "Majestät" ogredt. De Stoodsform mim Kini nennt ma Monarchie oder Kinireich. Heit gibts a no a poa Lända, de wos an Kini oda/und a Kenigin homd. De bekonntaste woar de Elisabeth II. vo England, de vo 1952 bis zu ihrm Tod 2022 70 Joahr lang regiert hod. De Bayern homd vo 1806 bis 1918 an Kini aus da Familie vo de Wittelsbacha ghod. Mid "Kini" moana oba de moastn Bayern bsunders an Ludwig den Zwoatn.
2525
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2525
Köitn
De Köitn oda Kejtn (dt.: Kelten) woan a Voik in Eiropa. Gwohnd haums vo Irland bis ind Tiakei eine. Den Nam haums vo de Griachn griagd (griach.: "keltoi" oda monchmoi aa: "galatai". Bei de Rema haums "celtae" oda "galli" ghoassn). Ollesomd haums Köitisch gredd. Obwois so vui woan, haumsa se söbn nia ois oa Voik gesgn. Se haumd oiso koan Stoot ghobd, wia beispüsweis de Rema. Oigmoa. Wos genau herkemma sand, woass ma ned. De is oba a ned so wichtig, wei so a Kuitua entwickld se oafoch. Des ko a passian, ohne dass do jiatz extra wer umadumdroasn muass. Ogfongd hods mid de Köitn in Ostfrankreich, in da Schweiz, in Sidwestdeitschland und im heitign Östareich. Des woa so uma 1200 v. Kr. Des woa de Hallstadtzeid. De hod dauad bis uma 470 v. Kr.. Gnennd hod ma de Zeid noch da Stod Hallstadt im Soizkaumaguad. Wei duadn hod ma rechd vui Sochan vo de Köitn ausgrom. In dera Zeidsponn ham de Leit as Eisn kennagleand. Davoa haums mid Bronze goabad. Domois woan de Leit, de ma scho ois Köitn bezeichnen ko, rechd reich, weis a so vui Soiz ghobd haumd. Des haums aus de Beag ausaghoid und donn vakaffd. So haums a rechd a guads Handlsnetz aufbaun kina, wos iwa ganz Eiropa gonga is. Und weis a so reich woan, homs a scho gressane Siedlunga baun kinna. Do hod ma a scho a poa gfundn. Voaoim de großn Grobstättn. Do haum si donn a scho sognennde "Häuptlingschaftn" buidd. Da Odl is oiso gwogsn. A recht bekonnde Festung is de Heuneburg in Bodn-Wiattmbeag. Spada donn sand de Köitn mid de Griachn und mid de Etruska zaumkemma. Des woa a rechd a fruchtboare Beziahung, und de La-Tène-Zeid hod ogfongd. De hoassd noch am Sää in da Schweiz, wo ma an gaunzn Hafa Zeigs aus dera Zeid gfundn hod. In dera Zeid haum de Köitn am Rhein an neichn Kunststüü entwiköd, der vo de Griachn und Estruka beeinflussd woa. De Hallstadtzeid hod donn recht boid aufghead. Des woa, wei pletzlich gaunz vui Leit zum Wondan augfongd haumd. De köitischn Wondarungen. Warums olle auf oamoi losmaschiad san, komma ned genau sogn, oba woascheinlich sans oafoch zvui Leit wuan. Aufm Weg hom sa se donn mid olle meglichn Leit gmischd. Jeda der midwoit hod aa middeafn. Des woa domois ned so dragisch. Deszwegn ko ma in dera Zeid a ned wiakli vo am Köitischn Voik redn. Des wead eigadlich nur iwad Sproch definiad. Won domois oana vo de Illyrer gmoand hod, ea frogd amoi bei de Köitn, ob a middoa deaf, donn hod a des gmochd. Und wonn de Köitn jo gsogd hom, woara a oana. Italien. Zeascht sand de Köitn auf Italien gfoahn und hom se in da Poebene augsiedld. Des woa kuaz noch 400 v. Kr.. De Rema hom des Gebiet donn "Gallia cisalpina" gnennd. Aus eanara Sicht hoassd des "Gallein, wos hibei vo de Oipn is". Wei se de Köitn duat oba rechd aufgfiad homd, hom de Rema (de do grod amoi de Stod Rom ghobd homd) gmoad, se miassn wos untanehma. Des woa oba a Fehla, wei de Köitn homd donn oafoch Rom iwafoin und de Rema homd se freikaufn miassn. Des hom de Rema nia richtig vadaut. Späda donn homs zruckghaud und fost olle untawoafn. De Oipnlända, Siddeitschland und Behmen. A innahoib eanam Siedlungsgebiet woan de Köitn untawegs. Vom Rhein sands Richtung Donau gonga und vo duatn donn oafoch am Wossa obe. In Behmen homs Station gmochd. Des woa da Stomm vo de Boier, und vo dem kimmd a da Nam vo dera Gegnd. De Boier sand iwahaupsts vui umanond kema. A groußa Tei vo de aundan is oba weida noch Sid-Ostn gonga. Aufm Festlond hom de Köitn ois Bezeichnung fia a Voik uma 100 v. Kr. aufghead zum sei. Wei do woans politisch olle donn Rema. De Köitn, de im heitign Bayern gwohnd hom, hom se Vindeliker gnennd, und as Land söba Vindelizien. In Östareich hom de Noriker augschoffd. Duat woa a des letzte unobhängige köitische Kinigreich aufm Festland. De homd nämigs nia mid de Rema gstriddn. In da Schweiz woan de Helveter. Vo de is oba ned vui übrig blim, wei da Cäsar hods ois Vuawond ausgnutzd fia sein Gallischn Kriag und fost olle daschlogn. Balkan, Griachaland und Tiakei. Am Balkan sands donn auf de Griachn gstossn. Zeascht woa des ned so dragisch, oba wia sa se donn a bissl sichara gfuid hom, haums Griachaland ogriffn. Des woa 279 v. Kr.. Bis obe noch Delphi sands kema. Duat haumsa se donn oba zastriddn, und a Tei is ind Tiakei ume. Duatn hom sa se middn in Anatolien einigsetzd und a Kinigreich grindd. De, de wos in Griachaland blim sand, sand an Infektiona gstoam, weis mid da Hygiene am Schlochtföd nu ned so weid her woa. In da Tiakei haum de Leit "Galater" zu eana gsogd. Oba megn hod mas duadn ned, weis oiwei vo de Leit, de scho vorhea dort woan, de Sochn gfladat hom. De domois griachischn Herrscha haum des so gregld, dass de Galater ois Soidodn ogstöd hom. Donn woa wenigstns a bissl a Ruah. Spanien und Portugal. Duatn sands nia so offensiv eigwondad wia iwaroids ondas. Des woa so uma im 5. Joarhundad v. Kr.. Duat haums aa de La-Tènekuitua ned ghobd, sondan wos eignas, wos oba aa schee woa. Mid de Einheimischn Iberier haum sa se schee vamischd und haum donn Kejtiberia ghoassn. De Rema haum hoid so gsogd. De Rema haum obm 2. Joarhundad v. Kr. de spanischn Gstodn eignumma und sand oiwei weida londeiweats zogn. Do sands natiale wieda zomgrochd. Hod de Kejtiberia oba nix ghoifn, se haumd gegn de Rema valuan. Gallien. Do sands aa gwesn (im heiting Frankreich), oba des woass ma eh. Im 2. Joarhundad v. Kr. homd de Rema probiad, dass an Fuaß in de Tia vo Gallien kriagn. Haums aa higriagd. Am Aufong hods a weng ebbs dauad. Oba se haumds so uma 120 v. Kr. gschoffd, dass eana de gonze Middlmeeagstodn vo Frankreich ghead hod. Jiatz haums aa an Landweg noch Spanien ghobd. Des hod donn "Gallia transalpina" ghoassn. Des hoassd "Gallien, wos hinta de Oipn is". De Köitn hod des ned taugd und homd imma wieda probiad, dass as los wean. Se homs oba boid aufgebn und wieda an Hondl aufgmochd, weis Göd jo a wichtig is. Uma 50 v. Kr. hod donn da Julius Cäsar an Gallischn Kriag ogfongd. Fian Cäsar woa des goa ned so schwa, wei de Gallier untaranaunda oiwei scho ofd gstriddn hom, und des hoda ausgnutzd. Des hoda gmochd, wei aa a Göd brauchd hod. Und Gallien woa jo so reich. Des woa eam oba ned gnua. Bis auffi noch Bejgien is a gfoahn und donn a nu noch England ume. Wiara damid featig woa, hod ois zu Rom ghead. Britannien und Irland. Duadn sand de Köitn a higfoahn und homd se higsetzd. Wias no koa Eisn gem hod, homs duadn rechd guad vom Kupfa- und Zinnhondl lebn kinna. Des is domois vo England noch gonz Eiropa vokafd wuan. Späda homs oiwei an Kontakt mid de Gallier in Frankreich ghoidn. De Rema hom zu de Köitn in England nia Gallier gsogd, sondan homs Brtiannier gnennd. Mid de Rema sands duatn eascht rechd spad zamkema. Woa oba so wia bei de Gallier. Se hom se ned long hoidn kinna. Oba es hod imma wieda an Aufstond gebm. Deswegn homd de Rema Britannien ned gern ghobd. Duatn homs oiwei rauffa miassn, bis zum Schluss wias gonga sand. Schottland und Irland hom de Rema in Ruah lossn. Duat hom se de Köitn a a bissl ondas entwickld ois wia am Festland. Zum Beispü de Heisln vo eana woan rund, ned eckig. Duatn hod se des Köitische long ghoidn. Bis ins Middloita eine. De scheen Biacha, des duatn in de Klesta gmochd homd sand so berühmt, weis des köitische Musta ois Vaziarung homd. Aus Irland und Schottland sand heit a de gaunzn Sogn und Gschichtln de ma vo de Köitn nu kennd, weis duat donn spada ois aufgschriebn hom. Aus dera Gegnd gibds a rechd guade Aufzeichnungen vo köitische Rechtstext und ibas gsöschoftliche Lebn. Vo de Festlandköitn gibds sowos kaum. De Gsöschoft und wos so dazuaghead. De Köitn woan hirarchisch in Kast oaganisiad. des woa so ähnli wia bei de Brahmanen in Indien (mid de homd de Köitn iwahaupts rechd vui gemeinsom). Do hods zeaschd amoi an Kini oda an Haiptling gebn. Donn woan donn nu de Kriaga und da Odl, nochand de Hondweaka und am Schluss de Bauan. Natiali hods a Sklavn gem. Des woan meistns Kriagsgfongane oda Schuidna. De woan oba ned wiakli in da Gsöschoft dabei. De Druidn woan wos eigans. Da Kini is gwejd wuan. Des woass ma vom Cäsar. Des woa fosd so wia heit mid de Politika. Nua, domois hod dea gwunga, dea vuahea (ned nocha) de mehran Leit wos zum Essn und zan Sauffn gehm hod. Wonns glei vui Leit ghobd hom, hods a Stichwoih gem. Wei sa se untaronda oiwei gstriddn hom, homs as nia gschoffd, dass amoi zomfindn und gneißn, dass eigandlich fost gonz Eiropa besiedlt händ. Des wad scho a groußa Stood gwen. Oba se homd liaba grafft. Deswegn homs a genga de Röma valuan. oba se homd scho gwißd, daß recht vui woan und daß vo Irland bis ad Tüakei gwohnt homd. Des homs de Druidn zan vadonga ghobd, wei de aufpassd homd, wea wo hi siedld. De homd a den Kontakt ghoidn unta de oanzlna Stämm. Eigadlich woan de Köitn Bauan. Des homs a rechd guad kinna. Ressa haums ghobd und Rindviecha, Schweindl, Schafei und Goaßn aa. Und Hena natiale aa. Aussadem homs Hund zogn. Ned nua zum Spuin und fiad Oabad, sondan a zum essn. Drunga homs a Oat Bia. An Wei homs eascht späda kenna gleand Droad homs a kennd. Da Woaz und de Geaschtn woan bekonnd, und de Hirse aa. Erbsn und Bohnen woan aa dabei. Obst is eh iwroids gwoxn und a de Schwammal. Gwohnd homs in große Haisa. Des hom entweda so oanzlne Höf sei kinna, oda richtig große Siedlunga. De Haisa woan aus Hoiz baud, deswegn komma heit nua mehr rodn wias wiakle ausgschaugd hom. Oba de Archäologie hod do scho vui entdeckd. Groß soins gwen sei, de Köitn. Mid longe Hoa und an Boat. Damids nu wuida daheakemman, homs no oage Frisurn baud. Aughobd homd de Monna a longs Pfoad und a Hosn. A da Middn homs an Giatl ghobd. Im Winta woa woahscheinli so a Oat Lodnkotzn ois Wedaschutz rechd praktisch. So a Köitnfrau hod longe Gwanda oghobd, des obn bei de Schuitan mid je oana Fibl (des is a Sichaheitsnodl) zamghoidn hod, damids as ned valoisd. De Rema hom aufgschriebn, dass des Gwand recht bunt kariad woa. Vielleichd woas a so wia heit as Schottnmusta. Auf Schmuck sands a rechd gstondn. De Köitn homd a supa mid Metoi umgeh kina. In jem Museum findd ma so a Zeigs. Berühmd sand de Hoisroafn. De nennd ma Torques. De woan bsundas schee. De Weiba homd im Gegnsotz zu dene in Rom oda goa Griachaland meahr Freiheitn ghobd. Es hod aa a poa Kiniginna gem. Sowos wad zum Beispü bei de Griachn nia gonga. In Irland hods sogoa Ehevaträg gem. Auf oa Joah datiad. Wons nochand nu passd hod, is ma zom blim, waun ned, hod jeda sei Zeig wieda griagd und is hoam gonga. Oba wea woass scho, obs wiakli so oafoch woa. Monchmoi haumd Weiba a im Kriag middo. Oba meisdns sands dahoam blim. Ongebli haums gean und vui gsuffa. Deswegn homs ofd a Festl gmochd, damids a Ausred dafia hom. As Raffa. Beim Kämpfn hom sa se drauf valossn, dass a so schiach dau hom und so wuid woan. Des hod am Aufong a oiwei zogn. Wia donn de Rema oba draufkemma sand, dass do goa koa Disziplin dahinta woa, homs as schnö beim Kravattl ghobd. Ois Woffn hom de Köitn an Speer ghobd und a Schwert. Damids an Schutz homd nu an Hoim, a Schüd aus Hoiz und dicke Ledawestn. De gaunz Gstopfdn hom se a a Kettnhemd leisdn kinna. Des hom de Köitn nämigs afundn. Die Rema hom des donn späda zur Grundausristung im eiganen Barras gmochd. A poa homd a Pferdl ghobd. Und gonz friaha sans nu auf Streitwogn daherkemma. Gschossn hams mid Pfei und Boong und mid Schleidan. Bsundas de Schleidan woan rechd wiakungsvoi. De Kugal hod ma ins Feia glegd bis gliarad woan sand, und donn hod mas za de Feinde umegschossn. Duad is nacha ois obrennd. Bevuas richtig losgonga is, hom de Köitn wos rechd Praktischs ghobd. Vo jeda Seitn is da gressde und steaksde Mo viare gonga, und donn homd de zwoa alloa mitanaunda kämpft. De Seitn vo dem dea wos gwunga hod woa donn da Siega. Donn woa da Kriag eigatli scho voabei (Freili woas ofd so, dass de aundane Seitn des ned glaubd hod, und woa eascht rechd bes). Wauns donn doch zum Kämpfn woa, hom sa se olle aufgstöd und losbläad. Wei sa si do so aufgfiad hom, glaubd ma, dass vielleichd vurher a weng giftlt hom. Teiweis sands richtig narrisch wuan und hom sogoa nockad kämpfd. Des Gfährliche bei de Köitn woa, dass sa se ned voam Steam gfiachd hom. Sie hom and Wiedagebuat glaubd. Des woa fia de Gegna natiali schlechd, wei wauns dem aundan wuaschd is wonna stiabd, hod'a aa koa Ongst. Se homd a nu de Kepf vo de Feinde ogschnin und dahoam in schene Schachtal einidau. Kopfjogd woa rechd beliabd, weis glaubd hom, dass im Blutza de Seele wohnd. D'Religion. Do muass ma se rechd aufd Archäologie valossn, und auf des wos eanane Nochban aufgschriebm hom. Wei söba homs do rechd a Geheimnis draus gmochd. De Druidn hom nämigs nix aufschreim woin üba eana Religion, damid neamd midmocha ko, der ned soid. Schreibm homs oba scho kinna. Do homs donn as Griachische gnumma. Späda donn as Latein. A vo da Mithologie woass ma ned so vui. Jednfois ned vo de Festlondköitn. Des wos ma do so kennd is ois aus Irland, Schottlond und Wales. Duadn sand jo de Köitn zum Tei bis heid nu, und do homs donn noch da Christianisiarung rechd vui notiad. Obs in Gallien genauso denkd hom, komma ned sogn. De Priesta vo de Köitn woan de Druidn. De homd ois mit da Religion erledigd, oba a de Gsetz gmochd und vo da Wissnschoft a Auhnug ghobd. De woan rechd hou gstöid, weis a so gscheid woan, und homd bei de Vasommlunga nu voam Kini redn deafn. Ma deaf sie des mid de Druidn oba ned so vuastoin wia heit mid de Pfoarra. A Druide hod genauaso bei seine Leit aufm Hof gwohnd und hod a gleichzeitig Kini sei kina. De Köitn homd an Vuigodglaabn ghobd. Und mid vui moan i a vui. De koma goa ned olle zöhn de Gedda und Geddinna. De Religion woa rechd eng mid da Natua vabundn. D'Mess woa onscheinend im Woid. De Wiedagebuat und de Seelnwondarung woa gonz ebbs wichdigs. Do koma Paralön ziagn zu de indischn Religiona. Des sand jo aa zum Tei Indogermanen. De Rema haum behaupdd, dass de Köitn a Menschnopfa gmochd hom. Des ko scho stimma. Oba de Rema hom des bis kuaz vorm Gallischn Kriag a nu gmochd, und hädn si eigatli ned so driwa aufreng deafn. Kunst und Kuitua. Obwois nix aufgschriebn ham, komma trotzdem sogn, dass de Köitn a Hochkuitua ghobd ham. Do woa a Gsetzgebung do, a struktuariade Londwiatschoft, Kunst und Kunsthondweak, scheene Musi und a guade Technik. Grod a da Medoivaoabadung woans guad. As norische Eisn hams haufnweis noch Rom gliefad. Aussadem hams as Wognradl, so wias heit nu is wommas aus Hoiz mochd, vabessad, se haumd gwissd, wia ma an Bodn mid Megl düngd, vo da Viechzucht homs aa a Auhnung ghobd und vo da Minzpregung aa. Es is a megli, dass goa scho a Mahmaschiin gobd ham, wei do gibds a Reliefbuidl, auf dem ma so a Maschiin segd. Se haumd a rechd scheene Stoffe gwebd. Aus dem hams donn eana Gwand gmochd. In Rom hams de Mäntl aus Gallien gonz schoaf gfundn. Spoda ham de Rema nacha aa de Hosn ibanumma. Köitische Sproch. Do gibds recht vui Untaschiad. Zeascht amoi untascheidd ma ziwschn Festlandköitisch und Inslköitisch. Des easchte homs in Gallien und im Rest vo Eiropa in voschiedene Dialekt gredd. Des is oba scho long ausgstorm. Ma untascheidd de Sprochn in zwoa Untagruppn, de se ned midanaund vostengan. De teid ma noch zwoa Buchstobm ei. Und zwoa nochm "p" undm "q". Des hoassd, ausm vorköitischn "kw" is entweda a "k" und as "q" wuan, oda ebn a "p". In Spanien hams as "q" ghobd, in Gallien großteis as "p". Des Inslköitische gibds heid nu und wead in Irland, Schottland, Wales und a da Bretagne gredd. Des Irische, des Schottisch-Gälische und as ausgstabane Manx ham de "k"-Seitn (gschrim ois "c") ghobd. De Walisa und de Bretonen de "p"-Seitn. Des kennt ma bsondas guad am Wuat "Suhn".
2526
57319
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2526
Archäologie
De Archäologie is de Wissnschoft vo da materiejn Hintalossnschoft vo de Menschn. Archäologn studian de Uaspring und Entwicklung vo da Lemsweis, Kuitua and Religion vo de Menschn. Dozua deans Iwareste, wia zan Beispui oide Siedlunga und Gräba, aus'm Bodn ausgrom, Bodnprobn nehma und Luftbuida studian. De Eagebnisse wean donn ausgweatd und intapretiad. Zeidli interessian se de Archäologn fia ois vo da Oidstoazeid, om Paläolithikum, bis za da Gengwart. Recht bekonnd san de archäologischn Funde vo Troja und's Grob van Tutanchamun.
2529
842853
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2529
Franz Beckenbauer
Da Franz Anton Beckenbauer (* 11. Septemba 1945 z'Minga (Giasing); † 7. Jenna 2024 z'Soizbuag), Spitznama "Da Kaisa", is a boarischa Fuaßboispuia, Fuaßboitraina und Fuaßboifunktionea g'wen. Da Beckenbauer woa a Liachtgstoit vom boarischn und deitschn Fuaßboi. Ea is oana vo d'bestn Fuaßboia vo oin Zeitn und is da oanzige, da ois Spuifiara und ois Traina mit Deitschland Wejdmoasta woan is. Vo 1965 bis 1983 woar a Profifuaßboia und hod in Ruaf vo an internationaln Ausnohmsportla ghobt. Noch seina aktivn Karriere ois Fuaßboia woar a Teamchef, Sportfunktionea, Weabedräga, Gscheftsmo und Kolumnist. Seit 2009 is a Ehrnpresident vom FC Bayern Minga g'wen. Friaa woar a President vom FC Bayern Minga und Afsichtsratsvuasitzenda vo da FC Bayern München AG. Von 1998 bis 2010 wor a oana vo d'DFB-Vizepresidentn. Noch eam is aa da Franz-Beckenbauer-Pokal b'nennt.
2531
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2531
Meea
Meea (dt.: Meer) nennd ma de Wossaflächn, de de Kontinent umgem. Wonns zwischn zwoa Kontinentn eihgspiad is, hoassd's Binnenmeea. Sunsd nennd mas aa ofd Ozean. Monchmoi gehds recht diaf owe. Owa do kennd ma se no ned a so aus. Ma woass fei grod, dss on de Stön diaf is. Owa de Wissnschoftla bemühn se rechd. Af da Wejd gibd's meahra Meea ois wia Land. Wei's owa so wichtig fian Planetn is, mochd des nix. Da Mensch nimmd as Meea zan umanaundafoahn hea, zan Fischn, zan Ölboahn und leida aa, domid a sein Dregg einilossd. Des is weniga guad, wei im Meea lem vui Viecha. De, de wos ma om bessdn kennd, sand Fiisch und Spoviecha, wia de Wale. Sunsd gibd's duad anu an Haffa Schneckn, Wiam, Pflanzna und Schwamma. Ozeane. Ma untascheidd foingde Ozeane: und foingde Nemmeea: As Kaspische Meea und's Doude Meea san eingdli koane Meea, sondan Sään, weijs koa Vabindung za de Ozeane hom.
2536
207
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2536
Fuaßboi-Bundesliga
De easchte Bundesliga oda a Fußball-Bundesliga is de wiachtigste Fuaßboiliga in Deitschland. Si zöhd zu di steakstn Lign in Eiuopa. Neba da easchtn gibts in Deitschland no de 2. Bundesliga und 3. Bundesliga. De deitsche Bundesliga gibts seid da Saison 1963/64. Momentan spün do 18 Maunnschoftn genganaund. Im Heabst is di Hinrunde und im Früjoa is donn di Rückrunde. Jeda Varein spüt zwamoi im Joa gegn an ondan. Es gibt oiso 34 Spüdog. Fiaran Sieg gibts drei Punkte, a Unentschiedn bringt an Punkt. De Punkte wean zsamzöd und damid wiad a Taböön gmocht. Wea am End von da Säson Easchta is, dea is deitscha Masta. Da Letzte und da Vualetzte miassn in de 2. Bundesliga osteign, da Drittletzte, oiso da sechzente, muass zwa Relegationsspüle gengan Drittn von da 2. Bundesliga spün. Deitscha Rekoadmasta is da FC Bayern Minga mid 25 Titln. Danoch kummen Borussia Mönchngladboch und Borussia Doatmund mid fümf und daun Werder Bremen mid via Mastaschoftn. Rekoadspüla. meiste Goi. 1 "augehm is dea Varein, fia den da Spüla di meistn Spüle gmocht oda ebn di meistn Goi gschossn hot"
2537
37765
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2537
Wearung
A Wearung (Standarddeitsch: Währung vom mittlhochdeitschn Wort "werunge", des haßt Gewährleistung) is normalaweis des stootliche Göidsystem in an Lond, kau owa in Ausnohman a des Göidsystem vo Private seî. Im Spezielln gehds dabei um d'Festlegung, wos fir Münzn und Scheine vawendt wern. Mid de meistn Wearungen hondln s'an de intanazionaln Devisnmärkte. Wearungen bestengan imma aus ana Haupteinheid (zum Beipüi Euro) und ana Untaeinheid (zum Beispüi Cent). Af da Wöid gibts derzeid üwa 160 offizielle Wearungen, owa nur zwa davo, da US-Dollar und da Euro, göitn ois intanazionale Leitwearungen. De offizielle Wearung in Deitschland, Östareich und in a bo anderen EU-Ländern hoaßt Euro. A in Siidtiroi, des jo zu Italien gheat, zoiht ma mitm Euro. Aundare bekaunte Wearungen san da US-Dollar, de Pfund Sterling und da Schweiza Fraunkn. Seit 2002 gibts an Euro jetz scho als Wearung, davor war in Deitschlaund de D-Mark und no friaha war de Reichsmark. In Östareich hot ma friaha da Reih noch mit Guidn, Kronen und Schilling zoiht, kurz ah mit de Reichsmark. Italien hot de Lire ghobt. Vaschiedene Wearungen hom untaschiedliche Werte, untaschiadliche Münzn und/oder Scheine und an Kurs zuanaunda. Des hoaßt um anadhoib Euro griagt ma zum Beispü uma 1 britischn Pfund, oba hundatmoi so vü Yen aus Japan.
2538
839106
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2538
Hans Söllner
Da Söllner Hans (amtle: Johann Michael Söllner * 24. Dezemba 1955 z Reichahoi in Bayern) is a Liadamocha, der wo af Boarisch singt. Seine bissign Liadln drogda aloa mit da Klampfm und mitm Fotznhobe vor. Er spuit oba aa zamma mit seine Bands boarischn Reggae. Da Söllner Hanse is a Ohänga vom Rastafari-Glaam und Kämpfa fia de Legalisierung vo Marihuana auf da Grundlag vo da frein Religionsausübung. Wegn seine systemkritischn Texte und wegn Politikabeleidigunga werd sei Musi kaam im Radio und im Fernseng gspuit, er is aba trotzdem weithi bekannt. Bsundas wegn seine Politikabeleidigunga is a scho zu mea wia 150.000 Euro Gejdstrofn vaurteit worn. Lebm. Da Söllner is am 24. Dezemba 1955 ois Sohn vom Johann und vo da Therese Söllner z'Reichahoi born wordn. Mit drei Joarn is a in an katholischn Kindagartn St. Zeno kema. Vo 1961 bis 1970 hoda de Hauptschui z'Reichahoi bsuacht. Vom 10. bis 14. Lebensjoar wora Mitglied im Trachtenvarein Marzoll. Zweng seine langan Hoar hoda den nacha valossn miassn. Vom 15. - 18. Lebmsjoar hoda a Lehre ois Koch eafoigreich absolviat. Nacha wora a Joar arbatslos bis a z'Füssen sein Wehrdienst otreten hod miassn. Nach drei Monat Grundausbuidung is a zum Zivuidienst gwechslt, wo a nach 16 Monatn beendet hod. Zwischnan 15. und 17. Lebmsjoar hod si da Hans as Gitarrespuin sejm beibrocht. Nachm Zivuidienst is a nach Minga zogn, wo a weidane zwoa Joar arbatslos wor. In dera Zeit hod a sei eachds Liadl gschriem: "Endlich eine Arbeit". Nacha hod a a Leah ois Kfz-Mechanika gmocht, wo a erfoigreich obgschlossa hod. Während dera Berufsschuizeit hod a olle Titel fir sei Debüt-LP komponiat. Sein easchtn Aftritt hot da Söllner Hans 1979 in da damolign Münchna Kloakunstbühne Robinson ghobt. Es hot no sechs Joar dauat, bis a ois Gwinna vom Sängawettstreit in Traunstoa, sei easchte Schoiplattn z vaeffentlichn ("Nachdenkliches zum Schmunzeln"). Durch seine staats- und gsejschaftskritischn Texte is a aa friah polizeibekannt worn. Nach seim easchtn Jamaika-Urlaub im Joar 1986 und seim Kampf fia de Legalisiarung vo Marihuana hot si des Vahejtnis vaschlechtad. Ois 2009 in Bad Reichenhall die Sportstettn zambrochn is hod a a Benefizkonzert fir da Ogherige vo dera Opfern gegeam. 2017 hot a gsogt, dass a a Impfgegna is. 2020, wo's los ganga is mit dera Corona-Pandemie, hoda mit da Vabreitung vo Vaschwerungsthorien ofanga und 2021 gsogt, dass a ka Konzert spuit, wo die Leut Maskn trogn. Stuiformen. In seina Musi vawendt da Söllner voa oim traditioneje Stuiformen. Seine Texte san dagegn sea prägnant und schorfsinnig. Ea thematisiat voa oim s Lem vom kloanan Mo, aa in Bezug auf sei eigane Person. Eas geht dabei oft um Themen wia Arbatslosigkeit und Missbrauch vo Amtsgwoit, so dass seine Konzerte oft kungebungsähnlichn Charakta hom. Seine CDs san oft aus Zammastejunga vo Live-Mitschnittn entstandn. Textbeispui (Zitat). Mir san no so richtige Bayern. <poem> Mia san no so richtige Bayern, Mia stingan noch Kuahstoi und Schnops Mia saufan wia de Lecha Und 60a Fans san ma aa Auf Nocht do geh ma zum Fenstaln Mit Haferlschuah und Huad Und a Preiss wen blos sei Mai aufmocht, Dann hoda Pech ghobt und spuckda Bluad. </poem> Hundsdreck Blues. <poem>I geh nach da Arbat in Schwabing drunt ganz gern spazian Da Oa(ne) vakafft sein Schmuck und I dua mit de Dirndln kokkedian Vor mia sieg I so an liabn Käfa geh mit lange schwoaze Hoa. I mechts grod überhoin, sie schaut scho hea zu mia, do dua I ganz an laudn Schroa. De Leid schaun umma und lacha grod recht bled, weil I scho wieda mittn in da Scheisse steh ... ja, ja. Des is da Sakrament-warum-steig-agrat-I-oiwei-in-Hundsdreck-eine-Blues I woass, dass I s irgentwann daschlog, wei I en Scheissdreck nimma lang vadrog, na... na, Des is da Sakrament-warum-steig-agrat-I-oiwei-in-Hundsdreck-eine-Blues </poem> Oiwei i. <poem>Oiwei i, oiwei i oiwei i, oiwei i, ... I bin ned ihr, na i bin oiwei i. Wenn i vo Zeit zu Zeit a ondara sei kannt He Mann, des wa schee. Dann kannt i sogn, des bin i goa ned gwen, Des woa a ondara, irgendwer den i ned kenn. Dann wa a Rua und mit koan bledn Polizist Und mit koan vaschissna Richter miassat i mea redn Weil i on dem Dog goa ned do woa, des woa er Und i woass ned, ob i heit no amoi kim. </poem>
2543
855
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2543
Hessn
Hessn (amtli: Hessen) is a Land in da Mittn vo Deitschland und ghert vor oim mid seine sidlichn Londestaile zua de am dichtestn besiadltn und wirtschoftsstärstn Regionen vo Deitschland. D' Londeshauptstod is Wiasbon, d' gresste Stod is Fronkfurt am Main. As haitige Bundeslond Hessn is am 19. Septemba 1945 untam Nomen Gross-Hessn grindt worn und hod ois easchts no heid besteends Lond vo da Bundesrepubblik a neie demokratische Vafossung kriagt. Seine unmittlborn Vorgängastootn worn da Voikstoot Hessn und de praissische Prowinz Kurhessn und Nossau, de da Fraistoot Praissn am 1. Aprui 1944 durch Tailung vo da Prowinz Hessn-Nossau gschoffm hod. Städte. De gresste Stod is Fronkfurt und d'Haupstod is Wiesbodn. Donn kumma Kassel, Darmstod und Offenbach.
2544
25121
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2544
Bozn
Bozn (in einheimischn Dialekt a Boazn oder Pouz'n) isch di Hauptstadt fa der autonomen Provinz Sidtiroul in Italien. Der italienische Nomen isch Bolzano, da ladinische Bulsan. Bozn liegg an die Flüss Tålfer (ausm Sarntol), Eisack (Eisacktol) und Etsch (Vinschgau und Burggrofnomt). Bozn isch a zentraler Vakeahsknotenpunkt Sidtirouls mit Vabindungen noch Meran (Schnellstraße MeBo), ins Unterlaund und weitr noch Trient (Autobahn), und ins Eisacktol (ebenfolls Autobohnverbindung) Im Gegnsotz zu die eha ländlichen Gebiete fo Sidtiroul, wo deitsch gredt weart, isch Bozn mehrheitlich italienischsprochig (uma 73 Prozent). Bozn isch Sitz fo dr sidtiroler Londesregierung und mit Trient zsommn Hauptstod und Verwoltungssitz fo dr Region Trentino-Sidtiroul. Die Einwohnrzohl betrogg 107.739 (noch da Statistik vom Dez. 2018). Gschichte. Bis ins 18 Joarhundat eini wor Bozn a kloane, eher ländlich geprägte Stod. Donn hot ober dr Turismus ungfongen und di easchtn Fabrikn (z. B. Baumwollspinnereien) sein gebaut wordn. Bozn hot vor olm vo seinr günstign Log auf dr Hondelsstreck Augsburg-Venedig profitiert, desholb ischs a schun friah zu an Messestod gwordn. Bol Sidtiroul nochn Earschtn Wejdkriag zu Italien kemmen isch, hot sich die Einwohnrzohl schnell durch gezielte Onsiedlung fa Italiener vagreaßert. Schwar- und Ristungsindustrie isch ongsiedlt gwordn, um in di Italiener an Orbeit zu gebn. Des wor oane vo di Sochn, de der Benito Mussolini vasuacht hot, um die Sidtirouler zu italianisieren, zu "assimiliern". Bozn und die Nochborgemeinde Leifers sein heint aus dem Grund mehrheitlich italienisch. Durch die Onsiedelungspolitik isch die Einwohnrzohl vorn Zwoatn Wejdkriag zwischenzeitlich auf 120.000 ungschtiegn. Dazua isch obr no zu sogn, dass a schun vorn Earschtn Wejdkriag Italienr in Bozn und im Untrlond vo Sidtiroul gleb hobn, de währnd da östareichisch-ungarischn Monarchie und bsunders in die Joar 1914-1918, bol men gegn Italien gekämpft hot, unterdrückt wordn sein. In Salurn und Branzoll isch die Mehrheit vo die Einwohner a italienischer Muttersproche. Des sein ober einheimische Italiener, de trientner Dialekt redn. Architektur und Sehenswiadigkeiten. Die Architektur fa Bozn isch fa die Italienisierungsvasuche gekennzeichnet. Es lossn sich heit no leicht östarreichische und italienische Architektur unterschein. S' Zentrum isch eindeutig öschtarreichisch mit Laubn, Walterplotz und Bozna Dom, währnd weita aussaholb s' italienische übawieg. Zwischn nen Bozner Zemtrum und der Fraktion Gries (de a mehrheitlich deitsch isch) isch in der Faschischtnzeit a groasse Prunkstrossn gebaut wordn, die Freiheitsstrossn, de in Richtung Tolferbruggn in Siegesplotz endet, af dem es vieldiskutierte faschistische Siegesdenkmol steat. In Siidostn fa Boazn befindet sich die obngnonnte Industriezone, in Sidwestn gonze Viertel Kondominien (sidtirolerisch fir gemeinschoftliche Reihenhaiser) und Hochheiser, de vorwiegend fa Italiener bewohnt weadn. Zwischn Bozn und Leifers befindet sich a der Bozner Flughofn, der zwor seit Joaren roate Zohln schreib, ober laut Willn fa der Londesregierung mit an Haufn Steiergelder weiter ausgebaut weadn soll. Es Siegesdenkmol. Es Siegesdenkmol (fa ere Sidtiroler a Faschistntempl gnonnt) isch auf die Initiative von Mussolini hin gebaut und 1928 von italienischn Kinig eingweiht worden. Monche Sidtirouler empfindens als Provokotion und a als traurige Errinnerung an die Loadn der Sidtiroler Bevölkerung während'n Faschismus. Desholb wollt man in Plotz, auf dem s' Siegesdenkmol steaht, a in "Friednsplotz" umbenennen, wos oba vo da mehrheitlich italienischsprochign Bevölkerung in Bozn im Joare 2002 durch a Referendum oglehnt wordn isch. Die Kontroversen ums Siegesdenkmol dauern ober weiter un. Da Bau isch nit lei wegn seines Initiators so umstritten, sondern vor ollem a wegn da eingemoaßelten Inschrift, de wia folg lautet:"Hic patriae fines siste signa. Hinc ceteros excoluimus lingua legibus artibus", af deitsch: "Hier als Grenzen des Vaterlandes hisse die Fahnen. Von hier bildeten wir die übrigen durch Sprache, Gesetze und Künste.". Net lei das des natürlich net stimmp und als Erniedrigung vo die Sidtiroler empfunden weard, da Spruch stommp a no aus a Zeit, in der weit üba die Hälfte fa di Italiena Analphabeten woarn. Es Laurindenkmol. In leschto Zeit isch a ums Laurindenkmol (stellt die Dolomitensage dor), des in Bozn zwischn die Londhaisa aufgschtellt isch, diskutiert wordn. Es zoagg in Dietrich (a Germane), der in Laurin (a Romane) niedakämpf. Da Laurin lieg in Dietrich zu Fiaßn. Gegner des Denkmols vaweisn auf die Zeit, in ders gebaut wordn isch, a Zeit mit aufkommendn deitschn Nationalbewusstsein, und argumentieren, dass vor ollem die Ladiner fa di Dolomitentäler es als Beleidigung empfinden kanntn, dass in Versuach der traurigen Unterdrückung fa di Ladiner seitens der Südtiroler a no mit am Denkmol gewiadigt weard. Gegenwart und Zukunft. Nochdem die Einwohnerzohl in die leschtn Joarzehnte kontinuierlich gsunken isch, steigt sie wieder, wos vor ollem der deitlichn Verjüngung der Stod zuazarechnen isch. Bozn hot heit a dreisprochige Universität mit Außenstellen in gonz Sidtiroul und kannt somit in Zukunft a richtige Studentenstod wie Innsbruck (bis heit Hauptonziehungspunkt sidtirouler Studentn) wearn. A hott sich es Zommnlebn fa die vaschiednan Volksgruppen deitlich vabessert. Im Gegnsotz zu die letzn Joarzehnte, wo die sidtirouler Bevölkerung vo ollem domit beschäftigt wor, ihre Autonomie durchzusetzen, isch Bozn heit a moderne Stod, de Vorbild für viele andere Städte mit Zwoasprochigkeit sein kannt, obwohls logisch a no Probleme gib, wie z. B. die meisten unter der Armutsgrenze lebenden Menschen in Sidtirol, die effiziente Lösung fa die Probleme in öffentlichn Nohvakea, neie Bohnhofsplanung usw., des in Griff zu kriagn gilt. Bozner Kuchl. Bozn hot als sidlichste deitschsprochige Stod a charakteristische Kuchl. Nebn die klassischn sidtiroler Produkte wia Knedl und Plent sein in Friahjohr Sporglen mit Boznersoß beliebt. Typische autoktone Weine fa Bozn sein der Lagrein (deswegn weadn die Griesner a "Lagreinschedl" ghoassn) und der Magdalener, a leichter Wein (1 Toal Lagrein und 7 Toal Vernatsch) der lei af der Nordseitn fa Bozn ongebaut wead.
2555
833794
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2555
Kollaschlog
Kollaschlog (aumtlich: Kollerschlag) is a Moaktgmoa in Owaöstareich in Beziak Roiwa in owan Mühviadl mit Eihwohna (Stand: ). Da zuaständige Grichtsbeziak ist Roiwa. Geografie. Kollerschlog ligt af 726 m Hächn in owan Mühviadl. Es Gmoagebiet is vo Noadn af Siidn 6,2 km laung, vo Westn in Ostn 5,2 km broat. De Gesaumtflächn is 17,47 km². Af 31,8 % vo da Flächn is a Woid, 64,7% vo da Flächn wiad va de Bauan beorwadt. Ortsteu vo da Gmoa hand: Oiwanedt, Fuxedt, Hongin, Hoslbo, Inneredt, Kollerschlog, Lengau, Mislberg, Raidern, Raschau, Sauedt, Schreck, Stratberg. Woppn. Gschpoitn vo Goid und Blau mit a heraldischn Lilie in vawechsldi Foarbm. De Gmoafoarbm hand Göb und Blau. Politik. Da Burgamoasta is da Johannes Resch vo da SPÖ. In Gmoarot huckn 10 Leit vo da ÖVP und 9 vo da SPÖ.
2581
3976
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2581
Handboi
Handboi is a Mannschaftssportart, bei der zwoa Mannschaften zu je sim Spieler gengananda spuin. Ziel is so wie beim Fuaßboi, an Boi ins gegnarische Toa zum schmeißn. Ma spuid zwoa Moi dreißg Minuten und gwunga hod, wea nochhea de meißdn Dial gschmissn hod. Spuiregln. Spuifayd. De Doa han an de kuazn Seitn vom rechteckign Spuifayd. Des 40 auf 20 Medda grouß is. Es war natürlich witzlos, wenn ma bis zum Tor laufa deafad. Drum is ums Dial da Segsmeddakreis, dea an Torraum fesdlegt, do deaf außam eigna Torward koana eine. Außen umme is no da gschdrichlde Neinmeddakreis. Vo dem wean die Freiwürf gschmissn, die duach Fouls zwischn dem Sechs- und Neinmedakroas gmocht worn han. In sim Medda Entfernung zum Dial is da Simmeddapunkt. Vo do aus wean Strafwürf ausgfüad. Ausgwechsld wean deaf in am Bereich vo vieradhoib Medda auf jeda Saidn vo da Mittllinie aus, de s Fayd is in zwoa Hayfdn teild. Gschicht vom Handboi. Es is nahliegad, dass ma an Boi mid de Händt fand und schmeißt, do kimd ma eha drauf ois mid de Fiaß wo zum macha. Aiso san ähnliche Gschpaya woi scho ziemlich lang gschpuid woan. Handboi, wias mia heid kennan, kimmd aus'm 20. Jahrhundert. A schwedischer Lehrer hod verschiedene "Handboi"-Spiele vo de Regln hea vaeint. Nachan hod a Preiss des ganze ois Frauenschpui erdacht. Kurz drauf hod da Carl Schelenz 1919 einige Fuasboiregln midneibrochd und des Gschpui um einiges härter gmacht.
2588
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2588
Goaß
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" /> De Goaß, aa Hausgoaß ("Capra hircus") is oas fo de Viecha, de wos am ollalengan wirtschafdli fom Menschn gnuzt wean. Zamma midm Schof und midm Hund sans ois easchte domestiziad worn. Se stommt fo da wuidn Goaß her. Nemam Fleisch gibt d'Goaß a Milli und a Hoar, heitzudogs iss owa neama so wichti in da westlichn Wöid, weis fom Schof (Wui), fo da Kua (Milli) und fo da Sau (Fleisch) fadrengt worn is. A junge Goaß is a Hebbal oda Hibbal, as ausgwochsni Mandal hoaßt Boog und as Weiwal Heppn oda Hippn.
2589
41930
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2589
Erdfaggi
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" /> As Erdfaggi ("Orycteropus afer", Meazoi: Erdfaggla oda Erdfaggin, dt.: Erdferkel) is d'oanzige lewade Oart fo seina Ordnung "Tubulidentata" (boarisch: Rearlzana), und is a sunsta a recht ausgfoins Viech. As lebt in Afrika; mid seim Schweinsrissl, seim Rotznschwonz und seine Hosnleffin kannts am End a Fawondta fom Wuibbadinga sei; af jedn Foi iss mid koam fo di Spoviecha, de wos ma sunsta so kenan, irgadwia nariga fawondt.
2590
20491
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2590
Nogeviecha
De Nogeviecha (Rodentia) san a Ordnung fo de Spoviecha (Mammalia). Mit umara 2280 Oartn mocha de Noga rund 42 % vo oi Oartn vo Spoviechan aus. Eanan Nama vadanka s eanan via Schneidezähnt, mit dena wos extri guad nogn kina. De Nogeviecha hom moast kuaze Haxn und san relativ kloa. Aussastechands Meakmoi san jeweis zwoa vagrässade Nogezähnt im Oba- und Untakiefa. Nogeviecha findd ma fost iwaroi af da Wejd, se hom vui vaschiedane Lebmsraim bsiedlt. Nogeviecha san beispuisweis: